อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                           ๔. จตุตฺถวคฺค
                          อานนฺทตฺเถรวตฺถุ
     [๒๑๙-๒๒๓] จตุตฺถสฺส ปเม พหุสฺสุตานนฺติอาทีสุ อญฺเปิ เถรา พหุสฺสุตา
สติมนฺตา คติมนฺตา ธิติมนฺตา อุปฏฺากา จ อตฺถิ, อยํ ปนายสฺมา อานนฺโท
พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนฺโต ทสพลสฺส สาสเน ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยํ ตฺวา คณฺหิ.
ตสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค นาม ชาโต. อิมสฺเสว จ เถรสฺส พุทฺธวจนํ คเหตฺวา
ธารณกสติ อญฺเหิ เถเรหิ พลวตรา อโหสิ, ตสฺมา สติมนฺตานํ อคฺโค นาม
ชาโต. อยเมว จายสฺมา เอกปเท  ตฺวา สฏฺิปทสหสฺสานิ คณฺหนฺโต สตฺถารา
กถิตนิยาเมเนว สพฺพปทานิ สญฺชานาติ, ๑- ตสฺมา คติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต.
ตสฺเสว จายสฺมโต พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวิริยญฺจ สชฺฌายนวิริยญฺจ ธารณวิริยญฺจ
สตฺถุ อุปฏฺานวิริยญฺจ อญฺเหิ อสทิสํ อโหสิ, ตสฺมา ธิติมนฺตานํ อคฺโค นาม
ชาโต. ตถาคตํ อุปฏฺหนฺโต เจส น อญฺเสํ อุปฏฺากภิกฺขูนํ อุปฏฺานากาเรน
อุปฏฺาติ, ๒- อญฺเ หิ ตถาคตํ อุปฏฺหนฺตา น จิรํ อุปฏฺหึสุ, น จ พุทฺธานํ
มนํ คเหตฺวา อุปฏฺหึสุ. อยํ เถโร ปน อุปฏฺากฏฺานลทฺธทิวสโต ปฏฺาย
อารทฺธวิริโย หุตฺวา ตถาคตสฺส มนํ คเหตฺวา อุปฏฺาติ. ตสฺมา อุปฏฺากานํ อคฺโค
นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อิโต กิร สตสหสฺสมตฺถเก กปฺเป ๓-
ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิ. ตสฺส หํสวตี นาม นครํ อโหสิ, นนฺโท
นาม ราชา ปิตา, สุเมธา นาม เทวี มาตา, โพธิสตฺโต อุตฺตรกุมาโร นาม
อโหสิ. โส ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุตฺโต
สพฺพญฺุตํ ปตฺวา "อเนกชาติสํสารนฺ"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ชานาติ  ๒ สี. อุปฏฺหนากาเรน อุปฏฺหิ, ฉ.ม. อุปฏฺหิ
@๓ สี. สตสหสฺสกปฺเป
วีตินาเมตฺวา "ปวิยํ เปสฺสามี"ติ ปาทํ อภินีหริ. อถ ปวึ ภินฺทิตฺวา เหฏฺา
วุตฺตปฺปมาณํ ปทุมํ อฏฺาสิ. ๑- ตทุปาทาย ภควา ปทุมุตฺตโรเตฺวว ๒- ปญฺายิตฺถ.
ตสฺส เทวิโล ๓- จ สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา อเหสุํ, อมิตา จ อสมา จ
เทฺว อคฺคสาวิกา, สุมโน นาม อุปฏฺาโก. ปทุมุตฺตโร ภควา ปิตุ สงฺคหํ กุรุมาโน
ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร หํสวติยา ราชธานิยา ปฏิวสติ. ๔-
     กนิฏฺภาตา ปนสฺส สุมนกุมาโร นาม. ตสฺส ราชา หํสวตีนครโต ๕- วีสติโยชนสตํ
๖- โภคคามํ อทาสิ. โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา ปิตรญฺจ สตฺถารญฺจ ปสฺสติ. อเถกทิวสํ
ปจฺจนฺโต กุปิโต สุมโน รญฺโ เปเสสิ. ราชา "ตฺวํ มยา ตตฺถ กสฺมา ปิโต"ติ
ปฏิเปเสสิ. โส โจเร วูปสเมตฺวา "อุปสนฺโต เทว ชนปโท"ติ รญฺโ ปฏิเวเทสิ. ๗-
ราชา ตุฏฺโ "สีฆํ มม ปุตฺโต อาคจฺฉตู"ติ อาห. ตสฺส สหสฺสมตฺตา อมจฺจา โหนฺติ.
โส เตหิ สทฺธึ อนฺตรามคฺเค มนฺเตสิ "มยฺหํ ปิตา ตุฏฺโ สเจ เม วรํ เทติ, กึ
คณฺหิสฺสามี"ติ. ๘- อถ นํ เอกจฺเจ "หตฺถึ คณฺหถ, อสฺสํ คณฺหถ, ชนปทํ คณฺหถ,
สตฺตรตนานิ คณฺหถา"ติ อาหํสุ. อปเร "ตุเมฺห ปวิสฺสรสฺส ๙- ปุตฺตา, น ตุมฺหากํ
ธนํ ทุลฺลภํ, ลทฺธํปิ เจตํ สพฺพํ ปหาย คมนียํ, ปุญฺเมว เอตํ  อาทาย. ๑๐- ตสฺมา
เทเว วรํ ททมาเน เตมาสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปฏฺานวรํ ๑๑- คณฺหถา"ติ อาหํสุ.
โส "ตุเมฺห มยฺหํ กลฺยาณมิตฺตา, มเมตํ ๑๒- จิตฺตํ อตฺถิ, ตุเมฺหหิ ปน อุปฺปาทิตํ,
เอวํ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปิตรา อาลิงฺคิตฺวา มตฺถเก
จุมฺพิตฺวา ๑๓- "วรํ เต ปุตฺต เทมี"ติ วุตฺโต ๑๔- "อิจฺฉามหํ มหาราช ภควนฺตํ
เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ อจลํ ๑๕- กาตุํ, อิมํ เม เทว วรํ
เทหี"ติ อาห. น สกฺกา ตาต, อญฺ วเทหีติ. ๑๖- เทว ขตฺติยานํ นาม เทฺวกถา
นตฺถิ, เอตเทว เม วรํ เทหิ, น มม อญฺเน อตฺโถติ. ตาต พุทฺธานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุฏฺาสิ  ๒ ฉ.ม. ปทุมุตฺตโรเตว  ๓ ฉ.ม. เทวโล  ๔ ฉ.ม.,อิ. วสติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. หํสวติโต  ๖ ฉ.ม.,อิ. วีสโยชนสเต  ๗ ฉ.ม.,อิ. เปเสสิ
@๘ ฉ.ม.,อิ. คณฺหามีติ ๙ สี.,อิ. ปุถุวิสฺสรสฺส  ๑๐ สี.,อิ.,ฉ.ม. เอกํ อาทาย
@คมนียํ  ๑๑ ฉ.,อิ. อุปฏฺาตุํ วรํ  ๑๒ ฉ.ม. น เมตํ
@๑๓ ฉ.ม. อาลิงฺเคตฺวา....จุมฺเพตฺวา  ๑๔ ฉ.ม.,อิ. วุตฺเต  ๑๕ ฉ.ม.,อิ. อวญฺฌํ
@๑๖ ฉ.ม.,อิ. วเรหีติ
นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํ, สเจ ภควา น อิจฺฉิสฺสติ, มยา ทินฺเนปิ กึ ภวิสฺสตีติ.
"สาธุ เทว อหํ ภควโต จิตฺตํ ชานิสฺสามี"ติ วิหารํ คโต.
     เตน จ สมเยน ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ภควา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ โหติ,
โส มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อคมาสิ. เต ตํ อาหํสุ "ราชปุตฺต
กสฺมา อาคโตสี"ติ. ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺติ. น มยํ ราชปุตฺต
อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สตฺถารํ ทฏฺุํ ลภามาติ. โก ปน ภนฺเต ลภตีติ. สุมนตฺเถโร
นาม ราชปุตฺโตติ. โส "กุหึ ภนฺเต เถโร"ติ เถรสฺส นิสินฺนฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา
คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "อิจฺฉามหํ ภนฺเต ภควนฺตํ ปสฺสิตุํ, ทสฺเสถ เม ๑- ภควนฺตนฺ"ติ
อาห. เถโร ปสฺสนฺตสฺเสว ราชกุมารสฺส อาโปกสิณชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา มหาปวึ
อุทกํ อธิฏฺาย ปวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สตฺถุ คนฺธกุฏิยํเยว ปาตุรโหสิ. อถ นํ ภควา
"สุมน กสฺมา อาคโตสี"ติ อาห. ราชปุตฺโต ภนฺเต ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโตติ.
เตนหิ ภิกฺขุ อาสนํ ปญฺาเปหีติ. ปุน เถโร ปสฺสนฺตสฺเสว ราชกุมารสฺส พุทฺธาสนํ
คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา ปริเวเณ อาสนํ
ปญฺาเปสิ. ราชกุมาโร อิมานิ เทฺว อจฺฉริยการณานิ ๒- ทิสฺวา "มหนฺโต วตายํ
ภิกฺขู"ติ จินฺเตสิ.
     ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. ราชปุตฺโต ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา ปฏิสณฺารํ อกาสิ. "กทา อาคโตสิ ราชปุตฺตา"ติ วุตฺเต "ภนฺเต ตุเมฺหสุ
คนฺธกุฏิยํ ๓- ปวิฏฺเสุ, ภิกฺขู ปน `น มยํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ภควนฺตํ ทฏฺุํ
ลภามา'ติ มํ เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสุํ. เถโร ปน เอกวจเนเนว ทสฺเสติ, เถโร ภนฺเต
ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเ"ติ. อาม ราชกุมาร, วลฺลโภ เอส ภิกฺขุ มยฺหํ
สาสเนติ. ภนฺเต พุทฺธานํ สาสเน กึ กตฺวา วลฺลโภ โหตีติ. ๔- ทานํ ทตฺวา
สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กุมาราติ. ภควา อหํ เถโร วิย พุทฺธสาสเน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เมติ  ๒ ฉ.ม. อจฺฉริยาการานิ  ๓ ฉ.ม.,อิ. คนฺธกุฏึ  ๔ ฉ.ม.,อิ. วลฺลภา
@โหนฺตีติ
วลฺลโภ โหตุกาโม, เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถาติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
ราชกุมาโร อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สพฺพรตฺตึ มหาสกฺการํ สชฺเชตฺวา สตฺตทิวสานิ
ขนฺธาวารภตฺตํ นาม อทาสิ.
     สตฺตเม ทิวเส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต มยา ปิตุ สนฺติกา เตมาสํ อนฺโตวสฺสํ
ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา "อตฺถิ
นุ โข เตน ๑- อตฺโถ"ติ โอโลเกตฺวา "อตฺถี"ติ ทิสฺวา "สุญฺาคาเร โข ราชกุมาร
ตถาคตา อภิรมนฺตี"ติ อาห. กุมาโร "อญฺาตํ ภควา อญฺาตํ สุคตา"ติ วตฺวา
"อหํ ภนฺเต ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน
สทฺธึ อาคจฺฉถา"ติ ปฏิญฺ คเหตฺวา ๒- ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ทินฺนา เม เทว
ภควตา ปฏิญฺา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา"ติ วตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา
นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต วีสติโยชนสตํ อทฺธานํ คโต. คนฺตฺวา
จ อตฺตโน นคเร วิหารฏฺานํ วิจินนฺโต โสภสฺส ๓- กุฏุมฺพิกสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา
สตสหสฺเสน กิณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ
เสสภิกฺขูนญฺจ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิเลณมณฺฑเป ๔- กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขปํ
ทฺวารโกฏฺกญฺจ นิฏฺาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ "นิฏฺิตํ มยฺหํ
กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา"ติ.
     ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา "ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ
ปจฺจาสึสตี"ติ อาห. ภควา ภิกฺขุสตสหสฺสปริวุโต ๕- โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน
อคมาสิ. กุมาโร "สตฺถา อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ
ปูชยมาโน วิหารํ ปเวเสตฺวา:-
               "สตสหสฺเสน เม กีตํ     สตสหสฺเสน มาปิตํ
                โสภนํ นาม อุยฺยานํ     ปฏิคฺคณฺห มหามุนี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ คเตน, อิ. คเรน  ๒ ฉ.ม.,อิ. ภควนฺตํ ปฏิญฺ คาหาเปตฺวา
@๓ สี.,อิ. โสภนสฺส นาม,  ฉ.ม. โสภนนามสฺส
@๔ สี.,อิ.,ฉ.ม. รตฺติฏฺานทิวาฏฺานตฺถาย  ๕ สี.,อิ. สตสหสฺสภิกฺขุปริวาโร
วิหารํ นิยฺยาเทสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส ทานํ ทตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทาเร จ
อมจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห "สตฺถา อมฺหากํ สนฺติกํ ทูรโตว อาคโต, พุทฺธา
จ นาม เม ธมฺมครุโน ๑- น อามิสจกฺขุกา. ตสฺมา อหํ อิมํ เตมาสํ เทฺว สาฏเก
นิวาเสตฺวา ทส สีลานิ สมาทิยิตฺวา อิเธว วสิสฺสามิ, ตุเมฺห ขีณาสวสตสหสฺสสฺส
อิมินาว นีหาเรน เตมาสํ ทานํ ทเทยฺยาถา"ติ.
     โส สุมนราชกุมาโร สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสภาเคเยว าเน วสนฺโต ยํ
เถโร ภควโต วตฺตํ กโรติ, ตํ สพฺพํ ทิสฺวา "ตถาคเต ๒- เอกนฺตวลฺลโภ เอส
เถโร, เอตสฺเสว เม านนฺตรํ ปฏฺเตุํ  วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา อุปกฏฺาย ปวารณาย
คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ปาทมูเล
ติจีวรํ เปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ยเทตํ มยา สตฺตาหํ ขนฺธาวารโต ๓-
ปฏฺาย ปุญฺ กตํ, ตํ เนว สกฺกสมฺปตฺตึ, น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ ๔- ปฏฺยนฺเตน,
พุทฺธสฺส ปน อุปฏฺากภาวํ ปฏฺเนฺเตน กตํ. ตสฺมา อหํปิ จ ๕- ภควา อนาคเต
สุมนตฺเถโร วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก โหมี"ติ ปญฺจปติฏฺิเตน นิปติตฺวา ๖-
วนฺทิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ. กุมาโร ตํ สุตฺวา
"พุทฺธา จ นาม อเทฺวชฺฌกถา โหนฺตี"ติ ๗- ทุติยทิวเส โคตมพุทฺธสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต จ ๘- คจฺฉนฺโต วิย อโหสิ.
     โส ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา
กสฺสปพุทฺธกาเล ปิณฺฑาย จรโต เถรสฺส ปตฺตคหณตฺถํ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา ปูชํ
อกาสิ, ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อุปริปาสาทวรคโต
คนฺธมาทนโต อากาเสน อาคจฺฉนฺเต อฏฺ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ๙-
โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน เตสํ อฏฺ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺมครุกา   ๒ ฉ.ม. อิมสฺมึ าเน   ๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. ขนฺธาวารทานโต
@๔ ฉ.ม.,อิ. มารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ    ๕  ฉ.ม.,อิ, อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม.,อิ. ปติฏฺหิตฺวา  ๗ สี.,อิ. เทฺวชฺฌกถา น โหนฺตีติ
@๘ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๙ ฉ.ม.,อิ. นิมนฺตาเปตฺวา
นิสีทนตฺถาย อตฺตโน นิเวสเน อฏฺ สพฺพรตนมยานิ ปีานิ เจว มณิมยานิปิ
มญฺจานิ จ มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทส วสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ.
เอตานิ ปากฏฏฺานานิ.
     กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโนว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร
นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. อถสฺส สพฺเพว าตเก
อานนฺทิเต ปมุทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทเตฺววสฺส นามํ อกํสุ. โส อนุปุพฺเพน
กตาภินิกฺขมเนน ๑- สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปมคมเนน กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา ตโต
นิกฺขมนฺเต ๒- ภควติ ภควโต ปริวารตฺถํ ราชกุมาเรสุ ปพฺพชนฺเตสุ ภทฺทิยาทีหิ
สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส
มนฺตานิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
     เตน โข ปน สมเยน ภควโต ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธา อุปฏฺากา
อเหสุํ. เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ เอกทา นาคิโต, เอกทา
อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต,
เอกทา ราโธ, เอกทา เมฆิโย. ตตฺถ เอกทา ภควา นาคสมาลตฺเถเรน สทฺธึ
อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน ๓- เทฺวธาปถํ ปตฺโต. เถโร มคฺคา โอกฺกมฺม ๔- "ภควา อหํ
อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี"ติ อาห. อถ นํ ภควา "เอหิ ภิกฺขุ, อิมินา มคฺเคน
คจฺฉามา"ติ อาห. โส "หนฺท ภควา ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ อิมินา
มคฺเคน คจฺฉามี"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ เปตุํ อารทฺโธ. อถ นํ  ภควา
"อาหร ภิกฺขู"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวาว คโต. ตสฺสปิ ภิกฺขุโน อิตเรน
มคฺเคน คจฺฉโต โจรา ปตฺตจีวรญฺเจว หรึสุ, สีสญฺจ ภินฺทึสุ. ๕- โส "ภควา อิทานิ
เม ปฏิสรณํ, น อญฺโ"ติ จินฺเตตฺวา โลหิเตน คลนฺเตน ภควโต สนฺติกํ อาคมิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. กตาภินิกฺขมเน  ๒ ฉ.ม. นิกฺขนฺเต
@๓ ปาลิ. อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ขุ.อุ. ๒๕/๗๗/๒๒๖ ทฺวิธาปถสุตฺต  ๔ สี. อุกฺกมฺม
@๕ ปาลิยํ อิเม ปาา โถกํ วิสทิสา, ขุ.อุ. ๒๕/๗๗/๒๒๖
"กิมิทํ ภิกฺขู"ติ จ วุตฺเต ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. อถ นํ ภควา "มา จินฺตยิ
ภิกฺขุ, เอตสฺส การณาเยว ตํ นิวารยิมฺหา"ติ วตฺวา สมสฺสาเสสิ.
     เอกทา ปน ภควา เมฆิยตฺเถเรน สทฺธึ ปาจีนวํสมิคทาเย ๑- ชนฺตุคามํ อคมาสิ.
ตตฺราปิ เมฆิโย ชนฺตุคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นทีตีเร ปาสาทิกํ อมฺพวนํ ทิสฺวา "ภควา
ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ ตสฺมึ อมฺพวเน สมณธมฺมํ กโรมี"ติ วตฺวา ภควตา
ติกฺขตฺตุํ นิวาริยมาโนปิ คนฺตฺวา อกุสลวิตกฺเกหิ อนฺวาวสนฺโต ๒- ปจฺจาคนฺตฺวา ตํ
ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. ตํปิ ภควา "อิมเมว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา"ติ
วตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อคมาสิ. ตตฺถ คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน
นิสินฺโน ภิกฺขุสํฆปริวุโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ "ภิกฺขเว อิทานิมฺหา มหลฺลกา, ๓-
`เอกจฺเจ ภิกฺขู อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา'ติ วตฺวา ๔- เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ
ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺากํ เอกํ ภิกฺขุํ ชานาถา"ติ. ภิกฺขูนํ
ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา
"อหํ ภนฺเต ตุเมฺหเยว ปฏฺยมาโน สตสหสฺสกปฺปาธิกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูรยึ,
นนุ มาทิโส มหาปญฺโ อุปฏฺาโก นาม วฏฺฏติ, อหํ อุปฏฺหิสฺสามี"ติ อาห. ตํ ภควา
"อลํ สาริปุตฺต ยสฺสํ ทิสายํ ตฺวํ วิหรสิ, อสุญฺา เว สา ๕- ทิสา, ตว หิ
โอวาโท พุทฺธานํ โอวาทสทิโส, น เม ตยา อุปฏฺากกิจฺจํ อตฺถี"ติ ปฏิกฺขิปิ.
เอเตเนว อุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา อสีติมหาสาวกา อุฏฺหึสุ. เต
สพฺเพ ภควา ปฏิกฺขิปิ.
     อานนฺทตฺเถโร ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ "อาวุโส อานนฺท
ภิกฺขุสํโฆ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจติ, ตฺวํปิ ยาจาหี"ติ. ยาจิตฺวา ลทฺธฏฺานํ นาม
อาวุโส กีทิสํ โหติ, กึ มํ สตฺถา น ปสฺสติ. สเจ สตฺถา โรเจสฺสติ, ๖- "อานนฺโท
@เชิงอรรถ: ๑ อุทาเน ปน จาลิกายํ วิหรติ จาลิเก ปพฺพเตติ ปาา ทิสฺสนฺติ
@๒ สี.,ฉ.ม. อนฺวาสตฺโต, อิ. อนฺวาสนฺโน, ปาลิ. อนฺวาสโต,
@ขุ.อุ. ๒๕/๓๑/๑๔๑  ๓ ฉ.ม.,อิ. อิทานิมฺหิ มหลฺลโก  ๔ ฉ.ม.,อิ. วุตฺเต
@๕ ก. อสุญฺา เวสา  ๖ ฉ.ม. โรจิสฺสติ
มํ อุปฏฺหตู"ติ วกฺขตีติ. อถ ภควา "น ภิกฺขเว อานนฺโท อญฺเน ๑- อุสฺสาเหตพฺโพ,
สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺหิสฺสตี"ติ อาห. ตโต ภิกฺขู "อุฏฺเหิ อาวุโส อานนฺท,
ทสพลํ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี"ติ อาหํสุ. เถโร อุฏฺหิตฺวา จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา
จตสฺโส จ อายาจนาติ อฏฺ วเร ยาจิ.
     จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา นาม:- "สเจ เม ภนฺเต ภควา อตฺตนา ลทฺธํ
ปณีตํ จีวรํ น ทสฺสติ, ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ,
นิมนฺตเน ๒- มํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวมาหํ ๓- ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี"ติ วตฺวา
"กํ ปเนตฺถ อานนฺท อาทีนวํ อทฺทสา"ติ วุตฺเต อาห "สจาหํ ภนฺเต อิมานิ
วตฺถูนิ ลภิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `อานนฺโท ทสพเลน ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ
ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสติ, นิมนฺตนํ ๔- คจฺฉติ. เอตํ
สาภํ ลภนฺโต ตถาคตํ อุปฏฺหติ, ๕- โก เอวํ อุปฏฺหโต ๖- ภาโร"ติ. อิเม จตฺตาโร
ปฏิกฺเขเป ยาจิ.
     จตสฺโส อายาจนา นาม:- "สเจ ภนฺเต ภควา มยา คหิตํ นิมนฺตนํ
คมิสฺสติ, สจาหํ ติโรรฏฺา ติโรชนปทา ภควนฺตํ ทฏฺุํ อาคตํ ปริสํ อาคตกฺขเณเยว
ภควนฺตํ ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึเยว ขเณ ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, ตถา ยํ ภควา มยฺหํ ปรมฺมุขา ๗- ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ อาคนฺตฺวา
มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวมาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี"ติ วตฺวา "กึ ปเนตฺถ อานนฺท
อานิสํสํ ปสฺสสี"ติ วุตฺเต อาห "อิธ ภนฺเต สทฺธา กุลปุตฺตา ภควโต โอกาสํ
อลภนฺตา มํ เอวํ วทนฺติ `เสฺว ภนฺเต อานนฺท ภควตา สทฺธึ อมฺหากํ ฆเร
ภิกฺขํ คเณฺหยฺยาถา'ติ. สเจ ภควา ตตฺถ น คมิสฺสติ, อิจฺฉิตกฺขเณเยว ๘- ปริสํ
ทสฺเสตุํ, กงฺขญฺจ วิโนเทตุํ โอกาสํ น ลจฺฉามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `กึ อานนฺโท
ทสพลํ อุปฏฺาติ. เอตฺตกํปิสฺส ภควา อนุคฺคหํ น กโรตี'ติ. ภควโต จ ปรมฺมุขา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺเหิ  ๒ ฉ.ม.,อิ. นิมนฺตนํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. เอวาหํ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เอกโต
@นิมนฺตนํ  ๕ ฉ.ม. อุปฏฺาติ  ๖ สี.,อิ. อุปฏฺาเน  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปรมฺมุเข
@๘ ฉ.ม.,อิ. อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณเยว
มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ `อยํ อาวุโส อานนฺท คาถา, อิทํ สุตฺตํ, อิทํ ชาตกํ กตฺถ
เทสิตนฺ'ติ. สจาหํ ตํ น สมฺปาทยิสฺสามิ, ๑- ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `เอตฺตกํปิ อาวุโส
น ชานาสิ, กสฺมา ตฺวํ ฉายา วิย ภควนฺตํ อวิชหนฺโต ทีฆรตฺตํ วิจรสี'ติ.
เตนาหํ ปรมฺมุขา เทสิตสฺสาปิ ธมฺมสฺส ปุน กถนํ อิจฺฉามี"ติ. อิมา จตสฺโส
อายาจนา นาม ยาจิ. ภควาปิสฺส อทาสิ.
     เอวํ อิเม อฏฺ วเร คเหตฺวา พุทฺธุปฏฺาโก ๒- อโหสิ. ตสฺเสว านนฺตรํ
ปตฺถยนฺตสฺส ๓- กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิ. โส อุปฏฺากฏฺานํ
ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสพลํ ๔- ทุวิเธน อุทเกน ติวิเธน ทนฺตกฏฺเน
หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺิปริกมฺเม คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ
อุปฏฺหนฺโต "อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ ๕- อิมํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ
วฏฺฏตี"ติ. ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา รตฺติภาคสมนนฺตเร มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ
คเหตฺวา เอกรตฺตึ คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติ. ๖- เอวญฺจสฺส ๗-
ปฏิวจนํ อโหสิ  "สเจ เม ถีนมิทฺธํ โอกฺกเมยฺย, ทสพเลน ปกฺโกสิเต ๘- ปฏิวจนํ
ทาตุํ น สกฺกุเณยฺยนฺ"ติ. ตสฺมา สพฺพรตฺตึ ทณฺฑทีปิกํ หตฺเถน น มุญฺจติ. อิทเมตฺถ
วตฺถุ. อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อเนกปริยาเยน ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส
อานนฺทตฺเถรสฺส วณฺณํ กเถตฺวา เถรํ อิมสฺมึ สาสเน พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ
คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานญฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
                        อุรุเวลกสฺสปตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๔] ทุติเย มหาปริสานนฺติ มหาปริวารานํ อุรุเวลกสฺสโป อคฺโคติ
ทสฺเสติ. อญฺเสญฺหิ เถรานํ กญฺจิ กาลํ มหาปริวารา โหนฺติ กญฺจิ กาลํ
อปฺปา, อิมสฺส ปน เถรสฺส ทฺวีหิ ภาติเกหิ สทฺธึ เอกสมณสหสฺสํ นิพทฺธปริวาโรว
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สมฺปายิสฺสามิ  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. นิพทฺธุปฏฺาโก  ๓ ฉ.ม. านนฺตรสฺส
@อตฺถาย  ๔ ฉ.ม. ทสพลสฺส  ๕ ก. สตฺถา  ๖ สี.,อิ. อนุปริยาติ
@๗ ฉ.ม.,อิ. เอวญฺหิสฺส  ๘ ฉ.ม.,อิ. ทสพเล ปกฺโกสนฺเต
อโหสิ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอเกกํ ปพฺพาเชนฺเต เทฺว สมณสหสฺสานิ โหนฺติ, เทฺว
เทฺว ปพฺพาเชนฺเต ๑- ตีณิ สหสฺสานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส มหาปริวารานํ อคฺโค
นาม ชาโต. กสฺสโปติ ปนสฺส โคตฺตํ. อุรุเวลาย ปพฺพชิตตฺตา อุรุเวลกสฺสโปติ
ปญฺายิตฺถ.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
มหาปริสานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา "มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ
วฏฺฏตี"ติ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ติจีวเรน
อจฺฉาเทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มหาปริสานํ อคฺคฏฺาเน ๒- ปฏฺนํ อกาสิ. สตฺถา
อนนฺตรายํ ทิสฺวา "อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน มหาปริสานํ อคฺโค ภวิสฺสสี"ติ
พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
     โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต
ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ปุสฺสพุทฺธสฺส ๓- เวมาติกกนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ปิตา
มหินฺทราชา นาม. อปเร ปนสฺส เทฺว กนิฏฺภาตโร อเหสุํ. เอวํ เต ตโย
ภาตโร วิสุํ วิสุํ านนฺตรํ ลภึสุ. เต เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กุปิตํ ปจฺจนฺตํ
วูปสเมตฺวา ปิตุ สนฺติกา วรํ ลภิตฺวา "เตมาสํ ทสพลํ ปฏิชคฺคิสฺสามา"ติ วรํ
คณฺหึสุ. อถ เนสํ เอตทโหสิ "อเมฺหหิ ทสพลํ ปฏิชคฺคนฺเตหิ อนุจฺฉวิกํ กาตุํ
วฏฺฏตี"ติ เอกํ อมจฺจํ อุปฺปาทกฏฺาเน  เปตฺวา เอกํ อายวยชานนกํ กตฺวา เอกํ
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ปริเวสนกฏฺาเน ๔- เปตฺวา อตฺตโน ๕- ทสสีลานิ
สมาทาย เตมาสํ สิกฺขาปทานิ รกฺขึสุ. เต ตโย อมจฺจา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อิมสฺมึ
พุทฺธุปฺปาเท พิมฺพิสารวิสาขรฏฺปาลา ชาตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปพฺพาเชนฺติ  ๒ ฉ.ม. อคฺคภาวตฺถํ  ๓ ฉ.ม. เทฺวนวุติกปฺปมตฺถเก
@ผุสฺสพุทฺธสฺส  ๔ สี.,ฉ.ม. ปริเวสกฏฺาเน  ๕ ฉ.ม. อตฺตนา
     เต ปน ราชกุมารา วุฏฺวสฺเส ๑- ทสพเล สหตฺถา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ
ปจฺจยปูชาย ปูเชตฺวา ยาวชีวํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต
ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน โคตฺตวเสน ตโยปิ ชนา กสฺสปาเอว
จ ๒- นาม ชาตา. เต วยปฺปตฺตา ตโย เวเท อุคฺคณฺหึสุ. เตสุ ๓- เชฏฺกสฺส ปญฺจ
มาณวกสตานิ ปริวาโร อโหสิ, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺสฺส เทฺว. เต อตฺตโน คนฺเถ
สารํ ๔- โอโลเกตฺวา ๕- ทิฏฺธมฺมิกเมว ปสฺสึสุ, น สมฺปรายิกํ. อถ เนสํ
เชฏฺภาตา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา
อุรุเวลกสฺสโป นาม ชาโต, มหาคงฺคานทีวํสเก ๖- ปพฺพชิโต นทีกสฺสโป นาม ชาโต,
คยาสีเส ปพฺพชิโต คยากสฺสโป นาม ชาโต.
     เอวนฺเตสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ วสนฺเตสุ พหุนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน
อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปฏิลทฺธสพฺพญฺุตาโณ ๗- อนุกฺกเมน
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปญฺจวคฺคิยตฺเถเร อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา ยสทารกปฺปมุเข
ปญฺจปญฺาสสหายเกปิ วิเนตฺวา สฏฺึ อรหนฺเต "จรถ ภิกฺขเว จาริกนฺ"ติ พหุชนหิตาย
จาริกํ เปเสตฺวา ภทฺทวคฺคิเย วิเนตฺวา อุรุเวลกสฺสปสฺส เหตุํ ทิสฺวา "มยิ
คเต ตโย ภาติกา สปริวารา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี"ติ ตฺวา เอกโก อทุติโย
อุรุเวลกสฺสปสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วสนตฺถาย อคฺยาคารํ ยาจิตฺวา ตตฺถ คตํ ๘-
นาคทมนํ อาทึ กตฺวา อฑฺฒุฑฺฒสหสฺเสหิ ปาฏิหาริเยหิ อุรุเวลกสฺสปํ สปริวารํ
วิเนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ ตฺวา อิตเรปิ เทฺว ภาตโร สปริวารา
อาคนฺตฺวา ปพฺพชึสุ, สพฺเพปิ เอหิภิกฺขู อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา อเหสุํ.
     สตฺถา ตํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ปิฏฺิปาสาเณ นิสินฺโน
"กถํ ๙- นุ โข เอเตสํ ธมฺมเทสนา สปฺปายา"ติ โอโลเกนฺโต "อิเม อคฺคึ ปริจรนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺถวสฺเส  ๒ สี. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. เตสํ  ๔ ก. คณฺสารํ
@๕ ฉ.ม. โอโลเกนฺตา  ๖ ฉ.ม. มหาคงฺคานทีวงฺเก  ๗ ฉ.ม. ปฏิวิทฺธ.....  ๘ ฉ.ม. กตํ
@๙ ฉ.ม. กถํรูปา
ปพฺพชึสุ, ๑- อิเมสํ ตโย ภเว อาทิตฺตาคารสทิเส กตฺวา ทสฺเสตุํ วฏฺฏตี"ติ
อาทิตฺตปริยายสุตฺตํ ๒- เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน สพฺเพว อรหตฺตํ ปตฺตา. สตฺถา
เตหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน พิมฺพิสารรญฺโ ทินฺนํ ปฏิญฺ ตฺวา ๓- ราชคหนคเร
ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ราชา ทสพลสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ
พฺราหฺมณคหปติเกหิ สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา
สพฺพาวนฺตํ ปริสํ โอโลเกตฺวา มหาชนํ อุรุเวลกสฺสปสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺตํ ทิสฺวา
"อิเม มยฺหํ วา กสฺสปสฺส วา มหนฺตภาวํ น ชานนฺติ, สวิตกฺกา จ นาม
เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺตี"ติ จินฺเตตฺวา "กสฺสป ตุยฺหํ อุปฏฺากานํ วิตกฺกํ
ฉินฺทา"ติ เถรสฺส สญฺ อทาสิ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุฏฺายาสนา
สตฺถารํ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อากาสํ อุปฺปติตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนํ
ทสฺเสตฺวา "สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม ภนฺเต ภควา,
สาวโกหมสฺมี"ติ วตฺวา โอรุยฺห ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิ, เอเตนุปาเยน สตฺตเม
วาเร สตฺตตาลปฺปมาณํ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
นิสีทิ.
     ตสฺมึ กาเล มหาชโน "อยํ โลเก มหาสมโณ"ติ สตฺถริ นิพฺพิตกฺโก ชาโต, อถ ๔-
สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ราชา เอกาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ
สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิโต, เอกํ นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. เต หิ ๕-
อุรุเวลกสฺสปปริวารา สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อตฺตโน อาเสวนวเสน จินฺเตสุํ "อมฺหากํ
ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, พหิ คนฺตฺวา กึ กริสฺสามา"ติ อุรุเวลกสฺสปตฺเถรํเยว
ปริวาเรตฺวา วิจรึสุ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอเกกํ นิสฺสิตกํ คณฺหนฺเต เทฺว สหสฺสานิ,
เทฺว เทฺว คณฺหนฺเต ตีณิ สหสฺสานิ โหนฺติ. ตโต ปฏฺาย ยตฺตกา เตสํ นิสฺสิตกา,
ตตฺตเก กเถตุํ วฏฺฏตีติ. อิทเมตฺถ วตฺถุํ. อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เถรํ มหาปริสานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิจรึสุ ๒ วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔ มหาขนฺธก  ๓ สี.,ฉ.ม. ทินฺนปฏิญฺตฺตา
@๔ ฉ.ม. อถสฺส  ๕ ฉ.ม. เตปิ
                          กาฬุทายิตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๕] ตติเย กุลปฺปสาทกานนฺติ กุลํ ปสาเทนฺตานํ. อยํ หิ เถโร
อทิฏฺพุทฺธสฺเสว ๑- สุทฺโธทนมหาราชสฺส นิเวสนํ ปสาเทสิ, ตสฺมา กุลปฺปสาทกานํ
อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ
อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส
ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุ
กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ชาตทิวเส
โพธิสตฺเตนปิ สทฺธึเยว ชาโตติ ตํ ทิวสํเยว ตํ ทุกูลจุมฺพิฏเก ๒- นิปชฺชาเปตฺวา
โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานตฺถาย นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข ราหุลมาตา
จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อาโรหนิยหตฺถี กณฺโก  ๓- ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต
เอกทิวเส ชาตตฺตา สตฺตสหชาตา ๔- นาม อเหสุํ. อถสฺส นาม คหณทิวเส สกลนาครสฺส
อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาโตติ อุทายีเตฺวว นามํ อกํสุ. โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน
กาฬุทายี นาม ชาโต. โสปิ โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ ๕- กีฬนฺโต วุฑฺฒึ
อคมาสิ.
     โส อปรภาเค โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺุตํ
ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรติ.
ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชา "สิทฺธตฺถกุมาโร อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ราชคหํ
อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี"ติ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ "ปุตฺตํ เม
อิธ อาเนหี"ติ เปเสสิ. โส สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อทิฏฺพุทฺธทสฺสนํเยว  ๒ สี.,อิ. ทุกูลจุมฺพเฏ, ฉ.ม. ทุกูลจุมฺพุฏเก
@๓ ฉ.ม.,อิ. กณฺฑโก  ๔ ฉ.ม.,อิ. สหชาตา  ๕ สี.,อิ. กุมารกีฬิกํ
นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนเวลาย วิหารํ ปาวิสิ. โส "ติฏฺตุ ตาว รญฺา ปหิตสาสนนฺ"ติ
ปริสปริยนฺเต ิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสหิ ๑-
อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เนสํ สตฺถา "เอถ ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตํขณญฺเว
อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสติกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺาย
ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ รญฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ.
ราชา "เนว ตโต ๒- อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี"ติ "เอหิ ตาต ตฺวํ คจฺฉา"ติ
เตเนว นิยาเมน อญฺ อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย
อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เอวํ นวหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ นว ปุริสสหสฺสานิ
เปเสสิ. สพฺเพ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ.
     อถ ราชา จินฺเตสิ  "เอตฺตกา นาม ๓- มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส
อิธาคมนตฺถาย น กิญฺจิ กถยึสุ, อญฺโ ๔- คนฺตฺวาปิ ทสพลํ อาเนตุํ น สกฺขิสฺสติ. ๕-
มยฺหํ โข ปน ปุตฺโต อุทายี ทสพเลน สทฺธึ เอกวสฺโส ๖- สหปํสุกีฬิโก, มยิ
จสฺส สิเนโห อตฺถี"ติ กาฬุทายึ ปกฺโกสาเปตฺวา "ตาต ปุริสสหสฺสปริวาโร คนฺตฺวา
ทสพลํ  อาเนหี"ติ อาห. ปมํ คตา ปุริสา วิย ปพฺพชิตุํ ลภนฺโต อาเนสฺสามิ
เทวาติ. ยงฺกิญฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหีติ. "สาธุ เทวา"ติ รญฺโ  สาสนํ
อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนเวลาเยว ๗- ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ
สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตผลํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ. ตโต จินฺเตสิ "น
ตาว ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ เอส กาโล, วสนฺตสมเย ๘- ปุปฺผิเตสุ วนสณฺเฑสุ
หริตติณสญฺฉนฺนาย ปวิยา เอส กาโล ภวิสฺสตี"ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต ตสฺส
กาลสฺส อาคตภาวํ ตฺวา:-
               "นาติสีตํ นาติอุณฺหํ      นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ
                สทฺทลา หริตา ภูมิ     เอส กาโล มหามุนี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปุริสสหสฺเสน  ๒ สี.,อิ. คตโก, ฉ.ม. คโต  ๓ ฉ.ม.,อิ. เอตฺตกา ชนา
@๔ ฉ.ม.,อิ. อญฺเ  ๕ ฉ.ม.,อิ. น สกฺขิสฺสนฺติ  ๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. เอกวโย
@๗ ฉ.ม.,อิ. ธมฺมเทสนาเวลาย  ๘ ม. วสนฺตกาลสมเย
สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครคมนตฺถาย มคฺควณฺณํ วณฺเณสิ. สตฺถา "อุทายิ
คมนวณฺณํ กเถสิ, ๑- กปิลวตฺถุนครํ คนฺตุํ เอส กาโล"ติ วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร
อตุริตคมเนน จาริกํ นิกฺขมิ.
     อุทายิตฺเถโร สตฺถุ นิกฺขมนภาวํ ตฺวา "ปิตุมหาราชสฺส สญฺ ทาตุํ
วฏฺฏตี"ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโ นิเวสเน ปาตุรโหสิ. สุทฺโธทนมหาราชา
เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส
นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร อุฏฺาย คมนากปฺปํ ๒- ทสฺเสติ. ๓-
นิสีทิตฺวา อุปภุญฺช ๔- ตาตาติ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ มหาราชาติ.
กหํ ปน ตาต สตฺถาติ. วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ
นิกฺขนฺโต มหาราชาติ. ตุเมฺห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต
อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ๕- ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถาติ. เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา
ทสพลสฺส อาหริตพฺพํ ภตฺตํ คเหตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ทสพลสฺส อทสฺสเนเนว
สกลราชนิเวสนํ สทฺธาปฏิลาภํ ลภาเปตฺวา สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเว ปตฺตํ อากาเส
วิสฺสชฺเชตฺวา สยํปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาทาย สตฺถุ หตฺเถ เปสิ,
สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิ. เถโร สฏฺิโยชนมคฺคํ โยชนปรมํ คจฺฉนฺตสฺส
สตฺถุโน ทิวเส ทิวเส ราชเคหโต ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิ. เอวํ วตฺถุํ เวทิตพฺพํ.
อถสฺส ๖- อปรภาเค สตฺถา "มยฺหํ ปิตุมหาราชสฺส สกลนิเวสนํ ปสาเทสี"ติ เถรํ
กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
                           พากุลตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๖] จตุตฺเถ อปฺปาพาธานนฺติ นิราพาธานํ. พากุโลติ ๗- ทฺวีสุ กุเลสุ
วฑฺฒิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม เถโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กเถติ  ๒ สี. คมนาการํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสสิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. นิสีทิตฺวาว
@ภุญฺช  ๕ ฉ.ม.,อิ. สมฺปาปุณาติ  ๖ ฉ.ม.,อิ. อถ  ๗ สี.,อิ. พกฺกุโลติ
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิก-
อสงฺเขฺยยฺยมตฺถเก อโนมทสฺสิทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล ปฏิสนฺธึ
คณฺหิตฺวา วยํ อาคมฺม อุคฺคหิตเวโท เวทตฺตเย สารํ อปสฺสนฺโต "สมฺปรายิกตฺถํ
คเวสิสฺสามี"ติ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจอภิญฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี
หุตฺวา ฌานกีฬิตาย ๑- วีตินาเมสิ. ตสฺมึ สมเย อโนมทสฺสิโพธิสตฺโต สพฺพญฺุตํ ๒-
ปตฺวา อริยคณปริวุโต จาริกํ จรติ. ตาปโส "ตีณิ รตนานิ อุปฺปนฺนานี"ติ กถํ
สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา เทสนาปริโยสาเน สรเณสุ ปติฏฺิโต,
อตฺตโน านํ ปน วิชหิตุํ นาสกฺขิ. โส กาเลน กาลํ สตฺถุ ทสฺสนาย เจว
คจฺฉติ, ธมฺมญฺจ สุณาติ.
     อเถกสฺมึ สมเย ตถาคตสฺส อุทรวาโต อุปฺปชฺชิ. ตาปโส สตฺถุ ทสฺสนาย ๓-
อาคโต "สตฺถา คิลาโน"ติ สุตฺวา "โก ภนฺเต อาพาโธ"ติ. "อุทรวาโต"ติ วุตฺเต
"อยํ กาโล มยฺหํ ปุญฺ กาตุนฺ"ติ ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา นานาวิธานิ เภสชฺชานิ
สโมธาเนตฺวา "อิทํ เภสชฺชํ สตฺถุ อุปเนถา"ติ อุปฏฺากตฺเถรสฺส อทาสิ. สห
เภสชฺชสฺส อุปโยเคน อุทรวาโต ปฏิปฺปสฺสมฺภิ. โส สตฺถุ ผาสุกกาเล คนฺตฺวา
เอวมาห "ภนฺเต ยทิทํ มม เภสชฺเชน ตถาคตสฺส ผาสุกํ ชาตํ, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน
นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว เกโสทุหนมตฺตํปิ ๔- สรีเร พฺยาธิ ๕- นาม มา โหตู"ติ.
อิทมสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว กลฺยาณกมฺมํ.
     โส ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ เทวมนุสฺเสสุ
สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สตฺถารํ
เอกํ ภิกฺขุํ อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ
านนฺตรํ ปฏฺเสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ฌานกีฬิกาย  ๒ สี. สพฺพญฺุตญฺาณํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ทสฺสนตฺถาย
@๔ ม. คุทุหณมตฺตมฺปิ, ฉ.,อิ. คทฺทูหนมตฺตมฺปิ ๕ สี. สรีรวฺยาธิ
     โส ยาวตายุกํ ๑- กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิทสพลสฺส
นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พนฺธุมตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ปุริมนเยเนว
อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานลาภี หุตฺวา ปพฺพตปาเท วสติ.
     วิปสฺสิโพธิสตฺโตปิ สพฺพญฺุตํ ปตฺวา อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร
พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย ปิตุมหาราชสฺส สงฺคหํ กโรนฺโต เขเม มิคทาเย วิหรติ.
อถายํ ตาปโส ทสพลสฺส โลเก นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา อาคนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา
สรเณสุ ปติฏฺาสิ, อตฺตโน ปพฺพชฺชํ ปชหิตุํ ๒- นาสกฺขิ, กาเลน กาลํ ปน สตฺถุ
อุปฏฺานํ อาคจฺฉติ. ๓-
     อเถกสฺมึ สมเย เปตฺวา สตฺถารญฺเจว เทฺว อคฺคสาวเก จ หิมวติ ปุปฺผิตานํ
วิสรุกฺขานํ วาตสมฺผสฺเสน ภิกฺขูนํ ๔- มตฺถกโรโค นาม อุทปาทิ. ตาปโส สตฺถุ
อุปฏฺานํ อาคโต ภิกฺขู สีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺเน ๕- ทิสฺวา "กึ ภนฺเต
ภิกฺขุสํฆสส อผาสุกนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขูนํ วิสปุปฺผโรโค ๖- อาวุโสติ. ตาปโส
จินฺเตสิ "อยํ กาโล มยฺหํ ภิกฺขุสํฆสฺส กายเวยฺยาวฏิกกมฺมํ ๗- กตฺวา ปุญฺ
นิพฺพตฺเตตุนฺ"ติ อตฺตโน อานุภาเวน นานาวิธานิ เภสชฺชานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา โยเชตฺวา
อทาสิ. สพฺพภิกฺขูนํ โรโค ตํขณญฺเว วูปสนฺโต.
     โส ยาวตายุกํ ตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกนวุติกปฺเป เทวมนุสฺเสสุ
สํสรนฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต "มยฺหํ
วสนเคหํ ทุพฺพลํ, ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา ทพฺพสมฺภารํ อาหริตฺวา เคหํ กริสฺสามี"ติ
วฑฺฒกีหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ชิณฺณมหาวิหารํ ทิสฺวา "ติฏฺตุ
ตาว มยฺหํ เคหกมฺมํ, น ตํ มยา สทฺธึ คมิสฺสติ, ยงฺกิญฺจิ กตฺวา ปน สทฺธึ
คมนกมฺมเมว ปุเรตรํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ เตเหว วฑฺฒกีหิ ทพฺพสมฺภารํ คาหาเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยาวชีวํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ชหิตุํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. คจฺฉติ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เสสภิกฺขูนํ
@๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺเน  ๖ ฉ. ติณปุปฺผกโรโค
@๗ อิ. กายเวยฺยาวฏิกํ
ตสฺมึ วิหาเร อุโปสถาคารํ กาเรสิ, โภชนสาลํ อคฺคิสาลํ ๑- ชนฺตาฆรํ กปฺปิยกุฏึ
รตฺติฏฺานทิวาฏฺานํ วจฺจกุฏึ กาเรสิ, ๑- ยํ ๒- ภิกฺขุสํฆสฺส
อุปโภคปริโภคเภสชฺชํ นาม, สพฺพํ ปฏิยาเทตฺวา เปสิ.
     โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ
ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺิเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส
ปฏิสนฺธิคหณทิวสโต ปฏฺาย ตํ เสฏฺิกุลํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ อโหสิ. อถสฺส
มาตา ปุตฺตํ วิชายิตฺวา จินฺเตสิ "อยํ ทารโก ปุญฺวา กตาภินีหาโร, ๓- ยตฺตกํ
กาลํ อโรโค ทีฆายุโก หุตฺวา ติฏฺติ, ตตฺตกํ อมฺหากํ สมฺปตฺติทายโก ภวิสฺสติ.
ชาตทิวเสเยว จ มหายมุนาย นฺหาตทารกา ๔- นิโรคา โหนฺตี"ติ นฺหาปนตฺถาย
นํ เปเสสิ. "ปญฺจเม ทิวเส สีสํ ๕- นฺหาเปตฺวา นทีกีฬนตฺถาย นํ เปเสสี"ติ
มชฺฌิมภาณกา. ตตฺถ ธาติยา ทารกํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน กีฬาเปนฺติยา เอโก มจฺโฉ
ตํ ทารกํ ทิสฺวา "ภกฺโข เม อยนฺ"ติ มญฺมาโน มุขํ วิวริตฺวา อุปคโต.
ธาติโย ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา, มจฺโฉ ตํ คิลิ. ปุญฺวา สตฺโต ทุกฺขํ
น ปาปุณิ, สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน วิย โหติ. ๖- มจฺโฉ ทารกสฺส เตเชน
ตตฺตกปาลํ ๗- คิลิตฺวา ฑยฺหมาโน วิย เวเคน ตึสโยชนํ คนฺตฺวา พาราณสินครวาสิโน
มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ. มหามจฺฉา นาม ชาเลน พนฺธา ๘- มาริยมานาว มรนฺติ,
อยํ ปน ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว มโต. มจฺฉพนฺธา มตมจฺฉํ ๙- ลภิตฺวา
ผาเลตฺวา วิกฺกิณนฺติ, ตํ ปน ทารกสฺส อานุภาเวน อผาเลตฺวา สกลเมว กาเชน
หริตฺวา "สหสฺเสนิมํ เทมา"ติ วทนฺตา นคเร วิจรึสุ, โกจิ น คณฺหีติ. ๑๐-
     ตสฺมึปิ นคเร อสีติโกฏิวิภวํ ๑๑- เสฏฺิกุลํ อตฺถิ, ตสฺส ทฺวารมูลํ ปตฺวา "กึ
คเหตฺวา เทถา"ติ วุตฺตา "กหาปณนฺ"ติ อาหํสุ. เตหิ กหาปณํ ทตฺวา คหิโต.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. ทีฆจงฺกมํ ชนฺตาฆรํ กปฺปิยกุฏึ วจฺจกุฏึ อาโรคฺยสาลํ กาเรสิ
@๒ ฉ.ม.,อิ. ยํกิญฺจิ  ๓ ฉ.ม. กตาธิกาโร  ๔ สี.,อิ. นหาปิตา ทารกา  ๕ ม. สสีสํ
@๖ ฉ.ม.,อิ. นิปนฺโน วิย อโหสิ  ๗ ฉ. ตตฺตผาลํ  ๘ ฉ.ม.,อิ. พทฺธา
@๙ ฉ.ม. มหามจฺฉํ ๑๐ ฉ.ม. คณฺหาติ ๑๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. ตสฺมึ ปน นคเร อปุตฺตกํ
@อสีติโกฏิวิภวํ
เสฏฺิภริยาปิ อญฺเสุ ทิวเสสุ มจฺเฉน กีฬายติ, ๑- ตํทิวสํ ปน มจฺฉํ ผลเก เปตฺวา
สยเมว ผาเลสิ. มจฺฉํ นาม กุจฺฉิโต ผาเลนฺติ, สา ปน  ปิฏฺิโต ผาเลนฺตี
มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา "มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ"ติ นทนํ ๒-
นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เสฏฺี ตาวเทว เภริญฺจาราเปตฺวา
ทารกํ อาทาย รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา "มจฺฉกุจฺฉิยํ เม เทว ลทฺโธ ทารโก,
กึ กโรมา"ติ อาห. ปุญฺวา เอส, โย มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรโค วสิ, ปาเลหิ ๓- นนฺติ.
     อสฺโสสิ โข อิตรํ กุลํ "พาราณสิยํ กิร เอกํ เสฏฺิกุลํ มจฺฉกุจฺฉิยํ ทารกํ
ลภตี"ติ. เต ตตฺถ อคมํสุ. อถสฺส มาตา ทารกํ อลงฺกริตฺวา กีฬาปิยมานํ ทิสฺวา
"มนาโป วตายํ ทารโก"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวุตฺตึ ๔- อาจิกฺขิ. อิตรา "มยฺหํ
ปุตฺโต"ติ อาห. กหํ ปน ลทฺโธติ. มจฺฉกุจฺฉิยนฺติ. น ตุยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ
ปุตฺโตติ. กถนฺเต ลทฺโธติ. มยา ทสมาเส กุจฺฉิยา ธาริโต, อถ นํ นทิยา กีฬาปิยมานํ
มจฺโฉ คิลีติ. ตุยฺหํ ปุตฺโต อญฺเน มจฺเฉน คิลิโต ภวิสฺสติ, อยํ ปน มยา
มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺโธติ อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุ. ราชา อาห "อยํ ทสมาเส กุจฺฉิยา
ธาริตตฺตา อมาตา กาตุํ น สกฺกา, มจฺฉํ คณฺหนฺตาปิ วิกฺกยกยาทีนิ ๕- พหิ กตฺวา
คณฺหนฺตา นาม นตฺถิ, ๖- มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺธตฺตา อยํปิ อมาตา กาตุํ น สกฺกาติ ๗-
ทารโก อุภินฺนํปิ กุลานํ ทายาโท โหตู"ติ. ตโต ปฏฺาย เทฺวปิ กุลานิ อติวิย
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตานิ อเหสุํ. ตสฺส ทฺวีหิ กุเลหิ วฑฺฒิตตฺตา พากุลกุมาโรติ นามํ
กรึสุ.
     ตสฺส วิญฺุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ตโย ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา
นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺเปสุํ. เอเกกสฺมึ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส วสติ, เอเกกสฺมึ
นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺสฺส สงฺฆาฏนาวาสุ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ สทฺธึ
นาฏเกหิ อาโรเปนฺติ. โส สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน จตูหิ มาเสหิ อิตรํ นครํ คจฺฉติ.
ตํ นครวาสินาฏกา "ทฺวีหิ มาเสหิ อุปฑฺฒมคฺคํ อาคโต ภวิสฺสตี"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เกฬายติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. นาทํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. โปเสหิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. คเหตฺวา
@ปกตึ  ๕ ฉ.ม.,อิ. วกฺกยกนาทีนิ  ๖ ฉ.ม. นตฺถีติ  ๗ ฉ.ม. น สกฺกา
ตํ ปริวาเรตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ อตฺตโน นครํ เนนฺติ, อิตรา นาฏกา นิวตฺติตฺวา
อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน
อิตรํ นครํ คจฺฉติ. เอวมสฺส สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิ.
     ตสฺมึ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก
อนุกฺกเมน จาริกํ จรมาโน โกสมฺพึ ปาปุณิ, พาราณสินฺติ มชฺฌิมภาณกา.
พากุลเสฏฺีปิ โข "ทสพโล อาคโต"ติ สุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ธมฺมํ ๑- สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน หุตฺวา
อฏฺเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส ทฺวีสุ นคเรสุ คิหิกาเล
ปริจิตมาตุคามา ๒- อตฺตโน กุลฆรานิ คนฺตฺวา ตตฺเถว วสมานา จีวรานิ กตฺวา
ปหิณึสุ. เถโร เอกํ อฑฺฒมาสํ โกสมฺพิวาสิเกหิ ปหิตํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, อฑฺฒมาสํ
พาราณสิวาสิเกหีติ. เอเตเนว นิยาเมน จ ทฺวีสุ นคเรสุ ยํ ยํ อุตฺตมํ, ตํ
ตํ เถรสฺเสว อาหริสฺสนฺติ. ๓- เถรสฺส อสีติ วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส ทฺวีหิ
กุเลหิ ๔- คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวา อุปสิงฺฆนมตฺตํปิ กาลํ น โกจิ อาพาโธ นาม อโหสิ.
อสีติเม วสฺเส สุเขเนว ปพฺพชฺชํ อุปคโต. ปพฺพชิตสฺสาปิสฺส อปฺปมตฺตโกปิ อาพาโธ
วา จตูหิ ปจฺจเยหิ เวกลฺลํ วา นาโหสิ. โส ปจฺฉิมกาเล ปรินิพฺพานสมเยปิ
ปุราณคิหิสหายกสฺส อเจลกสฺส ๕- อตฺตโน กายิกเจตสิกสุขทีปนวเสเนว สกลํ
พากุลสุตฺตํ ๖- กเถตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. เอวํ
อตฺถุปฺปตฺติ สมุฏฺิตา. ๗- สตฺถา ปน เถรสฺส ธรมานกาเลเยว เถเร ยถาปฏิปาฏิยา
านนฺตเร ปยนฺโต พากุลตฺเถรํ อิมสฺมึ สาสเน อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ธมฺมกถํ  ๒ ฉ.ม. ปริจาริกมาตุคามา  ๓ สี. อาหริยฺยนฺติ,
@ฉ.ม. อาหริยติ, อิ. อาหริยฺยติ  ๔ ฉ.ม. ทฺวีหงฺคุเลหิ, อิ. ทวีหงฺคุลีหิ
@๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. อเจลกสฺสปสฺส  ๖ ม.อุ. ๑๔/๒๐๙/๑๗๔ พกฺกุลตฺเถรจฺฉริยพฺภูตสุตฺต
@๗ สี.,อิ. วตฺถุ สมุฏฺิตํ
                           โสภิตตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๗] ปญฺจเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานนฺติ ปุพฺเพนิวุฏฺขนฺธสนฺตานํ
อนุสฺสรณสมตฺถานํ โสภิตตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปุพฺเพนิวาสํ
อนุปฏิปาฏิยา อนุสฺสรมาโน ปญฺจ กปฺปสตานิ อสญฺีภเว ๑- อจิตฺตกปฏิสนฺธึ นยโต
อคฺคเหสิ อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิย. ตสฺมา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺโค
นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ
ภิกฺขุํ ปุพฺเพนิวาสาณลาภีนํ ๒- ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺม
กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ ๓- กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โสภิโตติสฺส นามํ อกํสุ.
     โส อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพนิวาสาเณ จิณฺณวสี อโหสิ. โส
อนุปฏิปาฏิยา อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺานํ อนุสฺสรนฺโต ยาว อสญฺีภเว อจิตฺตกปฏิสนฺธิ,
ตาว ปฏิสนฺธึ อทฺทส. ตโต ปรํ อนนฺตเร ๔- ปญฺจกปฺปสตานิ ปวุตฺตึ อทิสฺวา
อวสาเน จุตึ ทิสฺวา "กึ นาเมตนฺ"ติ อาวชฺชมาโน นยวเสน "อสญฺีภเว ๕-
ภวิสฺสตี"ติ นิฏฺ อคมาสิ. สตฺถา อิมํ การณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา  เถรํ
ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อสญฺิภเว. เอวมุปริปิ  ๒ สี. ปุพฺเพนิวาสญฺาณปฏิลาภีนํ,
@อิ. ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ าณปฏิลาภนํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. กุสลกมฺมํ  ๔ ฉ.,
@อิ. อนฺตเร  ๕ ฉ.ม. อสญฺิภโว, อิ. สญฺภาโว. เอวมุปริปิ
                           อุปาลิตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๘] ฉฏฺเ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลีติ วินยธรานํ ภิกฺขูนํ อุปาลิตฺเถโร
อคฺโคติ ทสฺเสติ. เถโร กิร ตถาคตสฺเสว สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตถาคตสฺเสว สนฺติเก วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหิตฺวา
ภารุกจฺฉกวตฺถุํ ๑- อชฺชุกวตฺถุํ ๒- กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ
สพฺพญฺุตาเณน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา กเถสิ. ตสฺมา วินยธรานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทธกาเล ๓- หํสวติยํ
กุลฆเร นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ
อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ
กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห ปฏิสนฺธึ
คณฺหิ, อุปาลิทารโกติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปสาธโก หุตฺวา
ตถาคเต อนุปิยอมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขมนฺเตหิ ๔- ฉหิ ขตฺติเยหิ
สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชฺชาย วิธานํ ปาลิยํ ๕- อาคตเมว.
     โส ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน สตฺถารํ กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา "มยฺหํ ภนฺเต
อรญฺเ วาสํ อนุชานาถา"ติ อาห. ภิกฺขุ ตว อรญฺเ วสนฺตสฺส เอกเมว ธุรํ
วฑฺฒิสฺสติ, อมฺหากํ ปน สนฺติเก วสนฺตสฺส วาสธุรญฺจ ๖- คนฺถธุรญฺจ
ปริปูเรสฺสตีติ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต
นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ นํ สตฺถา สกลํ วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โส
อปรภาเค เหฏฺา วุตฺตานิ ตีณิ วตฺถูนิ วินิจฺฉินิ, สตฺถา เอเกกสฺมึ วินิจฺฉิเต
สาธุการํ กตฺวา ตโย วินิจฺฉิเต อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ วินยธรานํ อคฺคฏฺาเน
เปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภรุกจฺฉกวตฺถุํ, วิ.มหาวิ. ๑/๗๘/๕๒ ปาราชิกกณฺฑ: วินีตวตฺถุ
@๒ วิ.มหาวิ. ๑/๑๕๘/๙๑ ทุติยปาราชิก  ๓ ฉ.ม. ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล กิเรส,
@อิ. ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล กิร  ๔ ฉ.ม.,อิ. นิกฺขมนฺเตหิ เตหิ
@๕ วิ.จุ. ๗/๓๓๐/๑๑๒ สงฺฆเภทกฺขนฺธก  ๖ ฉ.ม. วิปสฺสนาธุรญฺจ
                           นนฺทกตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๙] สตฺตเม ภิกฺขุโนวาทกานนฺติ ภิกฺขุนี โอวาทกานํ. ๑- อยญฺหิ เถโร
ธมฺมกถํ กเถนฺโต เอกสโมธาเน ปญฺจภิกฺขุนีสตานิ อรหตฺตํ ปาเปสิ. ตสฺมา
ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยญฺหิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห ๒- นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ ๓- สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ
ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท
สาวตฺถิยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, ๔-
ปุพฺเพนิวาสาเณ จิณฺณวสี อโหสิ. โส จตูสุ ปริสาสุ สมฺปตฺตาสุ "สพฺเพสํเยว มนํ
คเหตฺวา กเถตุํ สกฺโกตี"ติ ธมฺมกถิกนนฺทโก นาม ชาโต. ตถาคโตปิ โข โรหิณีนทีตีเร
จุมฺพิฏกุลเคหา ๕- นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตานํ ปญฺจนฺนํ สากิยกุมารสตานํ อนภิรติยา
อุปฺปนฺนาย เต ภิกฺขู อาทาย กุณาลทหํ คนฺตฺวา กุณาลชาตกกถาย ๖- เนสํ
สํวิคฺคมานสภาวํ ๗- ตฺวา จตุสจฺจกถํ กเถตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ. อปรภาเค
มหาสมยสุตฺตํ ๘- กเถตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาเปสิ. เตสํ เถรานํ ปุราณทุติยิกา
"อเมฺหทานิ อิธ กึ กริสฺสามา"ติ วตฺวา สพฺพาว เอกจิตฺตา หุตฺวา มหาปชาปตึ
อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. ตาปิ ปญฺจสตา เถริยา สนฺติเก  ปพฺพชฺชญฺจ
อุปสมฺปทญฺจ ลภึสุ. อตีตานนฺตรายํ ปน ชาติยา สพฺพาว ตา นนฺทกตฺเถรสฺส
ราชตฺตภาเว ๙- ิตสฺส ปาทปริจาริกา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ.,ฉ.ม. ภิกฺขุโนวาทกานํ ยทิทํ นนฺทโกติ,
@องฺ.เอกก. ๒๐/๒๒๙/๒๕  ๒ สี.,อิ. กุลฆเร  ๓ ฉ.ม. ธมฺมเทสนํ  ๔ สี.,อิ. ปาปุณิตฺวา
@๕ สี.,อิ. จุมฺพฏกกลเห, ม. จุมฺพฏกลหโต, ฉ. จุมฺพุฏกกลเห
@๖ ขุ.ชา. ๒๘/๒๙๖/๑๐๖ (สฺยา)  ๗ ฉ.ม.,อิ. สํวิคฺคภาวํ
@๘ ที.ม. ๑๐/๓๓๑/๒๑๖  ๙ ฉ.ม. ราชปุตฺตภาเว
     เตน สมเยน สตฺถา "ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตู"ติ อาห. เถโร อตฺตโน
วาเร สมฺปตฺเต ตาสํ ปุริมภเว อตฺตโน ปาทปริจาริกภาวํ ตฺวา จินฺเตสิ "มํ
อิมสฺส ภิกฺขุนีสํฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺนํ อุปมาโย จ การณาทีนิ จ อาหริตฺวา
ธมฺมํ กถยมานํ ทิสฺวา อญฺโ ปุพฺเพนิวาสาณลาภี ภิกฺขุ ๑- อิมํ การณํ โอโลเกตฺวา
`อายสฺมา นนฺทโก ยาวชฺชทิวสา โอโรเธ น วิสฺสชฺเชติ, โสภตายสฺมา โอโรธปริวุโต'ติ
วตฺตพฺพํ มญฺเยฺยา"ติ. ตสฺมา สยํ อคนฺตฺวา อญฺ ภิกฺขุํ เปเสสิ. ตา ปน ปญฺจสตา
ภิกฺขุนิโย เถรสฺส โอวาทํ ปจฺจาสึสนฺติ. อิมินา การเณน ภควา "อตฺตโน วาเร
สมฺปตฺเต อญฺ อเปเสตฺวา สยเมว คนฺตฺวา ภิกฺขุนีสํฆํ โอวทาหี"ติ เถรํ อาห. โส
สตฺถุ กถํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต จาตุทฺทเส ภิกฺขุนีสํเฆ ๒-
โอวาทํ ทตฺวา สพฺพาว ตา ภิกฺขุนิโย สฬายตนปฏิมณฺฑิตาย ธมฺมเทสนาย ๓-
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ.
     ตา ภิกฺขุนิโย เถรสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
อตฺตโน ปฏิวิทฺธคุณํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "กสฺมึ นุ โข ธมฺมํ เทเสนฺเต อิมา
ภิกฺขุนิโย อุปริมคฺคผลานิ ปาปุเณยฺยุนฺ"ติ อาวชฺเชนฺโต ปุน "เอตํ ๔- นนฺทกสฺส
ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจสตาปิ เอตา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี"ติ ทิสฺวา ปุนทิวเสปิ
เถรสฺเสว สนฺติเก ๕- ธมฺมสฺสวนตฺถาย เปเสสิ. ตา ปุนทิวเส ธมฺมํ สุตฺวา สพฺพาว
อรหตฺตํ ปตฺตา. ตํทิวสํ ภควา ตาสํ ภิกฺขุนีนํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตกาเล ธมฺมเทสนาย
สผลภาวํ ตฺวา "หิยฺโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนา จาตุทฺทสิยํ จนฺทสทิสี อโหสิ, อชฺช
ปนฺนรสิยํ จนฺทสทิสี"ติ วตฺวา ตเทว การณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ
ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปุพฺเพนิวาสาณภิกฺขุ  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. ภิกฺขุนิสํฆสฺส
@๓ ม.อุ. ๑๔/๓๙๘/๓๔๔ นนฺทโกวาทสุตฺต  ๔ ฉ.ม.,อิ. ตํเยว  ๕ ฉ.ม.,อิ. สนฺติกํ
                           นนฺทตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๐] อฏฺเม อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ ปิทหิตทฺวารานํ
นนฺทตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติ. กิญฺจาปิ หิ สตฺถุ สาวกา อคุตฺตทฺวารา นาม
นตฺถิ, นนฺทตฺเถโร ปน ทสสุ ทิสาสุ ยํ ยํ ทิสํ โอโลเกตุกาโม โหติ, น ตํ
สติสมฺปชญฺวเสน ๑- อปริจฺฉินฺทิตฺวา โอโลเกติ. ตสฺมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ
อคฺโต นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ
เอกํ ภิกฺขุํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ
กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
กปิลวตฺถุปุเร มหาปชาปติโคตมิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถสฺส นามคหณทิวเส
าติสงฺฆํ นนฺทยนฺโต โตเสนฺโต ชาโตติ นนฺทกุมาโรเตฺวว นามํ อกํสุ.
     มหาสตฺโตปิ สพฺพญฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก ๒- โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต
ราชคหโต กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา ปมทสฺสเนเนว ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ.
ปุนทิวเส ปิตุ นิเวสนํ คนฺตฺวา ราหุลมาตาย โอวาทํ ทตฺวา เสสชนสฺสาปิ ธมฺมํ
กเถสิ. ปุนทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนอาวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส
นิเวสนํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุํ ๓- วิหาราภิมุโข ปายาสิ.
นนฺทกุมารํ อภิเสกมงฺคลํ น ตถา ปีเฬสิ. ปตฺตํ อาทาย คมนกาเล ปน ชนปทกลฺยาณี
อุปริปาสาทวรคตา สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา "ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ
ยํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ตํ สุตฺวา เคหสิตฉนฺทราควเสน โอโลเกนฺโต จ ปเนส สตฺถริ
คารเวน ยถารุจิยา นิมิตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิ, เตนสฺส จิตฺตสนฺตาโป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. จตุสมฺปชญฺวเสน   ๒ ฉ.ม. ปวตฺติตวร...เอวมุปริปิ,
@อิ. ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก   ๓ ม. ปพฺพชาเปตุํ
อโหสิ. อถ นํ "อิมสฺมึ าเน นิวตฺเตสฺสติ, อิมสฺมึ าเน นิวตฺเตสฺสตี"ติ
จินฺติตเมว ๑- สตฺถา วิหารํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิโตปิ ๒- ปฏิพาหิตุํ
อสกฺโกนฺโต ตุณฺหี อโหสิ. ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ปน ชนปทกลฺยาณิยา วุตฺตวจนเมว
สรติ. อถสฺส สา อาคนฺตฺวา อวิทูเร ิตา วิย อโหสิ. โส อนภิรติยา ปีฬิโต โถกํ
านํ คจฺฉติ, ตสฺส คุมฺพํ วา คจฺฉํ วา อติกฺกมนฺตสฺเสว ทสพโล ปุรโต ิตโก วิย
โหติ. ๓- โส อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ กุกฺกุฏปตฺตํ วิย ปฏินิวตฺติตฺวา อตฺตโน
วสนฏฺานเมว ปาวิสิ. ๔-
     สตฺถา จินฺเตสิ "นนฺโท อติวิย ปมตฺโต วิหรติ, อนภิรตึ วูปสเมตุํ น
สกฺโกติ, เอตสฺส จิตฺตนิพฺพาปนํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ. ตโต นํ อาห "เอหิ นนฺท
เทวจาริกํ คมิสฺสามา"ติ. ๕- ภควา กถาหํ อิทฺธิมนฺเตหิ คนฺตพฺพฏฺานํ คมิสฺสามีติ.
ตฺวํ เกวลํ คมนจิตฺตํ อุปฺปาเทหิ, คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสสีติ. โส ทสพลสฺส อานุภาเวน
ตถาคเตน สทฺธึเยว เทวจาริกํ คนฺตฺวา สกฺกสฺส เทวรญฺโ นิเวสนํ โอโลเกตฺวา
ปญฺจ อจฺฉราสตานิ อทฺทส. สตฺถา นนฺทตฺเถรํ สุภนิมิตฺตวเสน ตา โอโลเกนฺตํ
ทิสฺวา "นนฺท อิมา นุ โข อจฺฉรา มนาปา, อถ ชนปทกลฺยาณี"ติ ปุจฺฉิ.
ภนฺเต ชนปทกลฺยาณี อิมา อจฺฉรา อุปนิธาย กณฺณนาสจฺฉินฺนกา มกฺกฏี ๖- วิย
ขายตีติ. นนฺท เอวรูปา อจฺฉรา สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ น ทุลฺลภาติ. สเจ
เม ภนฺเต ภควา ปาฏิโภโค โหติ, อหํ สมณธมฺมํ กริสฺสามีติ. วิสฺสฏฺโ ๗- ตฺวํ
นนฺท สมณธมฺมํ กร. สเจ เต สปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา ภวิสฺสติ, อหํ เอตาสํ
ปฏิลาภตฺถาย ปาฏิโภโคติ. อิติ สตฺถา ยถารุจิยา เทวจาริกํ จริตฺวา เชตวนเมว
ปจฺจาคจฺฉิ. ๘-
     ตโต ปฏฺาย นนฺทตฺเถโร อจฺฉรานํ เหตุ รตฺติทิวสํ สมณธมฺมํ กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. จินฺเตนฺตเมว  ๒ สี. ปพฺพชนฺเตปิ  ๓ ฉ.ม. อโหสิ
@๔ ฉ.ม.,อิ. ปวิสติ  ๕ ฉ.ม.,อิ. คจฺฉิสฺสามาติ  ๖ สี. กณฺณนาสจฺฉินฺนา กาณมกฺกฏี
@๗ ฉ.ม.,อิ. วิสฺสตฺโถ  ๘ ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาคญฺฉิ
สตฺถา ภิกฺขู อาณาเปสิ "ตุเมฺห นนฺทสฺส วสนฏฺาเน `เอโก กิร ภิกฺขุ ทสพลํ
ปาฏิโภคํ กตฺวา อจฺฉรานํ เหตุ สมณธมฺมํ กโรตี'ติ ตตฺถ ตตฺถ กเถนฺตา วิจรถา"ติ.
เต สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "ภตโก กิรายสฺมา นนฺโท, อุปกีตโก กิรายสฺมา
นนฺโท, อจฺฉรานํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรติ, ภควา กิรสฺส ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ
อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานนฺ"ติ ๑- เต ทสฺสนสวนุปจาเร ตฺวา กเถนฺตา ๒-
วิจรนฺติ. นนฺทตฺเถโร กถํ สุตฺวา "อิเม ภิกฺขู น อญฺ กเถนฺติ, มํ อารพฺภ
กเถนฺติ, อยุตฺตํ มม กมฺมนฺ"ติ ปฏิสงฺขารํ ๓- อุปฺปาเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส อรหตฺตปฺปตฺตกฺขเณเยว ๔- อญฺตรา เทวตา ภควโต ตมตฺถํ
อาโรเจสิ, สยํปิ ภควา อญฺาสิเยว. ปุนทิวเส นนฺทตฺเถโร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
เอวมาห "ยํ เม ภนฺเต ภควา ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานํ,
มุญฺจามหํ ภนฺเต ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา"ติ. เอวํ วตฺถุ ๕- สมุฏฺิตํ.
สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต เถรํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺาเน
เปสีติ.
                         มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๑] นวเม ภิกฺขุโอวาทกานนฺติ ภิกฺขู โอวทนฺตานํ มหากปฺปินตฺเถโร
อคฺโคติ ทสฺเสสิ. อยํ กิร เถโร เอกสโมธานสฺมึเยว ธมฺมกถํ กเถนฺโต ภิกฺขุสหสฺสํ
อรหตฺตํ ปาเปสิ. ตสฺมา ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ
ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล
@เชิงอรรถ: ๑ ม. กุกฺกุฏปาทิกานนฺติ, ฉ. กกุฏปาทีนนฺติ ๒ ฉ.ม. สวนูปจาเร กเถนฺตา
@๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. ปฏิสงขานํ  ๔ อิ. อรหตฺตปฺปตฺติกฺขเณเยว
@๕ ขุ.อุ. ๒๕/๒๒/๑๒๔ นนฺทสุตฺต
พาราณสิยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ปุริสสหสฺสคณเชฏฺโก หุตฺวา
คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ มหาปริเวณํ กาเรสิ. เต สพฺเพปิ ชนา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา
กปฺปินอุปาสกํ เชฏฺกํ กตฺวา สปุตฺตทารา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. เอกํ พุทฺธนฺตรํ
เทวมนุสฺเสสุ สํสรึสุ.
     อถ อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว อยํ กปฺปิโน  ปจฺจนฺตปฺปเทเส ๑-
กุกฺกุฏวตีนามนคเร ราชเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, เสสปริสา ๒- ตสฺมึเยว นคเร อมจฺจกุเล
นิพฺพตฺตึสุ. เตสุ กปฺปินกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา มหากปฺปินราชา
นาม ชาโต. ปุเร ๓- กลฺยาณกมฺมกรณกาเล ตสฺส ฆรสามินี อิตฺถี สมานชาติโภเค
ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหากปฺปินรญฺโ อคฺคมเหสี ชาตา, อโนชาปุปฺผสทิสวณฺณตาย
ปนสฺสา อโนชาเทวีเตฺวว นามํ อโหสิ. มหากปฺปินราชาปิ สุตจิตฺตโก ๔-
อโหสิ. โส ปาโตว อุฏฺาย จตูหิ ทฺวาเรหิ สีฆํ ทูเต เปเสสิ "ยตฺถ พหุสฺสุเต
สุตธเร ปสฺสถ, ตโต นิวตฺติตฺวา มยฺหํ อาโรเจถา"ติ.
     เตน โข ปน สมเยน อมฺหากํ สตฺถา โลเก นิพฺพตฺติตฺวา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย
ปฏิวสติ. ตสฺมึ กาเล สาวตฺถินครวาสิโน วาณิชา สาวตฺถิยํ อุฏฺานภณฺฑํ คเหตฺวา
ตํ นครํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา "ราชานํ ปสฺสิสฺสามา"ติ ปณฺณาการํ
คเหตฺวา ราชกุลทฺวารํ คนฺตฺวา "ราชา อุยฺยานํ คโต"ติ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา
ทฺวาเร ิตา ปฏิหารกสฺส อาโรจยึสุ. อถ รญฺโ นิเวทิเต ๕- ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา
นิยฺยานิเต ปณฺณากาเร ๖- วนฺทิตฺวา ิเต "ตาตา กุโต อาคจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิ.
สาวตฺถิโต เทวาติ. กจฺจิ เต รฏฺา สุภิกฺขา, ๗- ธมฺมิโก ราชาติ. อาม เทวาติ.
อตฺถ ปน ตุมฺหากํ เทเส กิญฺจิ สาสนนฺติ. อตฺถิ เทว, น สกฺกา ปน อุจฺฉิฏฺมุเขหิ
กเถตุนฺติ. ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิ. เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา
อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ๘- "เทว อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺนนฺ"ติ อาหํสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจนฺตเทเส  ๒ ฉ.ม. เสสปุริสา  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปุพฺเพ  ๔ ฉ.ม.อิ. สุตวิตฺตโก
@๕ ฉ.ม. นิเวทิ, เต  ๖ ม. นิยฺยาติเตน ปณฺณากาเรน, ฉ. นิยฺยาติตปณฺณากาเร,
@อิ. นิยฺยานิตปณฺณากาเร  ๗ สี.,อิ.,ฉ.ม. กจฺจิ โว รฏฺ สุภิกฺขํ
@๘ สี.,อิ. ปคฺคณฺหิตฺวา
รญฺโ "พุทฺโธ"ติ วจเน สุตมตฺเตเยว สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตโต
"พุทฺโธติ ตาตา วทถา"ติ อาห. พุทฺโธติ เทว วทามาติ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา
"พุทฺโธติ ปทํ อปฺปมาณํ, น ๑- สกฺกา ปริมาณํ กาตุนฺ"ติ ตสฺมึเยว อุปฺปนฺนนฺติ ๒-
ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ปุน "อปรํ กึ สาสนนฺ"ติ ปุจฺฉิ. เทว ธมฺมรตนํ
นาม อุปฺปนฺนนฺติ. ตํปิ สุตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺ คเหตฺวา อปรํปิ สตสหสฺสํ
ทตฺวา ปุน "อญฺ กึ สาสนนฺ"ติ ปุจฺฉิ. สํฆรตนํ เทว อุปฺปนฺนนฺติ. ตํ สุตฺวา
ตเถว ปฏิญฺ คเหตฺวา อปรํปิ สตสหสฺสํ ทตฺวา ทินฺนภาวํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา
"ตาตา เทวิยา สนฺติกํ คจฺฉถา"ติ เปเสสิ. เตสุ คเตสุ อมจฺเจ ปุจฺฉิ "ตาตา
พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, ตุเมฺห กึ กริสฺสถา"ติ. เทว ตุเมฺห กึ กริสฺสถาติ. ๓-
อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ. มยํปิ ปพฺพชิสฺสามาติ. เต สพฺเพปิ ฆรํ วา กุฏุมฺพํ วา
อนปโลเกตฺวา เย อสฺเส อารุยฺห คตา เตเหว นิกฺขมึสุ.
    วาณิชา อโนชาเทวิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปณฺณํ ทสฺเสสุํ. สา ตํ วาเจตฺวา
"รญฺา ตุมฺหากํ พหู กหาปณา ๔- ทินฺนา, กึ ตุเมฺหหิ กตํ ตาตา"ติ ปุจฺฉิ.
ปิยสาสนํ เทวิ อานีตนฺติ. อเมฺหปิ สกฺกา ตาตา สุณาเปตุนฺติ. สกฺกา เทวิ,
อุจฺฉิฏฺมุเขหิ ปน วตฺตุํ น สกฺกาติ. สา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิ.
เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา รญฺโ อาโรจิตนิยาเมเนว อาโรเจสุํ. สาปิ ตํ สุตฺวา
อุปฺปนฺนปามุชฺชา เตเนว นเยน เอกสฺมึ ปเท ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺ คาหาเปตฺวา
ปทคณนาย ๕- ตีณิ ตีณิ ทตฺวา ๖- นวสตสหสฺสานิ อทาสิ. วาณิชา สพฺพานิปิ ทฺวาทส
สตสหสฺสานิ ลภึสุ. อถ เต "ราชา กหํ ตาตา"ติ ปุจฺฉิ. ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต
เทวีติ. "เตนหิ ตาตา ตุเมฺห คจฺฉถา"ติ อุยฺโยเชตฺวา รญฺา สทฺธึ คตานํ อมจฺจานํ
มาตุคาเม ปกฺโกสาเปตฺวา "ตุเมฺห อตฺตโน สามิกานํ คตฏฺานํ ชานาถ อมฺมา"ติ
ปุจฺฉิ. น ๗- ชานาม อยฺเย, รญฺา สทฺธึ อุยฺยานกีฬํ คตาติ. อาม อมฺมา คตา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นาสฺส  ๒ ฉ.ม. ปเท  ๓ ฉ.ม. กึ กตฺตุกามาติ  ๔ ม. ปณฺณาการา
@๕ ฉ.ม. คเหตฺวา ปฏิญฺาคณนาย  ๖ ฉ.ม. กตฺวา  ๗ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ตตฺถ ปน คนฺตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน, ธมฺโม อุปฺปนฺโน, สํโฆ อุปฺปนฺโน"ติ
สุตฺวา "ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา"ติ คตา, ตุเมฺห กึ กริสฺสถาติ. ตุเมฺห ปน
อยฺเย กึ กตฺตุกามาติ. อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, น เตหิ วนฺตวมนํ ชิวฺหคฺเค เปยฺยนฺติ.
"ยทิ เอวํ, มยํ ปพฺพชิสฺสามา"ติ. สพฺพาปิ รเถ โยชาเปตฺวา ๑- นิกฺขมึสุ.
     ราชาปิ อมจฺจสหสฺเสหิ สทฺธึ คงฺคาตีรํ ปาปุณิ, ตสฺมึ จ สมเย คงฺคา
ปูรา โหติ. อถ นํ ทิสฺวา "อยํ คงฺคา ปูรา โหติ จณฺฑมจฺฉากิณฺณา, อเมฺหหิ
จ สทฺธึ อาคตา ทาสา วา มนุสฺสา วา นตฺถิ, เย เต ๒- นาวํ วา อุลฺลุมฺปํ ๓-
วา อมฺหากํ ตตฺถ ทเทยฺยุํ. ๔- เอตสฺส ปน สตฺถุ คุณา นาม เหฏฺา อวีจิโต
อุปริ ยาว ภวคฺคา ปตฺถฏา. สเจ ปน ๕- สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อิเมสํ อสฺสานํ
ขุรปิฏฺานิ มา เตเมนฺตูติ อุทกปิฏฺเน อสฺเส ปกฺขนฺทาเปสุํ. เอกสฺสาปิ ๖-
ขุรปิฏฺิมตฺตํปิ น เตมิ, ราชมคฺเคน คจฺฉนฺตา วิย ปรตีรํ ปตฺวา ปรโต อญฺ มหานทึ
ปาปุณึสุ. "ทุติยา กึ นามา"ติ ปุจฺฉิ. นีลวาหา ๗- นาม คมฺภีรโตปิ ปุถุลโตปิ
อฑฺฒโยชนมตฺตา เทวาติ. ตตฺถ อญฺา สจฺจกิริยา นตฺถิ, ตายเอว สจฺจกิริยาย
ตํปิ อฑฺฒโยชนวิตฺถารํ นทึ อติกฺกมึสุ. อถ ตติยํ จนฺทภาคํ นาม มหานทึ
ปตฺวา ตํปิ ตายเอว สจฺจกิริยาย อติกฺกมึสุ.
     สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต
"อชฺช มหากปฺปิโน ติโยชนสติกํ รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวาโร มม สนฺติเก
ปพฺพชิตุํ อาคจฺฉิสฺสตี"ติ ๘- ทิสฺวา "มยา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุํ ยุตฺตนฺ"ติ ปาโตว
สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวาโร สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ
ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อากาเสน อุปฺปติตฺวา จนฺทภาคานทีตีเร
เตสํ อุตฺตรณติตฺถานํ อภิมุขฏฺาเน มหานิโคฺรธรุกฺโข อตฺถิ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน
นิสีทิตฺวา ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสิ. เต เตน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โยเชตฺวา  ๒ ฉ.ม. โน  ๓ ฉ.ม. อุฬุมฺปํ. เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม.วา กตฺวา
@ทเทยฺยุํ  ๕ ฉ.ม. เอส  ๖ ฉ.ม. เอกสฺส อสฺสสฺสาปิ  ๗ ฉ.ม. นีลวาหินี
@๘ ฉ.ม. อาคจฺฉตีติ
ติตฺเถน อุตฺตรนฺติ ๑- พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ ธาวนฺติโย โอโลเกตฺวา ทสพลสฺส
ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ ทิสฺวา "ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มยํ ปพฺพชิตา, สตฺถา
โน เอโส"ติ ๒- ทสฺสเนเนว นิฏฺ คนฺตฺวา ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอณมิตฺวา วนฺทมานา
อาคมฺม สตฺถารํ วนฺทึสุ. ราชา สตฺถุ โคปฺผเกสุ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน. สตฺถา เตสํ ธมฺมกถํ กเถสิ. เทสนาปริโยสาเน
สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา "ปุพฺเพ อิเมหิ
จีวรทานสฺส ทินฺนตฺตา อตฺตโน ปตฺตจีวรานิ คเหตฺวา อาคตา"ติ สุวณฺณวณฺณํ
หตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ
สมฺมาทุกฺขสฺสนฺตกิริยายา"ติ อาห. สา จ เตสํ อายสฺมนฺตานํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา
จ อโหสิ, วสฺสสติกตฺเถรา ๓- วิย สตฺถารํ ปริวารยึสุ.
     อโนชาปิ เทวี รถสหสฺสปริวารา คงฺคาตีรํ ปตฺวา อุตฺตรณตฺถาย ๔- อาคตํ
นาวํ วา อุลฺลุมฺปํ วา อทิสฺวา อตฺตโน พฺยตฺตตาย จินฺเตสิ "ราชา สจฺจกิริยํ
กตฺวา คโต ภวิสฺสติ, โส ปน สตฺถา น เกวลํ เตสํเยว อตฺถาย นิพฺพตฺโต,
สเจ โส สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อมฺหากํ รถา มา อุทเก นิมุชฺชึสู"ติ อุทกปิฏฺเน
รเถ ปกฺขนฺทาเปสิ. รถานํ เนมิจกฺกมตฺตํปิ ๕- น เตมิ. ทุติยํ นทึปิ ตติยํ นทึปิ
เตเนว สจฺจกรเณน อุตฺตริ. อุตฺตรมานาเอว จ นิโคฺรธรุกฺขมูเล สตฺถารํ อทฺทส.
สตฺถาปิ "อิมาสํ อตฺตโน สามิโน ปสฺสนฺตีนํ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชิ ๖- มคฺคผลานํ
อนฺตรายํ กเรยฺย, ธมฺมํ โสตุญฺจ น สกฺขิสฺสนฺตี"ติ ยถา อญฺมญฺ น ปสฺสนฺติ,
ตถา อกาสิ. ตา สพฺพาปิ ติตฺถโต อุตฺตริตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา
ตาสํ ธมฺมกถํ กเถสิ. เทสนาปริโยสาเน สพฺพา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อญฺมญฺ
ปสฺสึสุ. สตฺถา "อุปฺปลวณฺณา อาคจฺฉตู"ติ จินฺเตสิ. เถรี อาคนฺตฺวา สพฺพา
ปพฺพาเชตฺวา อาทาย ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ คตา, สตฺถา ภิกฺขุสหสฺสํ คเหตฺวา อากาเสน
เชตวนํ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม. อุตฺตรนฺตา  ๒ ฉ.ม. อทฺธา โส เอโสติ  ๓ ฉ.ม. วสฺสสฏฺิกตฺเถรา
@๔ ฉ. รญฺโ อตฺถาย  ๕ ฉ.ม. เนมิวฏฺฏิมตฺตมฺปิ  ๖ ฉ.ม. อุปฺปชฺชิตฺวา
     อถายํ มหากปฺปินตฺเถโร อตฺตโน กิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ ตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก
หุตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต อรญฺคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สุญฺาคารคโตปิ
"อโห สุขํ อโห สุขนฺ"ติ อภิณฺหํ อุทานํ อุทาเนสิ. ภิกฺขู กถํ อุปฺปาเทสุํ
"กปฺปินตฺเถโร รชฺชสุขํ อนุสฺสรนฺโต อุทานํ อุทาเนสี"ติ. ๑- เต ตถาคตสฺส
อาโรเจสุํ. ภควา "มม ปุตฺโต มคฺคสุขํ ผลสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนสี"ติ วตฺวา
ธมฺมปเท อิมํ คาถมาห:-
               "ธมฺมปีติ สุขํ เสติ       วิปฺปสนฺเนน เจตสา
                อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม    สทา รมติ ปณฺฑิโต"ติ. ๒-
     อเถกทิวสํ สตฺถา ตสฺส อนฺเตวาสิกํ ภิกฺขุสหสฺสํ อามนฺเตตฺวา อาห "กจฺจิ โว
ภิกฺขเว อาจริโย ธมฺมํ เทเสตี"ติ. น ภควา เทเสสิ, ๓- อปฺโปสฺสุกฺโก
ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรติ, กสฺสจิ โอวาทมตฺตมฺปิ น เทตีติ. สตฺถา ตํ
ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ กิร ตฺวํ กปฺปิน อนฺเตวาสิกานํ โอวาทมตฺตํปิ น เทสี"ติ.
สจฺจํ ภควาติ. พฺราหฺมณ มา เอวํ กริ, อชฺชโต ปฏฺาย อนฺเตวาสิกานํ ธมฺมํ
เทเสหีติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ เถโร สตฺถุ กถํ สิรสาว สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกสโมธาเนเยว
สมณสหสฺสสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺเพ อรหตฺตํ ปาเปสิ. อปรภาเค สตฺถา สํฆมชฺเฌ
นิสินฺโน ปฏิปาฏิยา เถเร านนฺตเรสุ เปนฺโต มหากปฺปินตฺเถรํ ภิกฺขุโอวาทกานํ
อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
                           สาคตตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๒] ทสเม เตโชธาตุกุสลานนฺติ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตุํ กุสลานํ สาคตตฺเถโร
อคฺโคติ ทสฺเสติ. อยญฺหิ เถโร เตโชธาตุสมาปตฺติยา อมฺพติตฺถนาคสฺส เตชสา
เตชํ ปริยาทิยิตฺวา ตํ นาคํ นิพฺพิเสวนํ อกาสิ. ตสฺมา เตโชธาตุกุสลานํ อคฺโค
นาม ชาโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทาเนตีติ  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๗๙/๓๑ มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ  ๓ ฉ.ม. เทเสติ
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ
ภิกฺขุํ เตโชธาตุกุสลานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ
ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท
สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ๑- สาคตมาณโวติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค
สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา
ตตฺถ วสีภาวํ ปาปุณิ.
     อเถกทิวสํ สตฺถา จาริกํ จรมาโน โกสมฺพิยนครสมีปํ อคมาสิ. เตน จ
สมเยน นทีติตฺเถ โปราณกนาวิกสฺส พหู อาคนฺตุกคมิกา เวริโน หุตฺวา ตํ โปเถตฺวา
มารยึสุ. โส วิรุทฺเธน จิตฺเตน ปฏฺนํ เปตฺวา ๒- ตสฺมึเยว ติตฺเถ มหานุภาโว
นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต. โส วิรุทฺธจิตฺตตฺตา อกาเลเยว วสฺสํ วสฺสาเปสิ, ๓-
กาเล ปน น วสฺสาเปสิ, สสฺสานิ น สมฺมา สมฺปชฺชนฺติ. สกลรฏฺวาสิโน
ตสฺส วูปสมนตฺถํ อนุสํวจฺฉรํ พลิกมฺมํ กโรนฺตา ๔- วสนตฺถาย จสฺส เอกํ เคหํ
อกํสุ. สตฺถาปิ เตเนว ติตฺเถน อุตฺตริตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต "ตสฺมึเยว ปเทเส
รตฺตึ วสิสฺสามี"ติ อคมาสิ.
     อถายํ เถโร "จณฺโฑ กิเรตฺถ นาคราชา"ติ สุตฺวา "อิมํ นาคราชานํ
ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา สตฺถุ วสนฏฺานํ ปฏิยาเทตุํ วฏฺฏตี"ติ นาคสฺส
วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. นาโค กุชฺฌิตฺวา "โก นามายํ
มุณฺฑโก มยฺหํ วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน"ติ ธูมายติ, ๕- เถโร อุตฺตริตรํ
ธูมายิ. นาโค ปชฺชลิ, เถโรปิ อุตฺตริตรํ ปชฺชลิตฺวา ตสฺส เตชํ ปริยาทิยิ. โส
"มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู"ติ เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ๖- "ภนฺเต ตุมฺหากํ สรณํ
คจฺฉามี"ติ อาห. มยฺหํ สรณคมนกิจฺจํ นตฺถิ, ทสพลสฺส สรณํ คจฺฉาหีติ. ๗- โส
"สาธู"ติ สรณํ คโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. นิพฺพตฺติ ๒ ม. ปตฺเถตฺวา, ฉ. ปฏฺเปตฺวา  ๓ ฉ.ม. วสฺสาเปติ.  เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. กโรนฺติ  ๕ ฉ.ม. ธูปายิ. เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม. นิปติตฺวา  ๗ ฉ.ม. คจฺฉาติ
     ๑- โส อคจฺฉิ ตํ สรณํ สพฺพญฺุตาณปวรสีสํ นิพฺพานารมฺมณปวรวิลสิตเกสํ
จตุตฺถชฺฌานปวรนลาตํ วชิรสมาปตฺติาณปวรอุณฺณาภาสํ นีลกสิณโสภาติกฺกนฺตปวร-
ภมุยุคลํ ทิพฺพจกฺขุปญฺาจกฺขุสมนฺตจกฺขุปวรจกฺขุทฺวยํ ทิพฺพโสตาณปวรโสตทฺวยํ
โคตฺรภูาณปวรอุตุงฺคฆานํ มคฺคผลวิมุตฺติผลาณปวรคณฺฑทฺวยํ โลกิยโลกุตฺตร-
าณปวรโอฏฺทฺวยํ สตฺตตึสปวรโพธิปกฺขิยาณปวรสุภทนฺตํ จตุมคฺคาณปวรจตุทา
จตุสจฺจาณปวรชิวฺหํ อปฺปฏิหตาณปวรหนุกํ อนุตฺตรวิโมกฺขาธิคมนาณปวร-
กณฺ ติลกฺขณาณปวรคิวราชิตํ จตุเวสารชฺชาณปวรพาหุทฺวยํ ทสานุสฺสติ-
าณปวรวฏฺฏงฺคุลิโสภํ สตฺตสมฺโพชฺฌงฺคปวรปีณอุรตลํ อาสยานุสยาณปวรถนยุคลํ
ทสพลาณปวรมชฺฌิมงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาณปวรนาภึ ปญฺจินฺทฺริยปญฺจพลปวรชงฺฆนํ
จตุสมฺมปฺปธานปวรอุรุทฺวยํ ทสกุสลกมฺมปถปวรชงฺฆทฺวยํ จตุริทฺธิปาทปวรปาททฺวยํ
สีลสมาธิปญฺาปวรสงฺฆาฏึ หิโรตฺตปฺปวรปํสุกูลปฏิจฺฉาทจีวรํ อฏฺงฺคิก-
มคฺคาณปวรอนฺตรวาสกํ จตุสติปฏฺานปวรกายพนฺธนํ. พุทฺโธ อิติ วิภาวิโต ภควา
สพฺพญฺุตํปิ สีสํ คโต. ๑- อิโต ปฏฺาย น กญฺจิ วิเหเติ เทวํปิ สมฺมา วสฺสาเปติ,
สสฺสานิ สมฺมา สมฺปชฺชนฺติ.
     โกสมฺพิยวาสิโน "อยฺเยน กิร สาคเตน อมฺพติตฺถนาโค ทมิโต"ติ สุตฺวา
สตฺถุ อาคมนํ อุทิกฺขมานา ทสพลสฺส มหาสกฺการํ สชฺชยึสุ. เต ทสพลสฺส มหาสกฺการํ
ทตฺวา ๒- ฉพฺพคฺคิยานํ วจเนน สพฺพเคเหสุ กาโปติกํ ปสนฺนํ ปฏิยาเทตฺวา
ปุนทิวเส สาคตตฺเถรสฺส ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส เคเห เคเห โถกํ โถกํ อทํสุ.
เถโร อปฺปญฺตฺเต สิกฺขาปเท มนุสฺเสหิ ยาจิยมาโน เคเห เคเห โถกํ โถกํ
ปิวิตฺวา อวิทูเร ๓- คนฺตฺวาว อนาหารกภาเวน ๔- สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺการฏฺาเนว
ปปติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิเม ปาา สีหฬโปตฺถเก น ทิสฺสนฺติ ๒ ฉ.ม. กตฺวา  ๓ สี. สตฺถุ อวิทูรํ,
@ฉ.ม.,อิ. อวิทูรํ  ๔ สี. อนหรภาเวน, ฉ.ม. อนาหาริกภาเวน, อิ. อนาหารภาเวน
@๕ ฉ.ม.,อิ. ปติ
     สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ นิกฺขมนฺโต ตํ ทิสฺวา ตํ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา
วิครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสิ. โส ปุนทิวเส สตึ ลภิตฺวา อตฺตนา กตการณํ
สุตฺวา อจฺจยํ เทเสตฺวา ทสพลํ ขมาเปตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวํ วตฺถุ วินเย ๑- สมุฏฺิตํ. ตํ ตตฺถ อาคตนเยเนว วิตฺถารโต
เวทิตพฺพํ. อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา ปฏิปาฏิยา เถเร
านนฺตเรสุ เปนฺโต สาคตตฺเถรํ เตโชธาตุกุสลานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
                           ราธตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๓] เอกาทสเม ปฏิภาเณยฺยกานนฺติ สตฺถุ ธมฺมเทสนาปฏิภาณสฺส
ปจฺจยภูตานํ ปฏิภาณชนกานํ. ๒-
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ ๓- ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
ปฏิภาเณยฺยกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ
ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ ตถาคตํ ปริจริตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ
พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร พฺราหฺมณเคเห ๔- ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ราธมาณโวติสฺส นามํ
อกํสุ.
     โส มหลฺลกกาเล อตฺตโน ปุตฺตทาเรน อพหุมาโน ๕- "ปพฺพชิตฺวา กาลํ
วีตินาเมสฺสามี"ติ วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ปพฺพชฺชํ ยาจิ, "ชิณฺโณ มหลฺลก-
พฺราหฺมโณ"ติ น เกจิ ปพฺพาเชตุํ อิจฺฉึสุ. อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ปฏิสณฺารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา
กถํ สมุฏฺาเปตุกาโม "กึ พฺราหฺมณ ปุตฺตทารา ตํ ปฏิชคฺคนฺตี"ติ. กุโต โภ
โคตม ปฏิชคฺคนํ, มหลฺลโกติ มํ พหิ นีหรึสุ. กึ ปน เต พฺราหฺมณ ปพฺพชิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๒/๓๒๖/๒๖๙ สุราปานวคฺค  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. ปฏิภาณชนกานํ ภิกฺขูนํ
@ราธตฺเถโร อคฺโคติทสฺเสติ.  เถรสฺส หิ ทิฏฺิสมุทาจารญฺจ โอกปฺปนิยสทฺธญฺจ
@อาคมฺม ทสพลสฺส นวนวา ธมฺมเทสนา ปฏิภาติ. ตสฺมา เถโร  ปฏิภาเณยฺยกานํ อคฺโค นาม
@ชาโต ๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. อยมฺปิ หิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. พฺราหฺมณกุเล  ๕ ฉ. อพหุมโต
น วฏฺฏตีติ. โก มํ โภ โคตม ปพฺพาเชสฺสติ, มหลฺลกภาเวน มํ น โกจิ
อิจฺฉตีติ. สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สญฺ อทาสิ, เถโร สตฺถุ วจนํ สิรสา
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ราธพฺราหฺมณํ ปพฺพาเชตฺวา จินฺเตสิ "สตฺถา อิมํ พฺราหฺมณํ
สาทเรน ๑- ปพฺพชาเปสิ, น โข เอตํ อนาทเรน ปริหริตุํ วฏฺฏตี"ติ ราธตฺเถรํ
อาทาย คามกาวาสํ อคมาสิ. ตตฺรสฺส อธุนา ปพฺพชิตตฺตา กิจฺฉลาภิสฺส เถโร อคฺคํปิ
๒- อตฺตโน สมฺปตฺตํ อาวาสํ เทติ, อตฺตโน สมฺปตฺตํ ๓- ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ตสฺเสว
ทตฺวา สยํ ปิณฺฑาย จรติ. ราธตฺเถโร เสนาสนสปฺปายญฺจ โภชนสปฺปายญฺจ
ลภิตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
     อถ นํ เถโร คเหตฺวา ทสพลํ ปสฺสิตุํ อาคโต. สตฺถา ชานนฺโตว ปุจฺฉิ
"โย เต มยา สาริปุตฺต นิสฺสิตโก ทินฺโน, กีทิสํ ตสฺส, น อุกฺกณฺตี"ติ.
ภนฺเต สาสเน อภิรมโก นาม ภิกฺขุ ๔- เอวรูโป ภเวยฺยาติ. อถายสฺมา ๕-
สาริปุตฺตตฺเถโร กตญฺู กตเวทีติ สํฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ภิกฺขู
อามนฺเตสิ "อนจฺฉริยํ ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส อิทานิ กตญฺุกตเวทิตา, โส อตีเต
อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺโตปิ กตญฺูกตเวทีเยว อโหสี"ติ. กตรสฺมึ กาเล ภควาติ.
     อตีเต ภิกฺขเว ปพฺพตปาทมฺหิ ปญฺจสตมตฺตา วฑฺฒกิปุริสา มหาอรญฺ
ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร ฉินฺทิตฺวา มหาอุลฺลุมฺปํ พนฺธิตฺวา นทิยา โอตาเรนฺติ.
อเถโก หตฺถินาโค เอกสฺมึ วิสมฏฺาเน โสณฺฑาย สาขํ คณฺหนฺโต สาขาภงฺคํ ๖-
สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ติขิณขาณุเก ปาเทหิ อฏฺาสิ, ๗- ปาโท วิทฺโธ, ทุกฺขเวทนา
วตฺตนฺติ. โส คมนํ อภินีหริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว นิปชฺชิ. โส กติปาหจฺจเยน
เต วฑฺฒกี อตฺตโน สมีเปน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา "อิเม นิสฺสาย อหํ ชีวิตํ ลภิสฺสามี"ติ
เตสํ อนุปทํ อคมาสิ. เต นิวตฺติตฺวา หตฺถึ ทิสฺวา ภีตา ปลายนฺติ. โส เตสํ
ปลายนภาวํ ตฺวา อฏฺาสิ, ปุน ิตกาเล อนุพนฺธิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาทเรน  ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปตฺตํ
@๔ สี. อภิรมณกภิกฺขุ, ฉ.ม. อภิรมิตภิกฺขุ นาม  ๕ ฉ.ม. อถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
@"สาริปุตฺตตฺเถโร....  ๖ ฉ.ม.,อิ. สาขาภงฺคเวคํ  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปาเทน อวตฺถาสิ
     วฑฺฒกิเชฏฺโก จินฺเตสิ "อยํ หตฺถี อเมฺหสุ ติฏฺนฺเตสุ อนุพนฺธิ, ๑-
ปลายนฺเตสุ ติฏฺติ, ภวิสฺสติ ตตฺถ การณนฺ"ติ. สพฺเพ ตํ ตํ รุกฺขํ อารุยฺห ตสฺส
อาคมนํ ปฏิมาเนนฺตา นิสีทึสุ. โส เตสํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปาทํ ทสฺเสนฺโต
ปริวตฺเตตฺวา ๒- นิปชฺชิ. ตทา วฑฺฒกีนํ สญฺา อุทปาทิ "คิลานภาเวน โภ เอส
อาคจฺฉติ, น อญฺเน การเณนา"ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปาเท ปวิฏฺขาณุกํ
ทิสฺวา "อิมินา การเณน เอส อาคโต"ติ ติขิณวาสิยา ขาณุโกฏิยํ ๓- โอธึ กตฺวา ๔-
ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา กฑฺฒิตฺวา นีหรึสุ. อถสฺส วณมุขํ ปีเฬตฺวา ปุพฺพโลหิตํ
นีหริตฺวา กสาโวทเกน โธวิตฺวา อตฺตโน ชานนเภสชฺชํ มกฺเขตฺวา นจิรสฺเสว
ผาสุกํ อกํสุ.
     หตฺถินาโค คิลานา วุฏฺิโต จินฺเตสิ "อิเม มยฺหํ พหุปการา, อิเม มยา นิสฺสาย
ชีวิตํ ลทฺธํ, มยา อิเมสํ กตญฺุนา กตเวทินา ภวิตุํ วฏฺฏตี"ติ อตฺตโน วสนฏฺานํ
คนฺตฺวา เสตํ หตฺถิโปตกํ ๕- อาเนสิ. วฑฺฒกิโน หตฺถิโปตกํ ทิสฺวา "อมฺหากํ
หตฺถี ปุตฺตํปิ คเหตฺวา อาคโต"ติ อติวิย ตุฏฺจิตฺตา อเหสุํ. หตฺถินาโค จินฺเตสิ
"มยิ ติฏฺนฺเต `กึ นุ โข อยํ อาคโต'ติ มม อาคตการณํ ชานิสฺสนฺตี"ติ ๖-
ิตฏฺานโต อปกฺกมิ. ๗- หตฺถิโปตโก ปิตุ ปจฺฉโต อนุปฏิปชฺชติ. ๘- หตฺถินาโค ตสฺส
อาคตภาวํ ๙- ตฺวา นิวตฺตนตฺถาย สทฺทสญฺ อทาสิ. โส ปิตุ กถํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา
วฑฺฒกีนํ สนฺติกํ คโต. วฑฺฒกิโน "อิมํ หตฺถิโปตกํ อมฺหากํ ทาตุํ อาคโต ภวิสฺสติ
เอโส"ติ ตฺวา อาหํสุ ๑๐- "อมฺหากํ สนฺติเก ตยา กตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ปิตุ
สนฺติกํเยว คจฺฉา"ติ ปหิณึสุ. หตฺถินาโค ยาวตติยํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํปิ ปุน
วฑฺฒกีนํเยว สมีปํ เปเสสิ. ตโต ปฏฺาย วฑฺฒกิโน หตฺถิโปตกํ อตฺตโน สนฺติเก กตฺวา
ปฏิชคฺคนฺติ. โภชนกาเล เอเกกํ ภตฺตปิณฺฑํ เทนฺติ, ภตฺตํ ตสฺส ยาวทตฺถํ อโหสิ.
อถ ๑๑- โส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อนุพนฺธติ  ๒ สี.,อิ. ปริวตฺเตตฺวา ทสฺเสนฺโต
@๓ ฉ.ม.,อิ. ขาณุกโกฏิยํ  ๔ ฉ.ม. ทตฺวา  ๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. คนฺธหตฺถิโปตกํ
@๖ ฉ.ม.,อิ. น ชานิสฺสนฺตีติ  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปกฺกามิ  ๘ ฉ.ม.,อิ. ปจฺฉโต ปจฺฉโต
@อนุปายาสิ  ๙ อิ. อาคมนภาวํ  ๑๐ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๑๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ
วฑฺฒกีหิ อนฺโตคหเน โกฏฺฏิตํ ๑- ทพฺพสมฺภารํ อาหริตฺวา องฺคณฏฺาเน ราสึ กโรติ.
เอเตเนว นิยาเมน อญฺปิ อุปการกมฺมํ กโรติ.
     สตฺถา อิมํ การณํ อาหริตฺวา ปุพฺเพปิ สาริปุตฺตสฺส กตญฺูกตเวทิภาวํ ทีเปติ.
สาริปุตฺตตฺเถโร หิ ตทา มหาหตฺถี อโหสิ, อตฺถุปฺปตฺติยํ อาคโต โอสฺสฏฺวิริโย
ภิกฺขุ หตฺถิโปตโก อโหสิ. สํยุตฺตนิกายํ ปน ปตฺวา สกลํ ราธสํยุตฺตํ
กเถตพฺพํ, ๒- ธมฺมปเท จ:-
      "นิธีนํว ปวตฺตารํ      ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ
       นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ   ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช
       ตาทิสํ ภชมานสฺส     เสยฺโย โหติ น ปาปิโย"ติ ๓-
คาถา เถรสฺส ธมฺมเทสนา นาม. อปรภาเค ปน สตฺถา ปฏิปาฏิยา เถเร
านนฺตเรสุ เปนฺโต ราธตฺเถรํ ปฏิภาเณยฺยกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
                          โมฆราชตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๔] ทฺวาทสเม ลูขจีวรธรานนฺติ ลูขจีวรํ ธาเรนฺตานํ โมฆราชา อคฺโคติ
ทสฺเสติ. อยญฺหิ เถโร วตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รญฺชนกลูขนฺติ ๔- ติวิเธน ลูเขนปิ
สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรติ. ๕- ตสฺมา ลูขจีวรธรานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:-  อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา นิพฺพตฺติ, ตโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ
เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ
านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส
นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว กฏฺวาหนนคเร อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อปรภาเค
วยปฺปตฺโต กฏฺวาหนราชานํ อุปฏฺหนฺโต อมจฺจฏฺานํ ลภิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อตฺตโน คหณโกฏิกํ  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ขุ.ธ. ๒๕/๗๖/๓๐ ราธตฺเถรวตฺถุ  ๔ ฉ.ม.,อิ. สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. ธาเรสิ
    ตสฺมึ กาเล  กสฺสปทสพโล โลเก อุปฺปชฺชิ. กฏฺวาหนราชา "พุทฺโธ กิร
โลเก อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห "ตาต พุทฺโธ กิร โลเก
อุปฺปนฺโน, อิมญฺจ ปจฺจนฺตนครํ เอกปฺปหาเรเนว อุโภหิ อเมฺหหิ ตุจฺฉกํ กาตุํ
น สกฺกา, ตฺวํ ตาว มชฺฌิมเทสํ คนฺตฺวา พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนภาวํ ตฺวา ทสพลํ
คเหตฺวา ๑- อิมํ นครํ อาเนหี"ติ ปุริสสหสฺเสน สทฺธึ เปเสสิ. โส อนุปุพฺเพน
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ตตฺเถว ปพฺพชิตฺวา วีสติ
วสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ อกาสิ. เตน สทฺธึ คตปุริสา ปน สพฺเพปิ นิวตฺติตฺวา
ปุน รญฺโ สนฺติกํ อาคตา.
     อยํปิ เถโร ปริปุณฺณสีโล กาลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณเคเห ๒- ปฏิสนฺธึ
คณฺหิ, โมฆราชมาณโวติสฺส นามํ อกํสุ. กฏฺวาหนราชาปิ กสฺสปสฺส ภควโต อธิการกมฺมํ
กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ สปริวาโร เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส
นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ ปุโรหิตเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, พาวริมาณโวติสฺส ๓-
นามํ อกํสุ. โส อปเรน สมเยน ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา โสฬสนฺนํ มาณวกสหสฺสานํ
สิปฺปํ วาเจนฺโต จรติ. อถสฺส ปเสนทิโกสลรญฺโ ชาตกาเล ๔- ปิตุ อจฺจเยน
ปุโรหิตฏฺานํ อทํสุ. ตทา อยํปิ โมฆราชมาณโว พาวริพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก
สิปฺปํ คณฺหาติ.
     อเถกทิวสํ พาวริพฺราหฺมโณ รโหคโต อตฺตโน สิปฺเป สารํ โอโลเกนฺโต
สมฺปรายิกสารํ อทิสฺวา "เอกํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สมฺปรายิกํ คเวสิสฺสามี"ติ
โกสลราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสิ. โส เตน อนุญฺาโต
โสฬสหิ มาณวกสหสฺเสหิ ปริวุโต ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขมิ. โกสลราชาปิ เตน
สทฺธึเยว เอกํ อมจฺจํ กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา เปเสสิ ๕- "ยสฺมึ าเน อาจริโย ปพฺพชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. พฺราหฺมณกุเล
@๓ สี.,อิ. พาวาริมาณโวติสฺส  ๔ ฉ.ม. กาเล  ๕ สี. สทฺธึเยว กหาปณานํ สตสหสฺสํ
@เปเสสิ
ตตฺรสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ๑- เทถา"ติ. พาวริพฺราหฺมโณ ผาสุกฏฺานํ โอโลเกตุกาโม
๒- มชฺฌิมเทสโต ปฏิกฺกมฺม อสฺสกรญฺโ จ มลรญฺโ ๓- จ สีมนฺตเร โคธาวริตีเร
อตฺตโน วสนฏฺานํ กาเรสิ.
     อเถโก ปุริโส ชฏิลานํ ทสฺสนตฺถาย คโต เตสํ สนฺติเก ๔- ภูมิฏฺาเน เตหิ
อนุญฺาเต ๕- อตฺตโน วสนฏฺานํ อกาสิ. เตน กตํ ทิสฺวา อปรํ กุลสตํ เคหสตํ
กาเรสิ. เต สพฺเพปิ สนฺนิปติตฺวา "มยํ อยฺยานํ สนฺติเก ภูมิภาเค วสนฺตา
สุขํ วสิตุํ น สกฺโกม, กหาปณํ สุขสํวาสํ เต ทสฺสามา"ติ ๖- เอเกโก เอเกกํ
กหาปณํ พาวริพฺราหฺมณสฺส วสนฏฺาเน เปสิ. สพฺเพปิ อาคตกหาปณา ๗- สตสหสฺสมตฺตา
อเหสุํ. พาวริพฺราหฺมโณ "กิมตฺถํ เอเต อาคตา"ติ อาห. สุขวาสนตฺถาย ๘-
ภนฺเตติ. สจาหํ หิรญฺสุวณฺเณน อตฺถิโก อสฺสํ, อหํ มหนฺตํ ธนราสึ ปหาย
น ปพฺพเชยฺยํ. ตุมฺหากํ กหาปเณ คเหตฺวา คจฺฉถาติ. อเมฺหหิ อยฺยสฺส ปริจฺจตฺตํ ๙-
น ปุน คณฺหาม, อนุสํวจฺฉรํ ปน เอเตเนว นิยาเมน อาหริสฺสาม, อิเม คเหตฺวา
อยฺโย ทานํ เทตูติ. พฺราหฺมโณ อธิวาเสตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ทานมุเข
นิยฺยาเทติ. ๑๐- ตสฺส อปราปรํ ทายกภาโว สกลชมฺพูทีเป ปญฺายิตฺถ.
     ตโต กลิงฺครฏฺเ ทุนฺนวิตฺเถ ๑๑- นาม คาเม ชูชกพฺราหฺมณสฺส วํเส
ชาตพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี อุฏฺาย สมุฏฺาย พฺราหฺมณํ โจเทติ "พาวรี กิร ทานํ
เทติ, คนฺตฺวา ตโต หิรญฺสุวณฺณํ อาหรา"ติ. โส ตาย โจทิยมาโน สณฺาเรตุํ ๑๒-
อสกฺโกนฺโต พาวริสฺส สนฺติเก ๑๓- คจฺฉมาโน พาวริมฺหิ ภิยฺโย ๑๔- ทานํ ทตฺวา
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิตฺวา ทานํ อนุสฺสรมาเน คโต. คนฺตฺวาว ๑๕- "ทานํ เม
พฺราหฺมณ เทหิ, ทานํ เม พฺราหฺมณ เทหี"ติ อาห. อกาเล ตฺวํ พฺราหฺมณ อาคโต,
สมฺปตฺตยาจกานํ เม ทินฺนํ, อิทานิ กหาปณา ๑๖- นตฺถีติ.  น มยฺหํ พฺราหฺมณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คเหตฺวา  ๒ ฉ.,อิ. โอโลเกนฺโต  ๓ สี. จูฬกรญฺโ, ฉ.ม.,อิ. มุฬฺหกรญฺโ
@๔ ฉ.ม. สนฺตเก  ๕ ฉ.ม.,อิ. อนุญฺาโต  ๖ ฉ.,อิ. วสาม, มุธา วสิตุํ น การณํ,
@สุขวาสํ โว ทสฺสามาติ  ๗ ฉ.ม. สพฺเพหิปิ อาภตกหาปณา ๘ ฉ.ม.,อิ. สุขวาสทานตฺถาย
@๙ อิ. ปริจฺจตฺตา  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. นิยฺยาเตสิ  ๑๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. กาลิงฺครฏฺเ
@ทุนฺนิวิฏฺเ  ๑๒ ม. สนฺธาเรตุํ, ฉ. สณฺาตุํ  ๑๓ ฉ.ม. สนฺติกํ  ๑๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท
@น ทิสฺสติ  ๑๕ ฉ.ม.,อิ. คนฺตฺวา จ  ๑๖ ฉ.ม.,อิ. กหาปณํ
พหูหิ กหาปเณหิ อตฺโถ, ตว เอตฺตกํ ทานํ เทนฺตสฺส ๑- น สกฺกา กหาปเณหิ วินา
ภวิตุํ, มยฺหํ ปญฺจ กหาปณสตานิ เทหีติ. พฺราหฺมณ ปญฺจสตานิ นตฺถิ, ปุน กาเล
สมฺปตฺเต ลภิสฺสสีติ. กึ ปนาหํ ตว ทานกาเล อาคมิสฺสามีติ พาวริพฺราหฺมณสฺส
ปณฺณสาลทฺวาเร วาลิกํ ๒- ถูปํ กตฺวา สมนฺตโต รตฺตวณฺณานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา
มนฺตํ ชปฺเปนฺโต วิย โอฏฺเหิ ๓- จาเลตฺวา จาเลตฺวา "มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา"ติ
วทติ.
     พาวริพฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อยํ มหาตโป ตปจารํ คณฺหิตฺวา จรณกพฺราหฺมโณ มยฺหํ
สตฺตทิวสมตฺถเก `สตฺตธา มุทฺธา ผลตู'ติ ๔- วทติ, มยฺหญฺจ อิมสฺส ทาตพฺพานิ ปญฺจ
กหาปณสตานิ นตฺถิ, เอกํเสน มํ เอส ฆาเตสฺสตี"ติ. เอวํ ตสฺมึ โสกสลฺลสมปฺปิเต
นิสินฺเน รตฺติภาคสมนนฺตเร อนนฺตรตฺตภาเว พาวริสฺส มาตา เทวตา หุตฺวา
นิพฺพตฺติ. ๕- สา ปุตฺตสฺส โสกสลฺลสมปฺปิตภาวํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา อาห "ตาต เอส
มุทฺธผาลภาวํ วา อมุทฺธผาลภาวํ วาปิ ๖- น ชานาติ, ตฺวํ โลเก พุทฺธานํ
อุปฺปนฺนภาวํ น ชานาสิ. สเจ เต สํสโย อตฺถิ, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉ,
โส เต เอตํ การณํ กเถสฺสตี"ติ. พฺราหฺมโณ เทวตาย กถํ สุตกาลโต ปฏฺาย
อสฺสาสํ ลภิตฺวา ปุนทิวเส อุฏฺิเต อรุเณ สพฺเพว อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสาเปตฺวา ๗-
"ตาตา พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน, ตุเมฺหปิ สีฆํ คนฺตฺวา `พุทฺโธ วา โน วา'ติ
ตฺวา อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจถ, อหํ สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามิ. อปิจ โข ปน มยฺหํ
มหลฺลกภาเวน ชีวิตนฺตราโย ทุชฺชาโน, ตุเมฺห ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมินา จ อิมินา
จ นิยาเมน ปเญฺห นํ ปุจฺฉถา"ติ มุทฺธผาลนปญฺหํ นาม อภิสงฺขริตฺวา อทาสิ.
     ตโต จินฺเตสิ "สพฺเพ อิเม มาณวา ปณฺฑิตา, สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา
อตฺตโน กิจฺเจ มตฺถกํ ปตฺเต ปุน มยฺหํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยุํ วา โน วา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ททนฺตสฺส ๒ ฉ.ม. วาลุกํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. โอฏฺเ  ๔ สี.,อิ. สตฺตธา มุทฺธํ
@ผาเลมีติ  ๕ สี.,อิ. นิพฺพตฺตา  ๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. มุทฺธํ วา มุทฺธผาลนํ วา
@๗ ฉ.ม.,อิ. ปกฺโกสิตฺวา
อถ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺสปิ อชิตมาณวสฺส ๑- นาม สญฺ อทาสิ "ตฺวํ ปน เอกนฺเตเนว
มม สนฺติกํ อาคนฺตุํ อรหสิ, ตยา ปฏิลทฺธํ คุณํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี"ติ.
อถ เต โสฬสสหสฺสชฏิลา อชิตมาณวํ เชฏฺกํ กตฺวา โสฬสหิ เชฏฺนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ
"สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามา"ติ จาริกํ จรนฺตา คตคตฏฺาเน "อยฺยา กหํ คจฺฉถ กหํ
คจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิตา "ทสพลสฺส สนฺติกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ คจฺฉามา"ติ โกฏิโต ปฏฺาย
ปริสํ สงฺกฑฺฒนฺตา อเนกโยชนสตํ มคฺคํ คตา. สตฺถา "เตสํ อาคมนทิวเส ปน
อญฺตฺถ ๒- โอกาโส น ภวิสฺสติ, อิทํ อิมิสฺสา ปริสาย อนุจฺฉวิกฏฺานนฺ"ติ คนฺตฺวา
ปาสาณเจติเย ปิฏฺิปาสาเณ นิสีทิ. โส อชิตมาณโวปิ สปริโส ๓- ตํ ปิฏฺิปาสาณํ
อารุยฺห สตฺถุ สรีรสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "อยํ ปุริโส อิมสฺมึ โลเก วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ อตฺตโน อาจริเยน ปหิเต ปเญฺห มนสา ปุจฺฉนฺโตว คโต. ๔-
     ตํทิวสํ ตสฺมึ าเน สมฺปตฺตปริสา ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิ. เตสํ โสฬสนฺนํ
อนฺเตวาสิกานํ อนฺตเร โมฆราชมาณโว "อหํ สพฺเพหิ ปณฺฑิตตโร"ติ มานตฺถทฺโธ,
ตสฺส เอตทโหสิ "อยํ อชิตมาณโว สพฺเพสํ เชฏฺโก, เอตสฺส ปมตรํ มม ปญฺหํ
ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ ตสฺส ลชฺชายนฺโต ปมตรํ ปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา เตน ปุจฺฉิเต
ทุติโย หุตฺวา สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "มานตฺถทฺโธ โมฆราชมาณโว, ๕- น
จ ตาวสฺส าณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อสฺส มานํปิ นีหริตุํ ๕- วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา
อาห "ติฏฺ ตฺวํ โมฆราช, อญฺเ ตาว ปเญฺห ปุจฺฉนฺตู"ติ. โส สตฺถุ สนฺติกา
อปสาทํ ๖- ลภิตฺวา จินฺเตสิ "อหํ เอตฺตกํ กาลํ มยา ปณฺฑิตตโร นาม นตฺถีติ
วิจรามิ, พุทฺธา จ นาม มานสํ ชานิตฺวา ๗- น กเถนฺติ. สตฺถา อปสาเทติ, ๘-
สตฺถารา มม ปุจฺฉาย โทโส ทิฏฺโ ภวิสฺสตี"ติ ตุณฺหี อโหสิ. โส อฏฺหิ ชเนหิ
ปฏิปาฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปิงฺคิยมาณวสฺส  ๒ ฉ.ม. อญฺสฺส  ๓ สี.,อิ. สาปิ ปริสา
@๔ สี.,อิ. ปุจฺฉนฺตาว คตา ๕-๕ สี. ยาวสฺส าณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อถสฺส มานํ
@นีหริตุํ,  ฉ.ม. น ตาวสฺส าณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อสฺส มานํ นิวาริตุํ
@๖ สี.,อิ. อปสาทนํ  ๗ สี.,อิ.,ฉ.ม. อชานิตฺวา  ๘ ฉ.ม. สตฺถา อปสาเทตีติ อิเม
@ปาา น ทิสฺสนฺติ
ปเญฺห ปุจฺฉิเต อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต นวโม หุตฺวา ปุน อุฏฺาสิ. ปุนปิ นํ
สตฺถา อปสาเทติ.
     โส ปุนปิ ตุณฺหี หุตฺวา "นวโกทานิ ๑- ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามี"ติ ปญฺจทสโม
หุตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา าณสฺส ปริปากภาวํ ๒- ตฺวา ปญฺหํ กเถสิ.
โส เทสนาปริโยสาเน อตฺตโน ปริวารเกน ชฏิลสหสฺเสน สทฺธึ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
อิมินา จ ๓- นิยาเมเนว เสสานิปิ ปนฺนรส ชฏิลสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สพฺเพปิ
อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขูว อเหสุํ. เสสชนา ปน น กถิยนฺติ. อยํ โมฆราชตฺเถโร
ตโต ปฏฺาย ตีหิ ลูเขหิ สมนฺนาคตํ จีวรํ ธาเรติ. เอวํ ปารายเน ๔- วตฺถุํ
สมุฏฺิตํ. สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสินฺโน เถเร ปฏิปาฏิยา านนฺตเรสุ
เปนฺโต โมฆราชตฺเถรํ อิมสฺมึ สาสเน ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺโต
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ลูขจีวรธรานํ ยทิทํ โมฆราชา"ติ อาห.
                          จตุตฺถวคฺควณฺณนา.
     ตตฺถ จตฺตาฬีสสุตฺตมตฺตาย ๕- เถรปาลิยา วณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํฆนวโก ทานิ  ๒ สี.,อิ. ปริปากํ คตภาวํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. อิมินาว
@๔ ก. เอวํ ปเนตฺถ, ขุ.สุ. ๒๕/๙๘๓/๕๒๔  ๕ ฉ.ม. เอกจตฺตาลีสมตฺตาย

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๒๕๖-๒๙๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=6083&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=6083&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=149
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=675
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=648
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=648
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20