อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                           ๕. ธมฺมิกวคฺค
                         ๑. นาคสุตฺตวณฺณนา
     [๔๓] ปญฺจมสฺส ปฐเม อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธินฺติ อิทํ
"อายามานนฺทา"ติ เถรํ อามนฺเตตฺวา คตตฺตา วุตฺตํ, สตฺถา ปน อนูเนหิ
ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ตตฺถ อคมาสีติ เวทิตพฺโพ. เตนุปสงฺกมีติ
เตเหว ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อุปสงฺกมิ. ปริสิญฺจิตฺวาติ โวหารวจนเมตํ,
นฺหายิตฺวาติ อตฺโถ. ปุพฺพสทิสานิ กุรุมาโนติ ๒- รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา
อุตฺตราสงฺคจีวรํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา
ปุรตฺถิมโลกธาตุํ อภิมุโข นิโรทกภาเวน ๓- คตฺตานิ ปุพฺพสทิสานิ กุรุมาโน
อฏฺฐาสีติ อตฺโถ. ภิกฺขุสํโฆปิ เตน เตน ฐาเนน โอตริตฺวา นฺหาตฺวา
ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺถารํเยว ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิ. อิติ ตสฺมึ สมเย อากาสโต ปตมานํ
รตฺตสุวณฺณกุณฺฑลํ วิย สุริโย ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปฏิปชฺชิ, ปริสุทฺธรชตมณฺฑโล
วิย ปาจีนโลกธาตุโต จนฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ, ๔- มชฺฌฏฺฐาเนปิ ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉพฺพณฺณรํสิโย ๕- วิสฺสชฺเชตฺวา ปุพฺพโกฏฺฐกนทีตีเร อาโลกํ ๖-
อลงฺกุรุมาโน อฏฺฐาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปนฺนริตฺวา        ๒ ฉ.ม. ปุพฺพาปยมาโนติ      ๓ ฉ.ม. โวทกภาเวน
@๔ ฉ.ม. อพฺภุคฺคญฺฉิ      ๕ ฉ.ม. ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย         ๖ ฉ.ม. โลกํ
     เตน โข ปน สมเยน ฯเปฯ เสโต นาม นาโคติ เสตวณฺณตาย
เอวํลทฺธนาโม หตฺถินาโค. มหาตุริยตาฬิตวาทิเตนาติ มหนฺเตน ตุริยตาฬิตวาทิเตน.
ตตฺถ ปฐมสงฺฆฏฺฏนํ ตาฬิตํ นาม โหติ, ตโต ปรํ วาทิตํ. ชโนติ หตฺถิทสฺสนตฺถํ
สนฺนิปติตมหาชโน. ทิสฺวา เอวมาหาติ องฺคปจฺจงฺคานิ ฆํสิตฺวา นฺหาเปตฺวา
อุตฺตาเรตฺวา พหิตีเร ฐเปตฺวา คตฺตานิ นิโรทกานิ ๑- กตฺวา หตฺถาลงฺกาเรน
อลงฺกตํ ตํ มหานาคํ ทิสฺวา อิทํ "อภิรูโป วต โภ"ติ ปสํสาวจนํ อาห.
กายูปปนฺโนติ สรีรสมฺปตฺติยา อุปปนฺโน, ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโคติ อตฺโถ. อายสฺมา
อุทายีติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโร. เอตทโวจาติ ตํ มหาชนํ หตฺถิสฺส
วณฺณํ ภณนฺตํ ทิสฺวา "อยํ ชโน อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺตหตฺถิโน วณฺณํ
กเถติ, น พุทฺธหตฺถิสฺส. อหนฺทานิ อิมินา หตฺถินาเคน อุปมํ กตฺวา ๒-
พุทฺธนาคสฺส วณฺณํ กเถสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา เอตํ "หตฺถิเมว นุ โข ภนฺเต"ติ-
อาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ มหนฺตนฺติ อาโรหสมฺปนฺนํ. พรฺหนฺตนฺติ ปริณาหสมฺปนฺนํ.
เอวมาหาติ เอวํ วทติ. อถ ภควา ยสฺมา อยํ นาคสทฺโท หตฺถิมฺหิ
เจว อสฺสโคณอุรครุกฺขมนุสฺเสสุ จาปิ วตฺตติ, ๓- ตสฺมา หตฺถิมฺปิ โขติอาทิมาห.
     อาคุนฺติ ปาปกํ ลามกํ อกุสลธมฺมํ. ตมหํ นาโคติ พฺรูมีติ ตํ อหํ
อิเมหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ทฺวาทสนฺนญฺจ อกุสลจิตฺตานํ
อกรณโต นาโคติ วทามิ. อยญฺหิ น อาคุํ กโรตีติ อิมินา อตฺเถน นาโค.
อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทามีติ อิมาหิ จตุสฏฺฐิปทาหิ โสฬสหิ คาถาหิ อนุโมทามิ
อภินนฺทามิ.
     มนุสฺสภูตนฺติ เทวาทิภาวํ อนุปคนฺตฺวา ๔- มนุสฺสเมว ภูตํ. อตฺตทนฺตนฺติ
อตฺตนาเยว ทนฺตํ, น อญฺเญหิ ทมถํ อุปนีตํ. ภควา หิ อตฺตนา อุปฺปาทิเตเนว
มคฺคทมเถน จกฺขุโตปิ ทนฺโต, โสตโตปิ, ฆานโตปิ, ชิวฺหาโตปิ, กายโตปิ,
มนโตปีติ อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ ทนฺโต สนฺโต นิพฺพุโต ปรินิพฺพุโต. เตนาห
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวทกานิ  ๒ สี. อุปเมตฺวา  ๓ ฉ.ม. ปวตฺตติ  ๔ ม. อนุปคนฺตฺวา มานุสํ
@คนฺตฺวา
"อตฺตทนฺตนฺ"ติ. สมาหิตนฺติ ทุวิเธนาปิ สมาธินา สมาหิตํ. อิริยมานนฺติ
วิหรมานํ. ๑- พฺรหฺมปเถติ เสฏฺฐปเถ อมตนิพฺพานปเถ. ๒- จิตฺตสฺสูปสเม รตนฺติ
ปฐมชฺฌาเนน ปญฺจนีวรณานิ วูปสเมตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจาเร, ตติยชฺฌาเนน
ปีตึ, จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ วูปสเมตฺวา ตสฺมึ จิตฺตสฺสูปสเม รตํ อภิรตํ.
     นมสฺสนฺตีติ กาเยน นมสฺสนฺติ, วาจาย นมสฺสนฺติ, มนสา นมสฺสนฺติ,
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา นมสฺสนฺติ, สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ. สพฺพธมฺมาน
ปารคุนฺติ สพฺเพสํ ขนฺธายตนธาตุธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู
ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคูติ ฉพฺพิเธน ปารคมเนน
ปารคตํ ปารปฺปตฺตํ มตฺถกปฺปตฺตํ. เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ ทุกฺขปฺปตฺตา
สุพฺรหฺมเทวปุตฺตาทโย สุขปฺปตฺตา จ สพฺเพว ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิโน เทวาปิ
ตุเมฺห นมสฺสนฺติ. อิติ เม อรหโต สุตนฺติ อิติ มยา จตูหิ การเณหิ อรหาติ
ลทฺธโวหารานํ ตุมฺหากํเยว สนฺติเก สุตนฺติ ทีเปติ.
     สพฺพสํโยชนาตีตนฺติ สพฺพานิ ทสวิธสํโยชนานิ อติกฺกนฺตํ. วนา
นิพฺพานมาคตนฺติ ๓- กิเลสวนโต นิพฺพนํ กิเลสวนรหิตํ นิพฺพานํ อาคตํ สมฺปตฺตํ.
กาเมหิ เนกฺขมฺมรตนฺติ ทุวิเธหิ กาเมหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปพฺพชฺชา อฏฺฐ สมาปตฺติโย
จตฺตาโร จ อริยมคฺคา กาเมหิ เนกฺขมฺมํ นาม, ตตฺถ รตํ อภิรตํ. มุตฺตํ
เสลาว กญฺจนนฺติ เสลธาตุโต มุตฺตํ กญฺจนสทิสํ.
     สพฺเพ อจฺจรุจีติ สพฺพสตฺเต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิ. อฏฺฐมกํ หิ
อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย โสตาปนฺโน อจฺจรุจิ นาม, โสตาปนฺนํ อติกฺกมิตฺวา
ปวตฺตรุจิตาย สกทาคามี ฯเปฯ ขีณาสวํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย ปจฺเจกพุทฺโธ,
ปจฺเจกพุทฺธํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ อจฺจรุจิ นาม.
หิมวาวญฺเญ สิลุจฺจโยติ ๔- ยถา หิมวา ปพฺพตราชา อญฺเญ ปพฺพเต อติโรจติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิสาทมานํ  ๒ ฉ.ม. อมตปเถ นิพฺพานปเถ
@๓ ฉ.ม. นิพฺพนมาคตนฺติ  ๔ ฉ.ม. หิมวาวญฺเญ สิลุจฺจเยติ
เอวํ อติโรจตีติ อตฺโถ. สจฺจนาโมติ ตจฺฉนาโม ภูตนาโม อาคุอกรเณเนว
นาโคติ เอวํ อวิตถนาโม.
     โสรจฺจนฺติ สุจิสีลํ. อวิหึสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ. ปาทา
นาคสฺส เต ทุเวติ เต พุทฺธนาคสฺส ทุเว ปุริมปาทา.
     ตโปติ วตฺตสมาทานํ. ๑- พฺรหฺมจริยนฺติ อริยมคฺคสีลํ. จรณา นาคสฺส
ตฺยาปเรติ เต พุทฺธนาคสฺส อปเร เทฺว ปจฺฉิมปาทา. สทฺธาหตฺโถติ สทฺธามยาย
โสณฺฑาย สมนฺนาคโต. อุเปกฺขาเสตทนฺตวาติ ฉฬงฺคุเปกฺขามเยหิ เสตทนฺเตหิ
สมนฺนาคโต.
     สติ คีวาติ ยถา นาคสฺส องฺคปจฺจงฺคสฺมึ สิราชาลานํ คีวา ปติฏฺฐา,
เอวํ พุทฺธนาคสฺส โสรจฺจาทีนํ ธมฺมานํ สติ, เตน วุตฺตํ "สติ คีวา"ติ.
สิโร ปญฺญาติ ยถา หตฺถินาคสฺส สิโร อุตฺตมงฺคํ, ๒- เอวํ พุทฺธนาคสฺส
สพฺพญฺญุตญาณํ. เตน หิ โส สพฺพธมฺเม ชานาติ. เตน วุตฺตํ "สิโร ปญฺญา"ติ.
วีมํสา ธมฺมจินฺตนาติ ยถา หตฺถินาคสฺส อคฺคโสณฺโฑ วีมํสา นาม โหติ.
โส ตาย ถทฺธมุทุกํ ขาทิตพฺพาขาทิตพฺพญฺจ วีมํสติ, ตโต ปหาตพฺพํ ปชหติ,
อาทาตพฺพํ อาทิยติ, เอวเมว พุทฺธนาคสฺส ธมฺมโกฏฺฐาสปริจฺเฉทกญาณสงฺขาตา
ธมฺมจินฺตนา วีมํสา. เตน หิ ญาเณน โส ภพฺพาภพฺเพ ๓- ชานาติ. เตน วุตฺตํ
"วีมํสา ธมฺมจินฺตนา"ติ. ธมฺมกุจฺฉิสมาตโปติ ๔- ธมฺโม วุจฺจติ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ,
กุจฺฉิเยว สมาตโป กุจฺฉิสมาตโป. สมาตโป นาม สมาตปนฏฺฐานํ. ธมฺโม
กุจฺฉิสมาตโป อสฺสาติ ธมฺมกุจฺฉิสมาตโป. จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺมึ ฐิตสฺส หิ
เต ๕- อิทฺธิวิธาทิธมฺมา อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา โส กุจฺฉิสมาตโปติ วุตฺโต. วิเวโกติ
กายจิตฺตอุปธิวิเวโก. ยถา นาคสฺส วาลธิ มกฺขิกา วาเรติ, เอวํ ตถาคตสฺส
วิเวโก คหฏฺฐปพฺพชิเต วาเรติ. ตสฺมา โส วาลธีติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธุตสมาทานํ  ๒ ฉ.ม. อุตฺตมงฺโค  ๓ ม. เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ
@๔ สี. ธมฺมกุจฺฉิสมาวาโปติ  ๕ ฉ.ม. เต เต
     ฌายีติ ทุวิเธน ฌาเนน ฌายี. อสฺสาสรโตติ นาคสฺส หิ อสฺสาส-
ปสฺสาสา วิย พุทฺธนาคสฺส ผลสมาปตฺติ, ตตฺถ รโต, อสฺสาสปสฺสาเสหิ
วิย ตาย วินา น วตฺตตีติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ สํวุโตติ สพฺพทฺวาเรสุ
สํวุโต. อนวชฺชานีติ สมฺมาอาชีเวน อุปฺปนฺนานิ โภชนานิ. สาวชฺชานีติ
ปญฺจวิธมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนานิ. ๑-
     อณุํถูลนฺติ ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ. สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนนฺติ สพฺพํ
ทสวิธํปิ สํโยชนํ ฉินฺทิตฺวาน. น อุปลิมฺปติ โลเกนาติ ๒- โลเกน สทฺธึ
ตณฺหามานทิฏฺฐิเลเปหิ น ลิปฺปติ. มหาคฺคินีติ มหาอคฺคิ. วิญฺญูหิ เทสิตาติ อิธ
ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโรว วิญฺญู ปณฺฑิโต, เตน เทสิตาติ อตฺโถ.
วิญฺญายนฺติ ๓- มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตนฺติ อุทายิตฺเถรนาเคน เทสิตํ
พุทฺธนาคํ อิตเร ขีณาสวนาคา วิชานิสฺสนฺติ.
     สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตีติ โพธิปลฺลงฺเก กิเลสปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพุโต, ยมกสาลนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสติ.
เอวํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต อุทายิตฺเถโร โสฬสหิ คาถาหิ จตุสฏฺฐิยา ปเทหิ
ทสพลสฺส วณฺณํ กเถนฺโต เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, ภควา อนุโมทิ. เทสนาวสาเน
จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสูติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๑๒๐-๑๒๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=2698&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=2698&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=22&i=314
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=22&A=8113
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=22&A=8092
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=22&A=8092
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_22