อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                      ๒. นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา
      [๑๑] ทุติยสฺส ปเม เอกธมฺมํปีติ เอตฺถ "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา
โหนฺตี"ติอาทีสุ ๑- วิย นิสฺสตฺตฏฺเน ธมฺโม เวทิตพฺโพ. ตสฺมา เอกธมฺมํปีติ
นิสฺสตฺตํ เอกํ สภาวํปีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อนุปฺปนฺโน วาติ เอตฺถ ปน "ภูตานํ วา
สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย ๒- ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา
ทฺวิปทา วา"ติ ๓- เอวมาทีสุ วิย สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท ทฏฺพฺโพ, น วิกปฺปตฺโถ.
อยเญฺหตฺถ อตฺโถ:- เยน ธมฺเมน อนุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน
จ กามจฺฉนฺโท ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ, ตมหํ ยถา สุภนิมิตฺตํ, เอวํ
อญฺ น ปสฺสามีติ. ตตฺถ อนุปฺปนฺโนติ อชาโต อสญฺชาโต อปาตุภูโต อสมุทาคโต.
กามจฺฉนฺโทติ "โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺทิ กามตณฺหา"ติอาทินา ๔-
นเยน วิตฺถาริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อุปฺปชฺชตีติ นิพฺพตฺตติ ปาตุภวติ. โส
ปเนส อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชตีติ
เวทิตพฺโพ. อญฺถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺโน นาม นตฺถิ.
      ตตฺถ เอกจฺจสฺส วตฺตวเสน กิเลโส น สมุทาจรติ, เอกจฺจสฺส คนฺถธุตงฺคสมาธิ-
วิปสฺสนานวกมฺมกตานํ ๕- อญฺตรวเสน. กถํ? เอกจฺโจ หิ วตฺตสมฺปนฺโน โหติ, ตสฺส
เทฺวอสีติ ขุทฺทกวตฺตานิ จุทฺทส มหาวตฺตานิ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณปานียมาฬกอุโปสถา-
คารอาคนฺตุกคมิกวตฺตานิ จ กโรนฺตสฺเสว กิเลโส โอกาสํ น ลภติ. อปรภาเค
ปนสฺส วตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภินฺนวตฺตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการญฺเจว สติโวสฺสคฺคญฺจ
อาคมฺม อุปฺปชฺชติ. เอวํปิสฺส ๖- อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ: สุญฺตวาร
@๒ ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๕๙ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต, สํ.นิ. ๑๖/๑๒/๑๓ โมลิยผคฺคุนสุตฺต
@๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙ อคฺคปฺปสาทสุตฺต, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ ปญฺจมวคฺค
@๔ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๕๙/๒๗๐ นิกฺเขปกณฺฑ  ๕ ฉ.ม....กมฺมาทีนํ, อิ. กมฺมภาวนานํ
@๖ ฉ.ม. เอวมฺปิ
      เอกจฺโจ คนฺถยุตฺโต โหติ เอกํปิ นิกายํ คณฺหนฺโต ๑- เทฺวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ
ปญฺจปิ. ตสฺส เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อตฺถวเสน ปาลิวเสน อนุสนฺธิวเสน ปุพฺพาปรวเสน
คณฺหนฺตสฺส สชฺฌายนฺตสฺส วาเจนฺตสฺส เทเสนฺตสฺส ปกาเสนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น
ลภติ. อปรภาเค ปนสฺส คนฺถกมฺมํ ปหาย กุสีตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค
อาคมฺม อุปฺปชฺชติ. เอวํปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
      เอกจฺโจ ปน ธุตงฺคธโร โหติ, เตรส ธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตติ. ตสฺส
ปน ธุตงฺคคุเณ ปริหรนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น ลภติ. อปรภาเค ปนสฺส ธุตงฺคานิ
วิสฺสชฺเชตฺวา พาหุลฺลาย อาวตฺตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม
อุปฺปชฺชติ. เอวํปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
      เอกจฺโจ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี โหติ, ตสฺส ปมชฺฌานาทีสุ ๒-
อนุยุตฺตสฺส วิหรโต ๒- อาวชฺชนวสีอาทีนํ วเสน วิหรนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น ลภติ.
อปรภาเค ปนสฺส ปริหีนชฺฌานสฺส วา วิสฺสฏฺชฺฌานสฺส วา ภสฺสาทีสุ อนุยุตฺตสฺส
วิหรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชติ. เอวํปิ อสมุทาจารวเสน
อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
      เอกจฺโจ ปน วิปสฺสโก โหติ, สตฺตสุ วา อนุปสฺสนาสุ อฏฺารสสุ วา
มหาวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติ. ตสฺเสวํ วิหรโต กิเลโส โอกาสํ น
ลภติ. อปรภาเค ปนสฺส วิปสฺสนากมฺมํ ปหาย กายทฬฺหิพหุลสฺส วิหรโต
อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชติ. เอวํปิ อสมุทาจารวเสน
อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
      เอกจฺโจ นวกมฺมิโก โหติ, อุโปสถาคารโภชนสาลาทีนิ กาเรติ. ตสฺส เตสํ
อุปกรณานิ จินฺเตนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น ลภติ. อปรภาเค ปนสฺส นวกมฺเม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณฺหาติ  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
นิฏฺิเต วา วิสฺสฏฺเ วา อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชติ. เอวํปิ
อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
     เอกจฺโจ ปน พฺรหฺมโลกา อาคโต สุทฺธสตฺโต โหติ, ตสฺส อนาเสวนาย ๑- กิเลโส
โอกาสํ น ลภติ. อปรภาเค ปนสฺส ลทฺธาเสวนสฺส อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค
อาคมฺม อุปฺปชฺชติ. เอวํปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม. เอวํ ตาว
อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปนฺนตา เวทิตพฺพา.
      กถํ อนนุภูตารมฺมณวเสน? อิเธกจฺโจ อนนุภูตปุพฺพํ มนาปิยรูปาทิอารมฺมณํ
ลภติ, ตสฺส ตตฺถ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม ราโค อุปฺปชฺชติ. เอวํ
อนนุภูตารมฺมณวเสน อนุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชติ นาม.
      อุปฺปนฺโนติ ชาโต สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต. ภิยฺโยภาวายาติ
ปุนปฺปุนํ ภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย ราสิภาวาย. ตตฺถ สกึ อุปฺปนฺโน
กามจฺฉนฺโท น นิรุชฺฌิสฺสติ, สกึ นิรุทฺโธ วา เสฺวว ปุน ๒- อุปฺปชฺชิสฺสตีติ
อฏฺานเมตํ. เอกสฺมึ ปน นิรุทฺเธ เอตสฺมึ ๓- วา อารมฺมเณ อญฺตรสฺมึ ๔- วา
อารมฺมเณ อปราปรํ อุปฺปชฺชมาโน ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย สํวตฺตติ นาม.
      สุภนิมิตฺตนฺติ ราคฏฺานิยํ อารมฺมณํ. "สนิมิตฺตา ๕- ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ
ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, โน อนิมิตฺตา"ติ ๖- เอตฺถ หิ ๗- นิมิตฺตนฺติ ปจฺจยสฺส นามํ.
"อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา ปญฺจ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ
มนสิกาตพฺพานี"ติ ๘- เอตฺถ การณสฺส. "โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวตี"ติ ๙- เอตฺถ
สมาธิสฺส. "ยํ นิมิตฺตํ อาคมฺม ยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต อนนฺตรา อาสวานํ ขโย
โหตี"ติ ๑๐- เอตฺถ วิปสฺสนาย. อิธ ปน ราคฏฺานิโย อิฏฺารมฺมณธมฺโม
"สุภนิมิตฺตนฺ"ติ อธิปฺเปโต. อโยนิโส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อนาเสวนตาย  ๒ ม. นิรุทฺโธ ปน ปุน  ๓ ฉ.ม.,อิ. ตสฺมึ
@๔ ฉ.ม.,อิ. อญฺสฺมึ  ๕ ม. สุภนิมิตฺตา  ๖ องฺ.ทุก. ๒๐/๗๘/๗๘ สนิมิตฺตวคฺค
@๗ ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๘ ม.มู. ๑๒/๒๑๖/๑๘๒ วิตกฺกสณฺานสุตฺต
@๙ องฺ.นวก. ๒๓/๒๓๙(๓๕)/๔๓๕ (สฺยา)  ๑๐ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๒๙๘(๒๗)/๓๕๗ อนุตฺตริยวคฺค
@(สฺยา)
มนสิกโรโตติ "ตตฺถ กตโม อโยนิโส มนสิกาโร. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ ทุกฺเข
สุขนฺติ อนตฺตนิ อตฺตาติ อสุเภ สุภนฺติ อโยนิโส มนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร,
สจฺจวิปฺปฏิกูเลน วา จิตฺตสฺส อาวชฺชนา อนฺวาวชฺชนา ๑- อาโภโค สมนฺนาหาโร
มนสิกาโร. อยํปิ วุจฺจติ อโยนิโส มนสิกาโร"ติ ๒- อิมสฺส มนสิการสฺส วเสน
อนุปาเยน มนสิกโรนฺตสฺสาติ. ปมํ.
      [๑๒] ทุติเย พฺยาปาโทติ ภตฺตพฺยาปตฺติ วิย จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนํ
ปกติวิชหนภาโว. "ตตฺถ กตมํ พฺยาปาทนีวรณํ. อนตฺถํ เม อจรีติ อาฆาโต
ชายตี"ติ ๓- เอวํ วิตฺถาริตสฺส พฺยาปาทนีวรณสฺเสตํ อธิวจนํ. ปฏิฆนิมิตฺตนฺติ
อนิฏฺ นิมิตฺตํ. ปฏิฆสฺสปิ ปฏิฆารมฺมณสฺสปิ เอตํ อธิวจนํ. วุตฺตํปิ เจตํ
อฏฺกถายํ "ปฏิฆํปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ, ปฏิฆารมฺมโณปิ ธมฺโม ปฏิฆนิมิตฺตนฺ"ติ.
เสสํ ยถา ๔- กามจฺฉนฺเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ.
ตตฺถ ตตฺถ หิ วิเสสมตฺตเมว วกฺขามาติ. ทุติยํ.
      [๑๓] ตติเย ถีนมิทฺธนฺติ ถีนญฺเจว มิทฺธญฺจ. เตสุ จิตฺตสฺส อกมฺมญฺตา
ถีนํ, ๕- อาลสิยภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. ติณฺณํ ขนฺธานํ อกมฺมญฺตา มิทฺธํ.
กปิมิทฺธสฺส จปลายิกภาวสฺเสตํ ๖- อธิวจนํ. อุภินฺนํปิ "ตตฺถ กตมํ ถีนํ. ยา
จิตฺตสฺส อกลฺลตา ๗- อกมฺมญฺตา โอลียนา สลฺลียนา. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ. ยา กายสฺส
อกลฺลตา อกมฺมญฺตา โอนาโห ปริโยนาโห"ติอาทินา ๘- นเยน วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.
อรตีติอาทีนิ วิภงฺเค วิภตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺตรญฺตเรสุ
         วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตา
         ปริตสฺสิตา, อยํ วุจฺจติ อรติ. ตตฺถ กตมา ตนฺที? ยา ตนฺที ตนฺทิยนา
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. อนาวชฺชนา, สี.,อิ. อาวฏฺฏนา อนฺวาวฏฺฏนา
@๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๓๖/๔๕๕ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค  ๓ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๖๐/๒๗๐ นีวรณโคจฺฉก
@๔ ฉ.ม.,อิ. เสสเมตฺถ  ๕ ฉ.ม. ถินํ ๖ ฉ.ม.,อิ. ปจลายิกภาวสฺเสตํ
@๗ ฉ.ม. อกลฺยตา. เอวมุปริปิ  ๘ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๖๒-๓/๒๗๐ นีวรณโคจฺฉก
         ตนฺทิมนตา ๑- อาลสฺยํ ๒-  อาลสฺสายนา อาลสฺสายิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ตนฺทิ.
         ตตฺถ กตมา วิชมฺภิตา? ยา กายสฺส ชมฺภนา วิชมฺภนา อานมนา
         วินมนา สนฺนมนา ปณมนา ปฏฺพฺภนา ๓- พฺยาธิยกํ, อยํ วุจฺจติ วิชมฺภิตา.
         ตตฺถ กตโม ภตฺตสมฺมโท? ยา ภุตฺตาวิสฺส ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ
         ภตฺตปริฬาโห กายทุฏฺุลฺลํ, ๔- อยํ วุจฺจติ ภตฺตสมฺมโท. ตตฺถ กตมํ เจตโส
         จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺตา โอลียนา สลฺลียนา
         ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถีนํ ถียนา ถียิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ เจตโส
         จ ลีนตฺตนฺ"ติ. ๕-
      เอตฺถ จ ปุริมา จตฺตาโร ธมฺมา ถีนมิทฺธนีวรณสหชาตวเสนปิ อุปนิสฺสยวเสนปิ
ปจฺจยา โหนฺติ, เจตโส จ ลีนตฺตํ อตฺตโนว อตฺตนา สหชาตํ น โหติ, อุปนิสฺสยโกฏิยา
ปน โหตีติ. ตติยํ.
      [๑๔] จตุตฺเถ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนฺติ อุทฺธจฺจญฺเจว กุกฺกุจฺจญฺจ. ตตฺถ
อุทฺธจฺจํ นาม จิตฺตสฺเสว ๖- อุทฺธตากาโร. กุกฺกุจฺจํ นาม อกตกลฺยาณสฺส กตปาปสฺส
ตปฺปจฺจยา วิปฺปฏิสาโร. เจตโส อวูปสโมติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺเสเวตํ นามํ.
อวูปสนฺตจิตฺตสฺสาติ ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา อวูปสมิตจิตฺตสฺส. อยํ ปน อวูปสโม
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหตีติ. จตุตฺถํ.
      [๑๕] ปญฺจเม วิจิกิจฺฉาติ "สตฺถริ กงฺขตี"ติอาทินา ๗- นเยน วิตฺถาริตํ
วิจิกิจฺฉานีวรณํ. อโยนิโส มนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยวาติ. ปญฺจมํ.
      [๑๖] ฉฏฺเ อนุปฺปนฺโน วา กามจฺฉนฺโท นุปฺปชฺชตีติ อสมุทาจารวเสน
วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วาติ ทฺวีเหว การเณหิ อนุปฺปนฺโน นุปฺปชฺชติ, ตถา
วิกฺขมฺภิโต โหติ, ปุน เหตุํ วา ปจฺจยํ วา น ลภติ. อิธาปิ วตฺตาทีนํเยว
วเสน อสมุทาจาโร เวทิตพฺโพ. เอกจฺจสฺส หิ วุตฺตนเยเนว วตฺเต ยุตฺตสฺส วตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตนฺทิมนสิกตา  ๒ ฉ.ม. อาลสฺสํ  ๓ ปาลิ,ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ก. กาลทุพฺพลฺยํ, ม. กายทุพฺพลฺยํ  ๕ อภิ.วิ. ๓๕/๘๕๖-๖๐/๔๒๙ เอกกนิทฺเทส
@๖ ฉ.ม. จิตฺตสฺส  ๗ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๖๗/๒๗๑ นิกฺเขปกณฺฑ;ทุกนิกฺเขป
กโรนฺตสฺเสว กิเลโส โอกาสํ น ลภติ, ๑- วตฺตวเสน วิกฺขมฺภิโต โหติ. โส ตํ
ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา วิวชฺเชตฺวา ๒- อรหตฺตํ คณฺหาติ มาลกติสฺสตฺเถโร ๓- วิย.
      โส กิรายสฺมา โรหณชนปเท คเมณฺฑวาสิมหาวิหารสฺส ๔- ภิกฺขาจาเร เนสาทกุเล
นิพฺพตฺโต. วยํ อาคมฺม กตฆราวาโส "ปุตฺตทารํ โปสิสฺสามี"ติ อทุหลสตํ
สณฺเปตฺวา ปาสสตํ โยเชตฺวา สูลสตํ โรเปตฺวา พหุํ ปาปํ อายูหนฺโต เอกทิวสํ
เคหโต อคฺคิญฺจ โลณญฺจ คเหตฺวา อรญฺ คโต ปาเส พทฺธํ มิคํ วธิตฺวา
องฺคารปกฺกํ มํสํ ขาทิตฺวา ปิปาสิโต ๕- หุตฺวา คเมณฺฑวาสิมหาวิหารํ ปวิฏฺโ
ปานียมาฬเก ทสมตฺเตสุ ปานียฆเฏสุ ปิปาสาวิโนทนมตฺตํปิ ปานียํ อลภนฺโต
"กินฺนาเมตํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺาเน ปิปาสาย อาคตานํ ปิปาสาวิโนทนมตฺตํ
ปานียํ นตฺถี"ติ อุชฺฌายิตุํ อารทฺโธ. จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร ตสฺส กถํ
สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ปานียมาฬเก ทสมตฺเต ปานียฆเฏ ปูเร ทิสฺวา
"ชีวมานเปตกสตฺโต อยํ ภวิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา "อุปาสก สเจ ปิปาสิโตสิ, ปิว
ปานียนฺ"ติ วตฺวา กุฏํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส หตฺเถสุ อาสิญฺจิ. ตสฺส กมฺมํ ปฏิจฺจ
สีตํ สีตํ ๖- ปานียํ ตตฺตกปาเล ๗- ปกฺขิตฺตํ วิย วินสฺสติ, สกลํปิ ปานียํ
ปิวโต ๘- ปิปาสา น ปจฺฉิชฺชิ. อถ นํ เถโร อาห "ยาว ทารุณญฺจ เต อุปาสก กมฺมํ
กตํ, อิทาเนว เปโต ชาโต, วิปาโก กีทิโส ภวิสฺสตี"ติ.
      โส ตสฺส กถํ สุตฺวา ลทฺธสํเวโค เถรํ วนฺทิตฺวา ตานิ อทุหลาทีนิ วิสงฺขริตฺวา
เวเคน ฆรํ คนฺตฺวา ปุตฺตทารํ โอโลเกตฺวา สตฺตึ ๙- ภินฺทิตฺวา ทีปกมิคปกฺขิโน
อรญฺเ วิสฺสชฺเชตฺวา เถรํ ปจฺจุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ทุกฺกราวุโส
ปพฺพชฺชา, กถํ ตฺวํ ปพฺพชิสฺสสีติ. ภนฺเต เอวรูปํ ปจฺจกฺขการณํ ทิสฺวา กถํ น
ปพฺพชิสฺสามีติ. เถโร ตจปญฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส
วตฺตาภิรโต ๑๐- ตุสฺสิตฺวา พุทฺธวจนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ลภตีติ  ๒ ฉ.ม. วิวฏฺเฏตฺวา. เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม.,อิ. มิลกฺขติสฺสตฺเถโร
@๔ ฉ.ม. คาเมณฺฑวาลมหาวิหารสฺส, ม. มณฺฑลวาสิมหาวิหารสฺส. เอวมุปริปิ
@๕ ก. ปิปาโส  ๖ ฉ.ม.,อิ. ปีตปีตํ  ๗ สี. ตตฺตกฏาเห, อิ. ตตฺเต กฏาเห
@๘ ฉ.ม. สกเลปิ ฆเฏ ปิวโต, อิ. สกลฆเฏ ปิวโต  ๙ ฉ.ม. สตฺถานิ
@๑๐ ฉ.ม.,อิ. วตฺตารภิรโต หุตฺวา
อุคฺคณฺหนฺโต เอกทิวสํ เทวทูตสุตฺเต "ตเมนํ ภิกฺขเว นิรยปาลา ปุน มหานิรเย
ปกฺขิปนฺตี"ติ ๑- อิมํ านํ สุตฺวา "เอตฺตกํ ทุกฺขราสึ อนุภวิตํ สตฺตํ ปุน
มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ, อโห ภาริโย ภนฺเต มหานิรโย"ติ อาห. อาม อาวุโส ภาริโยติ.
สกฺกา ภนฺเต ปสฺสิตุนฺติ. "น สกฺกา ปสฺสิตุํ, ทิฏฺสทิสํ กาตุํ เอกํ การณํ
ทสฺเสสฺสามี"ติ สามเณเร สมาทเปตฺวา "ปาสาณปิฏฺเ อลฺลทารุราสึ กโรหี"ติ. ๒-
โส ตถา กาเรสิ. เถโร ยถานิสินฺโนว อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา มหานิรยโต
ขชฺโชปนกมตฺตํ อคฺคิปปฏิกํ นีหริตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว ตสฺส เถรสฺส ทารุราสิมฺหิ
นิกฺขิปิ. ๓- ตสฺส ตตฺถ นิปาโต จ ทารุราสิโน ฌายิตฺวา ฉาริกภาวุปคมนญฺจ อปจฺฉา
อปุริมํ อโหสิ.
      โส ตํ ทิสฺวา "ภนฺเต อิมสฺมึ สาสเน กติ ธุรานิ นามา"ติ ปุจฺฉิ. อาวุโส
วิปสฺสนาธุรญฺจ ๔- คนฺถธุรญฺจาติ. "ภนฺเต คนฺโถ นาม ปฏิพลสภาโว, ๕- มยฺหํ ปน
ทุกฺขุปนิสา สทฺธา, วิปสฺสนาธุรํ ปูเรสฺสามิ กมฺมฏฺานํ เม เทถา"ติ วนฺทิตฺวา
นิสีทิ. เถโร "วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขู"ติ วตฺตสีเส ตฺวา ตสฺส กมฺมฏฺานํ กเถสิ.
โส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย จ กมฺมํ กโรติ, วตฺตญฺจ ปูเรติ. เอกทิวสํ
จิตฺตลปพฺพตมหาวิหาเร วตฺตํ กโรติ, เอกทิวสํ คเมณฺฑวาสิมหาวิหาเร, เอกทิวสํ
โคจรคามมหาวิหาเร. ๖- ถีนมิทฺเธ โอกฺกนฺตมตฺเต วตฺตปริหานิภเยน ปลาสํ ๗-
เตเมตฺวา สีเส เปตฺวา ปาเท อุทเก โอตาเรตฺวา นิสีทิ. ๘- โส เอกทิวสํ
จิตฺตลปพฺพตมหาวิหาเร เทฺว ยาเม วตฺตํ กตฺวา พลวปจฺจูสกาเล นิทฺทาย โอกฺกมิตุํ
อารทฺธาย อลฺลปลาสํ ๙- สีเส เปตฺวา นิสินฺโน ปาจีนปพฺพตปสฺเส สามเณรสฺส
อรุณวตีสุตฺตนฺตํ ๑๐- สชฺฌายนฺตสฺส:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๗๐/๒๓๙ เทวทูตสุตฺต, องฺ.ติก. ๒๐/๓๖/๑๓๖ เทวทูตวคฺค
@๒ ฉ.ม. กาเรหีติ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปกฺขิปิ  ๔ ก.,สี. วาสธุรญฺจ  ๕ ฉ.ม.,อิ. ปฏิพลสฺส
@ภาโร  ๖ สี.,อิ. กาชรคามมหาวิหาเร  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปลาลวรณกํ, สี. ปลาลาวรณกํ
@๘ ฉ.ม.,อิ. นิสีทติ  ๙ ฉ.ม.,อิ. อลฺลปลาลํ  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. อรุณวติยสุตฺตนฺตํ
              "อารพฺภถ ๑- นิกฺกมถ ๒-         ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน
               ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ             นฬาคารํว กุญฺชโร.
               โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย            อปฺปมตฺโต วิเหสฺสติ ๓-
               ปหาย ชาติสํสารํ               ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี"ติ ๔-
อิทํ านํ สุตฺวา "มาทิสสฺส อารทฺธวิริยสฺส ภิกฺขุโน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อิทํ กถิตํ
ภวิสฺสตี"ติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา อนาคามิผเล
ปติฏฺาย อปราปรํ วายมนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปรินิพฺพานกาเลปิ ๕-
ตเทว การณํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห:-
         "อลฺลปลาสปุญฺชาหํ ๖-           สิเรนาทาย ๗- จงฺกมึ
          ปตฺโตสฺมิ ตติยฏฺานํ            นตฺถิ เม เอตฺถ สํสโย"ติ.
เอวรูปสฺส วตฺตวเสน วิกฺขมฺภิตกิเลโส ตถา วิกฺขมฺภิโตว โหติ.
     เอกจฺจสฺส วุตฺตนเยเนว คนฺเถสุ ยุตฺตสฺส คนฺถํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส สชฺฌายนฺตสฺส
วาเจนฺตสฺส เทเสนฺตสฺส ปกาเสนฺตสฺส จ กิเลโส โอกาสํ น ลภตีติ, ๘- คนฺถวเสน
วิกฺขมฺภิโตว โหติ. โส ตํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา วิวชฺเชตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ
มาลิยเทวตฺเถโร ๙- วิย. โส กิรายสฺมา ติวสฺสภิกฺขุกาเล กลฺลคามเก ๑๐-
มณฺฑลารามมหาวิหาเร อุทฺเทสญฺจ คณฺหาติ, วิปสฺสนาย จ กมฺมํ กโรติ. ตโต ๑๑-
ตสฺเสกทิวสํ กลฺลคาเม ภิกฺขาย จรโต เอกา อุปาสิกา ยาคุอุลฺลุงฺกํ ทตฺวา
ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา เถรํ อนฺโตนิเวสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีตโภชนํ ทตฺวา ๑๒-
"กตรคามวาสิโกสิ ตาตา"ติ ปุจฺฉิ. มณฺฑลารามมหาวิหาเร คนฺถกมฺมํ กโรมิ
อุปาสิเกติ. เตนหิ ตาต ยาว คนฺถกมฺมกรณา ๑๓- อิเธว นิพทฺธํ ภิกฺขํ คณฺหาติ.
โส ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารมฺภถ  ๒ สี.,อิ. นิกฺขมถ  ๓ ก. วิหริสฺสติ, ฉ.ม.,อิ. วิหสฺสติ
@๔ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘ อรุณวตีสุตฺต  ๕ ฉ.ม.,อิ....กาเล จ  ๖ ฉ.ม. อลฺลํ
@ปลาลปุญฺชาหํ  ๗ ฉ.ม. สีเสนาทาย  ๘ ฉ.ม.,อิ. ลภติ  ๙ ฉ.ม.,สี.,อิ. มลิยเทวตฺเถโร
@๑๐ ม.,อิ. กลฺลคามโต  ๑๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๑๒ ฉ.ม.,อิ. โภเชตฺวา
@๑๓ ฉ.ม.,อิ. ยาว คนฺถกมฺมํ กโรสิ
อธิวาเสตฺวา ตตฺถ นิพทฺธํ ภิกฺขํ คณฺหาติ, ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กโรนฺโต
"สุขํ โหตุ, ทุกฺขา มุจฺจตู"ติ ๑- ปททฺวยเมว กเถตฺวา คจฺฉติ. อนฺโตวสฺเส เตมาสํ
ตสฺสาเอว สงฺคหํ กโรนฺโต ปิณฺฑาย ปจิตึ กตฺวา มหาปวารณาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณิ. เนวาสิกมหาเถโร อาห "อาวุโส ๒- อชฺช วิหาเร มหาชโน
สนฺนิปติสฺสติ, ตสฺส ธมฺมทานํ ทเทยฺยาสี"ติ. เถโร อธิวาเสสิ.
     ทหรสามเณรา อุปาสิกาย สญฺ อทํสุ "อชฺช เต ปุตฺโต ธมฺมํ กเถติ, ๓-
วิหารํ คนฺตฺวา สุเณยฺยาสี"ติ.  ตาตา น สพฺเพว ธมฺมกถํ ชานนฺติ, มม ปุตฺโต
เอตฺตกํ กาลํ มยฺหํ กเถนฺโต "สุขํ โหตุ, ทุกฺขา มุจฺจตู"ติ ปททฺวยเมว กเถสิ,
มา เกฬึ กโรถาติ. มา ตฺวํ อุปาสิเก ชานนํ วา อชานนํ วา อุปฏฺยสฺสุ, ๔-
วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมเมว สุณาหีติ. อุปาสิกา คนฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา คนฺตฺวา
ปูเชตฺวา ปริสปริยนฺเต ธมฺมํ สุณมานา นิสีทิ. ทิวา ธมฺมกถิโก จ สรภาณโก
จ อตฺตโน ปมาณํ ตฺวา อุฏฺหึสุ. ตโต มาลิยเทวตฺเถโร ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา
จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา ปุพฺพกถํ ๕- วตฺวา "มหาอุปาสิกาย ๖- ตโย มาเส ทฺวีเหว ปเทหิ
อนุโมทนา กตา, อชฺช สพฺพรตฺตึ ตีหิ ปิฏเกหิ สมฺมสิตฺวา ตสฺเสว ปททฺวยสฺส
อตฺถํ กเถสฺสามี"ติ ธมฺมเทสนํ อารภิตฺวา สพฺพรตฺตึ กเถสิ. อรุณุคฺคมเน
เทสนาปริโยสาเน มหาอุปาสิกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ.
     อปโรปิ ตสฺมึเยว วิหาเร ๗- ติสฺสภูตตฺเถโร ๘- นาม วินยํ คณฺหนฺโต
ภิกฺขาจารเวลายํ อนฺโตคามํ ปวิฏฺโ วิสภาคารมฺมณํ โอโลเกสิ, ตสฺส โลโภ
อุปฺปชฺชิ, โส ปติฏฺิตปาทํ อจาเลตฺวา อตฺตโน ปตฺตยาคุํ อุปฏฺากทหรสฺส ปตฺเต
อากิริตฺวา "อยํ วิตกฺโก วฑฺฒมาโน มํ จตูสุ อปาเยสุ สํสีทาเปสฺสตี"ติ ๙- ตโตว
นิวตฺติตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต อาห "เอโก
เม พฺยาธิ อุปฺปนฺโน, อหํ เอตํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺโกนฺโต อาคมิสฺสามิ, อิตรถา
นาคมิสฺสามิ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มุจฺจาติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. อาวุโส มหาเทว  ๓ ฉ.ม.,อิ. กเถสฺสติ
@๔ ฉ.ม. อุปฏฺหสฺสุ, สี. อุปฏฺปยสฺสุ, อิ. ปฏฺปยสฺสุ  ๕ ม. อนุปุพฺพึ กถํ
@๖ ฉ.ม.,อิ. มยา มหาอุปาสิกาย  ๗ ฉ.ม.,อิ. มหาวิหาเร  ๘ ฉ.ม.,อิ. ติสฺสภูติตฺเถโร
@๙ ม. สํสุมฺภิสฺสตีติ
ตุเมฺห ทิวา อุทฺเทสญฺจ สายํ อุทฺเทสญฺจ มํ โอโลเกตฺวา เปถ, ปจฺจูสกาเล
อุทฺเทสํ ปน มา ปยิตฺถา"ติ เอวํ วตฺวา มลฺลย ๑- วาสิมหาสํฆรกฺขิตตฺเถรสฺส
สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร อตฺตโน ปณฺณสาลาย ปริภณฺฑํ กโรนฺโต ตํ อโนโลเกตฺวาว
"ปฏิสาเมหิ อาวุโส ตว ปตฺตจีวรนฺ"ติ อาห. ภนฺเต เอโก เม พฺยาธิ อตฺถิ, สเจ
ตุเมฺห ตํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺโกถ, ปฏิสาเมสฺสามีติ. อาวุโส อุปฺปนฺนํ โรคํ ติกิจฺฉิตุํ
สมตฺถสฺส สนฺติกํ อาคโตสิ, ปฏิสาเมหีติ. สุวโจ ภิกฺขุ "อมฺหากํ อาจริโย อชานิตฺวา
เอวํ น วกฺขตี"ติ ปตฺตจีวรํ เปตฺวา เถรสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ๒- เอกมนฺตํ นิสีทิ.
     เถโร "ราคจริโต อยนฺ"ติ ตฺวา อสุภกมฺมฏฺานํ กเถสิ. โส อุฏฺาย ปตฺตจีวรํ
อํเส ลคฺเคตฺวา เถรํ ปุนปฺปุนํ วนฺทิ. กึ อาวุโส มหาภูต ๓- อติเรกนิปจฺจการํ
ทสฺเสสีติ. ภนฺเต สเจ อตฺตโน กิจฺจํ กาตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ,
อิทํ เม ปจฺฉิมทสฺสนนฺติ. คจฺฉาวุโส มหาภูต ตาทิสสฺส ยุตฺตโยคสฺส กุลปุตฺตสฺส
น ฌานํ วา วิปสฺสนา วา มคฺโค วา ผลํ วา ทุลฺลภนฺติ. โส เถรสฺส
กถํ สุตฺวา นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา อาคมนกาเล ววตฺถาปิตํ ฉนฺนเสปณฺณิคจฺฉมูลํ
คนฺตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อสุภกมฺมฏฺานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
อรหตฺเต ปติฏฺาย ปจฺจูสกาเล อุทฺเทสํ สมฺปาปุณิ. เอวรูปานํ คนฺถวเสน
วิกฺขมฺภิตกิเลสา ตถา วิกฺขมฺภิตาว โหนฺติ.
     เอกจฺจสฺส ปน วุตฺตนเยเนว ธุตงฺคานิ ปริหรโต กิเลโส โอกาสํ น ลภติ,
ธุตงฺควเสน วิกฺขมฺภิโตว โหติ. โส ตํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา วิวชฺเชตฺวา ๔-
อรหตฺตํ คณฺหาติ คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสิวตฺเถโร วิย. เถโร กิร มหาคาเม
ติสฺสวิหาเร ๕- วสนฺโต เตปิฏกํ อตฺถวเสน จ ปาลิวเสน จ อฏฺารส มหาคเณ
วาเจสิ. ๖- เถรสฺส โอวาเท ตฺวา สฏฺิสหสฺสา ๗- ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เตสุ
เอโก ภิกฺขุ อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนโสมนสฺโส จินฺเตสิ "อตฺถิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. มลย...  ๒ ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสตฺวา วนฺทิตฺวา
@๓ ฉ.ม.,อิ. มหาภูติ. เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. วิวฏฺเฏตฺวา. เอวมุปริปิ
@๕ ฉ.ม.,อิ. ติสฺสมหาวิหาเร  ๖ ฉ.ม.,อิ. วาเจติ  ๗ ฉ.ม. สฺฏฺิสหสฺส,
@สี.,อิ. ตึสสหสฺสา
นุ โข อิทํ สุขํ อมฺหากํ อาจริยสฺสา"ติ. โส อาวชฺเชนฺโต เถรสฺส ปุถุชฺชนภาวํ
ตฺวา "เอเกนุปาเยน เถรสฺส สํเวคํ อุปฺปาเทสฺสามี"ติ อตฺตโน วสนฏฺานโต
เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ กตฺวา ๑- นิสีทิ. อถ นํ เถโร "กึ
อาคโตสิ อาวุโส ปิณฺฑปาติกา"ติ อาห. "สเจ เม โอกาสํ กริสฺสถ, เอกํ ธมฺมปทํ
คณฺหิสฺสามี"ติ อาคโตสฺมิ ภนฺเตติ. พหู อาวุโส คณฺหนฺติ, ตุยฺหํ โอกาโส น
ภวิสฺสตีติ. โส สพฺเพสุ รตฺติทิวสภาเคสุ โอกาสํ อลภนฺโต "ภนฺเต เอวํ โอกาเส
อสติ มรณสฺส กถํ โอกาสํ ลภิสฺสถา"ติ อาห. ตทา เถโร จินฺเตสิ "นายํ
อุทฺเทสตฺถาย อาคโต, มยฺหํ ปเนส สํเวคชนนตฺถาย อาคโต"ติ. โสปิ เถโร "กิกฺขุนา
นาม ภนฺเต มาทิเสน ภวิตพฺพนฺ"ติ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา มณิวณฺเณ อากาเส
อุปฺปติตฺวา อคมาสิ.
     เถโร ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย ชาตสํเวโค ทิวา อุทฺเทสญฺจ สายํ อุทฺเทสญฺจ
วาเจตฺวา ปตฺตจีวรํ หตฺถปาเส เปตฺวา ปจฺจูสกาเล อุทฺเทสํ คเหตฺวา โอตรนฺเตน
ภิกฺขุนา สทฺธึ ปตฺตจีวรํ อาทาย โอติณฺโณ เตรส ธุตงฺคคุเณ ปริปุณฺเณ อธิฏฺาย
คามนฺตปพฺภารเสนาสนํ คนฺตฺวา ปพฺภารํ ปฏิชคฺคิตฺวา มญฺจปี อุสฺสาเปตฺวา
"อรหตฺตํ อปฺปตฺวา มญฺเจ ปิฏฺึ น ปสาเรสฺสามี"ติ มานสํ พนฺธิตฺวา จงฺกมํ
โอตริ. ตสฺส "อชฺช อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามี"ติ ๒- ฆเฏนฺตสฺเสว ปวารณา สมฺปตฺตา.
โส ปวารณาย อุปกฏฺาย "ปุถุชฺชนภาวํ ปหาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสฺสามี"ติ
จินฺเตนฺโต อติวิย กิลมติ. โส ตาย ปวารณาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทตุํ
อสกฺโกนฺโต "มาทิโสปิ นาม อารทฺธวิปสฺสโก นาลภิสฺสติ, ยาว ทุลฺลภํ อิทํ ๓-
อรหตฺตนฺ"ติ วตฺวา เตเนว นิยาเมน านจงฺกมพหุโล หุตฺวา ตึส วสฺสานิ สมณธมฺมํ
กตฺวา มหาปวารณาย มชฺเฌ ิตํ ปุณฺณจนฺทํ ทิสฺวา "กินฺนุ โข จนฺทมณฺฑลํ
วิสุทฺธํ, อุทาหุ มยฺหํ สีลนฺ"ติ จินฺเตนฺโต "จนฺทมณฺฑลสฺส ๔- สสลกฺขณํ ปญฺายติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสตฺวา  ๒ ฉ.ม.,อิ. อชฺช อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามิ อชฺช อรหตฺตํ
@คณฺหิสฺสามีติ  ๓ ฉ.,อิ. ทุลฺลภญฺจ วติทํ, ม. ทุลฺลภตรํ  ๔ ฉ.ม.,อิ. จนฺทมณฺฑเล
มยฺหํ ปน อุปสมฺปทโต ปฏฺาย ยาวชฺชทิวสา สีลสฺมึ กาฬกํ วา ติลกา ๑- วา
นตฺถี"ติ อาวชฺเชตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺโส ปริปกฺกาณตฺตา ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา
สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวรูปสฺส ธุตงฺควเสน วิกฺขมฺภิโต กิเลโส
ตถา วิกฺขมฺภิโตว โหติ.
     เอกจฺจสฺส วุตฺตนเยเนว ปมชฺฌานาทิสมาปชฺชนพหุลตาย กิเลโส โอกาสํ
น ลภติ, สมาปตฺติวเสน วิกฺขมฺภิโตว โหติ. โส ตํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา
วิวชฺเชตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ มหาติสฺสตฺเถโร วิย. เถโร กิร อฏฺวสฺสิกกาลโต
ปภูติ ๒- อฏฺสมาปตฺติลาภี. โส สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ อสมุทาจาเรน
อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสเนว อริยมคฺคสามนฺตํ กเถสิ, ๓- สฏฺิวสฺสกาเลปิ อตฺตโน
ปุถุชฺชนภาวํ น ชานาติ. อเถกทิวสํ มหาคาเม ติสฺสมหาวิหารโต ภิกฺขุสํโฆ
วาลิกวาสิธมฺมทินฺนตฺเถรสฺส ๔- สาสนํ เปเสสิ "เถโร อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ธมฺมกถํ
กเถตู"ติ. เถโร อธิวาเสตฺวา "มม สนฺติเก มหลฺลกตโร ภิกฺขุ นตฺถิ, มหาติสฺสตฺเถโร
โข ปน เม กมฺมฏฺานาจริโย, ตํ สํฆตฺเถรํ กตฺวา คมิสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต
ภิกฺขุสํฆปริวุโต เถรสฺส วิหารํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน เถรสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ.
     เถโร อาห "กึ ธมฺมทินฺน จิรสฺสํ อาคโตสี"ติ. "อาม ภนฺเต ติสฺสมหาวิหารโต
เม ภิกฺขุสํโฆ สาสนํ เปเสสิ, อหํ เอกโกว นาคมิสฺสามิ, ๕- ตุเมฺหหิ ปน สทฺธึ
คนฺตุกาโม หุตฺวา อาคโตมฺหี"ติ. โส ๖- สารณียํ กถํ กเถนฺโตว ปปญฺเจตฺวา ๗-
"กทา ภนฺเต ตุเมฺหหิ อยํ ธมฺโม อธิคโต"ติ ปุจฺฉิ. สฏฺิมตฺตานิ อาวุโส ธมฺมทินฺน
วสฺสานิ โหนฺตีติ. สมาธึ ๘- ภนฺเต วฬญฺเชถาติ. อาม อาวุโสติ. เอกํ โปกฺขรณึ
มาเปตุํ สกฺกุเณยฺยาถ ภนฺเตติ. "น อาวุโส เอตํ ภาริยนฺ"ติ วตฺวา สมฺมุขฏฺาเน
โปกฺขรณึ มาเปสิ. "เอตฺถ ภนฺเต เอกํ ปทุมคจฺฉํ มาเปถา"ติ จ วุตฺโต ตมฺปิ
มาเปสิ. อิทาเนตฺถ มหนฺตํ ปุปฺผํ ทสฺเสถาติ. เถโร ตมฺปิ ทสฺเสสิ. เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติลโก  ๒ ฉ.ม.,อิ. อวสฺสิกกาลโต ปฏฺาย  ๓ ฉ.ม.,อิ. กเถติ
@๔ ฉ.ม.,อิ. ตลงฺคร...., ม. วาลงฺกร....  ๕ ฉ.ม.,อิ. เอกโก น คมิสฺสามิ
@๖ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๗ ม. วฑฺเฒตฺวา  ๘ ฉ.ม.,อิ. สมาปตฺตึ ปน
โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ อิตฺถีรูปํ ทสฺเสถาติ วุตฺโต ตมฺปิ ทสฺเสสิ. ตโต นํ อาห "อิทํ
ภนฺเต ปุนปฺปุนํ สุภโต มนสิกโรถา"ติ. เถโร อตฺตนาว มาปิตํ อิตฺถีรูปํ โอโลเกนฺโต
โลภํ อุปฺปาเทสิ. ตทา อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ตฺวา "อวสฺสโย เม สปฺปุริส
โหหี"ติ อนฺเตวาสิกสฺส สนฺติเก อุกฺกุฏิกํ นิสีทิ. "เอตทตฺถเมวาหํ ภนฺเต อาคโต"ติ
เถรสฺส อสุภวเสน สลฺลหุกํ กตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถตฺวา เถรสฺส โอกาสํ กาตุํ
พหิ นิกฺขนฺโต. สุปริมทฺทิตสงฺขาโร เถโร ตสฺมึ ทิวาฏฺานโต นิกฺขนฺตมตฺเตเยว
สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ นํ สํฆตฺเถรํ กตฺวา ธมฺมทินฺนตฺเถโร
ติสฺสมหาวิหารํ คนฺตฺวา สํฆสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ. เอวรูปสฺส สมาปตฺติวเสน
วิกฺขมฺภิโต กิเลโส ตถา วิกฺขมฺภิโตว โหติ.
     เอกจฺจสฺส ปน วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ
น ลภติ, วิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภิโตว โหติ. โส ตํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา
วิวชฺเชตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ พุทฺธกาเล สฏฺิมตฺตา อารทฺธวิปสฺสกา ภิกฺขู วิย.
เต กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิวิตฺตํ อรญฺ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนาย
กมฺมํ กโรนฺตา กิเลสานํ อสมุทาจาเรน ๑- "ปฏิวิทฺธมคฺคผลา มยนฺ"ติ สญฺาย
มคฺคผลตฺถาย วายามํ อกตฺวา "อเมฺหหิ ปฏิวิทฺธธมฺมํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามา"ติ
สตฺถุ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติ.
     สตฺถา เตสํ ปุเร อาคมนโตว อานนฺทตฺเถรํ อาห "อานนฺท ปธานกมฺมิกา
ภิกฺขู อชฺช มํ ปสฺสิตุํ อาคมิสฺสนฺติ, เตสํ มม ทสฺสนาย โอกาสํ อกตฺวา
`อามกสุสานํ คนฺตฺวา อลฺลอสุภภาวนํ กโรถา'ติ ปหิเณยฺยาสี"ติ. เถโร เตสํ อาคตานํ
สตฺถารา กถิตสาสนํ อาโรเจสิ. เต "ตถาคโต อชานิตฺวา น กเถสฺสติ, อทฺธา เอตฺถ
การณํ ภวิสฺสตี"ติ อามกสุสานํ คนฺตฺวา อลฺลอสุภํ โอโลเกนฺตา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา
"อิทํ นูน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ทิฏฺ ภวิสฺสตี"ติ ชาตสํเวคา ลทฺธมตฺตํ ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมุทาจารวเสน  ๒ ฉ.ม. ลทฺธมคฺคํ
กมฺมฏฺานํ อาทิโต ปฏฺาย อารภึสุ. สตฺถา เตสํ วิปสฺสนาย อารทฺธภาวํ ตฺวา
คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว อิมํ โอภาสคาถํ อาห:-
          "ยานิมานิ อปตฺถานิ ๑-        อลาพูเนว ๒- สารเท
           กาโปตกานิ อฏฺีนิ           ตานิ ทิสฺวาน กา รตี"ติ. ๓-
     คาถาปริโยสาเน อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. เอวรูปานํ วิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภิตา
กิเลสา ตถา วิกฺขมฺภิตาว โหนฺติ.
      เอกจฺจสฺส วุตฺตนเยเนว นวกมฺมํ กโรนฺตสฺส กิเลโส โอกาสํ น ลภติ,
นวกมฺมวเสน วิกฺขมฺภิโตว โหติ. โส ตํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา วิวชฺเชตฺวา
อรหตฺตํ คณฺหาติ จิตฺตลปพฺพเต ติสฺสตฺเถโร วิย. ตสฺส กิร อฏฺวสฺสิกกาเล ๔-
อนภิรติ อุปฺปชฺชิ, โส ตํ วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน จีวรํ โธวิตฺวา รชิตฺวา
ปตฺตํ ปจิตฺวา เกเส โอหาเรตฺวา อุปชฺฌายํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ เถโร
อาห "กึ อาวุโส มหาติสฺส อตุฏฺสฺส วิย เต อากาโร"ติ. อาม ภนฺเต อนภิรติ
เม อุปฺปนฺนา, ตํ วิโนเทตุํ น สกฺโกมีติ. เถโร ตสฺสาชฺฌาสยํ ๕- โอโลเกนฺโต
อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา อนุกมฺปาวเสน อาห "อาวุโส ติสฺส มยํ มหลฺลกา,
เอกํ โน วสนฏฺานํ กโรหี"ติ. ทุติยกถํ อกถิตปุพฺโพ ภิกฺขุ "สาธุ ภนฺเต"ติ
สมฺปฏิจฺฉิ.
     อถ นํ เถโร อาห "อาวุโส นวกมฺมํ กโรนฺโต อุทฺเทสมคฺคญฺจ มา จชิ, ๖-
กมฺมฏฺานญฺจ มนสิกโรหิ, กาเลน จ กาลํ กสิณปริกมฺมํ กโรหี"ติ. "เอวํ กริสฺสามิ
ภนฺเต"ติ เถรํ วนฺทิตฺวา ตถารูปํ ปพฺภารฏฺานํ ๗- โอโลเกตฺวา "เอตฺถ กาตุํ
สกฺกา"ติ ทารูนิ เนตฺวา ๘- ฌาเปตฺวา โสเธตฺวา อิฏฺกาหิ ปริกฺขิปิตฺวา
ทฺวารวาตปานาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปตฺตานิ  ๒ สี.,อิ. อลาปูเนว  ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๙/๔๓ อธิมานิกภิกฺขุวตฺถุ
@๔ สี.,อิ. อวสฺสิกกาเล  ๕ ฉ.ม.,อิ. ตสฺสาสยํ  ๖ ฉ.ม.,อิ. วิสฺสชฺชิ
@๗ ฉ.ม.,อิ. สปฺปายฏฺานํ  ๘ ฉ.ม.,อิ. ทารูหิ ปูเรตฺวา
โยเชตฺวา สทฺธึ จงฺกมนภูมิอิฏฺกปริกมฺมาทีหิ ๑- เลณํ นิฏฺาเปตฺวา มญฺจปี
สนฺถริตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "ภนฺเต นิฏฺิตํ เลณปริกมฺมํ,
วสถา"ติ อาห. อาวุโส ทุกฺเขน ตยา เอตํ กมฺมํ กตํ, อชฺช เอกทิวสํ ตฺวญฺเจเวตฺถ ๒-
วสาหีติ. โส "สาธุ ภนฺเต"ติ วตฺวา ๓- ปาเท โธวิตฺวา เลณํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺกํ
อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตนา กตกมฺมํ อาวชฺเชติ. ๔- ตสฺส "มนาปํ มยา อุปชฺฌายสฺส
กายเวยฺยาวจฺจํ กตนฺ"ติ จินฺเตนฺตสฺส อพฺภนฺตเร ปีติ อุปฺปนฺนา. โส ตํ
วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ๕- อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวรูปสฺส
นวกมฺมวเสน วิกฺขมฺภิโต กิเลโส ตถา วิกฺขมฺภิโตว โหติ.
     เอกจฺโจ ปน พฺรหฺมโลกโต อาคโต สุทฺธสตฺโต โหติ. ตสฺส อนาเสวนตาย
กิเลโส น สมุทาจรติ, ภววเสน วิกฺขมฺภิโต โหติ. โส ตํ ตถา วิกฺขมฺภิตเมว
กตฺวา วิวชฺเชตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ อายสฺมา มหากสฺสโป วิย. โส หิ อายสฺมา
อคารมชฺเฌปิ กาเม อปริภุญฺชิตฺวา มหตึ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นิกฺขนฺโต
อนฺตรามคฺเค ปจฺจุคฺคมนตฺถาย อาคตํ สตฺถารํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตีหิ โอวาเทหิ
อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา อฏฺเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวรูปสฺส
ภววเสน วิกฺขมฺภิตกิเลโส ตถา วิกฺขมฺภิโตว โหติ.
     โย ปน อนนุภูตปุพฺพํ รูปาทิอารมฺมณํ ลภิตฺวา ตตฺเถว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
วิวชฺเชตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ, เอวรูปสฺส อนนุภูตารมฺมณวเสน อนุปฺปนฺโน
กามจฺฉนฺโท นุปฺปชฺชติ นาม.
     อุปฺปนฺโน วา กามจฺฉนฺโท ปหียตีติ เอตฺถ อุปฺปนฺโนติ ชาโต ภูโต สมุทาคโต.
ปหียตีติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปสฺสทฺธิปฺปหานํ ๖-
นิสฺสรณปฺปหานนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปหาเนหิ ปหียติ, น ปุน อุปฺปชฺชตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. จงฺกมนภูมิภิตฺติปริกมฺมาทีหิ  ๒ ฉ.ม. ตฺวญฺเเวตฺถ
@๓ ฉ.ม.,อิ. วนฺทิตฺวา  ๔ ฉ.ม.,อิ. อาวชฺชิ  ๕ ฉ.ม.,อิ. ปฏฺเตฺวา
@๖ ฉ.ม. ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ
อตฺโถ. ตตฺถ วิปสฺสนาย กิเลสา ตทงฺควเสน ปหียนฺตีติ ๑- วิปสฺสนา ตทงฺคปฺปหานนฺติ
เวทิตพฺพา. สมาปตฺติ ปน กิเลเส วิกฺขมฺเภตีติ สา วิกฺขมฺภนปฺปหานนฺติ เวทิตพฺพา.
มคฺโค สมุจฺฉินฺทนฺโต อุปฺปชฺชติ, ผลํ ปฏิปสฺสมฺภิยมานํ, นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ
นิสฺสฏนฺติ อิมานิ ตีณิ สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานานีติ วุจฺจนฺติ. อิเมหิ
โลกิยโลกุตฺตเรหิ ปญฺจหิ ปหาเนหิ ปหียตีติ อตฺโถ.
      อสุภนิมิตฺตนฺติ ทสสุ อสุเภสุ อุปฺปนฺนํ สารมฺมณํ ปมชฺฌานํ. เตนาหุ
โปราณา "อสุภมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ, อสุภารมฺมณา ธมฺมาปิ อสุภนิมิตฺตนฺ"ติ. โยนิโส
มนสิกโรโตติ ตตฺถ "กตโม โยนิโส มนสิกาโร, อนิจฺเจ อนิจฺจนฺ"ติอาทินา นเยน
วุตฺตสฺส ๒- อุปายมนสิการสฺส วเสน มนสิกโรโต. อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท
นุปฺปชฺชตีติ อสมุทาคโต น สมุทาคจฺฉติ. อุปฺปนฺโน กามจฺฉนฺโท ปหียตีติ
สมุทาคโต จ กามจฺฉนฺโท ปญฺจวิเธน ปหาเนน ปหียติ.
       อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ:- อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห
อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺุตา กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. ทสวิธญฺหิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหียติ,
ภาเวนฺตสฺสาปิ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารสฺสาปิ, ๓- จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาโลปานํ
โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺุโนปิ. เตน ๔- วุตฺตํ:-
           "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป      อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
            อลํ ผาสุวิหาราย           ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๕-
อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท
ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถาย ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา
กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. ฉฏฺ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปหียนฺติ  ๒ ก. สพฺพสฺส  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปิหิตทฺวารสฺสาปิ
@๔ อิ. เตเนว, ฉ.ม. เตเนตํ  ๕ ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕ สารีปุตฺตตฺเถรคาถา
     [๑๗] สตฺตเม เมตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณกา เมตฺตา.
ยสฺมา ปน ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตํ นีวรณาทีหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจติ, ตสฺมา สา
"เจโตวิมุตฺตี"ติ วุจฺจติ. วิเสสโต วา สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนน วิมุตฺตโต เจสา ๑-
เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ "เมตฺตา"ติ เอตฺตาวตา ปุพฺพภาคาปิ ๒- วฏฺฏติ,
"เจโตวิมุตฺตี"ติ วุตฺตตฺตา ปน อิธ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อปฺปนาว อธิปฺเปตา. โยนิโส
มนสิกโรโตติ ตํ เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ วุตฺตลกฺขเณน อุปายมนสิกาเรน มนสิกโรนฺตสฺส.
      อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ:- เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห
เมตฺตาภาวนานุโยโค กมฺมสฺสกตา ปจฺจเวกฺขณา ปฏิสงฺขานพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานํ หิ อญฺตรวเสน เมตฺตํ
อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ, โอทิสฺสอโนทิสฺสทิสาผรณวเสน ๓- เมตฺตํ
ภาเวนฺตสฺสาปิ. "ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ, กิมสฺส สีลาทีนิ นาเสตุํ
สกฺขิสฺสสิ, นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว คมิสฺสสิ, ปรสฺส
กุชฺฌนํ นาม วีตจฺฉิตงฺคารตตฺตอยสลากคูถาทีนิ ๔- คเหตฺวา ปรํ ปหริตุกามตาสทิสํ
โหติ. เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ, กึ เต สีลาทีนิ นาเสตุํ สกฺขิสฺสติ, เอส
อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว คมิสฺสติ, อปฺปฏิจฺฉิตํ มโหทกํ วิย ๕-
ปฏิวาตํ ขิตฺตรโชมุฏฺิ วิย จ เอตสฺเสเวส โกโธ มตฺถเก ปติสฺสตี"ติ เอวํ อตฺตโน จ
ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ, อุภยสฺส กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน
ิตสฺสาปิ, อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
พฺยาปาโท ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ
"ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. เสสมิธ อิโต ปเรสุ จ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ, วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขามาติ. สตฺตมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. วิมุตฺตตฺตา สา  ๒ ฉ.ม.,อิ. ปุพฺพภาโคปิ  ๓ ฉ.ม. โอธิโส อโนธิโส
@ทิสาผรณวเสน  ๔ ม....อยสลากสตฺถงฺกุสาทีนิ  ๕ ฉ.ม. อปฺปติจฺฉิตปเหณกํ วิย
     [๑๘] อฏฺเม อารพฺภธาตูติอาทีสุ ๑-  อารพฺภธาตุ นาม ปมวิริยํ. ๒- นิกฺกมธาตุ
นาม โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํ. ปรกฺกมธาตุ นาม ปรํ ปรํ านํ
อกฺกมนโต ตโต พลวตรํ. อฏฺกถายํ ปน "อารมฺโภ เจตโส กามานํ ปนุทนาย,
นิกฺกโม เจตโส ปฏิฆาตาย, ๓- ปรกฺกโม เจตโส พนฺธนจฺเฉทายา"ติ วตฺวา "ตีหิ
เจเตหิ อธิมตฺตวิริยเมว กถิตนฺ"ติ วุตฺตํ.
     อารทฺธวิริยสฺสาติ ปริปุณฺณวิริยสฺส เจว ปคฺคหิตวิริยสฺส จ. ตตฺถ
จตุโทสาปคตํ วิริยํ อารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. น จ อติลีนํ ๔- น จ อติปคฺคหิตํ,
น จ อชฺฌตฺตํ สงฺขิตฺตํ, น จ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ. ตเทตํ  ทุวิธํ โหติ กายิกํ
เจตสิกญฺจ. ตตฺถ "อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ
ปริโสเธตี"ติ ๕- เอวํ รตฺตินฺทิวสํ ๖- ปญฺจ โกฏฺาเส กาเยน ฆฏโต วายมโต
กายิกวิริยํ เวทิตพฺพํ. "น ตาวาหํ อิโต เลณา นิกฺขมิสฺสามิ, ยาว เม น
อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี"ติ เอวํ โอกาสปริจฺเฉเทน วา, "น ตาวาหํ
อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามี"ติ เอวํ นิสชฺชาทิปริจฺเฉเทน วา มานสํ พนฺธิตฺวา
ฆเฏนฺตสฺส วายมนฺตสฺส เจตสิกวิริยนฺติ เวทิตพฺพํ. ตทุภยมฺปิ อิธ วฏฺฏติ.
ทุวิเธนาปิ หิ อิมินา วิริเยน อารทฺธวิริยสฺส อนุปฺปนฺนญฺเจว ถีนมิทฺธํ
นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ ถีนมิทฺธํ ปหียติ มิลกฺขติสฺสตฺเถรสฺส วิย,
คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสิวตฺเถรสฺส วิย, ปีติมลฺลกตฺเถรสฺส วิย,
กุฏุมฺพิยปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส วิย จ. เอเตสุ หิ ปุริมา ตโย อญฺเ จ เอวรูปา
กายิกวิริเยน อารทฺธวิริยา, กุฏุมฺพิยปุตฺตติสฺสตฺเถโร อญฺเ จ เอวรูปา
เจตสิกวิริเยน อารทฺธวิริยา, อุจฺจวาลุกวาสิมหานาคตฺเถโร ปน ทฺวีหิปิ
วิริเยหิ อารทฺธวิริโยว. เถโร กิร เอกํ สตฺตาหํ จงฺกมติ, เอกํ ติฏฺติ, เอกํ
นิสีทติ, เอกํ นิปชฺชติ. มหาเถรสฺส เอกอิริยาปโถปิ อสปฺปาโย นาม นตฺถิ, จตุตฺเถ
สตฺตาเห วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารมฺภธาตุ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ปมารมฺภวีริยํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปลิฆุคฺฆาฏนาย
@๔ ม. อลีนํ, ฉ.,อิ. อติลีนํ โหติ  ๕ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๙/๓๐๐ ฌานวิภงฺค
@๖ ฉ.ม.,อิ. รตฺติทิวสฺส
     อปิจ ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ:- อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห
อิริยาปถสมวตฺตนตา ๑- อาโลกสญฺามนสิกาโร อพฺโภกาสวาโส กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. อาหรหตฺถกภุตฺตวมฺมิตกตตฺถวฏฺฏกอลํสาฏกกากมาสกพฺราหฺมณาทโย
วิย โภชนํ ภุญฺชิตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส หิ สมณธมฺมํ กโรโต
ถีนมิทฺธํ มหาหตฺถี วิย โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ, จตุปญฺจอาโลปโอกาสํ ปน เปตฺวา
ปานียํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ เอวํ อติโภชเน นิมิตฺตํ
คณฺหนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ ปหียติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต อญฺ
ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ, รตฺตึ จนฺทาโลกํ ทีปาโลกํ อุกฺกาโลกํ ทิวา สุริยาโลกํ
มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส วสนฺตสฺสาปิ มหากสฺสปตฺเถรสทิเส ปหีนถีนมิทฺเธ
กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ
ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายาปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อฏฺมํ.
     [๑๙] นวเม วูปสนฺตจิตฺตสฺสาติ ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา วูปสมิตจิตฺตสฺส.
     อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ:- พหุสฺสุตตา
ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺุตา วุทฺธเสวิตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนาปิ หิ เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย
ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ,
านนิสชฺชาทีสุ ๒- กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินยปกติยา ๓-
จิณฺณวสิภาวตาย ปกตญฺุโนปิ, วุทฺเธ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ,
อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ,
านนิสชฺชาทีสุ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. นวมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา  ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม.,อิ. วินยปญฺตฺติยํ
     [๒๐] ทสเม โยนิโส ภิกฺขเว มนสิกโรโตติ วุตฺตนเยเนว อุปายโต มนสิกโรนฺตสฺส.
      อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ:-  พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา
วินเย ปกตญฺุตา อธิโมกฺขพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจนาปิ
หิ เอกํ ฯเปฯ ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ
วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินเย
จิณฺณวสิภาวสฺสาปิ, ตีสุ าเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ,
สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ,
านนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ, านนิสชฺชาทีสุ
ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ, เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย
ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. ทสมํ.
                อิมสฺมึ นีวรณปฺปหานวคฺเค วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ.
                    นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ทุติโย วคฺโค.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๒๖-๔๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=608&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=608&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=12
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=42
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=43
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=43
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20