ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                      ๑๗. ปสาทกรธมฺมวคฺควณฺณนา
     [๓๖๖] อทฺธมิทนฺติอาทีสุ เอกํสาธิวจนเมตํ, ๑- อทฺธา อิทํ ลาภํ, ๒- เอกํโส เอส
ลาภานนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยทิทํ อารญฺญกตฺตนฺติ ๓- โย เอกํสอารญฺญกภาโว. ๔- อิทํ
วุตฺตํ โหติ:- อารญฺญกภาโว นาม ลาภานํ เอกํโส อวสฺสํ ภาวิตตฺตา ๕- น สกฺกา
อารญฺญเกน ลาภํ น ลภิตุนฺติ. อารญฺญโก หิ ภิกฺขุ "อตฺตโน อรญฺญวาสสฺส
อนุจฺฉวิกํ กริสฺสามี"ติ ปาปกนฺนาม น กโรติ, อถสฺส "อารญฺญโก อยํ ภิกฺขู"ติ
สญฺชาตคารโว มหาชโน จตุปจฺจยปูชํ กโรติ. เตน วุตฺตํ "อทฺธมิทํ ภิกฺขเว ลาภานํ
ยทิทํ อารญฺญกตฺตนฺ"ติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน พาหุสจฺจนฺติ
พหุสฺสุตภาโว. ถาวเรยฺยนฺติ จิรปพฺพชิตตฺตา ถาวรปฺปตฺตภาโว. อากปฺปสมฺปทาติ
จีวรคหณาทิโน อากปฺปสฺส สมฺปตฺติ. ปริวารสมฺปทาติ สุจิปริวารตา. โกลปุตฺตีติ ๖-
กุลปุตฺตภาโว. วณฺณโปกฺขรตาติ สมฺปนฺนรูปตา. กลฺยาณวากฺกรณตาติ ๗- วจนกิริยาย
มธุรภาโว. อปฺปาพาธตาติ อาโรคฺยสมฺปตฺติ. อโรโค หิ ภิกฺขุ อตฺตโน สรีรกลฺยาณตาย
๘- วาสธุเร ๙- จ คนฺถธุเร จ ปริปูริโก ๑๐- โหติ, เตนสฺส ลาภา
อุปฺปชฺชนฺตีติ. ๑๑-
                     โสฬส ปสาทกรธมฺมา นิฏฺฐิตา.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. อทฺธนฺติ เอกํสาธิวจนเมตํ   ฉ.ม. ลาภานํ   ฉ.ม. อารญฺญิกตฺตนฺติ
@ ฉ.ม. โย เอส อารญฺญิกภาโว   ฉ.ม. อวสฺสภาวิตา   ก. กุลปุตฺตีติ
@ ก. กลฺยาณวกฺกรณตาติ   ฉ. สรีรกลฺยตาย   ฉ.ม. วิปสฺสนาธุเร
@๑๐ ฉ.ม. ปริปูรการี ๑๑ ฉ.ม. ลาโภ อุปฺปชฺชตีติ
                    ๑๘. อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา
     [๓๘๒] อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตํปีติ อิทํปิ สุตฺตํ อคฺคิกฺขนฺโธปมอตฺถุปฺปตฺติยํเยว
๑- วุตฺตํ. อปฺปมตฺตาย ๒- หิ เมตฺตาย อวิปากตฺตํ ๓- นตฺถิ. ตสฺสาเยว
อตฺถุปฺปตฺติยา อยํ เทสนา อารทฺธาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปฐมนฺติ "คณนานุปุพฺพโต ๔-
ปฐมํ, อิทํ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐมนฺ"ติ วิภงฺเค ๕- วุตฺตตฺถเมว. ฌานนฺติ ฌานํ นาม
ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ
นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโย. ตา หิ ปฐวีกสิณาทิโน อารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌานโต ๖-
อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจนฺติ. ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิ.
วิปสฺสนา หิ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺนาม,
วิปสฺสนาย ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานกิจฺจํ มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ
สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตลกฺขณสฺส นิพฺพานสฺเสว อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ
วุจฺจติ. ตตฺถ อิมสฺมึ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. โก ปน  วาโท เย นํ
พหุลีกโรนฺตีติ เย นํ ปฐมชฺฌานํ พหุลีกโรนฺติ, ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, เตสุ
วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๓๘๓] ทุติยนฺติอาทีสุปิ "คณนานุปุพฺพโต ทุติยนฺ"ติอาทินา ๗- นเยน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     [๓๘๖-๓๘๗] เมตฺตนฺติ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณํ. เจโตวิมุตฺตินฺติ จิตฺตวิมุตฺตึ.
อิธ อปฺปนามตฺตาว ๘- เมตฺตา อธิปฺเปตา. กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเม ปน
จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา วฏฺฏา ๙- โหนฺติ, วฏฺฏปาทา โหนฺติ, วิปสฺสนาปาทา โหนฺติ,
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา โหนฺติ, อภิญฺญาปาทา วา นิโรธปาทา วา โหนฺติ. โลกุตฺตรา
ปน  น โหนฺติ. กสฺมา? สตฺตารมฺมณตฺตาติ.
@เชิงอรรถ:  องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๙/๑๒๙   ฉ.ม. อปฺปนาปฺปตฺตาย   ฉ.ม. วิปาเก กถาเยว
@ ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา. เอวมุปริปิ   อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๘/๓๑๑ ฌานวิภงฺค
@ สี. อุปนิชฺฌายนโต   อภิ.วิ. ๓๕/๕๗๙/๓๑๒   ฉ.ม. อปฺปนาปฺปตฺตาว
@ สี.,ฉ.ม. วฏฺฏํ
     [๓๙๐] กาเย กายานุปสฺสีติ อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ
ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นวสีวถิกปพฺพนฺติ ๑- อชฺฌตฺตปริกมฺมวเสน
จตฺตาริ นีลาทิกสิณานีติ อิมสฺมึ อฏฺฐารสวิเธ กาเย ตเมว กายํ ปญฺญาย
อนุปสฺสนฺโต. วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ. อิมินา อิมสฺส อฏฺฐารสวิเธน
กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺตสฺส ๒- ภิกฺขุโน อิริยาปโถ กถิโต โหติ. อาตาปีติ
ตสฺเสว วุตฺตปฺปการสฺส สติปฏฺฐานสฺส ภาวนวิริเยน ๓- วิริยวา. สมฺปชาโนติ
อฏฺฐารสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส ปริคฺคหปญฺญาย ๔- สมฺมาปชานนฺโต. สติมาติ
อฏฺฐารสวิเธน กายานุปสฺสนาปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. วิเนยฺย โลเก
อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ ตสฺมึเยว กายสงฺขาเต โลเก ปญฺจกามคุณิกตณฺหญฺจ
ปฏิฆสมฺปยุตฺตโทมนสฺสญฺจ วิเนตฺวา วิกฺขมฺเภตฺวา กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ
วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานวเสน สุทฺธรูปสมฺมสนเมว กถิตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ สุขาทิเภทาสุ เวทนาสุ "สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน
สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาติ. ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ, สามิสํ วา สุขํ, นิรามิสํ
วา สุขํ, สามิสํ วา ทุกฺขํ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ, นิรามิสํ
วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามีติ
ปชานาตี"ติ. ๕- เอวํ วุตฺตํ นววิธํ เวทนํ อนุปสฺสนฺโต อาตาปีติอาทินา ปเนตฺถ
นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส ภาวนาปริคฺคาหิกานํ วิริยปญฺญาสตีนํ
วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลเกติ ๖- เจตฺถ เวทนา ๗- เวทิตพฺพา.
     จิตฺตธมฺเมสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีติ "สราคํ วา
จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาตี"ติ ๘- เอวํ วิตฺถาริเต โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต
เอวํ ๙-
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. นวสิวถิกาปพฺพานิ   ฉ.ม....สติปฏฺฐานภาวกสฺส   ฉ.ม. ภาวนกวีริเยน
@ สี. ปริคฺคหณปญฺญาย, ฉ.ม. ปริคฺคาหิกปญฺญาย   ที.ม. ๑๐/๓๘๐/๒๕๔,
@ม.มู. ๑๒/๑๑๓/๘๒ มหาสติปฏฺฐานสุตฺต,  อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๓/๒๓๒ สติปฏฺฐานวิภงฺค
@ ฉ.ม. โลโกติ   สี. สาว เวทนา   ที.ม. ๑๐/๓๘๑/๒๕๕,
@ม.มู. ๑๒/๑๑๔/๘๓ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐาน,
@อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๕/๒๓๔ จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทส   ฉ.ม. จิตฺเต ตเมว จิตฺตํ
ปริคฺคาหิกาย อนุปสฺสนาย อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ "ปญฺจวิธ-
นีวรณานิ, ๑- ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรายตนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา,
จตฺตาริ อริยสจฺจานี"ติ ๒- เอวํ โกฏฺฐาสวเสน ปญฺจธา วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ
ปริคฺคาหิกาย ๓- อนุปสฺสนาย เต ธมฺเม อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน
เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน จ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน จ สุทฺธอรูปสมฺมสนเมว กถิตํ,
ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน รูปารูปสมฺมสนํ. อิมานิ ๔- จตฺตาริปิ สติปฏฺฐานานิ
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     [๓๙๔] อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ
ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ โลภาทิธมฺมานํ. อนุปฺปาทายาติ อนิพฺพตฺตนตฺถาย.
ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ อุปฺปาเทติ. วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ.
วิริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวิริยํ กโรติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว
สหชาตวิริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ ปธานวิริยํ กโรติ.
     อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โกสลฺยสมฺภูตานํ ๕-
อโลภาทิธมฺมานํ. ฐิติยาติ ฐิตตฺถํ. อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ
ปุนปฺปุนํ ภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนายาติ วุฑฺฒิยา. ๖- ปาริปูริยาติ
ปริปูรณตฺถาย. อยํ ตาว จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโร.
     อยํ ปน สมฺมปฺปธานกถา นาม ทุวิธา โลกิยา โลกุตฺตรา จ. ตตฺถ
โลกิยา สพฺพปุพฺพภาเค โหติ, สา กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน โลกิยมคฺคกฺขเณเยว
เวทิตพฺพา. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:-
     ๗- "จตฺตาโรเม อาวุโส สมฺมปฺปธานา. กตเม จตฺตาโร. ๗- อิธาวุโส ภิกฺขุ
     `อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺจ นีวรณานิ  ที.ม. ๑๐/๓๘๒-๓๘๖/๒๕๕, ม.มู. ๑๒/๑๑๕-๑๑๙/๘๓,
@อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๗/๒๓๗   ฉ.ม. ธมฺมปริคฺคาหิกาย   ฉ.ม. อิติ อิมานิ
@ ฉ.ม. โกสลฺลสมฺภูตานํ   ฉ.ม. วฑฺฒิยา  ๗-๗ ปาลิยํ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
     สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรติ, `อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา
     อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรติ, `อนุปฺปนฺนา เม
     กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา  อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ อาตปฺปํ กโรติ,
     `อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺ'ติ
     อาตปฺปํ กโรตี"ติ. ๑-
     เอตฺถ จ ปาปกา อกุสลาติ โลภาทโย เวทิตพฺพา. อนุปฺปนฺนา เม ๒- กุสลา
ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จ. อุปฺปนฺนา กุสลา นาม สมถวิปสฺสนาว.
มคฺโค ปน สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนิโก ๓- นาม นตฺถิ.
โส หิ ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ. อุปฺปนฺนา กุสลา นาม ๔- ปุริมสฺมึปิ
วา สมถวิปสฺสนาว คเหตพฺพาติ วุตฺตํ, ตํ ปน น ยุตฺตํ. เอวํ โลกิยสมฺมปฺปธานกถา
สพฺพปุพฺพภาเค กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปเนตํ
เอกเมว วิริยํ จตุกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ.
     ตตฺถ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ "อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท"ติอาทีสุ
วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ
วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติ.
ตตฺถ เย กิเลสา วิชฺชมานา อุปาทานสมงฺคิโน, ๕- อิทํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม. กมฺเม
ปน วิชหนฺเต ๖- อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺเธ วิปาโก ๗- ภุตฺวา วิคตํ นาม,
กมฺมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ ภุตฺวา วิคตํ นาม. ตทุภยํปิ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนนฺติ
สงฺขฺยํ ๘- คจฺฉติ. กุสลกมฺมํ ๙- อญฺญสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน
วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, เอวํ กเต โอกาเส วิปาโก อุปฺปชฺชมาโน โอกาสกรณโต
ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโนติ วุจฺจติ, อิทํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม. ปญฺจกฺขนฺธา ปน วิปสฺสนาย
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๑๔๕/๑๘๙ อโนตฺตปฺปีสุตฺต  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. สํวตฺตนโก   ฉ.ม. อุปฺปนฺนา กุสลา นามาติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ สี.,ฉ.ม. อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน   สี.,ฉ.ม. ชวิเต  สี.,ฉ.ม. นิรุทฺธวิปาโก
@ ฉ.ม. สงฺขํ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. กุสลากุสลกมฺมํ
ภูมิ นาม, เต อตีตาทิเภทา โหนฺติ. เตสุ อนุสยิตกิเลสา ปน อตีตา วา อนาคตา
วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. อตีตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว
โหนฺติ, อนาคตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺเธสุ
อนุสยิตาปิ หิ ๑- อปฺปหีนาว โหนฺติ, อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม. เตนาหุ โปราณา
"ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมุคฺฆาฏิตกิเลสา ๒- ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นามาติ ๓- สงฺขฺยํ
คจฺฉนฺตี"ติ.
     อปรํปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว
สมุทาจารุปฺปนฺนํ นาม. สกึ จกฺขูนิ อุมฺมิเลตฺวา อารมฺมเณ นิมิตฺเต คหิเต
อนุสฺสริตกฺขเณ ๔- กิเลสา นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพา. กสฺมา? อารมฺมณสฺส
อธิคหิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา  ขีรรุกฺขสฺส กุธาริยา ปหตฏฺฐาเน ๕- ขีรํ น
นิกฺขมิสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ, ๖- เอวํ. อิทํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ นาม.
สมาปตฺติยา อวิกฺขมฺภิตกิเลสา ปน อิมสฺมึ นาม ฐาเน น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น
วตฺตพฺพา. กสฺมา? อวิกฺขมฺภิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา ขีรรุกฺขํ กุธาริยา
อาหเนยฺยุํ, อิมสฺมึ นาม ฐาเน ขีรํ น นิกฺขเมยฺยาติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ. อิทํ
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นาม. มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตกิเลสา ปน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสฺสาปิ
อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อิทํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนํ นาม.
     อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ
สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ
อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ
มคฺควชฺฌํ. มคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโน เอเต กิเลเส ปชหติ. โส เย กิเลเส ปชหติ, เต
อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. วุตฺตํปิ เจตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  สี.,ฉ.ม. อสมุคฺฆาตคตา กิเลสา
@ ฉ.ม. ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา   ฉ.ม. อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ   สี.,ฉ.ม. กุฐาริยา
@อาหตาหตฏฺฐาเน  ฉ.ม. วตฺตพฺพา
        "หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ ๑- เขเปติ. นิรุทฺธํ นิโรเธติ,
     วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ. หญฺจิ
     อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ, อนุปฺปนฺนํ,
     อปาตุภูตํ ปชหติ. อนาคตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ. หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน
     กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโฐ โทสํ, มูโฬฺห โมหํ,
     วินิพนฺโธ ๒- มานํ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐึ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ, อนิฏฺฐงฺคโต
     วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา ปวตฺตนฺติ,
     สงฺกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหติ ฯเปฯ เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ
     ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. อตฺถิ
     มคฺคภาวนา ฯเปฯ อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. ยถา กถํ วิย, ยถาปิ ๓- ตรุโณ
     รุกฺโข ฯเปฯ อปาตุภูตาเยว ปาตุภวนฺตี"ติ. ๔-
     ปาลิยํ ๕- อชาตผลรุกฺโข อาคโต, ชาตผลรุกฺโข ปน ทีเปตพฺโพ. ๖- ยถา หิ
สผลตรุณมฺพรุกฺขา, ๗- ตสฺส ผลานิ มนุสฺสา ปริภุญฺเชยฺยุํ, เสสานิ ปาเตตฺวา ปจฺฉิโย
ปูเรยฺยุํ, อถญฺโญ ปุริโส ตํ ผรสุนา ฉินฺเทยฺย. เตนสฺส เนว อตีตานิ ผลานิ
นาสิตานิ โหนฺติ, น ปจฺจุปฺปนฺนานิ น จ อนาคตานิ. ๘- อตีตานิ หิ มนุสฺเสหิ
ปริภุตฺตานิ, อนาคตานิ อนิพฺพตฺตานิ, น สกฺกา นาเสตุํ. ยสฺมึ ปน สมเย โส
ฉินฺโน, ตทา ผลานิเยว นตฺถีติ ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ อนาสิตานิ. สเจ ปน รุกฺโข
อจฺฉินฺโน อสฺส, อถสฺส ปฐวีรสญฺจ อาโปรสญฺจ อาคมฺม ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ,
ตานิ นาสิตานิ โหนฺติ. ตานิ หิ อชาตาเนว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเนว น
นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาเนว น ปาตุภวนฺติ. เอวเมว มคฺโค นาปิ อตีตาทิเภเท
กิเลเส ปชหติ, นาปิ นปฺปชหติ. เยสํ หิ กิเลสานํ มคฺเคน ขนฺเธสุ อปริญฺญาเตสุ
อุปฺปตฺติ สิยา, มคฺเคน อุปฺปชฺชิตฺวา ขนฺธานํ ปริญฺญาตตฺตา เต กิเลสา อชาตาว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขีณํเยว   ฉ.ม. วินิพทฺโธ  ฉ.ม. เสยฺยถาปิ
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๙๙/๖๐๕ อภิสมยกถา   ฉ.ม. อิติ ปาฬิยํ   สี. ชาตผลรุกฺเขน ปน
@ทีเปตพฺพํ   สี.,ฉ.ม. สผโล ตรุณมฺพรุกฺโข   ฉ.ม. น อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ
น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาว น ปาตุภวนฺติ. ตรุณปุตฺตาย
อิตฺถิยา ปุน อวิชายนตฺถํ พฺยาธิตานํ โรควูปสมนตฺถมฺปิ วา เภสชฺเชหิ ๑- อยมตฺโถ
วิภาเวตพฺโพ. เอวํ มคฺโค เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา
ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. น จ มคฺโค กิเลเส นปฺปชหติ. เย ปน
มคฺโค กิเลเส ปชหติ, เต สนฺธาย "อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ.
     น เกวลญฺจ มคฺโค กิเลเสเยว ปชหติ, กิเลสานํ ปน สุปฺปหีนตฺตา ๒- เย
อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เตปิ ปชหติ. ๓- วุตฺตํปิ เจตํ
"โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺตภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค
สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี"ติ วิตฺถาโร. อิติ
มคฺโค อุปาทินฺนอนุปาทินฺนโต ๔- วุฏฺฐาติ. สพฺพภววเสน ๕- ปน โสตาปตฺติมคฺโค
อปายภวโต วุฏฺฐาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สุคติกามภวโต,
อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต วุฏฺฐาติ. สพฺพภเวหิ จ ๖- วุฏฺฐาติเยวาติปิ วทนฺติ.
     อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ, กถํ วา อุปฺปนฺนานํ
ฐิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยาเยว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา
อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. อนาคตปุพฺพํ หิ ฐานํ คนฺตฺวา อนนุภูตปุพฺพญฺจ ๗-
อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ ๘- "น อนาคตฏฺฐานํ อาคตมฺห, น อนนุภูตํ
อารมฺมณํ อนุภูตมฺหา"ติ. ๘- ยาปสฺส ๙- ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามาติ "ฐิติยา
ภาเว"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.  เอวเมว ตสฺส ๑๐- ภิกฺขุโน อิทํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
วิริยํ "อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา"ติอาทีนิ จตฺตาริ
นามานิ ลภติ. อยํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมฺมปฺปธานกถา. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว สมฺมปฺปธานานิ กถิตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โรควูปสมนตฺถํ ปีตเภสชฺเชหิ จาปิ   สี.,ฉ.ม. อปฺปหีนตฺตา
@ สี.,ฉ.ม. ปชหติเยว   ฉ.ม. อุปาทินฺนโต อนุปาทินฺนโต จ   ฉ.ม. ภววเสน
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อนนุภูตปุพฺพํ วา  ๘-๘ ฉ.ม. อนาคตฏฺฐานํ
@อาคตมฺห, อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภวามาติ   ฉ.ม. ยา จสฺส  ๑๐ ฉ.ม. เอวเมตสฺส
     [๓๙๘-๔๐๑] อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ,
ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํ. อิทฺธิยา
ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค ๑- อาคโตเอว. วิสุทฺธิมคฺเค ๒- ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโต.
ตตฺรายํ ภิกฺขุ ยทา ฉนฺทาทีสุ เอกํ ธุรํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิ, ตทาสฺส อิทฺธิปาโท ๓- ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร. เอวํ
เสสาปีติ. อิมสฺมึปิ สุตฺเต โลกิยโลกุตฺตราว อิทฺธิปาทา กถิตา.
     [๔๐๒-๔๐๖] สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติอาทีสุ สทฺธา จ ๔- อตฺตโน สทฺธาธุเร
อินฺทฏฺฐํ กโรตีติ ๕- สทฺธินฺทฺริยํ. วิริยินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาเวตีติ
เอตฺถ ปน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร ตีหิ การเณหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิโสเธนฺโต
สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ นาม. วิริยินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. วุตฺตํ เหตํ:-
         "อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต
     ปยิรุปาสโต, ปสาทนิเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ๖-
     สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
     กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวิริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต
     ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิริยินฺทฺริยํ
     วิสุชฺฌติ.
     มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต
     ปยิรุปาสโต, สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ สตินฺทฺริยํ
     วิสุชฺฌติ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๔๓๑/๒๖๐   วิสุทฺธิ. ๒/๒๑๖ อิทฺธิวิธนิทฺเทส   ฉ.ม. ปฐมิทฺธิปาโท
@ ฉ.ม. สทฺธาว   ฉ.ม. กาเรตีติ   ปาลิ.,ฉ.ม. ตีหากาเรหิ. เอวมุปริปิ
     อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต
     ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ สมาธินฺทฺริยํ
     วิสุชฺฌติ.
     ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต
     ปยิรุปาสโต, คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ การเณหิ
     ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌตี"ติ. ๑-
     เอตฺถ จ คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโตติ สณฺหสุขุมํ ขนฺธนฺตรํ ๒- อายตนนฺตรํ
ธาตนฺตรํ ๒- อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคนฺตรํ มคฺคนฺตรํ ผลนฺตรญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ
อตฺโถ. อิเมสํ หิ ติณฺณํ ติณฺณํ การณานํ วเสน อกตาภินิเวโส อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร
สทฺธาธุราทีสุ อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา ภาเวนฺโต อวสาเน วิวชฺเชตฺวา ๓- อรหตฺตํ
คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา อิมานิ อินฺทฺริยานิ ภาเวติ นาม, อรหตฺตผเล ปตฺเต
ภาวิตินฺทฺริโย นาม โหตีติ. เอวํ อิมานิปิ ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกิยโลกุตฺตราเนว
กถิตานีติ.
     สทฺธาพลาทีสุ สทฺธาเยว อกมฺปิยฏฺเฐน พลนฺติ สทฺธาพลํ, วิริยพลาทีสุปิ
เอเสว นโย. เอตฺถ หิ สทฺธา อสฺสทฺธิเยน ๔- น กมฺปติ, วิริยํ โกสชฺเชน ๕- น
กมฺปติ, สติ มุฏฺฐสจฺเจน ๖- น กมฺปติ, สมาธิ อุทฺธจฺเจน ๗- น กมฺปติ, ปญฺญา
อวิชฺชาย น กมฺปตีติ สพฺพานิปิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานีติ วุจฺจนฺติ. ภาวนานุโยโค ๘-
ปเนตฺถ อินฺทฺริยภาวนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ. อิมานิ ปญฺจพลานิ ๙-
โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานีติ.
     [๔๑๘] สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ เอตฺถ อยํ อาทิกมฺมิกานํ กุลปุตฺตานํ
วเสน สทฺธึ อตฺถวณฺณนาย ภาวนานโย. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทินา นเยน
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๒๔/๓๐๑ อินฺทฺริยกถา  ๒-๒ ก. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ ฉ.ม. วิวฏฺเฏตฺวา   ฉ.ม. อสฺสทฺธิเย   ฉ.ม. โกสชฺเช  ฉ.ม. มุฏฺฐสฺสจฺเจ
@ ฉ.ม. อุทฺธจฺเจ   ฉ.ม. ภาวนานโย   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํ ตาว อยเมตฺถ วณฺณนา ๑- :- สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว
สรณฏฺเฐน สติ, สา ปเนสา อุปฏฺฐานลกฺขณา, อปิลาปนลกฺขณา วา. วุตฺตํปิ เจตํ:-
"ยถา มหาราช รญฺโญ ภณฺฑาคาริโก รญฺโญ  สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ `เอตฺตกํ
มหาราช หิรญฺญํ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สาปเตยฺยนฺ'ติ. เอวเมว โข มหาราช
สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชหีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม
อปิลาเปติ สราเปติ ๒- อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติ ๓- วิตฺถาโร.
อปิลาปนรสา, กิจฺจวเสเนว หิสฺสา เอตํ ลกฺขณํ เถเรน วุตฺตํ. อสมฺโมสรสา
วา, โคจราภิมุขีภาวปจฺจุปฏฺฐานา. เอวํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ๔-
     ตตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค. กึ วุตฺตํ โหติ? ยา
หิ อยํ ธมฺมสามคฺคิยา ๕- โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจ-
ปติฏฺฐานายูหนกามสุขอตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ
ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา
อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย
วุฏฺฐหติ, ๖- จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ
วุตฺตํ โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ๗- ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค
ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. เสสํ ๘- ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ
กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค เสนงฺครถงฺคาทโย วิย.
เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส จ ๙- ปุคฺคลสฺส องฺคาติ ๑๐- โพชฺฌงฺคา"ติ.
     อปิจ "โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา,
พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยมตฺถวณฺณนา   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ขุ.มิลินฺท. ๑๓/๓๖(ปริวตฺติตโปตฺถก)   สี.,ฉ.ม. สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ
@สติสมฺโพชฺฌงฺโค   ฉ.ม. ธมฺมสามคฺคี ยาย   ฉ.ม. อุฏฺฐหติ   ปาลิ. ยถาภูตํ
@ภาเวตฺวา, สํ.ม. ๑๙/๓๗๘/๑๔๐ นาลนฺทสุตฺต, ที.ปา. ๑๑/๑๔๓/๘๗ สมฺปสาทนียสุตฺต
@ ฉ.ม. โยเปส   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๑๐ ฉ.ม. องฺคาติ วา
สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ ๑- โพชฺฌงฺคตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ปสตฺโถ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโค
สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ.
     ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทีสุปิ จตุสจฺจธมฺเม วิจินตีติ ธมฺมวิจโย. โส
ปวิจยลกฺขโณ, โอภาสนรโส, สมฺโพธิปจฺจุปฏฺฐาโน. ๒- วีรภาวโต, วิธินา อีรยิตพฺพโต
จ วิริยํ. ตํ ปคฺคหลกฺขณํ, อุปตฺถมฺภนรสํ, อโนสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ. ปีณยตีติ ๓-
ปีติ. สา ผรณลกฺขณา, ตุฏฺฐิลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ ปีณนรสา, ๔- เตสํเยว
โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา. ๕- กายจิตฺตทรถปฺปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิ. สา อุปสมลกฺขณา,
กายจิตฺตทรถมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทภูตปีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา. ๖- สมาธานโต
สมาธิ. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ, อวิสาหารลกฺขโณ ๗- วา, จิตฺตเจตสิกสมฺปิณฺฑนรโส, ๘-
จิตฺตฏฺฐิติปจฺจุปฏฺฐาโน. อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขา. สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา, สมวาหิต-
ลกฺขณา วา, อูนาธิกนิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาว-
ปจฺจุปฏฺฐานา. เสสํ วุตฺตนยเมว. ภาเวตีติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.
     ตตฺถ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ๙- สติสมฺปชญฺญํ
มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺฐิตสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. อภิกฺกมาที-
สุปิ ๑๐- หิ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺเญน ๑๑- ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิส-
อุปฏฺฐิตสติปุคฺคลเสวเนน, ๑๒- ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภาร-
จิตฺตสฺสาปิ ๑๓- สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ
จตูหิ การเณหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ
ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน
@เชิงอรรถ:  ก. โพชฺฌงฺคา, ปฏิวิชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๕๗/๔๖๓ โพชฺฌงฺคกถา
@(สฺยา)   ฉ.ม. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโน   ม. ปีณาตีติ, ก. ปีนยตีติ   สี. ปีนนรสา
@ สี. โอทคฺคปจฺจุปฏฺฐานา   ฉ.ม. อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา,
@สงฺคณี.อ. ๑/๑/๑๘๐ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา (สฺยา)   สี.,ฉ.ม. อวิสารลกฺขโณ
@ ฉ.ม. จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส   ฉ.ม. สํวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา
@๑๐ ฉ.ม. อภิกฺกนฺตาทีสุ ๑๑ สี. สติสมฺปชญฺญรหิเต  ๑๒ ฉ.ม. ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส
@มุฏฺฐสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน,  ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิเส
@อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคเล เสวเนน  ๑๓ ฉ.ม. นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย
อรหตฺตํ คณฺหาติ. โสเยว อรหตฺตมคฺเค ๑- สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต
ภาวิโต นาม โหติ.
     สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา ๒-
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนตา
ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนตา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณตา ๒- ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานสมถวิปสฺสนานํ
อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉา พหุลตา.
     วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส
เกสนขโลมา ทีฆา โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว ๓- เสทมลมกฺขิตญฺจ, ตทา
อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ
วา โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ.
ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสฺส ลหุกภาวกรเณน ๔-
อุจฺฉาทนนฺหาปเนน จ อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑ-
กรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอกสฺมึ หิ อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ
อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณํปิ อปริสุทฺธํ ๕- โหติ อปริสุทฺธานิ
ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลาทีนิ ๖- นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. วิสเท ปน
อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณํปิ วิสทํ โหติ
ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกวฏฺฏิเตลาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน
วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี"ติ.
     อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส
สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา  ๒-๒ ฉ.ม. วตฺถุวิสทกิริยา
@อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา..ปริวชฺชนา..เสวนา..ปจฺจเวกฺขณา
@ ฉ.ม. อุปฺปนฺนโทสญฺเจว   ฉ.ม. สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน  ฉ.ม. อวิสทํ
@ ฉ.ม. ทีปกปลฺลวฏฺฏิ... เอวมุปริปิ
สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ
ทสฺสนกจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา, ยถา วา
มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรสฺส วตฺถุ ๑-
เจตฺถ นิทสฺสนํ. สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ
อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ สทฺธาทิภาวนาย
๒- หาเปตพฺพํ. ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส
พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
     วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติ. พลวสทฺโธ หิ
มนฺทปญฺโญ มุทฺธปฺปสนฺโน ๓- โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโญ มนฺทสทฺโธ
เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ.
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย
อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน มนฺทวิริยํ
สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. พลววิริยํ มนฺทสมาธึ วิริยสฺส
อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ
น ลภติ, วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ
กตฺตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ.
     อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตี สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ หิ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต
อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ.
เอวํ หิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ
หิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตาปิ อปฺปนา ๔- โหติเยว. สติ
ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวิริยปญฺญานํ
วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ. ตสฺมา
สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ  ฉ.ม. ปสฺสทฺธาทิภาวนาย   ฉ.ม. มุธปฺปสนฺโน
@ ฉ.ม. สมตายปิ
สพฺเพสุ ๑- อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ๒- ภควตา, กึ
การณา? จิตฺตํ หิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปฏิสรณา ๓- จ สติ, น วินา สติยา
จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ.
     ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเทสุ อโนคาฬฺหปญฺญานํ ทุมฺเมธ-
ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺญาสลกฺขณ-
ปริคฺคาหิกาย อุทยวยปญฺญาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา
นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรญาณาย ๔- ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา
นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา.
ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ
สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ.
โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต
นาม โหติ.
     เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- อปายภยปจฺจเวกฺขณตา
อานิสํสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา
สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา
กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริยปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ "นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺฐาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ,
ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลุกฺขิปกุมินาทิ ๕- คหิตกาเลปิ, ปาปนกณฺฐกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส ๖-
ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรํปิ
ขุปฺปิปาสาหิ อาตุริภูตกาเลปิ, กาลกญฺชิกอสุเรสุ ๗- สฏฺฐิหตฺถปฺปมาเณน ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพตฺถ    สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อตฺถโต สมานํ (อคฺคิสุตฺต)
@ สี.,ฉ.ม. อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา   ฉ.ม. คมฺภีรปญฺญาย
@ สี.,ฉ.ม. ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ   สี. ปาชนกณฺฑกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส,
@ฉ.ม. ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส  ฉ.ม. กาลกญฺจิกอสุเรสุ
@ ฉ.ม. สฏฺฐิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน
อฏฺฐิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาวกาเลปิ ๑- วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต ภิกฺขุ กาโล"ติ เอวํ อปายํ ๒-
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค  อุปฺปชฺชติ.
     "น สกฺกา กุสีเตน  นวโลกุตฺตรธมฺโม ๓- ลทฺธุํ,  อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา,
อยมานิสํโส วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺสา"ติ ๔- เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ.
"สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหาสาวเกหิ ๕- คตมคฺโคว มยา คนฺตพฺโพ, โส ปน ๖- น สกฺกา
กุสีเตน คนฺตุนฺ"ติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ.
     "เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ อุปฏฺฐหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว ญาตกา,
น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ตํ  นิสฺสาย ชีวิสฺสามาติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตานิ ๗-
เทนฺติ. อถโข อตฺตโน การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ. สตฺถาราปิ `อยํ
อิเม ปจฺจเย ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหิพหุโล ๘- สุขํ วิหริสฺสตี'ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา
ตุยฺหํ ปจฺจยา อนุญฺญาตา, อถโข `อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา
วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี'ติ เต ปจฺจยา อนุญฺญาตา. โส ทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต
น ตํ ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ. อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑาปจายนํ นาม โหตี"ติ
เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย
ปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส วิย จ.
     มหามิตฺตตฺเถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺส  จ โคจรคาเม เอกา
มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺญํ คจฺฉนฺตี ธีตรํ อาห
"อมฺม อสุกสฺมึ ฐาเน ปุราณตณฺฑุโล, ๙- อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ สปฺปิ, อสุกสฺมึ
ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ
สทฺธึ เทหิ, ทตฺวา ตฺวญฺจ ภุญฺเชยฺยาสิ, อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. อตฺตภาเวน   ฉ.ม. อปายภยํ   ฉ.ม. นว โลกุตฺตรธมฺมา
@ ฉ.ม. วีริยสฺสาติ   สี.,ม. สพฺพญฺญุพุทฺธ...  ฉ.ม. จ   ฉ.ม. ปิณฺฑปาตาทีนิ
@ สี. กายทฑฺฒิพหุโล   ฉ.ม. ปุราณตณฺฑุลา
กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหี"ติ. ๑- ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ. สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา
กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา ฐเปหิ อมฺมาติ.
     เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ
โอวทิ "มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิสฺสติ, ๒- ทิวาปิ
กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ. ตํ
นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ, ติสฺโส ปน
สมฺปตฺติโย ปฏฺฐยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ,
น สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน
น สกฺกา คณฺหิตุนฺ"ติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺฐิกํ มุญฺจิตฺวา นิวตฺติตฺวา
กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺฐามญฺเจ, จีวรํ จ จีวรวํเส ฐเปตฺวา "อรหตฺตํ
อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี"ติ วิริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต
หุตฺวา นิวุฏฺฐภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺโต ๓-
วิกสิตมิว ๔- ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิ. เลณทฺวาเร ๕- อธิวฏฺฐา
เทวตา:-
       "นโม เต ปุริสาชญฺญ      นโม เต ปุริสุตฺตม
        ยสฺส เต อาสวา ขีณา    ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ ๖-
อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ ทตฺวา
มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห. เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา
กาลํ โอโลเกนฺโต "ปาโตเยวา"ติ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย คามํ ปาวิสิ.
     ทาริกาปิ  ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ, อิทานิ เม
ภาตา อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นิสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ
คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ภตฺตสฺส ๗- ปูเรตฺวา หตฺเถ ฐเปสิ. เถโร "สุขํ ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภุตฺตามฺหีติ   ฉ.ม. ภุญฺชิ  ฉ.ม. ปตฺวา   ฉ. วิกสมานมิว
@ ฉ.ม. รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา   สุ.วิ. ๒/๓๘๕/๔๐๕,
@ป.สู. ๑/๑๑๘/๓๑๑   ฉ.ม. ขีรปิณฺฑปาตสฺส   ม. สุขี
โหตู"ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา จ ๑- ตํ โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ. เถรสฺส
หิ ตทา อติวิยปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา
ปมุตฺตตาลปกฺกํ ๒- วิย อติวิโรจิตฺถ. ๓-
     มหาอุปาสิกา อรญฺญโต อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา
สพฺพํ ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. อุปาสิกา "อชฺช เม ทิวเส ๔- ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ
มตฺถกํ ปตฺตนฺ"ติ ญตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺฐตี"ติ
อาห.
     ปิณฺฑปาติยตฺเถรวตฺถุํ ๕- ปน เอวํ เวทิตพฺพํ:- มหาคาเม กิเรโก ทลิทฺทปุริโส
ทารุวิกฺกเยน ชีวิตํ ๖- กปฺเปติ, โส เตเนว การเณน นามํ ลภิตฺวา ทารุภณฺฑก-
มหาติสฺโส นาม ชาโต. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ภริยํ อาห "กึ อมฺหากํ ชีวิตํ
นาม, สตฺถารา ทลิทฺททานสฺส มหปฺผลภาโว กถิโต, มยญฺจ นิพทฺธํ ทาตุํ น
สกฺโกม, ปกฺขิกภตฺตํ ๗- ทตฺวา ปรํ อุปฺปนฺนสลากภตฺตํปิ ๘- ทสฺสามา"ติ. สา "สาธุ
สามี"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส ยถาลาเภน ปกฺขิกภตฺตํ อทาสิ. ภิกฺขุสํฆสฺส
จ ปจฺจเยหิ นิปฺปริสฺสยกาโล โหติ, ทหรสามเณรา ปณีตโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา
"อยํ ลูขาหาโร"ติ เตสํ ปกฺขิกภตฺตํ คหิตมตฺตกเมว กตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว
ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ.
     สา จ ๙- อิตฺถี ตํ ทิสฺวา สามิกสฺส กเถสิ, "มยา ทินฺนํ ฉฑฺเฑนฺตี"ติ
ปุน น ๑๐- วิปฺปฏิสารินี อโหสิ. ตสฺสา สามิโก อาห "มยํ ทุคฺคตภาเวน อยฺยานํ
สุเขน ปน ปริภุญฺชาเปตุํ น สกฺขิมฺห, กึ นุ โข กตฺวา อยฺยานํ ๑๑- มนํ คเหตุํ
สกฺขิสฺสามา"ติ. อถสฺส ภริยา อาห "กึ วเทสิ สามิ, สปุตฺตกา ทุคฺคตา นาม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สาปิ   สี. มุตฺตตาลปกฺกํ, ฉ.ม. ปวุตฺตตาลปกฺกํ   ฉ.ม. อติวิย
@วิโรจิตฺถ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรวตฺถุ
@ ฉ.ม. ชีวิกํ   ฉ.ม.  ปกฺขิกภตฺตมตฺตํ   สี. ปุน อุปฺปนฺเน สลากภตฺตมตฺตมฺปิ,
@ฉ.ม. ปุน อุปฺปนฺนํ สลากภตฺตมฺปิ   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๑๐ ฉ.ม. น ปน
@๑๑ สี. อริยานํ
อตฺถีติ ๑- อยํ เต ธีตา, อิมํ เอกสฺมึ กุเล ฐเปตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ คณฺหิตฺวา
เอกํ ขีรเธนุํ อาหร, อยฺยานํ ขีรสลากภตฺตํ ทสฺสาม, เอวํ เตสํ จิตฺตํ คณฺหิตุํ
สกฺขิสฺสามา"ติ. โส สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ. เตสํ ปุญฺเญน สา
เธนุ สายํ ตีณิ มานิกานิ, ๒- ขีรํ เทติ. สายํ ทธึ กตฺวา ปุนทิวเส ตโต คหิตนวนีเตน
สปฺปึ กตฺวา สปฺปินา สทฺธึเยว ๓- ขีรสลากภตฺตํ เทนฺติ. ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส เคเห
สลากภตฺตํ ปุญฺญวนฺตาว ลภนฺติ.
     โส เอกทิวสํ ภริยํ อาห "มยํ ธีตุ อตฺถิตาย ลชฺชิตพฺพโต จ มุตฺตา,
เคเหว ๔- โน ภตฺตํ อยฺยานํ ปริโภคารหํ ชาตํ. ตฺวํ ยาว อหํ นาคจฺฉามิ, ๕- ตาว
อิมสฺมึ กลฺยาณวตฺเต ๖- มา ปมชฺชิ. อหํ กิญฺจิเทว กตฺวา ธีตรํ โมเจสฺสามี"ติ.
โส เอกํ ปเทสํ คนฺตฺวา อุจฺฉุยนฺตกมฺมํ กตฺวา ฉหิ มาเสหิ ทฺวาทส กหาปเณ
ลภิตฺวา "อลํ เอตฺตกํ มม ธีตุ โมจนตฺถายา"ติ เต กหาปเณ ทุสฺสนฺเต ๗- พนฺธิตฺวา
"เคหํ คมิสฺสามี"ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
     ตสฺมึ สมเย อมฺพริยมหาวิหารวาสี ปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร "มหาวิหารํ ๘-
คนฺตฺวา เจติยํ วนฺทิสฺสามี"ติ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต มหาคามํ คจฺฉนฺโต ตเมว
มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. โส อุปาสโก เถรํ ทูรโตว ทิสฺวา "เอกโตว อาคนฺตฺวา ๙- อิมินา
อยฺเยน สทฺธึ เอกํ ธมฺมกถํ สุณนฺโต คมิสฺสามิ. สีลวนฺโต หิ สพฺพกาลํ ทุลฺลภา"ติ
เวเคน เถรํ สมฺปาปุณิตฺวา อภิวาเทตฺวา สทฺธึ คจฺฉนฺโต เวลาย อุปกฏฺฐาย
จินฺเตสิ "มยฺหํ หตฺเถ ปูฏกภตฺตํ นตฺถิ, อยฺยสฺส จ ภิกฺขากาโล สมฺปตฺโต, อยญฺจ เม
ปริจฺจโย ๑๐- หตฺเถ อตฺถิ, เอกํ คามทฺวารํ ปตฺตกาเล อยฺยสฺส ปิณฺฑปาตํ
ทสฺสามี"ติ.
     ตสฺเสว ๑๑- จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว เอโก ปูฏกภตฺตํ คเหตฺวา ตํ ฐานํ
สมฺปตฺโต. อุปาสโก ตํ ทิสฺวา "ภนฺเต โถกํ อาคเมถ โถกํว อาคเมถา"ติ ๑๒- วตฺวา ตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นตฺถีติ   ฉ.ม. มาณิกานิ, ปาโต ตีณิ มาณิกานิ   ม. สปฺปินา ปริเสกํ,
@ฉ. สสปฺปิปริเสกํ   ฉ.ม. เคเห จ   ฉ.ม. อาคจฺฉามิ   ม. อยฺยานํ วตฺเต
@ สี. ทสนฺเต   ฉ.ม. ติสฺสมหาวิหารํ   ฉ.ม. เอกโกว อคนฺตฺวา  ๑๐ ฉ.ม. ปริพฺพโย
@๑๑ ฉ.ม. ตสฺเสวํ  ๑๒ ฉ.ม. ภนฺเต โถกํ อาคเมถาติ
อุปสงฺกมิตฺวา "อหํ ๑- กหาปณนฺเต โภ ปุริส ทมฺมิ, ตฺวํ ๒- เม ปูฏกภตฺตํ เทหี"ติ
อาห. โส จินฺเตสิ "อิมํปิ ภตฺตํ อิมสฺมึ กาเล มาสกํปิ น อคฺฆติ, อยญฺจ
มยฺหํ เอกวาเรเนว กหาปณํ เทติ, ภวิสฺสติ ตตฺถ ๓- การณนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "นาหํ
กหาปเณน เทมี"ติ อาห. เอวํ สนฺเต เทฺว คณฺหาหิ, ตีณิ คณฺหาหีติ อิมินา
นิยาเมน สพฺเพปิ เต กหาปเณ ทาตุกาโม ชาโต. อิตโร "อญฺเญปิสฺส อตฺถี"ติ
สญฺญาย ตํ "น เทมิ"จฺเจว อาห. อถ นํ โส อาห "สเจ เม โภ อญฺเญปิ
อสฺสุ, เตปิ ทเทยฺยํ. น โข ปนาหํ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหามิ, เอกสฺมึ ๔- เม รุกฺขมูเล
เอโก อยฺโย นิสีทาปิโต, ตุยฺหํปิ กุสลํ ภวิสฺสติ, เทหิ เม ตํ ภตฺตนฺ"ติ.
เตนหิ โภ คณฺห, อาหร เต กหาปเณติ กหาปเณ คเหตฺวา ปูฏกภตฺตํ อทาสิ.
อุปาสโก ภตฺตํ คเหตฺวา ๕- เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปตฺตํ นีหรถ ภนฺเต"ติ อาห.
เถโร ปตฺตํ นีหริตฺวา อุปฑฺฒภตฺเต ทินฺเน ปตฺตํ ปิทหิ. อุปาสโก อาห "อยํ
ภนฺเต เอกสฺเสว ปฏิวิโส, ๖- น สกฺกา มยา อิโต ภุญฺชิตุํ. ตุมฺหากํเยว เม อตฺถาย
อิมํ ปริเยสิตฺวา ลทฺธํ, คณฺหถ นํ มยิ ๗- อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ. เถโร "อตฺถิ
การณนฺ"ติ คเหตฺวา สพฺพํ ปริภุญฺชิ. อุปาสโก ธมฺมกรเกน ๘- ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา
อทาสิ. ตโต นิฏฺฐิตภตฺตกิจฺเจ เถเร อุโภปิ มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ.
     เถโร อุปาสกํ ปุจฺฉิ "เกน การเณน ตฺวํ น ปริภุญฺชี"ติ. ๙- โส อตฺตโน
คมนวิธานํ ๑๐- สพฺพํ กเถสิ. เถโร ตํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต จินฺเตสิ "ทุกฺกรํ
อุปาสเกน กตํ, มยา ปน เอวรูปํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา เอตสฺส กตญฺญุนา ภวิตพฺพํ,
สปฺปายเสนาสนํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ฉวิมํสโลหิเตสุ สุกฺขนฺเตสุปิ นิสินฺนปลฺลงฺเกเนว
อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น อุฏฺฐหิสฺสามี"ติ. โส ติสฺสมหาวิหารํ คนฺตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ
กตฺวา อตฺตโน ปตฺตเสนาสนํ ปวิสิตฺวา ปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา ๑๑- ตตฺถ นิสินฺโน
อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานเมว คณฺหิ. โส ตาย รตฺติยา โอภาสมตฺตํปิ นิพฺพตฺเตตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ตํ  ฉ.ม. ภวิสฺสเตตฺถ  ฉ.ม. เอตสฺมึ
@ ฉ.ม. คเหตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา   ก. เอโกว ปฏิวิโส  ฉ.ม. มํ   ฉ.ม. ธมกรเณน
@ ฉ.ม. น ภุญฺชสีติ  ๑๐ ฉ.ม. คมนาคมนวิธานํ  ๑๑ ก. ปจฺจฏฺฐรณํ อฏฺฐริตฺวา
นาสกฺขิ. ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขาจารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตเทว กมฺมฏฺฐานํ
อนุโลมปฏิโลมํ วิปสฺสิ. เอเตน อุปาเยน วิปสฺสนฺโต สตฺตเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ "อติวิย เม กิลนฺตํ สรีรํ, กึ นุ โข เม ชีวิตํ ๑- จิรํ
ปวตฺติสฺสติ, น ปวตฺติสฺสตี"ติ. อถสฺส อปฺปวตฺตนภาวํ นิยาเมตฺวา ๒- ปตฺตจีวรํ
อาทาย วิหารมชฺฌํ คนฺตฺวา เภรึ ปหราเปตฺวา ภิกฺขุสํฆํ สนฺนิปาตาเปสิ.
     สํฆตฺเถโร "เกน ภิกฺขุสํโฆ ๓- สนฺนิปาติโต"ติ ปุจฺฉิ. มยา ภนฺเตติ. กิมตฺถํ
สปฺปุริสาติ. ภนฺเต อญฺญํ กมฺมํ นตฺถิ, เยสํ ปน มคฺเค วา ผเล วา กงฺขา อตฺถิ,
เต มํ ปุจฺฉนฺตูติ. สปฺปุริส ตาทิสา นาม ภิกฺขู อสนฺตคุณํ น กเถนฺติ, อมฺหากํ
เอตฺถ กงฺขา นตฺถิ. กึ ปน เต สํเวคการณํ อโหสิ, กึ ปจฺจยํ กตฺวา ตยา อรหตฺตํ
นิพฺพตฺติตนฺติ. ๔- ภนฺเต อิมสฺมึ มหาคาเม วลฺลิยวีถิยํ ทารุภณฺฑกมหาติสฺโส
นาม อุปาสโก อตฺตโน ธีตรํ พหิ ฐเปตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ คณฺหิตฺวา ๕- เอกํ
ขีรเธนุํ คเหตฺวา สํฆสฺส ขีรภตฺตสลากํ ปฏฺฐเปสิ, โส "ธีตรํ โมเจสฺสามี"ติ ฉ
มาเส ยนฺตสาลาย ภตึ กตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ ลภิตฺวา "ธีตรํ โมเจสฺสามี"ติ อตฺตโน
เคหํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มํ ทิสฺวา ภิกฺขาจารเวลาย สพฺเพปิ เต กหาปเณ
ทตฺวา ปูฏกภตฺตํ คณฺหิตฺวา สพฺพํ มยฺหํ อทาสิ. อหํ ตํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ๖-
อิธาคนฺตฺวา สปฺปายเสนาสนํ ลภิตฺวา "ปิณฺฑปาตาปจายนกมฺมํ ๗- กริสฺสามี"ติ วิเสสํ
นิพฺพตฺเตสึ ภนฺเตติ. ตํ ฐานํ สมฺปตฺตา จตสฺโสปิ ปริสา เถรสฺส สาธุการํ อทํสุ.
สกภาเวน สณฺฐาตุํ ๘- สมตฺโถ นาม นาโหสิ. เถโร สํฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา กเถนฺโต
กเถนฺโตว "มยฺหํ กูฏาคารํ ทารุภณฺฑกมหาติสฺสสฺส หตฺเถน ผุฏฺฐกาเลเยว จลตู"ติ
อธิฏฺฐาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
@เชิงอรรถ:  สี. อายุสงฺขาโร   สี.,ฉ.ม. ทิสฺวา เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวา  ฉ.ม. เกน ภิกฺขุนา
@สํโฆ   ฉ.ม. นิพฺพตฺตนฺติ   ฉ.ม. คณฺหิตฺวา เตหิ   ฉ.ม. ปริภุญฺชิตฺวา
@ ฉ.ม. ปิณฺฑาปจายนกมฺมํ   ม. สนฺธาเรตุํ
     กากวณฺณติสฺสมหาราชา "เอโก กิร เถโร ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา วิหารํ
คนฺตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กูฏาคารํ สชฺเชตฺวา เถรํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา
"อิทานิ จิตกฏฺฐานํ คมิสฺสามี"ติ ๑- อุกฺขิปนฺโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. ราชา ภิกฺขุสํฆํ
ปุจฺฉิ "อตฺถิ ภนฺเต เถเรน กิญฺจิ กถิตนฺ"ติ. ภิกฺขู เถเรน กถิตวิธานํ
อาจิกฺขึสุ. ราชา ตํ อุปาสกํ ปกฺโกสาเปตฺวา "ตยา อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก กสฺสจิ
มคฺเค ปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ปูฏกภตฺตํ ทินฺนนฺ"ติ  ปุจฺฉิ. อาม เทวาติ. เกน เต
นิยาเมน ทินฺนนฺติ. โส ตํ การณํ สพฺพํ อาโรเจสิ. อถ นํ ราชา เถรสฺส
กูฏาคารฏฺฐาเน ๒- เปเสสิ "คจฺฉ นํ เถรํ สญฺชาน ๓- โส วา อญฺโญ วา"ติ. โส
คนฺตฺวา สาณึ อุกฺขิปิตฺวา เถรสฺส มุขํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ หทยํ
ปหรนฺโต ๔- รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา "เทว มยฺหํ อยฺโย"ติ อาห. อถสฺส ราชา
มหาปสาธนํ ทาเปสิ. ตํ ปสาเธตฺวา อาคตํ "คจฺฉ ๕- ภาติก มหาติสฺส มยฺหํ อยฺยํ
วนฺทิตฺวา ๖- กูฏาคารํ อุกฺขิปา"ติ อาห. อุปาสโก "สาธุ เทวา"ติ คนฺตฺวา เถรสฺส
ปาเท วนฺทิตฺวา ๗- อุโภหิ หตฺเถหิ อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน มตฺถเก อกาสิ. ตสฺมึเยว
ขเณ กูฏาคารํ อากาเสน ๘- อุปฺปติตฺวา จิตกมตฺถเก ปติฏฺฐาสิ. ตสฺมึ กาเล จิตกสฺส
จตูหิปิ กณฺเณหิ สยเมว อคฺคิชาลา อุฏฺฐหึสุ. ๙-
     "มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ
น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร `อปุตฺโต'ติ
ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ, เอวํ กุสีโตปิ อิทํ
อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตี"ติ เอวํ ๑๑- ทายชฺชมหตฺตํ
ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     "มหา โข ปน เต สตฺถา. สตฺถุโน หิ เต มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคหณกาเลปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คมิสฺสามาติ   ฉ.ม. กูฏาคารฏฺฐานํ   ม. สญฺชานาถ   ฉ.ม. สนฺธาเรนฺโต
@ ม. อาคจฺฉถ   ฉ.ม. อยฺยาติ วตฺวา  สี. วิวริตฺวา   ฉ.ม. อากาเส
@ ฉ.ม. อุฏฺฐหึสูติ  ๑๐ ฉ.ม. `อยํ อมฺหากํ อปุตฺโต'ติ  ๑๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ
อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยมฺปิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนอายุ-
สงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, น ๑- ยุตฺตํ เต
เอวรูปสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ๒- ภวิตุนฺ"ติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ
ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     "ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา
อาคโต มหาสมฺมตปเวณิยา โอกฺกากราชวํเส ๓- ชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺส จ
มายาเทวิยา จ นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโฐ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน
หุตฺวา น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺ"ติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     "สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ มหาสาวกา จ วิริเยน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ๔-
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสี"ติ ๕- เอวํ
สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ฐิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺฐกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ
วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก
กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเมว ๖- ธุรํ
กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหตีติ. ๗-
     เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- พุทฺธธมฺม-
สํฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ ๘- อุปสมานุสฺสติ ๙- ลูขปุคฺคลปริวชฺชนา
สินิทฺธปุคฺคลเสวนา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา ๙- ตทธิมุตฺตตาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ก. กุสีตภาเวน   ฉ.ม. อาคตโอกฺกากราชวํเส
@ ฉ.ม. วีริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ  ฉ.ม. มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, น ปฏิปชฺชสีติ
@ ฉ.ม. ตเทว   ฉ.ม. โหติ   ฉ.ม. พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺม,สํฆ,สีล,จาค,เทวตานุสฺสติ
@๙-๙ ฉ.ม. ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา...เสวนตา...ปจฺจเวกฺขณตา
     พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค
อุปฺปชฺชติ, ธมฺมสํฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ กตฺวา รกฺขิตํ
จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺ
ตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ นาม อทมฺหา"ติ
จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูปํ ๑- สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺ-
ตสฺสาปิ, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตฺตํ ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ
อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิเต กิเลเส ๒- สฏฺฐีปิ สตฺตติปิ
วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ
อสกฺกจฺจกิริยาย สํสปฺปิตลูขภาเวน ๓- พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเฐ
รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต
สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนิเย สุตฺตนฺเต
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ
อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน
อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต
ภาวิโต นาม โหติ.
     สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- ปณีตโภชนเสวนตา
อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตฺตปฺปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา
ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ปณีตํ หิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ จ อุตูสุ ฐานาทีสุ
จ อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปเถสุ ขโมว ๔- โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ
วุตฺตํ. ยสฺส สภาคตา นตฺถิ, ๕- ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูเป กาเล    ฉ.ม. วิกฺขมฺภิตา กิเลสา
@ สี. สํสูจิตลูขภาเวน, ฉ.ม. สํสูจิตลูขภาเว   ฉ.ม. สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโม
@ ฉ.ม. ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ
เสวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปฺปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกต-
ปจฺจเวกฺขณา. อิมินา มชฺฌตฺตปฺปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปรํ
วิเหฐยมาโน จรติ, ๑- เอวรูปํ สารทฺธกายปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สญฺญตปาทปาณึ
ปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต
อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา
อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ.
     เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- วตฺถุวิสทกิริยตา
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตา สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคณฺหนตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา
สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา ๒- ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
    นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตาติ
ยสฺมึ สมเย สิถิลวิริยตาทีหิ ๓- ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจย-
วิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺฐาปเนน จิตฺตสฺส ๔- ปคฺคณฺหนํ. สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺฐาปเนน จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ. สมเย
สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปฺปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเตน ๕-
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺฐ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขํ อนาคเต วฏฺฏมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณเนว ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ "สมเย
สมฺปหํสนตา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิจรติ   สุ.วิ. ๒/๓๘๕/๔๐๙,
@ป.สู. ๑/๑๑๘/๓๑๔   ฉ.ม. อติสิถิลวีริยตาทีหิ   ฉ.ม. ตสฺส
@ ฉ.ม. อุปสมสุขานธิคเมน
     สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ
อนุทฺธตมนนิรสฺสาทํ ๑- อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตสมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทา
ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารํ ๒- อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ
อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา"ติ. อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม
อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ.
สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา
ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ หิ ปฏิปชฺชโตเอว ๓- อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก
กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ
กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา
สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ.
     ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ:- สตฺตมชฺฌตฺตตา
สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคล-
เสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ "ตฺวํ อตฺตโน
กมฺเมน อาคมฺม อตฺตโน ๔- กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา
อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน จ,
"ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน
จ. ๕- ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน
วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิยา
ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา"ติ
เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, "อนทฺธนียํ ๖- อิทนฺตาวกาลิกนฺ"ติ เอวํ
ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ. ๕- ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ   ฉ.ม. ตทาสฺส... น พฺยาปารํ   ฉ.ม. ปฏิปชฺชโต เอส
@ ฉ.ม. อาคนฺตฺวา อตฺตโนว   ฉ.ม. จาติ   ก. อฉฑฺฑนียํ
     สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน
ปุตฺตธีตาทิเก, ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิเก สมานุปชฺฌายกาทิเก มมายติ,
สหตฺเถเนว เนสํ เกสมสฺสุจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ ๑- กโรติ,
มุหุตฺตํปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ ภนฺตมิโค
วิย อิโต จิโต จ โอโลเกติ, อญฺเญน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย "มุหุตฺตํ ตาว
อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุเมฺห นํ
คเหตฺวา กิลมิสฺสถา"ติ ๒- น เทติ, อยํ สตฺตเกลายโน นาม. โย ปน
จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺฐิอาทีนิ มมายติ, อญฺญสฺส ๓- หตฺเถน ปรามสิตุํปิ น เทติ,
ตาวกาลิกํ ยาจิโต "มยํปิ อิทํ มมายนฺตา ๔- สยํ ๕- น ปริภุญฺชาม, ตุมฺหากํ กึ
ทสฺสามา"ติ วทติ, อยํ สงฺขารเกลายโน นาม.
     โย ปน เตสุ ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสิโน, ๖- อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต
นาม. อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ
ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อาทิกมฺมิโก
กุลปุตฺโต อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ
กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ. โส ยาว อรหตฺตมคฺคา
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติ. อิติ อิเมปิ สตฺต
โพชฺฌงฺคา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตา.
     [๔๑๙] สมฺมาทิฏฺฐึ ภาเวตีติ อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อาทิภูตํ สมฺมาทิฏฺฐึ
พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน สมฺมาทสฺสนลกฺขณา
สมฺมาทิฏฺฐิ. สมฺมาอภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา
สมฺมาวาจา. สมฺมาสมุฏฺฐาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต. สมฺมาโวทานลกฺขโณ ๗-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เกสจฺเฉทน...   ฉ.ม. กิลเมสฺสถาติ   ก. อญฺเญสํ   ฉ. ธนายนฺตา
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ก. อุปาสิโน   ฉ. สมฺมาโวทาปนลกฺขโณ
สมฺมาอาชีโว. สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. สมฺมาอุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ.
สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ.
     เตสุ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ. เสยฺยถีทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว
อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ ๑- สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปชหติ, นิโรธํ อารมฺมณํ
กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมนวเสน อสมฺโมหโต.
สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตเถว มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ จ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ
กโรนฺติ. วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม สมฺมา อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา
สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ, สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมา สมุฏฺฐเปติ, สมฺมาอาชีโว สมฺมา
โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม สมฺมา ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ สมฺมา อุปฏฺฐาติ, ๒-
สมฺมาสมาธิ สมฺมา ปทหติ.
     อปิเจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ,
มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. กิจฺจโต ปน ทุกฺเข ญาณนฺติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ
ลภติ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหนฺติ, มคฺคกาเล
เอกกฺขณา เอการมฺมณา. เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติอาทีนิ ๓-
ตีณิ นามานิ ลภติ. ๔- สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา
วิรติโยปิ ๔- โหนฺติ เจตนาทโยปิ, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว. สมฺมาวายาโม สมฺมาสตีติ
อิทํปิ ทฺวยํ กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสมาธิ
ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยว.
     อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ภควตา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน
พหุการตฺตา ๕- ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา. อยํ หิ "ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญาสตฺถนฺ"ติ ๖-
จ วุตฺตา. ๗- ตสฺมา เอตาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาญาณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา
@เชิงอรรถ:  ก. ปจฺจตฺถิกกิเลเสหิ   ก. อุปฏฺฐเปติ   ฉ.ม. เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป
@อวิหึสาสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโปติ  ๔-๔ ฉ.ม. สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค
@วิรติโยปิ, ก. สมฺมาวาจาทโยปิ จตสฺโสปิ  วิรติโยปิ   ม. พหุปการตฺตา
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖,๒๐/๒๔ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ   ก. ปวตฺตา
อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ๑- กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน โยคาวจโร นิพฺพานํ
ปาปุณาติ. เตน วุตฺตํ "นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุการตฺตา ปฐมํ
สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา"ติ.
     สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุกาโร, ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต. ยถา หิ
เหรญฺญิโก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา จกฺขุนา กหาปณํ โอโลเกนฺโต
"อยํ กูโฏ อยํ เฉโก"ติ ชานาติ, เอวํ โยคาวจโรปิ ปุพฺพภาเค วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา
วิตกฺเกตฺวา วิปสฺสนาปญฺญาย โอโลกยมาโน "อิเม ธมฺมา กามาวจรา, อิเม
รูปาวจราทโย"ติ ชานาติ. ยถา วา ปน ปุริเสน โกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา
ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ มหารุกฺขํ ตจฺฉโก วาสิยา ตจฺเฉตฺวา กมฺเม อุปเนติ, เอวํ
วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทินฺเน ธมฺเม โยคาวจโร ปญฺญาย "อิเม ธมฺมา
กามาวจรา, อิเม ธมฺมา รูปาวจรา"ติอาทินา นเยน ปริจฺฉินฺทิตฺวา กมฺเม อุปเนติ.
เตน วุตฺตํ "สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุกาโร, ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต"ติ.
     สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโก. ยถาห "ปุพฺเพ
โข คหปติ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี"ติ, ๒- ตสฺมา ตทนนฺตรํ
สมฺมาวาจา วุตฺตา.
     ยสฺมา ปน อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามาติ ปฐมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต
ปโยเชนฺติ, ตสฺมา ๓- วาจา  กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ ๓- สมฺมาวาจาย อนนฺตรํ
สมฺมากมฺมนฺโต วุตฺโต.
     จตุพฺพิธํ ปน วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ กายทุจฺจริตญฺจ ปหาย อุภยสุจริตํ
ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปูเรติ, น อิตรสฺส. ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ
สมฺมาอาชีโว วุตฺโต.
@เชิงอรรถ:  ม. วิทฺธํเสตฺวา   ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓ จูฬเวทลฺลสุตฺต  ๓-๓ ก. วาจาย กมฺมนฺตสฺส
@อุปการิกตฺตา
     เอวํ วิสุทฺธาชีเวน ๑- ปน "ปริสุทฺโธ เม อาชีโว"ติ เอตฺตาวตา ปริโตสํ กตฺวา
สุตฺตปฺปมตฺเตน วิหริตุํ น ยุตฺตํ, อถโข สพฺพอิริยาปเถสุ อิทํ วิริยมารภิตพฺพนฺติ
ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม วุตฺโต.
     ตโต อารทฺธวิริเยนาปิ กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สุปติฏฺฐิตา ๒- กาตพฺพาติ
ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมฺมาสติ เทสิตา.
     ยสฺมา ปน เอวํ สุปฺปติฏฺฐิตา สติ สมฺมาสมาธิสฺส ๓- อุปการานุปการานํ ๔-
ธมฺมานํ คติโย สุมนสิกตฺวาว ปโหติ ๕- เอกคฺคารมฺมเณ ๖- จิตฺตํ สมาธาตุํ, ตสฺมา
สมฺมาสติยา อนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ เทสิโตติ เวทิตพฺโพติ. ๗- อิติ อยํปิ อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค  โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโกว กถิโต.
     [๔๒๗] อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติอาทีสุ อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี
นาม โหติ. อชฺฌตฺตํ หิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเสสุ ๘- วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย
วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถปาทตเลสุ ๙- วา อกฺขีนํ
ปีตกฏฺฐาเน วา กโรติ, โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา
อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข
วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติ. ตํ ปน สุนีลํ สุปีตกํ ๑๐- สุโลหิตกํ สุโอทาตํ
๑๑- น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติ.
     เอโก ๑๒- พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสว ๑๓- ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ
โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน
"อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุทฺธาชีเวน   ม. สุปฺปติฏฺฐิตา, ฉ. สูปฏฺฐิตา  ฉ.ม. สมาธิสฺส
@ สี. อุปการาปการานํ   สี. สมนฺเนสิตฺวา ปโหติ, ฉ.ม. สมเนฺวสิตฺวา ปโหติ
@ ฉ.ม. เอกตฺตารมฺมเณ   ฉ.ม. เวทิตพฺโพ   ฉ.ม. เกเส   ม. หตฺถปาทปิฏฺเฐสุ
@๑๐ ฉ.ม. สุปีตํ  ๑๑ ฉ.ม. สุโอทาตกํ  ๑๒ อยํ ปาโฐ ปาลิยํ น ทิสฺสติ,
@สงฺคีติสุตฺเต ปน ทิสฺสติ, ที.ม. ๑๐/๑๗๓/๙๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺเต,
@ม.ม. ๑๓/๒๔๙/๒๒๔ มหาสกุลุทายิสุตฺเต,  องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๖๒/๓๑๔ อภิภายตนสุตฺเต จ
@อยํ ปาโฐ ทิสฺสติ  ๑๓ ฉ.ม. ยสฺเสวํ
สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ๑- ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว
อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก
ปุริโส กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา "กึ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี"ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา
เอกํ กพลเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ "กิเมตฺถ ปริตฺตเก
อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร"ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา
สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ
อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต. โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํ.
เอวํสญฺญี โหตีติ อาโภคสญฺญายปิ ฌานสญฺญายปิ เอวํสญฺญี โหติ. อภิภวสญฺญา ๒-
หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺญา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐหนฺตสฺเสว. ๓-
     อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน
ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิกํ ๔- ลภิตฺวา "อญฺญาปิ ๕- โหตุ, กึ เอสา ๖-
มยฺหํ กริสฺสตี"ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว  ญาณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทญาโณ "กึ
เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณนฺติ, ๗-๘- มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร
อตฺถี"ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ
อตฺโถ.
     อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺญา-
วิรหิโต เอโก. ๙- พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมํปิ นิมิตฺตํปิ พหิทฺธาว
อุปฺปนฺนํ โหติ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน ๑๐- "อชฺฌตฺตํ
อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน
วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ
โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน. เอเตสํ หิ เอตานิ
สปฺปายานิ, สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริยนิทฺเทเส วุตฺตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โหนฺติ   ฉ.ม. อภิภวนสญฺญา   ฉ.ม. วุฏฺฐิตสฺเสว
@ สี. เอกญฺจ ภตฺตวฑฺฒีตกํ, ฉ.ม. เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ   ฉ.ม. อญฺญมฺปิ
@ ฉ.ม. เอตํ   ฉ.ม. อปฺปมาณํ   สี. น-สทฺโท น ทิสฺสติ  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น
@ทิสฺสติ  ๑๐ ก. ปริกมฺมสฺเสว วเสน
     ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหวเสน ๑- วุตฺตํ. นีลวณฺณานีติ
วณฺณวเสน. นีลนิทสฺสนานีติ นีลนิทสฺสนวเสน, ๒- ปญฺญายมานวิวรานิ ๓-
อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นีลนิภาสานีติ อิทํ
ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เนสํ วิสุทฺธตํ
ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิ. "นีลกสิณํ
คณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา
วา"ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค
วิตฺถารโต วุตฺตเมว. อิมานิ ปน อฏฺฐ อภิภายตนชฺฌานานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ
วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานิปิ อภิญฺญาปาทกานิปิ
นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว ปน น โลกุตฺตรานีติ เวทิตพฺพานิ.
     [๔๓๕] รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ
นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตํ ตสฺส อตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา
รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา
อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานปุคฺคลสฺส จตฺตาริปิ
รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน
เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา
พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ.
     สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา วิสุทฺเธสุ ๔- นีลาทิวณฺณกสิเณสุ ฌานานิ
ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนาย สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ
สุภํ กสิณารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา "สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตี"ติ วตฺตพฺพตํ
อาปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน "กถํ สุภนฺเตฺวว
อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข:- อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. สพฺพสงฺคาหิกวเสน, ฉ.ม. สพฺพสงฺคาหกวเสน   ฉ.ม. นิทสฺสนวเสน
@ ฉ.ม. อปญฺญายมานวิวรานิ   ฉ.ม. สุวิสุทฺเธสุ
วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณา. มุทิตา.
อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา
อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ๑- วุตฺตํ.
สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํปิ ๒- สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว.
     [๔๔๓] ปฐวีกสิณํ ภาเวตีติ เอตฺถ ปน สกลฏฺเฐน กสิณํ, ปฐวีเอว กสิณํ
ปฐวีกสิณํ. ปฐวีกสิณารมฺมณสฺสาปิ ปฐวิยา นิมิตฺตสฺสาปิ ๓- ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสาปิ ตํ
นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนชฺฌานสฺสาปิ เอตํ อธิวจนํ. อิทํ ๔-
ปฐวีกสิณารมฺมณชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตํ โส ๕- ภาเวติ. อาโปกสิณาทีสุปิ เอเสว นโย.
     อิมานิ ปน กสิณานิ ภาเวนฺเตน สีลานิ โสเธตฺวา สุปริสุทฺเธ สีเล ๖- ปติฏฺฐิเตน
ยฺวายํ ๗- ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานทายกํ
กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลวเสน ยํ ยสฺส สปฺปายํ,
ตนฺเตน คเหตฺวา กสิณภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหรนฺเตน
ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺพานิ.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๘- วุตฺโต. เกวลํ หิ ตตฺถ
วิญฺญาณกสิณํ นาคตํ, ตํ อตฺถโต อากาสกสิเณ ปวตฺตํ วิญฺญาณํ. ตญฺจ โข
อารมฺมณวเสน วุตฺตํ, น สมาปตฺติวเสน. ตํ หิ อนนฺตรํ วิญฺญาณํ ๙- อารมฺมณํ
กตฺวา เอส วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต วิญฺญาณกสิณํ ภาเวตีติ วุจฺจติ.
อิมานิปิ ทส กสิณานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถานิปิ อภิญฺญาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว น ปน
โลกุตฺตรานีติ.
     [๔๕๓] อสุภสญฺญํ ภาเวตีติ อสุภํ ๑๐- วุจฺจติ อุทฺธุมาตกาทีสุ ทสสุ
อารมฺมเณสุ ๑๑- อุปฺปนฺนา ปฐมชฺฌานสหคตา สญฺญา, ตํ ภาเวติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ,
อนุปฺปนฺนํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สฺยา)   ฉ.ม. ตํ   ฉ.ม. ปริกมฺมปถวิยาปิ
@อุคฺคหนิมิตฺตสฺสาปิ   ฉ.ม. อิธ ปน   ฉ.ม. ตํ เหส   ฉ.ม. ปริสุทฺธสีเล
@ ฉ.ม. ยฺวาสฺส   วิสุทฺธิ. ๑/๑๐๔ กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทส (สฺยา)   ฉ.ม. อนนฺตํ
@วิญฺญาณนฺติ  ๑๐ ฉ.ม. อสุภสญฺญา  ๑๑ สี. อสุภารมฺมเณสุ
อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. ทสนฺนํ ปน อสุภานํ ภาวนานโย สพฺโพ
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริโตเยว. มรณสญฺญํ ภาเวตีติ สมฺมติมรณํ ๒- ขณิกมรณํ
สมุจฺเฉทมรณนฺติ ติวิธํปิ มรณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สญฺญํ ๓- ภาเวติ,
อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณา วา
มรณสติเยว อิธ มรณสญฺญาติ วุตฺตา, ตํ ภาเวติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ.
ภาวนานโย ปนสฺสา วิสุทฺธิมคฺเค ๔- วิตฺถาริโตเยว. อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ ภาเวตีติ
อสิตปีตาทิเภเท กวฬิงฺการาหาเร ๕- คมนปฏิกูลาทีนิ นว ปฏิกูลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ, อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ตสฺสาปิ ภาวนานโย
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริโตเยว. สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญํ ๖- ภาเวตีติ สพฺพสฺมึปิ
เตธาตุเก โลเก อนภิรตสญฺญํ อุกฺกณฺฐิตสญฺญํ ภาเวตีติ อตฺโถ. อนิจฺจสญฺญํ ภาเวตีติ
ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุปฺปาทพฺพยญฺญถตฺตปริคฺคาหิกํ ๗- ปญฺจสุ ขนฺเธสุ
อนิจฺจนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ. อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญํ ภาเวตีติ อนิจฺเจ
ขนฺธปญฺจเก ปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขลกฺขณปริคฺคาหิกํ ๘- ทุกฺขนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ
ภาเวตีติ. ทุกฺเข อนตฺตสญฺญํ ภาเวตีติ ปริปีฬนฏฺเฐน ๙- ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก
อนุปสฺสนาการสงฺขาตอนตฺตลกฺขณปริคฺคาหิกํ ๑๐- อนตฺตาติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
ปหานสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจวิธํ ปหานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
วิราคสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจวิธเมว วิราคํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
นิโรธสญฺญํ ภาเวตีติ สงฺขารนิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ สพฺพโลเก
อนภิรตสญฺญา อนิจฺจสญฺญา อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ อิมาหิ ตีหิ สญฺญาหิ พลววิปสฺสนา
กถิตา, ปุน อนิจฺจสญฺญํ ภาเวตีติอาทิกาหิ ทสหิ สญฺญาหิ วิปสฺสนาสมารมฺโภว กถิโต.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๖ อสุภกมฺมฏฺฐานนิทฺเทส (สฺยา)   ฉ.ม. สมฺมุติมรณํ
@ ฉ. อุปฺปชฺชนกสญฺญํ   วิสุทฺธิ. ๒/๑ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทส-มรณสฺสติกถา
@(สฺยา)   ฉ.ม. กพฬีกาเร อาหาเร   ฉ.ม. อนภิรติสญฺญํ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. อุทยพฺพยญฺญถตฺตปริคฺคาหิกํ   ม. ปฏิปีฬนสงฺขาตํ   ฉ.ม. ปฏิปีฬนฏฺเฐน
@๑๐ ฉ.ม. อวสวตฺตนาการสงฺขาต...
     [๔๗๓] พุทฺธานุสฺสตินฺติอาทีนิ  วุตฺตตฺถาเนว.
     [๔๘๓] ปฐมชฺฌานสหคตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน สทฺธึ คตํ ปวตฺตํ, ปฐมชฺฌาเนน
สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติ ปฐมชฺฌานสหคตํ กตฺวา สทฺธินฺทฺริยํ
ภาเวติ วิสุํ ภาเวติ ๑- พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
                  อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิสุํ ภาเวตีติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
                      ๑๙. กายคตาสติวคฺควณฺณนา
     [๕๖๓] เจตสา ผุโฏติ ๑- เอตฺถ ทุวิธํ ผรณํ อาโปผรณญฺจ ทิพฺพจกฺขุผรณญฺจ.
ตตฺถ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อาเปน ผรณํ อาโปผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเฐปิ ๒-
มหาสมุทฺเท สพฺพา สมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา
ทิพฺพจกฺขุนา ๓- สกลสมุทฺทสฺส ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเฐปิ ๔-
มหาสมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อนฺโตคธา ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน
ภาวนา ๕- อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติ. วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ
ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคา, ๖- วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยา.
ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชา, ๗- ปุริเมน อตฺเถน
ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยา. ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา
วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ
วิชฺชาภาคิยาเตฺวว เวทิตพฺพา.
     [๕๖๔] มหโต สํเวคายาติ มหนฺตสฺส สํเวคสฺส อตฺถาย. อุปริ ปททฺวเยปิ เอเสว
นโย. เอตฺถ จ มหาสํเวโค นาม วิปสฺสนา, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาโร มคฺคา,
มหาโยคกฺเขโม นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ. อถวา มหาสํเวโค นาม สห วิปสฺสนาย ๘-
มคฺโค, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, มหาโยคกฺเขโม นาม นิพฺพานํ.
สติสมฺปชญฺญายาติ สติยา จ ญาณสฺส จ อตฺถาย. ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณาย.
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว ปจฺจกฺขอตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย.
วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. เอตฺถ
จ วิชฺชาติ มคฺคปญฺญา, วิมุตฺตีติ ตํสมฺปยุตฺตา เสสา ธมฺมา. เตสํ ผลํ นาม
อรหตฺตผลํ, ตสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ก. ผุฏฺโฐติ   ฉ.ม. ผุเฏปิ (ปาลิ. ผุฏ...)   ก. จกฺขุนา  ฉ.ม. ผุเฏปิ
@มหาสมุทฺเท สพฺพา   ฉ.ม. ภาวนาย   ฉ.ม. วิชฺชาภาคิยา, อฏฺฐสาลินิยมฺปน
@วิชฺชาภาคิโนติ ปาโฐ ทิสฺสติ   ม. วิชฺชา วิชฺชา   สี. สหวิปสฺสนโก
     [๕๗๑] กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ กรชกาโยปิ ปสฺสมฺภติ, วูปสนฺโต ๑-
โหติ. วิตกฺกวิจาราปีติ เอเต ธมฺมา ทุติยชฺฌาเนน วูปสมนฺติ ๒- นาม, อิธ ปน
โอฬาริกวูปสมํ สนฺธาย ๓- วุตฺตํ. เกวลาติ สกลา, สพฺเพ นิรวเสสาติ อตฺโถ.
วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิยา, เต เหฏฺฐา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาว.
     [๕๗๔] อวิชฺชา ปหียตีติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วฏฺฏมูลกํ มหาอนฺธการกํ มหาตโม ๔-
อญฺญาณํ ปหียติ. วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. อสฺมิมาโน
ปหียตีติ อสฺมีติ นววิโธ มาโน ปหียติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา. สํโยชนานีติ
ทส สํโยชนานิ.
     [๕๗๕] ปญฺญาปฺปเภทายาติ ปญฺญาปฺปเภทคมนตฺถํ. อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ
อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถาย.
     [๕๗๗] ๕- อเนกธาตุปฏิเวโธ  โหตีติ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ลกฺขณปฏิเวโธ โหติ.
นานาธาตุปฏิเวโธ โหตีติ ตาสํเยว อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ นานาภาเวน ลกฺขณปฏิเวโธ
โหติ. อเนกธาตุปฏิสมฺภิทา โหตีติ อิมินา ธาตุเภทญาณํ ๖- กถิตํ. ธาตุเภทญาณนฺนาม
๗- "อิมา ธาตุโย อุสฺสนฺนา นาม โหนฺตี"ติ ๗- ชานนปญฺญา. ตํ ปเนตํ ธาตุเภทญาณํ
น สพฺเพสํ โหติ, พุทฺธานเมว นิปฺปเทสํ โหติ. ตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพโส
น กถิตํ. กสฺมา? ตสฺมึ กถิเต อตฺโถ นตฺถีติ.
     [๕๘๔] ปญฺญาปฏิลาภายาติอาทีนิ โสฬส ปทานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค "สปฺปุริสสํเสโว
สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโส มนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร
ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ นิพฺเพธิกปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตี"ติ เอวํ มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาริตาเนว. วุตฺตํ เหตํ:- ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วูปสนฺตทรโถ   ฉ.ม. วูปสมฺมนฺติ   ม. วูปสมตฺถาย
@ สี. พหลนฺธการการกํ มหาตโม, ฉ.ม. พหลนฺธการํ มหาตมํ   ฉ.ม. ๕๗๖
@ ม. ธาตุเภเท ญาณํ, ฉ. ธาตุปเภทญาณํ. เอวมุปริปิ  ๗-๗ ฉ.ม. อิมาย ธาตุยา
@อุสฺสนฺนาย อิทํ นาม โหตีติ   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๔/๕๖๙ มหาปญฺญากถา (สฺยา)
     ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺญาปฏิลาโภ, จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ
จตุนฺนํ ผลญาณานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานํ เตสตฺตตีนํ
ญาณานํ สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา สจฺฉิกิริยา
อุปสมฺปทา, ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาปฏิลาโภ. (๑)
     ปญฺญาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺญาวุฑฺฒิ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺญา วฑฺฒิตวฑฺฒนา, ๑-
ปญฺญาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาวุฑฺฒิ. (๒)
     ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาเวปุลฺลํ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา เวปุลฺลํ คจฺฉติ, อรหโต ปญฺญา เวปุลฺลํ คตา,
ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺญาเวปุลฺลํ. (๓)
     มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺญา, มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ
มหาปญฺญา, มหนฺเต ธมฺเม ฯเปฯ มหนฺตา นิรุตฺติโย, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ๒-
มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ, มหนฺเต สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ, มหนฺตานิ
ฐานาฏฺฐานานิ, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต
สติปฏฺฐาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, มหนฺตานิ พลานิ,
มหนฺเต โพชฺฌงฺเค, มหนฺตํ อริยมคฺคํ, ๓- มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ, มหนฺตา ๔-
มหาอภิญฺญาโย, มหนฺตํ ปรมตฺถํ ๕- นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหาปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ มหาปญฺญา. (๔)
     ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺญา, ปุถุนานากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ
ปุถุปญฺญา. ปุถุนานาธาตูสุ, ปุถุนานาอายตเนสุ, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ,
ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุนานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ, นิรุตฺตีสุ,
@เชิงอรรถ:  ม. วฑฺฒติ, วฑฺฒิตวฑฺฒนา   ฉ.ม. ปฏิภานานิ. เอวมุปริปิ
@ สี. มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ฉ.ม. มหนฺเต อริยมคฺเค   ฉ.ม. มหนฺตาติ
@ปาโฐ น ทิสฺสต   ก. ปรมฏฺฐํ
ปฏิภาเณสุ, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ, สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ,
ปุถุนานาฐานาฏฺฐาเนสุ, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ,
ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ,
โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ, ปุถุนานาสามญฺญผเลสุ, ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ
ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ปุถุนานาชนสาธารเณ ๑- ธมฺเม สมติกฺกมฺม ๒- ปรมตฺเถ ๓-
นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปุถุปญฺญา. (๕)
     วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺญา, วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาติ
วิปุลปญฺญา ฯเปฯ วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาติ วิปุลปญฺญา, วิปุลปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ วิปุลปญฺญา. (๖)
     คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺญา, คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ
ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา. ปุถุปญฺญาสทิโส วิตฺถาโร. คมฺภีเร ปรมตฺเถ ๓- นิพฺพาเน
ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา, คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ คมฺภีรปญฺญา. (๗)
     อสฺสามนฺตปญฺญตาย ๔- สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสฺสามนฺตปญฺญา, ยสฺส ปุคฺคลสฺส
อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย.
ธมฺมนิรุตฺติปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา
ปญฺญาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเณ จ น อญฺโญ
โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ, อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเญหีติ อสฺสามนฺตปญฺโญ.
     ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺญา อฏฺฐมกสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น
สนฺติเก น สามนฺตา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐมโก อสฺสามนฺตปญฺโญ.
อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา โสตาปนฺนสฺส ปญฺญาย ทูเร ฯเปฯ อฏฺฐมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน
@เชิงอรรถ:  ม. ปุถุชฺชนสาธารเณ   ม. อติกฺกมฺม   ก. ปรมฏฺเฐ
@ ฉ.ม. อสามนฺต...,ฏีกายํ ปน อสมนฺตปญฺญาติ ปาโฐ ทิสฺสติ
อสฺสามนฺตปญฺโญ. โสตาปนฺนสฺส ปญฺญา สกทาคามิสฺส ปญฺญาย. สกทาคามิสฺส
ปญฺญาย. อนาคามิสฺส ปญฺญา อรหโต ปญฺญาย. อรหโต ปญฺญา ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, อรหนฺตํ อุปาทาย
ปจฺเจกพุทฺโธ อสฺสามนฺตปญฺโญ. ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโญ.
     ปญฺญาปฺปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ  ฯเปฯ เต ปญฺหญฺจ อภิสงฺขริตฺวา ๑- ตถาคตํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสฺสชฺชิตา  จ เต
ปญฺหา จ ภควโต โหนฺติ. ๒- นิทฺทิฏฺฐการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ.
อถโข ภควา ๓- ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโญ,
อสฺสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ อสฺสามนฺตปญฺญา. (๘)
     ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺญา, ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา,
อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา. โทสํ, โมหํ, โกธํ, อุปนาหํ, มกฺขํ ปลาสํ, ๔- อิสฺสํ,
มจฺฉริยํ, มายํ, สาเฐยฺยํ, ถมฺภํ, สารมฺภํ, มานํ, อติมานํ, มทํ, ปมาทํ, สพฺเพ
กิเลเส, สพฺเพ ทุจฺจริเต, สพฺเพ อภิสงฺขาเร, ฯเปฯ ๕- สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา. ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺญาติ
ภูริปญฺญา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา, ๖- โทโส โมโห ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ,
ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺญาติ ภูริปญฺญา. ภูริ วุจฺจติ ปฐวี, ตาย ปฐวีสมาย วิตฺถตาย
วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโญ. อปิจ ปญฺญาย เอตํ อธิวจนํ ภูริ เมธา
ปริณายิกาติ, ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ภูริปญฺญา. (๙)
     ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาพาหุลฺลํ, อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก
โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา   ฉ.ม. ปญฺหา ภควตา, ปาลิ....ภควตา
@ สี. ภควาว   ก. ปฬาสํ   ฉ.ม. ฯเปฯ น ทิสฺสติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙ (สฺยา)
@ ปาลิ.,ฉ.ม. อภิภวิตาติ ภูริปญฺญาติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙
วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล ๑- สมฺเปกฺขายนธมฺโม
วิภูตวิหริตจฺจริโต ๒- ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร
ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย, ยถา คณครุโก วุจฺจติ คณพาหุลฺลิโกติ, จีวรครุโก,
ปตฺตครุโก, เสนาสนครุโก วุจฺจติ เสนาสนพาหุลฺลิโกติ, เอวเมวํ อิเธกจฺโจ
ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺโย, ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ
อิทํ ปญฺญาพาหุลฺลํ. (๑๐)
     สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺญา, สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ
สีฆปญฺญา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ, โภชเน มตฺตญฺญุตํ, ชาคริยานุโยคํ,
สีลกฺขนฺธํ, สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา.
สีฆํ สีฆํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, ๓- วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, ๔-
อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ. ๕- สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท
อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺเค อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สีฆปญฺญา. สีฆํ สีฆํ
สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา. สีฆํ สีฆํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺญา.
สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา, สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ
สีฆปญฺญา. (๑๑)
     ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺญา, ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ
ลหุปญฺญา ฯเปฯ ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ ลหุปญฺญา, ลหุปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ ลหุปญฺญา. (๑๒)
     หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺญา, อิเธกจฺโจ หาสพหุโล
เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา ฯเปฯ ปรมตฺถํ
นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ หาสปญฺญา. (๑๓)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สโมกฺขายนพหุโล   ฉ.ม. วิภูตวิหารี ตจฺจริโต
@ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌติ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. ปริปูเรติ   ฉ.ม. ภาเวติ,
@ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๒/๕๘๐
     ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺญา, ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนํ, ยา  กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สญฺญา, เย เกจิ สงฺขารา, ยงฺกิญฺจิ
วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา
สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. จกฺขุํ
ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ
ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา
อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ฯเปฯ ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา.
รูปํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ๑- อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ๑-
ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา
วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ชวนปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ ชวนปญฺญา. (๑๔)
     ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺญา, ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ
ติกฺขปญฺญา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ,
อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ
อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา. อุปฺปนฺนํ ราคํ, โทสํ, โมหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา. เอกมฺหิ
อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย ฉ
จ ๒- อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา,
ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ติกฺขปญฺญา. (๑๕)
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา)   ฉ.ม. จ-สทฺทา น
@ทิสฺสนฺติ
     นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา, อิเธกจฺโจ
สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐิตพหุโล ๑- อรติพหุโล
อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ
โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ
อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ, โมหกฺขนฺธํ, โกธํ, อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ
นิพฺเพธิกปญฺญา. (๑๖)
     เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ หิ ตตฺถ
พหุวจนํ, อิธ เอกวจนนฺติ อยเมตฺถ ๒- วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ. อิมา จ ปน
โสฬส มหาปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกภาเวน ๓- กถิตา.
                     กายคตาสติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     -----------------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุกฺกณฺฐนพหุโล, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา)   ฉ.ม. อยเมว
@ ฉ.ม....มิสฺสกาว
                         ๒๐. อมตวคฺควณฺณนา
     [๖๐๐-๖๑๑] อมตนฺเต ภิกฺขเว ปริภุญฺชนฺตีติ เต มรณวิรหิตํ นิพฺพานํ
ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถ. นนุ จ นิพฺพานํ โลกุตฺตรํ, กายคตาสติ โลกิยา, กถนฺตํ
ปริภุญฺชนฺตา อมตํ ปริภุญฺชนฺตีติ? ตํ ภาเวตฺวา อธิคนฺตพฺพโต. กายคตํ หิ สตึ
ภาเวนฺโต อมตํ อธิคจฺฉติ, อภาเวนฺโต นาธิคจฺฉติ. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. เอเตนุปาเยน
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ วิรทฺธนฺติ วิรทฺธิตํ ๑- นาธิคตํ.
อารทฺธนฺติ ๒- ปริปุณฺณํ. ปมาทึสูติ ปมชฺชนฺติ. ปมุฏฺฐนฺติ ปมฺมุฏฺฐํ ๓-
วิสฺสริตํ นฏฺฐํ วา. อาเสวิตนฺติ อาทิโต เสวิตํ. ภาวิตนฺติ วฑฺฒิตํ. พหุลีกตนฺติ
ปุนปฺปุนํ กตํ. อนภิญฺญาตนฺติ ญาตอภิญฺญาย อชานิตํ. อปริญฺญาตนฺติ
ญาตอปริญฺญาวเสเนว ๔- อปริญฺญาตํ. อสจฺฉิกตนฺติ อปฺปจฺจกฺขกตํ. ๕- สจฺฉิกตนฺติ
ปจฺจกฺขกตํ. ๕- เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                   มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถาย
                        สหสฺสสุตฺตนฺตปริมาณสฺส
                    เอกกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิราธิตํ    ม. อวิรทฺธนฺติ   สี. ปมฺมุฏฺฐนฺติ ปมุฏฺฐํ,
@ฉ.ม. ปมุฏฺฐนฺติ สมฺมุฏฺฐํ   ฉ.ม. ญาตปริญฺญา  ๕-๕ ฉ.ม. สจฺฉิกตนฺติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๔๓๗-๔๘๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=10418&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=10418&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=207              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1059              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1027              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1027              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]