อรรถกถาเล่มที่ ๑๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๒)

                   มโนรถปูรณี นาม องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถา
                          ทุกาทินิปาตวณฺณนา
                            ---------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           ทุกนิปาตวณฺณนา
                          ๑. ปมปณฺณาสก
                   ๑. กมฺมกรณวคฺค ๑. วชฺชสุตฺตวณฺณนา
       [๑] ทุกนิปาตสฺส ปเม วชฺชานีติ โทสา อปราธา. ทิฏธมฺมิกนฺติ ทิฏเว
ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อุปฺปนฺนผลฺ. สมฺปรายิกนฺติ สมฺปราเย อนาคเต
อตฺตภาเว อุปฺปนฺนผลฺ. อาคุจารินฺติ ปาปการึ อปราธการกํ. ราชาโน คเหตฺวา
วิวิธา กมฺมกรณา ๑- กาเรนฺเตติ ๒- โจรํ คเหตฺวา วิวิธา กมฺมกรณา ราชปุริสา
กโรนฺติ, ราชาโน ปน ตา กาเรนฺติ นาม. ตํ โจรํ เอวํ กมฺมกรณา การิยมานํ
เอส ปสฺสติ. เตน วุตฺตํ "ปสฺสติ โจรํ อาคุจารึ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมกรณา
กาเรนฺเต"ติ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ, ๓- ปหรณตฺถํ ๔- วา จตุหตฺถทณฺฑํ เทฺวธา
เฉตฺวา คหิตทณฺฑเกหิ. พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา
สีสกฏาหํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน
มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุฏิตฺวา ๕- อุตฺตรติ. สงฺขมุณฺฑิกนฺติ ๖- สงฺขมุณฺฑิกกมฺมกรณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิวิธานิ กมฺมกรณานิ               ๒ อิ. กาเรนฺตีติ
@๓ สี. มุคฺคเรหิ ปหาเรหิปิ          ๔ ฉ.ม.,อิ. ปหารสาธนตฺถํ
@๕ ฉ.ม. ปกฺกุถิตฺวา, สี.,อิ. ปกฺกฏฺิตฺวา             ๖ สี.,อิ. สงฺขมุณฺฑกนฺติ
ตํ กโรนฺตา อุภโต ๑- กณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา
สพฺพเกเส เอกโต คณฺึ กตฺวา ทณฺฑเกน วฏฺเฏตฺวา ๒- อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ
จมฺมํ อุฏฺหติ. ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติ.
ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา อโยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข
ทีปํ ชาเลนฺติ, กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺาย มุขํ นิขาทเนน ขนนฺติ, โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา
มุขํ ปูเรติ.
       โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเตฺวา อาลิมฺเปนฺติ.
หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเตฺวา ทีปํ วิย ปชฺชาเลนฺติ.
เอรกวฏฺฏิกนฺติ ๓- เอรกวฏฺฏิกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา เหฏาคีวโต ปฏฺาย จมฺมวฏฺเฏ
กนฺติตฺวา ๔- โคปฺผเก เปนฺติ, ๕- อถ นํ โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติ. โส อตฺตโน
จมฺมวฏฺเฏ อกฺกมิตฺวา อกฺกมิตฺวา ปตติ. จีรกวาสิกนฺติ จีรกวาสิกกมฺมกรณํ. ตํ
กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติตฺวา กฏิยํ เปนฺติ, กฏิโต ปฏฺาย กนฺติตฺวา
โคปฺผเกสุ เปนฺติ, อุปริเมหิ เหฏฺิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวฏฺ วิย โหติ.
เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมกรณํ. ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปเรสุ จ อุโภสุ ชานุเกสุ จ
อยวฬากานิ ๖- ทตฺวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ, โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺหติ.
อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคึ กโรนฺติ. "เอเณยฺยโก โชติปริคฺคโห ยถา"ติ อาคตฏฺาเนปิ
อิทเมว วุตฺตํ. ตํ กาเลน กาลํ สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺิโกฏีหิเยว เปนฺติ.
เอวรูปา กมฺมกรณา นาม นตฺถิ.
     พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนฺหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติ.
กหาปณกนฺติ ๗- สกลสรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ กฏิโต ๘- ปฏฺาย กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม.,อิ. อุตฺตโรฏฺอุภโต....    ๒ ฉ.ม. เวเตฺวา, อิ. ทณฺเฑน จาเลตฺวา
@๓ ฉ.ม.,อิ. เอรกวฏฺฏกนฺติ                   ๔ สี.,อิ. กนฺตนฺตา
@๕ สี.,อิ. ปาเตนฺติ                         ๖ ฉ.ม. อยวลยานิ
@๗ ฉ.ม. กหาปณิกนฺติ                        ๘ ฉ.ม. โกฏิโต
ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติ. ขาราปฏิจฺฉกนฺติ ๑- สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา
โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํสนฺติ, จมฺมมํสนฺหารูนิ ปคฺฆริตฺวา อฏิกสงฺขลิกาว ติฏฺติ.
ปลิฆปริวตฺตกนฺติ ๒- เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเทน อยสูลํ โกฏฺเฏตฺวา
ปวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติ. อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิญฺฉนฺติ. ๓- ปลาลปีกนฺติ
เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปตเกหิ อฏฺีนิ ภินฺทิตฺวา เกเสสุ
คเหตฺวา อุกฺขิปติ, มํสราสิเยว โหติ. อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺติ,
ปลาลวฏฺฏึ วิย กตฺวา ปริเวเนฺติ. ๔- สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺเตติ กติปยานิ ทิวสานิ
อาหารํ อทตฺวา ฉาตกสุนเขหิ ขาทาเปนฺติ. เต มุหุตฺเตน อฏฺิกสงฺขลิกเมว กโรนฺติ.
สูเล อุตฺตาเสนฺเตติ สูเล อาโรเปนฺเต.
     น ปเรสํ ปาภตํ ปลุมฺปนฺโต จรตีติ ปเรสํ สนฺตกํ ภณฺฑํ ปรมฺมุขํ อาภตํ ๕-
อนฺตมโส อนฺตรวีถิยํ ปติตํ สหสฺสภณฺฑิกํปิ ทิสฺวา "อิมินา ชีวิสฺสามี"ติ
วิลุมฺปนฺโต น วิจรติ, ๖- โก อิมินา อตฺโถติ ปิฏฺิปาเทน วา ปวฏฺเฏตฺวา คจฺฉติ.
     ปาปโกติ ลามโก. ทุกฺโขติ อนิฏฺโ. กิญฺจ ตนฺติ กินฺนาม ตํ การณํ
ภเวยฺย. เยนาหนฺติ ๗- เยน อหํ. กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตาทิ ติวิธํ อกุสลํ
กายกมฺมํ. กายสุจริตนฺติ ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ติวิธํ กุสลํ กมฺมํ. วจีทุจฺจริตนฺติ
มุสาวาทาทิ จตุพฺพิธํ อกุสลํ วจีกมฺมํ. วจีสุจริตนฺติ ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ จตุพฺพิธํ
กุสลํ กมฺมํ. มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาทิ ติวิธํ อกุสลํ มโนกมฺมํ. มโนสุจริตนฺติ
ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ติวิธํ กุสลํ กมฺมํ. สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตีติ เอตฺถ ทุวิธา
สุทฺธิ ปริยายโต จ นิปฺปริยายโต จ. สรณคมเนน หิ ปริยาเยน สุทฺธํ อตฺตานํ
ปริหรติ นาม. ตถา ปญฺจหิ สีเลหิ, ทสหิ สีเลหิ, จตุปาริสุทฺธิสีเลน, ปมชฺฌาเนน
ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตเนน, โสตาปตฺติมคฺเคน, โสตาปตฺติผเลน ฯเปฯ
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม.,อิ. ขาราปติจฺฉิกนฺติ        ๒ ฉ.ม.,อิ. ปลิฆปริวตฺติกนฺติ
@๓ สี.,อิ. อาวิชฺฌนฺติ              ๔ ฉ.ม.,อิ. ปุน เวเนฺติ
@๕ สี.,อิ. ปฏิมุขํ อาภตํ  ๖ สี.,อิ. ปลุมฺปนฺโต วิลุมฺปนฺโต น จรติ
@๗ ฉ.ม.,อิ. ยาหนฺติ
อรหตฺตมคฺเคน ปริยาเยน สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรติ นาม. อรหตฺตผเล ปติฏฺิโต ปน
ขีณาสโว ฉินฺนมูลเก ปญฺจกฺขนฺเธ นฺหาเปนฺโตปิ ขาทาเปนฺโตปิ ภุญฺชาเปนฺโตปิ
นิสีทาเปนฺโตปิ นิปชฺชาเปนฺโตปิ นิปฺปริยาเยเนว สุทฺธํ นิมฺมลํ อตฺตานํ ปริหรติ
ปฏิชคฺคตีติ เวทิตพฺโพ.
     ตสฺมาติ ยสฺมา อิมานิ เทฺว วชฺชาเนว, โน น วชฺชานิ, ตสฺมา. วชฺชภีรุโนติ
วชฺชภีรุกา. วชฺชภยทสฺสาวิโนติ วชฺชานิ ภยโต ทสฺสนสีลา. เอตํ ปาฏิกงฺขนฺติ
เอตํ อิจฺฉิตพฺพํ, เอตํ อวสฺสภาวีติ ๑- อตฺโถ. ยนฺติ นิปาตมตฺตํ, การณวจนํ วา
เยน การเณน ปริมุจฺจิสฺสติ สพฺพวชฺเชหิ. เกน ปน การเณน ปริมุจฺจิสฺสตีติ?
จตุตฺถมคฺเคน เจว จตุตฺถผเลน จ. มคฺเคน หิ ปริมุจฺจิสฺสติ นาม, ๒- ผเล ปตฺเต
ปริมุตฺโต นาม โหติ. ๓- กึ ปน ขีณาสวสฺส อกุสลํ น วิปจฺจตีติ? วิปจฺจติ,
ตํ ปน ขีณาสวภาวโต ปุพฺเพ กตํ. ตํ   จ โข อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว, สมฺปราเย
ปนสฺส กมฺมผลนฺนาม นตฺถีติ. ปมํ.
                         ๒. ปธานสุตฺตวณฺณนา
     [๒] ทุติเย ปธานานีติ วิริยานิ. วิริยญฺหิ ปทหิตพฺพโต ปธานภาวกรณโต วา
ปธานนฺติ วุจฺจติ. ทุรภิสมฺภวานีติ ทุสฺสหานิ ทุปฺปูริยานิ, ทุกฺกรานีติ
อตฺโถ. อคารํ อชฺฌาวสตนฺติ อคาเร วสนฺตานํ. จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลาน-
ปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานุปฺปาทนตฺถํ ปธานนฺติ เอเตสํ จีวราทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ
อนุปฺปาทนตฺถาย ปธานนฺนาม ทุรภิสมฺภวนฺติ ทสฺเสติ. จตุรตนิกํปิ หิ ปิโลติกํ,
ปสตตณฺฑุลมตฺตํ วา ภตฺตํ, จตุรตนิกํ วา ปณฺณสาลํ, เตลสปฺปินวนีตาทีสุ วา
อปฺปมตฺตกํปิ เภสชฺชํ ปเรสํ เทถาติ วตฺตุํปิ นีหริตฺวา ทาตุํ ทุกฺกรํ อุภโต
พฺยูฬฺหสงฺคามปฺปเวสนสทิสํ. เตนาห ภควา:-
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม. อวสฺสํภาวีติ, ม. อวสฺสํภาวี อตฺตนิ ภาวีติ     ๒ ฉ.ม. ปริมุจฺจติ นาม
@๓ ฉ.ม.,อิ. ผลํ ปตฺโต ปริมุตฺโต นาม โหตีติ
                 "ทานํ จ ยุทฺธํ จ สมานมาหุ
                  อปฺปาปิ สนฺตา พหุเก ชินนฺติ
                  อปฺปํปิ เจ สทฺทหาโน ททาติ
                  เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถา"ติ. ๑-
     อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตานนฺติ เคหโต นิกฺขมิตฺวา อคารสฺส ฆราวาสสฺส
หิตาวเหหิ กสิโครกฺขาทีหิ วิรหิตํ อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ อุปคตานํ. สพฺพูปธิ-
ปฏินิสฺสคฺคตฺถํ ปธานนฺติ สพฺเพสํ ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธีนํ ๒- ปฏิ-
นิสฺสคฺคสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส อตฺถาย วิปสฺสนาย เจว มคฺเคน ๓- จ สหชาตํ
วิริยํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อิมานิ เทฺว ปธานานิ ทุรภิสมฺภวานิ, ตสฺมา. ทุติยํ.
                         ๓. ตปนียสุตฺตวณฺณนา
     [๓] ตติเย ตปนียาติ อิธ เจว สมฺปราเย จ ตปนฺตีติ ตปนียา. ตปฺปตีติ
จิตฺตสนฺตาเปน ตปฺปติ อนุโสจติ กายทุจฺจริตํ กตฺวา นนฺทยกฺโข วิย นนฺทมาณโว
วิย นนฺทโคฆาตโก วิย เทวทตฺโต วิย เทฺว ภาติกา วิย จ. เต กิร คาวึ ๔-
วธิตฺวา มํสํ เทฺว โกฏฺาเส อกํสุ. ตโต กนิฏฺโ เชฏกํ อาห "มยฺหํ ทารกา
พหู, อิมานิ เม ๕- อนฺตานิ เทหี"ติ. อถ นํ โส "สพฺพมํสํ เทฺวธา วิภตฺตํ,
ปุน กึ มคฺคสี"ติ ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. นิวตฺติตฺวา ปน ๖- โอโลเกนฺโต
มตํ ทิสฺวา "ภาริยํ เม กมฺมํ กตนฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. อถสฺส พลวโสโก อุปฺปชฺชิ.
โส ิตฏฺาเนปิ นิสินฺนฏาเนปิ ตเทว กมฺมํ อาวชฺเชติ, จิตฺตสฺสาทํ น ลภติ.
อสิตปีตขาทิตสายิตํปิสฺส สรีเร โอชํ น ผรติ, อฏฺิจมฺมมตฺตเมว อโหสิ. อถ นํ
เอโก เถโร ทิสฺวา "อุปาสก ตฺวํ ปหูตนฺนปาโน, อฏฺิจมฺมมตฺตเมว เต อวสิฏฺ,
@เชิงอรรถ: ๑  สํ.ส. ๑๕/๓๓/๒๔ สาธุสุตฺต, ขุ.ชา.ก. ๒๗/๑๑๘๓/๒๔๙ อาทิตฺตชาตก (สฺยา)
@๒ ฉ.ม.,อิ....อภิสงฺขารูปธิสงฺขาตานํ อุปธีนํ  ๓ ม. อคฺคมคฺเคน  ๔ ฉ.ม. คาวํ
@๕ สี.,อิ. เทฺว                          ๖ ฉ.ม.,อิ. จ นํ
อตฺถิ นุ โข เต กิญฺจิ ตปนียกมฺมนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ๑- โส "อาม ภนฺเต"ติ สพฺพํ
อาโรเจสิ. อถ นํ เถโร "ภาริยํ เต อุปาสก กมฺมํ กตํ, อนปราธฏฺาเน
อปรทฺธนฺ"ติ อาห. โส เตเนว กมฺเมน กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต. วจีทุจฺจริเตน
สุปฺปพุทฺธสกฺกโกกาลิกจิญฺจมาณวิกาทโย วิย ตปฺปติ. เสสเมตฺถ จตุตฺเถ จ
อุตฺตานตฺถเมวาติ. ๒-
                        ๕. อุปญฺาตสุตฺตวณฺณนา
     [๕] ปญฺจเม ทฺวินฺนาหนฺติ ทฺวินฺนํ อหํ. อุปญฺาสินฺติ อุปคนฺตฺวา คุณํ
อญฺาสึ, ชานึ ปฏิวิชฺฌินฺติ อตฺโถ. อิทานิ เต ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ยา จ
อสนฺตุฏิตาติอาทิมาห. อิมญฺหิ ธมฺมทฺวยํ นิสฺสาย สตฺถา สพฺพญฺุตํ ปตฺโต, ตสฺมา
ตสฺสานุภาวํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตา กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อิมินา
อิมํ ทีเปติ:-  "อหํ ฌานมตฺตเกน วา โอภาสนิมิตฺตมตฺตเกน วา อสนฺตุฏโ หุตฺวา
อรหตฺตมคฺคเมว อุปฺปาเทสึ. ยาว โส น อุปฺปชฺชติ, ๓- น ตาวาหํ สนฺตุฏโ อโหสึ.
ปธานสฺมึ จ อนุกฺกณฺิโต หุตฺวา อโนสกฺกนาย ตฺวาเยว ปธานกิริยํ อกาสินฺ"ติ
อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ยา จ อปฺปฏิวานิตาติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปฏิวานิตาติ
อปฺปฏิกฺกมนา อโนสกฺกนา. อปฺปฏิวานี สุทาหํ ภิกฺขเว ปทหามีติ เอตฺถ สุทนฺติ
นิปาตมตฺตํ, อหํ ภิกฺขเว อโนสกฺกนายํ ิโต โพธิสตฺตกาเล สพฺพญฺุตํ ปฏฺเนฺโต
ปธานมกาสินฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
     อิทานิ ยถา เตน ตํ ปธานํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต กามํ ตโจ จาติอาทิมาห.
ตตฺถ ปตฺตพฺพนฺติ อิมินา ปตฺตพฺพคุณชาตํ ทสฺเสติ. ปุริสถาเมนาติอาทีสุ ๔-
ปุริสสฺส าณถาโม าณวิริยํ าณปรกฺกโม จ กถิโต. สณฺานนฺติ ปนา
อปฺปวตฺตนา โอสกฺกนา, ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตาเนน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ
วิริยาธิฏฺานนฺนาม กถิตํ. เอตฺถ หิ กามํ ตโจ จาติ เอกํ องฺคํ, นฺหารุ จาติ
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. อุตฺตานตฺถเมว
@๓ ฉ.ม.,อิ. อุปฺปชฺชิ  ๔ ฉ.ม.....อาทินา
เอกํ, อฏฺิ จาติ เอกํ, มํสโลหิตนฺติ เอกํ, อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ.
ปุริสถาเมนาติอาทีนิ อธิมตฺตวิริยาธิวจนานิ. อิติ ปุริเมหิ จตูหิ องฺเคหิ
สมนฺนาคเตน หุตฺวา เอวํ อธิฏฺิตวิริยํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิริยาธิฏฺานนฺนามาติ
เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา เตน โพธิปลฺลงฺเก อตฺตโน อาคมนียปฏิปทา กถิตา.
     อิทานิ ตาย ปฏิปทาย ปฏิลทฺธคุณํ กเถตุํ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ
อปฺปมาทาธิคตาติ สติอวิปฺปวาสสงฺขาเตน อปฺปมาเทน อธิคตา, น สุตฺตปฺปมตฺเตน ๑-
ลทฺธา. สมฺโพธีติ จตุมคฺคาณํ เจว สพฺพญฺุตาณํ จ. น หิ สกฺกา เอตํ
สุตฺตปฺปมตฺเตน อธิคนฺตุนฺติ. เตนาห "อปฺปมาทาธิคตา สมฺโพธี"ติ. อนุตฺตโร
โยคกฺเขโมติ น เกวลํ โพธิเยว, อรหตฺตผลนิพฺพานสงฺขาโต อนุตฺตโร โยคกฺเขโมปิ
อปฺปมาทาธิคโตว.
     อิทานิ อตฺตนา ปฏิลทฺธคุเณสุ ภิกฺขุสํฆํ สมาทเปนฺโต ตุเมฺห เจปิ
ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺสตฺถายาติ ยสฺส อตฺถาย, ยํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุกามา
หุตฺวาติ อตฺโถ. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺม-
จริยสฺส ปริโยสานภูตํ อริยผลํ. อภิญฺา สจฺฉิกตฺวาติ อภิญฺาย อุตฺตมปญฺาย
ปจฺจกฺขํ กตฺวา. อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถาติ ปฏิลภิตฺวา ปาปุณิตฺวา วิหริสฺสถ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อปฺปฏิวานปธานํ นาเมตํ พหุปการํ อุตฺตมตฺถสาธกํ, ตสฺมา.
                        ๖. สญฺโชนสุตฺตวณฺณนา
     [๖] ฉฏฺเ สญฺโชนิเยสุ ธมฺเมสูติ ทสนฺนํ สํโยชนานํ ปจฺจยภูเตสุ
เตภูมิกธมฺเมสุ. อสฺสาทานุปสฺสิตาติ อสฺสาทโต ปสฺสิตา ปสฺสนภาโวติ อตฺโถ.
นิพฺพิทานุปสฺสิตาติ นิพฺพิทาวเสน อุกฺกณฺนวเสน ปสฺสนภาโว. ชาติยาติ
ขนฺธนิพฺพตฺติโต. ชรายาติ ขนฺธปริปากโต. มรเณนาติ ขนฺธเภทโต. โสเกหีติ
อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขเณหิ โสเกหิ. ปริเทเวหีติ ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปิตลกฺขเณหิ
@เชิงอรรถ: ๑  ม. มตฺตปฺปมตฺเตน. เอวมุปริปิ
ปริเทเวหิ. ทุกฺเขหีติ กายปฏิปีฬนทุกฺเขหิ. โทมนสฺเสหีติ มโนวิฆาตโทมนสฺเสหิ.
อุปายาเสหีติ อธิมตฺตายาสลกฺขณอุปายาเสหิ. ทุกฺขสฺมาติ สกลวฏฺฏทุกฺขโต. ปชหตีติ
มคฺเคน ปชหติ. ปหายาติ เอตฺถ ปน ผลกฺขโณ กถิโต. อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ
กถิตํ.
                         ๗. กณฺหสุตฺตวณฺณนา
     [๗] สตฺตเม กณฺหาติ น กาฬวณฺณตาย กณฺหา, กณฺหตาย ปน
อุปเนนฺตีติ นิปฺผตฺติกาฬตาย กณฺหา. สรเสนาปิ วา สพฺพากุสลา ธมฺมา กณฺหา
เอว. น หิ เตสํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ ปภสฺสรํ โหติ. อหิริกนฺติ อหิริกภาโว.
อโนตฺตปฺปนฺติ อโนตฺตปฺปิภาโว. ๑-
                         ๘. สุกฺกสุตฺตวณฺณนา
     [๘] อฏฺเม สุกฺกาติ น วณฺณสุกฺกตาย สุกฺกา, สุกฺกตาย ปน อุปเนนฺตีติ
นิปฺผตฺติสุกฺกตาย สุกฺกา. สรเสนาปิ วา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สุกฺกาเอว. เตสญฺหิ
อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ ปภสฺสรํ โหติ. หิรี จ โอตฺตปฺปํ จาติ เอตฺถ ปาปโต
ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, ภายนลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. ยมฺปเนตฺถ วิตฺถารโต วตฺตพฺพํ
สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว.
                         ๙. จริยสุตฺตวณฺณนา
     [๙] นวเม โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกํ สนฺธาเรนฺติ เปนฺติ รกฺขนฺติ. นยิธ
ปญฺาเยถ มาตาติ อิมสฺมึ โลเก ชนิกา มาตา "อยํ เม มาตา"ติ ครุจิตฺตีการวเสน
น ปญฺาเยถ. อวเสสปเทสุปิ เอเสว นโย. สมฺเภทนฺติ สงฺกรํ มริยาทเภทํ
วา. ยถา อเชฬกาติอาทีสุ เอเต หิ สตฺตา "อยํ เม มาตา"ติ "มาตุจฺฉา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม.,อิ. อโนตฺตาปิภาโว
วาติ ครุจิตฺตีการวเสน น ชานนฺติ. ยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา, ตตฺเถว
วิปฺปฏิปชฺชนฺติ. ตสฺมา อุปมํ อาหรนฺโต "ยถา อเชฬกา"ติอาทิมาห.
                    ๑๐. วสฺสูปนายิกสุตฺตวณฺณนา
     [๑๐] ทสเม ๑- อตฺถุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ. กตรอตฺถุปฺปตฺติยํ? มนุสฺสานํ
อุชฺฌายเน. ภควตา หิ ปมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ วสฺสูปนายิกา อปญฺตฺตา อโหสิ.
ภิกฺขู อนิพทฺธวาสา ๒- คิเมฺหปิ เหมนฺเตปิ ๒- อุตุวสฺเสปิ ยถาสุขํ วิจรึสุ. เต
ทิสฺวา มนุสฺสา "กถญฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา เหมนฺตํปิ คิมฺหํปิ วสฺสํปิ จาริกํ
จริสฺสนฺติ หริตานิ ติณานิ สมฺมทฺทนฺตา เอกินฺทฺริยํ ชีวํ วิเหเนฺตา พหู ขุทฺทเก
ปาเณ สงฺฆาตํ อาปาเทนฺตา. อิเม หิ นาม อญฺติตฺถิยา ทุรกฺขาตธมฺมา วสฺสาวาสํ
อลฺลียิสฺสนฺติ สงฺคาหยิสฺสนฺติ, ๓- อิเม นาม สกุณา รุกฺขคฺเค ๔- กุลาวกานิ
กริตฺวา วสฺสาวาสํ อลฺลียิสฺสนฺติ สงฺคาหยิสฺสนฺตี"ติอาทีนิ วตฺวา อุชฺฌายึสุ.
ตมตฺถํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต
ปมํ ตาว "อนุชานามิ ภิกฺขเว วสฺสํ อุปคนฺตุนฺ"ติ ๕- เอตฺตกเมว อาห. อถ ภิกฺขูนํ
"กทา นุ โข วสฺสํ อุปคนฺตพฺพนฺ"ติ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ สุตฺวา "อนุชานามิ ภิกฺขเว
วสฺสาเน วสฺสํ อุปคนฺตุนฺ"ติ อาห. อถโข ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ "กติ นุ โข
วสฺสูปนายิกา"ติ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ตํ สุตฺวา สกลํปิ อิมํ สุตฺตํ
ทสฺเสนฺโต เทฺวมา ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ วสฺสูปนายิกาติ วสฺสูปคมนา. ๖-
ปุริมิกาติ อปรชฺชุคตาย อาสาฬฺหิยา อุปคนฺตพฺพา ปุริมกตฺติกปุณฺณมีปริโยสานา
ปมา เตมาสี. ปจฺฉิมิกาติ มาสคตาย อาสาฬฺหิยา อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมกตฺติกปริโยสานา
ปจฺฉิมา เตมาสีติ.
                        กมฺมกรณวคฺโค ปโม.
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม.,อิ. ทสมํ         ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๓ ฉ.ม. สงฺกสายิสฺสนฺติ, อิ. สงฺกาสยิสฺสนฺติ. เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม.,อิ. รุกฺขคฺเคสุ   ๕ วิ.มหา. ๔/๑๘๔/๒๐๓ วสฺสูปนายิกานุชานนา
@๖ ฉ.ม.,อิ. วสฺสูปคมนานิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๕ หน้า ๑-๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=15&A=1&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=15&A=1&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=247
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1267
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1238
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1238
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20