อรรถกถาเล่มที่ ๑๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๒)

                        ๖. อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา
      [๑๖] ฉฏฺเ อปณฺณกปฏิปทนฺติ ๑- อวิรุทฺธปฏิปทํ ๒- เอกํสปฏิปทํ
นิยฺยานิกปฏิปทํ การณปฏิปทํ สารปฏิปทํ มณฺฑปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ
ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, น ตกฺกคฺคาเหน วา นยคฺคาเหน วา. เอวํ
คเหตฺวา ปฏิปนฺโน หิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุณี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา
มนุสฺสเทวนิพฺพานสมฺปตฺตีหิ หายติ ๓- ปริหายติ, อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน
ปน ตาหิ สมฺปตฺตีหิ น ปริหายติ. อตีเต กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺเนสุ ทฺวีสุ
สตฺถวาเหสุ ยกฺขสฺส วจนํ คเหตฺวา พาลสตฺถวาเหน ๔- สทฺธึ สตฺเถ อนยพฺยสนํ
ปตฺเต, ๕- ยกฺขสฺส วจนํ อคเหตฺวา "อุทกทิฏฺิฏฺาเน อุทกํ ฉฑฺเฑสฺสามา"ติ ๖-
สตฺถเก สญฺาเปตฺวา มคฺคํ ปฏิปนฺโน ปณฺฑิตสตฺถวาโห วิย. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
          "อปณฺณกํ านเมเก       ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกา
           เอตทญฺาย เมธาวี      ตํ คเณฺห ๗- ยทปณฺณกนฺ"ติ. ๘-
      โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ เอตฺถ โยนีติ ขนฺธโกฏฺาสสฺสปิ การณสฺสปิ
ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํ. "จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโย"ติอาทีสุ ๙- หิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อปณฺณกตํ ปฏิปทนฺติ  ๒ ฉ.ม. อวิรทฺธปฏิปทํ  ๓ ก. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม.,อิ....วาโห  ๕ ฉ.ม.,อิ. สตฺเถน...ปตฺโต  ๖ อิ. ฉฑฺเฑสฺสามีติ
@๗ อิ. คณฺเหยฺย  ๘ ขุ.ชา. ๒๗/๑/๑ อปณฺณกชาตก (สฺยา)
@๙ ม.มู. ๑๒/๑๕๒/๑๑๓ มหาสีหนาทสุตฺต
ขนฺธโกฏฺาโส โยนิ นาม. "โยนิ เหสา ภูมิชผลสฺส อธิคมายา"ติอาทีสุ ๑-
การณํ. "น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภวนฺ"ติ ๒- จ "ตเมนํ กมฺมชา
วาตา นิวตฺติตฺวา ๓- อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ สมฺปริวตฺเตตฺวา มาตุโยนิมุเข
สมฺปฏิปาเทนฺตี"ติ จ อาทีสุ ปสฺสาวมคฺโค. อิธ ปน การณํ อธิปฺเปตํ. อารทฺธาติ
ปคฺคหิตา ปริปุณฺณา.
      อาสวานํ ขยายาติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ ฯเปฯ มนโตปิ
สนฺทนฺตีติ ๔- วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาว โคตฺรภู, โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ ๕- สวนฺตีติ
วา อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโร. จิรปาริวาสิยฏฺเน มทิราทโย อาสวา,
อาสวา วิยาติปิ อาสวา. โลกสฺมึ หิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติ,
ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุํ อรหนฺติ. วุตฺตํ เหตํ "ปุริมา
ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสี"ติอาทิ. ๖-
อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ปุริมานิ เจตฺถ นิพฺพจนานิ
ยตฺถ กิเลสา อาสวาติ อาคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ยุชฺชนฺติ, ปจฺฉิมํ กมฺเมปิ. น เกวลญฺจ
กมฺมกิเลสาเยว อาสวา, อปิจ โข นานปฺปการกา อุปทฺทวาปิ. สุตฺเตสุ หิ "นาหํ
จุนฺท ทิฏฺธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี"ติ ๗- เอตฺถ วิวาทมูลภูตา
กิเลสา อาวสาติ อาคตา.
          "เยน เทวูปปตฺยสฺส      คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม
           ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ   มนุสฺสตฺตํ จ อมฺพุเช ๘-
           เต มยฺหํ อาสวา ขีณา   วิทฺธสฺตา วินฬีกตา"ติ ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๒๖/๑๙๑ ภูมิชสุตฺต  ๒ ม.ม. ๑๓/๔๕๗/๔๔๙ วาเสฏฺสุตฺต,
@ขุ.ธ. ๒๕/๓๙๖/๘๖ อญฺตรพฺราหฺมณวตฺถุ    ๓ สี.,อิ. นิพฺพตฺติตฺวา
@๔ ฉ.ม.,อิ. สทฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ    ๕ ฉ.ม.,อิ. ภวคฺคา
@๖ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต  ๗ ที.ปา. ๑๑/๑๘๒/๑๑๒ ปจฺจยานุญฺาตการณ
@๘ ฉ.ม. อพฺพเช   ๙ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๓ โทณสุตฺต
เอตฺถ เตภูมิกธมฺมา ๑- อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา. "ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ
สํวราย, สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๒- เอตฺถ ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธ-
พนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา.
      เต ปเนตฺถ ๓- อาสวา ยตฺถ ยถา อาคตา, ตตฺถ ตถา ๔- เวทิตพฺพา. เอเต
หิ วินเย "ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๒-
เทฺวธา อาคตา. สฬายตเน "ตโยเม อาวุโส อาสวา กามาสโว ภวาสโว
อวิชฺชาสโว"ติ ๕- ติธา อาคตา. อญฺเสุ จ สุตฺตนฺเตสุ ๖- อภิธมฺเม ๗- จ เตเยว
ทิฏฺาสเวน สทฺธึ จตุธา อาคตา. นิพฺเพธิกปริยาเย ๘- "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา
นิรยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคามินิยา, อตฺถิ อาสวา เปตฺติ-
วิสยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคามินิยา, อตฺถิ อาสวา เทวโลกคามินิยา"ติ ๙-
ปญฺจธา อาคตา. กมฺมเมเวตฺถ ๑๐- อาสวาติ วุตฺตํ. ฉกฺกนิปาเต "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา
สํวรา ปหาตพฺพา"ติอาทินา ๑๑- นเยน ฉธา อาคตา. สพฺพาสวปริยาเย ๑๒- เตเยว
ทสฺสเนน ปหาตพฺเพหิ สทฺธึ สตฺตธา อาคตา. อิธ ปน อภิธมฺมนเยน ๑๓- จตฺตาโร อาสวา
อธิปฺเปตาติ เวทิตพฺพา.
      ขยายาติ เอตฺถ ปน อาสวานํ สรสเภโทปิ ขีณากาโรปิ มคฺคผลนิพฺพานานิปิ
"อาสวกฺขโย"ติ วุจฺจนฺติ. "โย อาสวานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา
อนฺตรธานนฺ"ติ เอตฺถ หิ อาสวานํ สรสเภโท "อาสวกฺขโย"ติ วุตฺโต. "ชานโต
อหํ ภิกฺขเว ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามี"ติ ๑๔- เอตฺถ อาสวปฺปหานํ อาสวานํ
อจฺจนฺตกฺขโย อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโว "อาสวกฺขโย"ติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตภูมกํ จ กมฺมํ  ๒ วิ.มหาวิ. ๑/๓๙/๒๖ ปาราชิกกณฺฑ, องฺ.ทุก. ๒๐/๒๐๑/๙๔
@วินยเปยฺยาล  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปเนเต  ๔ ฉ.ม.,อิ. วินเย ตาว  ๕ สํ.สฬา. ๑๘/๕๐๔/๓๑๕
@ชมฺพุขาทกสํยุตฺต (สฺยา)   ๖ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๖๓/๑๗๒ าณกถา (สฺยา)
@๗ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๐๒/๒๕๘ อาสวโคจฺฉก    ๘ ฉ.ม. นิพฺเพธิกปริยาเยน
@๙ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔(๖๓)๔๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺต (สฺยา)  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. กมฺมเมว เจตฺถ
@๑๑ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙(๕๘)/๔๓๔ อาสวสุตฺต (สฺยา)     ๑๒ ม.มู. ๑๒/๑๔/๑๐
@สพฺพาสวสุตฺต   ๑๓ สี.,อิ. อาภิธมฺมิกนเยน  ๑๔ ม.มู. ๑๒/๑๕/๑๐ สพฺพาสวสุตฺต,
@สํ.นิ. ๑๖/๒๓/๒๙ อุปนิสสุตฺต
          "เสขสฺส สิกฺขมานสฺส    อุชุมคฺคานุสาริโน
           ขยสฺมึ ปมํ าณํ      ตโต อญฺา อนนฺตรา"ติ ๑-
เอตฺถ มคฺโค "อาสวกฺขโย"ติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ ๒- เอตฺถ ผลํ.
          "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส      นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺิโน
           อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ   อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๓-
เอตฺถ นิพฺพานํ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต ผลํ สนฺธาย "อาสวานํ ขยายา"ติ อาห,
อรหตฺตผลตฺถายาติ อตฺโถ.
      อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ ปิทหิตทฺวาโร. โภชเน
มตฺตญฺูติ โภชนสฺมึ ปมาณญฺู, ปฏิคฺคหณปริโภคปจฺจเวกฺขณมตฺตํ ชานาตีติ ๔-
อตฺโถ. ชาคริยํ อนุยุตฺโตติ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา ปญฺจสุ โกฏฺาเสสุ
ชาครภาวํ อนุยุตฺโต, ชาครเณเยว ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถ.
      เอวํ มาติกํ เปตฺวา อิทานิ ตเมว ปิตปฏิปาฏิยา ๕- วิภชนฺโต กถญฺจ
ภิกฺขเว ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติอาทีนมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค ๖-
วิตฺถาริโต, ตถา ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวายาติอาทีนํ. ๗-
อาวรณีเยหิ ธมฺเมหีติ ปญฺจหิ นีวรเณหิ ธมฺเมหิ. นีวรณานิ หิ จิตฺตํ อาวริตฺวา
ติฏฺนฺติ, ตสฺมา อาวรณียา ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ. สีหเสยฺยํ กปฺเปตีติ สีโห วิย
เสยฺยํ กปฺเปติ. ปาเท ปาทํ อจฺจาธายาติ วามปาทํ ทกฺขิณปาเท อติอาธาย.
สมฏฺปิเตหิ ปาเทหิ ชนฺนุเกน ชนฺนุกํ โคปฺผเกน โคปฺผกํ ฆฏิยติ, ตโต เวทนา
อุฏฺหนฺติ. ตสฺมา ตสฺส โทสสฺส ปริวชฺชนตฺถํ โถกํ อติกฺกมิตฺวา เอส ปาทํ
เปติ. ๘- เตน วุตฺตํ "ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อิติ. ๒๕/๖๒/๒๗๙ อินฺทฺริยสุตฺต ๒ ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ จูฬอสฺสปุรสุตฺต
@๓ ขุ.ธ. ๒๕/๒๕๓/๖๐ อุชฺฌานสญฺิตฺเถรวตฺถุ ๔ ฉ.ม.,อิ. ชานาติ ปชานาตีติ
@๕ สี.,อิ. ปิตมาติกํ ปฏิปาฏิยา  ๖ วิสุทฺธิ. ๑/๒๔ สีลนิทฺเทส
@๗ วิสุทฺธิ. ๑/๓๙ สีลนิทฺเทส     ๘ ม. เปสิ
      สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชญฺเน จ สมนฺนาคโต. กถํ ปเนส
นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน นาม โหตีติ? ปุริมปฺปวตฺติวเสน. อยํ หิ จงฺกเม
จงฺกมนฺโต นิทฺทาย โอกฺกมนภาวํ ตฺวา ปวตฺตมานํ กมฺมฏฺานํ เปตฺวา มญฺเจ
วา ผลเก วา นิปนฺโน นิทฺทํ อุปคนฺตฺวา ปุน ปพุชฺฌมาโน กมฺมฏฺานํ ิตฏฺาเน
คณฺหนฺโตเยว ปพุชฺฌติ. ตสฺมา นิทฺทายนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน นาม โหติ. อยํ
ตาว มูลกมฺมฏฺาเน นโย. ๑- ปริคฺคหกมฺมฏฺานวเสนาปิ ปเนส สโต สมฺปชาโน
นาม โหติ. กถํ? อยํ หิ จงฺกมนฺโต นิทฺทาย โอกฺกมนภาวํ ตฺวา ปาสาณผลเก
วา มญฺเจ วา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ "อเจตโน กาโย
อเจตเน มญฺเจ ปติฏฺิโต, อเจตโน มญฺโจ อเจตนาย ปวิยา, อเจตนา ปวี
อเจตเน อุทเก, อเจตนํ อุทกํ อเจตเน วาเต, อเจตโน วาโต อเจตเน อากาเส
ปติฏฺิโต. ตตฺถ อากาสํปิ `อหํ วาตํ อุกฺขิปิตฺวา ๒- ิตนฺ'ติ น ชานาติ,
วาโตปิ `อหํ อากาเส ปติฏฺิโต'ติ น ชานาติ. ตถา วาโต น ชานาติ `อหํ
อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ิโต'ติ ฯเปฯ มญฺโจ น ชานาติ `อหํ กายํ อุกฺขิปิตฺวา ิโต'ติ,
กาโย น ชานาติ `อหํ มญฺเจ ปติฏฺิโต'ติ. น หิ เตสํ อญฺมญฺ อาโภโค
วา สมนฺนาหาโร วา มนสิกาโร วา เจตนา วา ปฏฺนา วา อตฺถี"ติ ตสฺส
เอวํ ปจฺจเวกฺขโต ตํ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ. เอวํ นิทฺทายนฺโตปิ สโต
สมฺปชาโน นาม โหตีติ.
      อุฏฺานสญฺ มนสิกริตฺวาติ "เอตฺตกํ านํ คเต จนฺเท วา ตารกาย วา
อุฏฺหิสฺสามี"ติ อุฏฺานกาลปริจฺเฉทิกํ สญฺ มนสิกริตฺวา, จิตฺเต เปตฺวาติ
อตฺโถ. เอวํ กตฺวา สยิโต หิ ยถาปริจฺฉินฺเนเยว กาเล อุฏฺหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. นโยว        ๒ สี.,อิ. อุจฺจลิตฺวา. เอวมุปริปิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๕ หน้า ๙๐-๙๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=15&A=2002&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=15&A=2002&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=455
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=2982
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=2922
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=2922
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20