อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                            ๒. มหาวคฺค
                        ๑. เวรญฺชสุตฺตวณฺณนา
       [๑๑] ทุติยสฺส ปเม อภิวาเทตีติ เอวมาทีนิ น สมโณ โคตโมติ เอตฺถ
วุตฺตนกาเรน โยเชตฺวา เอวมตฺถโต เวทิตพฺพานิ ๘- "น วนฺทติ นาสนา วุฏฺาติ,
นาปิ `อิธ โภนฺโต นิสีทนฺตู'ติ เอวํ อาสเนน วา นิมนฺเตตี"ติ. เอตฺถ หิ วาสทฺโท
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โอสาเรติ  ๒ ฉ.ม. อปเนยฺเยโสติ อปเนยฺโย นีหริตพฺโพ เอส
@๓ ฉ.ม. ผุณมานสฺสาติ  ๔ สี.,ก. ปหรนฺติ  ๕ สี.,ก. พพฺพรสทฺทํ
@๖ ฉ.ม. สํวาสายนฺติ  ๗ ฉ.ม. วิชานาถาติ  ๘ ฉ.ม. เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ
วิภาวเน นาม อตฺเถ "รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติอาทีสุ วิย. เอวํ วตฺวา
อถ อตฺตโน อภิวาทนาทีนิ อกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาห ตยิทํ โภ โคตม
ตเถวาติ. ยํ ตํ มยา สุตํ, ตํ ตเถว, ตํ สวนญฺจ เม ทสฺสนญฺจ สํสนฺทติ
สเมติ, อตฺถโต เอกีภาวํ คจฺฉติ. น หิ ภวํ โคตโม ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตตีติ.
เอวํ อตฺตนา สุตํ ทิฏฺเน นิคเมตฺวา นินฺทนฺโต อาห ตยิทํ โภ โคตม น
สมฺปนฺนเมวาติ ตํ อภิวาทนาทีนํ อกรณํ อยุตฺตเมว.
     อถสฺส ภควา อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนโทสํ อนุปคมฺม กรุณาสีตเลน ทหเยน
ตํ อญฺาณํ วิธมิตฺวา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุกาโม นาหนฺตํ พฺราหฺมณาติอาทิมาห.
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:- อหํ พฺราหฺมณ อปฺปฏิหเตน สพฺพญฺุตาณจกฺขุนา
โอโลเกนฺโตปิ ตํ ปุคฺคลํ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก น ปสฺสามิ. ยมหํ
อภิวาเทยฺยํ วา ปจฺจุฏฺเยฺยํ วา อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ. อนจฺฉริยํ วา เอตํ,
สฺวาหํ อชฺช สพฺพญฺุตํ ปตฺโต เอวรูปํ นิปจฺจการารหํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ.
อปิจ โข ยทาปาหํ สมฺปติชาโตว อุตฺตเรน มุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สกลํ
ทสสหสฺสีโลกธาตุํ โอโลเกสึ, ตทาปิ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก ตํ ปุคฺคลํ
น ปสฺสามิ, ยสฺสาหํ ๑- เอวรูปํ นิปจฺจการํ กเรยฺยํ. อถโข มํ โสฬสกปฺปสหสฺสายุโก
ขีณาสวมหาพฺรหฺมาปิ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา "ตฺวํ สเทวเก ๒- โลเก มหาปุริโส, ตฺวํ
สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺโค จ เชฏฺโ จ เสฏฺโ จ, นตฺถิ ตยา อุตฺตริตโร"ติ
สญฺชาตโสมนสฺโส ปฏิมาเนสิ. ตทาปิ จาหํ อตฺตนา อุตฺตริตรํ อปสฺสนฺโต
อาสภิวาจํ นิจฺฉาเรสึ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ
โลกสฺสา"ติ. เอวํ สมฺปติชาตสฺสาปิ มยฺหํ อภิวาทนาทิรโห ปุคฺคโล นตฺถิ,
สฺวาหํ อิทานิ สพฺพญฺุตํ ปตฺโต กํ อภิวาเทยฺยํ. ตสฺมา ตฺวํ พฺราหฺมณ มา
ตถาคตา ๓- เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ ปตฺถยิ. ๔- ยญฺหิ พฺราหฺมณ ตถาคโต อภิวาเทยฺย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยมหํ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ม. ตถาคเต  ๔ ม. ปตฺถยิตฺถ
วา ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตยฺย, มุทฺธาปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รตฺติปริโยสาเน
ปริปากสิถิลพนฺธนํ วณฺฏา มุตฺตตาลผลํ วิย คีวโต ฉิชฺชิตฺวา สหสาว ภูมิยํ
วิปเตยฺย.
     เอวํ วุตฺเตปิ พฺราหฺมโณ ทุปฺปญฺตาย ตถาคตสฺส โกลเชฏฺภาวํ
อสลฺลกฺเขนฺโต เกวลํ ตํ วจนํ อสหมาโน อาห อรสรูโป ภวํ โคตโมติ. อยํ
กิรสฺส อธิปฺปาโย:- ยํ โลเก อภิวาทนปจฺจุฏฺานอญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมํ "สามคฺคิ-
รโส"ติ วุจฺจติ, ตํ โภโต โคตมสฺส นตฺถิ. ตสฺมา อรสรูโป ภวํ โคตโม, อรสชาติโก
อรสสภาโวติ. อถสฺส ภควา จิตฺตมุทุภาวชนนตฺถํ อุชุวิปจฺจนกภาวํ ปริหรนฺโต อญฺถา
ตสฺส วจนสฺส อตฺถํ อตฺตนิ สนฺทสฺเสนฺโต อตฺถิ เขฺวส พฺราหฺมณ ปริยาโยติอาทิมาห.
     ตตฺถ อตฺถิ เขฺวสาติ อตฺถิ โข เอส. ปริยาโยติ การณํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- อตฺถิ โข พฺราหฺมณ เอตํ การณํ, เยน การเณน มํ "อรสรูโป
ภวํ โคตโม"ติ วทมาโน ปุคฺคโล สมฺมา วเทยฺย, อวิตถวาทีติ สงฺขํ คจฺเฉยฺย,
กตโม ปน โสติ? เย เต พฺราหฺมณ รูปรสา ฯเปฯ โผฏฺพฺพรสา, เต ตถาคตสฺส
ปหีนาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? เย เต ชาติวเสน วา อุปปตฺติวเสน วา เสฏฺ-
สมฺมตานมฺปิ ปุถุชฺชนานํ รูปารมฺมณาทีนิ อสฺสาเทนฺตานํ อภินนฺทนฺตานํ รชฺชนฺตานํ
อุปฺปชฺชนฺติ กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสา สทฺทรสา คนฺธรสา รสรสา โผฏฺพฺพรสา,
เย อิมํ โลกํ คีวายํ พนฺธิตฺวา วิย อาวิญฺฉนฺติ วตฺถารมฺมณาทิสามคฺคิยา วา ๑-
อุปฺปนฺนตฺตา สามคฺคิรสาติ วุจฺจนฺติ, เต สพฺเพปิ ตถาคตสฺส ปหีนา. "มยฺหํ
ปหีนา"ติ วตฺตพฺเพปิ มมํกาเรน ๒- อตฺตานํ อนุกฺขิปนฺโต ธมฺมํ เทเสติ.
เทสนาวิลาโส วา เอส ตถาคตสฺส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.... สามคฺคิยญฺจ  ๒ ฉ.ม. มมากาเรน
     ตตฺถ ปหีนาติ จิตฺตสนฺตานโต วิคตา, ปชหิตา วา. เอตสฺมึ ปนตฺเถ กรเณ
สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ. อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ ตณฺหาวิชฺชามยมูลํ เอเตสนฺติ
อุจฺฉินฺนมูลา. ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา. ยถา หิ
ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส
ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺายติ, เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูเล รูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา
เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ เต
ตาลาวตฺถุกตาติ วุจฺจนฺติ. อวิรุฬฺหิธมฺมตฺตา วา มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตาติ
ตาลาวตฺถุกตา. ยสฺมา ปน เอวํ ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา โหนฺติ, ยถา
เนสํ ปจฺฉาภาโว น โหติ, ตถา กตา โหนฺติ. ตสฺมา อาห อนภาวํกตาติ.
อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ อนาคเต อนุปฺปชฺชนกสภาวา.
     โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยญฺจ โข ตฺวํ สนฺธาย วเทสิ, โส
ปริยาโย น โหติ. นนุ จ เอวํ วุตฺเต โย พฺราหฺมเณน วุตฺโต สามคฺคิรโส,
ตสฺส อตฺตนิ วิชฺชมานตา อนุญฺาตา โหตีติ? น โหติ. โย หิ นํ สามคฺคิรสํ
กาตุํ ภพฺโพ หุตฺวา น กโรติ, โส ตทภาเวน อรสรูโปติ วตฺตพฺพตํ อรหติ.
ภควา ปน อภพฺโพว เอตํ กาตุํ, เตนสฺส การเณน ๑- อภพฺพตํ ปกาเสนฺโต อาห
"โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสี"ติ. ยํ ปริยายํ สนฺธาย ตฺวํ มํ "อรสรูโป"ติ
วเทสิ, โส อเมฺหสุ เนว วตฺตพฺโพติ.
     เอวํ พฺราหฺมโณ อตฺตนา อธิปฺเปตํ อรสรูปตํ อาโรเปตุํ อสกฺโกนฺโต
อถาปรํ นิพฺโภโค ภวนฺติอาทิมาห. สพฺพปริยาเยสุ เจตฺถ วุตฺตนเยเนว โยชนากฺกมํ
วิทิตฺวา สนฺธาย ภาสิตมตฺถํ เอวํ เวทิตพฺพํ:- พฺราหฺมโณ ตเทว วโยวุฑฺฒานํ
อภิวาทนาทิกมฺมํ โลเก "สามคฺคิปริโภโค"ติ มญฺมาโน ตทภาเวน จ ภควนฺตํ
"นิพฺโภโค"ติอาทิ อาห. ภควา จ ยฺวายํ รูปาทีสุ สตฺตานํ ฉนฺทราคปริโภโค,
ตทภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายมนุชานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กรเณ
     ปุน พฺราหฺมโณ ยํ โลเก วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนาทิกุสลสมุทาจารกมฺมํ
โลกิยา กโรนฺติ, ตสฺส อกิริยํ สมฺปสฺสมาโน ภควนฺตํ อกิริยวาโทติ อาห.
ภควา ปน ยสฺมา กายทุจฺจริตาทีนํ อกิริยํ วทติ, ตสฺมา ตํ อกิริยวาทิตํ ๑- อตฺตนิ
สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายมนุชานิ. ตตฺถ เปตฺวา กายทุจฺจริตาทีนิ อวเสสา
อกุสลา ธมฺมา อเนกวิหิตา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ เวทิตพฺพา.
     ปุน พฺราหฺมโณ ตเทว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต "อิมํ อาคมฺม
อยํ โลกตนฺติ โลกปฺปเวณี อุจฺฉิชฺชตี"ติ  มญฺมาโน ภควนฺตํ อุจฺเฉทวาโทติ
อาห. ภควา ปน ยสฺมา ปญฺจกามคุณิกราคสฺส เจว อกุสลจิตฺตทฺวยสมฺปยุตฺตสฺส
จ โทสสฺส อนาคามิมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ, สพฺพากุสลสมฺภวสฺส ปน โมหสฺส
อรหตฺตมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ, เปตฺวา เต ตโย อวเสสานํ ปาปกานํ อกุสลานํ
ธมฺมานํ ยถานุรูปํ จตูหิ มคฺเคหิ อุจฺเฉทํ วทติ, ตสฺมา ตํ อุจฺเฉทวาทํ ๒- อตฺตนิ
สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายมนุชานิ.
     ปุน พฺราหฺมโณ "ชิคุจฺฉติ มญฺเ สมโณ โคตโม อิทํ วโยวุฑฺฒานํ
อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมํ, เตน น ตํ กโรตี"ติ มญฺมาโน ภควนฺตํ เชคุจฺฉีติ อาห.
ภควา ปน ยสฺมา ชิคุจฺฉติ กายทุจฺจริตาทีหิ, ยานิ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ เจว ยา จ
อเนกวิหิตานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติ สมาปชฺชนา สมงฺคิภาโว, ตํ
สพฺพํปิ คูถํ วิย มณฺฑนกชาติโก ปุริโส ชิคุจฺฉติ หิริยติ, ตสฺมา ตํ เชคุจฺฉิตํ
อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายมนุชานิ. ตตฺถ กายทุจฺจริเตนาติอาทิ
กรณวจนํ อุปโยคตฺเถ ทฏฺพฺพํ.
     ปุน พฺราหฺมโณ ตเทว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต "อยํ อิทํ
โลกเชฏฺกกมฺมํ วิเนติ วินาเสติ, อถวา ยสฺมา เอตํ สามีจิกมฺมํ น กโรติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อกิริยวาทํ  ๒ ม. ตํ อุจฺเฉทภาวํ
ตสฺมา อยํ วิเนตพฺโพ นิคฺคณฺหิตพฺโพ"ติ มญฺมาโน ภควนฺตํ เวนยิโกติ
อาห. ตตฺรายํ วจนตฺโถ ๑-:- วินยตีติ วินโย, วินาเสตีติ วุตฺตํ โหติ. วินโยเอว
เวนยิโก. วินยํ วา อรหตีติ เวนยิโก, นิคฺคหํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ. ภควา
ปน ยสฺมา ราคาทีนํ วินยาย วูปสมาย ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมา เวนยิโก
โหติ. อยเมว เจตฺถ ปทตฺโถ:- วินยาย ธมฺมํ เทเสตีติ เวนยิโก. วิจิตฺรา หิ
ตทฺธิตวุตฺติ. สฺวายนฺตํ เวนยิกภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายมนุชานิ.
     ปุน พฺราหฺมโณ ยสฺมา อภิวาทนาทีนิ สามีจิกมฺมานิ กโรนฺตา วโยวุฑฺเฒ
โตเสนฺติ หาเสนฺติ, อกโรนฺตา ปน ตาเปนฺติ วิเหเสนฺติ โทมนสฺสํ เนสํ
อุปฺปาเทนฺติ, ภควา จ ตานิ น กโรติ, ตสฺมา "อยํ วโยวุฑฺเฒ ตปตี"ติ
มญฺมาโน สปฺปุริสาจารวิรหิตตฺตา วา "กปณปุริโส อยนฺ"ติ มญฺมาโน ภควนฺตํ
ตปสฺสีติ อาห. ตตฺรายํ ปทตฺโถ:- ตปตีติ ตโป, โรเสติ วิเหเสตีติ อตฺโถ.
สามีจิกมฺมากรณสฺเสตํ อธิวจนํ. ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป
พฺยญฺชนานิ อวิจาเรตฺวา โลเก กปณปุริโส ตปสฺสีติ วุจฺจติ. ภควา ปน
เย อกุสลา ธมฺมา โลกํ ตปนโต ตปนียาติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ปหีนตฺตา ยสฺมา
ตปสฺสีติ สงฺขํ คโต, ตสฺมา ตํ ตปสฺสิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยาย-
มนุชานิ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- ตปนฺตีติ ตปา, อกุสลานํ ธมฺมานเมตํ อธิวจนํ.
เต ตเป อสฺสิ นิรสฺสิ ปหาสิ วิทฺธํสีติ ตปสฺสี.
     ปุน พฺราหฺมโณ ตํ อภิวาทนาทิกมฺมํ เทวโลกคพฺภสมฺปตฺติยา เทวโลกปฏิสนฺธิ-
ปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ มญฺมาโน ภควติ จสฺส อภาวํ ทิสฺวา ภควนฺตํ
อปคพฺโภติ อาห. โกธวเสน วา ภควโต มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ โทสํ
ทสฺเสนฺโตปิ เอวมาห. ตตฺรายํ ปทตฺโถ ๒-:- คพฺภโต อปคโตติ อปคพฺโภ, อภพฺโพ
เทวโลกูปปตฺตึ ปาปุณิตุนฺติ อธิปฺปาโย. หีโน วา คพฺโภ อสฺสาติ อปคพฺโภ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทตฺโถ  ๒ ฉ.ม. วจนตฺโถ
เทวโลกคพฺภปริพาหิรตฺตา  อายตึ หีนคพฺภปฏิลาภภาคีติ หีโน วาสฺส ๑- มาตุกุจฺฉิสฺมึ
คพฺภวาโส อโหสีติ อธิปฺปาโย. ภควโต ปน ยสฺมา อายตึ คพฺภเสยฺยา อปคตา,
ตสฺมา โส ตํ อปคพฺภตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายมนุชานิ. ตตฺราปิ ๒-
ยสฺส โข พฺราหฺมณ อายตึ คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ปหีนาติ เอเตสํ
ปทานํ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ:- พฺราหฺมณ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อนาคเต คพฺภเสยฺยา
ปุนพฺภเว จ อภินิพฺพตฺติ อนุตฺตเรน มคฺเคน วิหตการณตฺตา ปหีนา. คพฺภเสยฺยาคหเณน
เจตฺถ ชลาพุชโยนิ คหิตา, ปุนฬฺภวาภินิพฺพตฺติคฺคหเณน อิตรา ติสฺโสปิ.
     อปิจ คพฺภสฺส เสยฺยา คพฺภเสยฺยา. ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภิ-
นิพฺพตฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยถา จ วิญฺาณฏฺิตีติ วุตฺเตปิ น
วิญฺาณโต อญฺา ิติ อตฺถิ, เอวมิธาปิ น คพฺภโต อญฺา เสยฺยา
เวทิตพฺพา. อภินิพฺพตฺติ จ นาม ยสฺมา ปุนพฺภวภูตาปิ อปุนพฺภวภูตาปิ อตฺถิ, อิธ
จ ปุนพฺภวภูตา อธิปฺเปตา, ตสฺมา วุตฺตํ "ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภิ-
นิพฺพตฺตี"ติ.
     เอวํ อาคตกาลโต ปฏฺาย อรสรูปตาทีหิ อฏฺหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺตํปิ
พฺราหฺมณํ ภควา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต อนุกมฺปาย
สีตเลเนว ๓- จกฺขุนา พฺราหฺมณํ โอโลเกนฺโต ยํ ธมฺมธาตุํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา เทสนา-
วิลาสปฺปตฺโต นาม โหติ, ตสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา วิคตวลาหเก
นเภ ปุณฺณจนฺโท วิย จ สรทกาเล สุริโย วิย จ พฺราหฺมณสฺส หทยนฺธการํ
วิธมนฺโต ๔- ตานิเยว อกฺโกสวตฺถูนิ เตน เตน ปริยาเยน อญฺถา เทเสตฺวา
ปุนปิ อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ปฏิลทฺธํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตสฺส  ๒ ฉ.ม. ตตฺร จ
@๓ สี. อนุกมฺปาสีตเลเนว  ๔ ฉ.ม. วิธเมนฺโต
ตาทิคุณลกฺขณํ ปวีสมจิตฺตตํ อกุปฺปธมฺมตญฺจ ปกาเสนฺโต "อยํ พฺราหฺมโณ เกวลํ
ปลิตสิรขณฺฑทนฺตวลิตฺตจตาทีหิ อตฺตโน วุฑฺฒภาวํ สลฺลกฺเขติ, โน จ โข ชานาติ
อตฺตานํ ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ ๑- มรเณน อพฺภาหตํ
อชฺช มริตฺวา ปุน เสฺวว อุตฺตานสยนทารกภาวคมนียํ. มหนฺเตน โข ปน อุสฺสาเหน
มม สนฺติกํ อาคโต, ตทสฺส อาคมนํ สาตฺถกํ โหตู"ติ จินฺเตตฺวา อิมสฺมึ โลเก
อตฺตโน อปฺปฏิสมํ ปุเรชาตภาวํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน
พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิ.
     ตตฺถ เสยฺยถาปีติอาทีนํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ
ปน วิเสโส:- เหฏฺา วุตฺตนเยเนว หิ เต กุกฺกุฏโปตกา ปกฺเข วิธุนนฺตา
ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติ. เอวํ นิกฺขมนฺตานญฺจ ๒- เตสํ โย ปมตรํ
นิกฺขมติ, โส เชฏฺโติ วุจฺจติ. ตสฺมา ภควา ตาย อุปมาย อตฺตโน เชฏฺภาวํ
สาเธตุกาโม พฺราหฺมณํ ปุจฺฉติ โย นุ โข เตสํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ ฯเปฯ กินฺติ
สฺวาสฺส วจนีโยติ. ตตฺถ กุกฺกุฏจฺฉาปกานนฺติ กุกฺกุฏโปตกานํ. กินฺติ สฺวาสฺส
วจนีโยติ โส กินฺติ วจนีโย อสฺส, กึ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย เชฏฺโ วา กนิฏฺโ
วาติ.
     "เชฏฺโ"ติสฺส โภ โคตม วจนีโยติ โภ โคตม โส เชฏฺโอิติ อสฺส
วจนีโย. กสฺมาติ เจ? โส หิ เนสํ เชฏฺโติ, ยสฺมา โส เตสํ วุฑฺฒตโรติ
อตฺโถ. อถสฺส ภควา อุปมํ สมฺปฏิปาเทนฺโต เอวเมว โขติ อาห. ยถา โส
กุกฺกุฏโปตโก, เอวํ อหมฺปิ. อวิชฺชาคตาย ปชายาติ อวิชฺชา วุจฺจติ อญฺาณํ,
ตตฺถ คตาย. ปชายาติ สตฺตาธิวจนเมตํ, อวิชฺชาโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺเสุ สตฺเตสูติ
วุตฺตํ โหติ. อณฺฑภูตายาติ อณฺเฑ ภูตาย ชาตาย ๓- สญฺชาตาย. ยถา หิ อณฺเฑ
นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจนฺติ, เอวมยํ สพฺพาปิ ปชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อธิภูตํ  ๒ ม. นิกฺขนฺตานํ  ๓ ฉ.ม. ปชาตาย
อวิชฺชณฺฑโกเส นิพฺพตฺตตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจติ. ปริโยนทฺธายาติ เตน
อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺธาย พทฺธาย เวิตาย. อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวาติ
ตํ อวิชฺชามยํ อณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา. เอโกว โลเกติ สกเลปิ โลกสนฺนิวาเส
อหเมว เอโก อทุติโย. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ อุตฺตรวิรหิตํ
สพฺพเสฏฺ สมฺมา สามญฺจ โพธึ, อถวา ปสตฺถํ สุนฺทรญฺจ โพธึ. อรหตฺต-
มคฺคาณสฺเสตํ นามํ, สพฺพญฺุตาณสฺสาปิ นามเมว, อุภยมฺปิ วฏฺฏติ. อญฺเสํ
อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ, น โหตีติ? น โหติ. กสฺมา? อสพฺพคุณ-
ทายกตฺตา. เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส
วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, กสฺสจิ สาวกปารมิาณํ.
ปจฺเจกพุทฺธานํปิ ปจฺเจกโพธิาณเมว เทติ, พุทฺธานํ ปน สพฺพคุณสมฺปตฺตึ
เทติ อภิเสโก วิย รญฺโ สพฺพโลกิสฺสรภาวํ. ตสฺมา อญฺสฺส กสฺสจิปิ
อนุตฺตรา โพธิ น โหตีติ. อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภญฺาสึ ปฏิวิชฺฌึ, ปตฺโตมฺหิ
อธิคโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ ยเทตํ ภควตา "เอวเมว โข"ติอาทินา นเยน วุตฺตํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ,
ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพํ:- ยถา หิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อตฺตโน อณฺเฑสุ
อธิสยนาทิติวิธกิริยากรณํ, เอวํ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต
อตฺตโน สนฺตาเน อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ติวิธานุปสฺสนากรณํ, กุกฺกุฏิยา
ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต
ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส อปริหานิ, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน
อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน
ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑกปาลานํ
ตนุภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส
ตนุภาโว, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏโปตกสฺส ปาทนขตุณฺฑกานํ
ถทฺธขรภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส
ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว,
กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏโปตกสฺส ปริณามกาโล วิย โพธิสตฺตภูตสฺส
ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิกาโล
คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏโปตกสฺส ปาทนขสิขาย
วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา
อภินิพฺภิทากาโล วิย ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณคพฺภํ ๑-
คณฺหาเปตฺวา อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา
ฉอภิญฺาปกฺเข ๒- ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา สกลพุทฺธคุณานํ สจฺฉิกตกาโล เวทิตพฺโพ.
     อหญฺหิ พฺราหฺมณ เชฏฺโ โลกสฺสาติ พฺราหฺมณ ยถา เตสํ กุกฺกุฏ-
โปตกานํ ปมตรํ อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภินิพฺพตฺโต ๓- กุกฺกุฏโปตโก เชฏฺโ โหติ,
เอวํ อวิชฺชาคตาย ปชาย ตํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปมตรํ อริยาย ชาติยา
ชาตตฺตา อหญฺหิ เชฏฺโ วุฑฺฒตโมติ สงฺขํ คโต, สพฺพคุเณหิ ปน อปฺปฏิสมตฺตา
เสฏฺโติ.
     เอวํ ภควา อตฺตโน อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ พฺราหฺมณสฺส ปกาเสตฺวา
อิทานิ ยาย ปฏิปทาย ตํ อธิคโต, ตํ ปฏิปทํ ปุพฺพภาคโต ปภูติ ทสฺเสตุํ
อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห. ตตฺถ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณ
วิริยํ อโหสีติ พฺราหฺมณ น มยา อยํ อนุตฺตโร เชฏฺเสฏฺภาโว กุสีเตน
มุฏฺสฺสตินา สารทฺธกาเยน วิกฺขิตฺตจิตฺเตน อธิคโต, อปิจ โข ตทธิคมาย
อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ อโหสิ. โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนน มยา จตุสมฺมปฺปธาน-
เภทํ วิริยํ อารทฺธํ อโหสิ, ปคฺคหิตํ อสิถิลปฺปวตฺติตํ. อารทฺธตฺตาเยว จ มเมตํ ๔-
อสลฺลีนํ อโหสิ. น เกวลญฺจ วิริยเมว, สติปิ เม อารมฺมณาภิมุขีภาเวน ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิปสฺสนาาณํ คพฺภํ  ๒ ฉ.ม. อภิญฺาปกฺเข
@๓ ม. อภินิพฺภิโท  ๔ ฉ.ม. เมตํ  ๕ ฉ.ม. อารมฺมณาภิมุขภาเวน
อุปฏฺิตา อโหสิ, อุปฏฺิตตฺตาเยว จ อปฺปมฺมุฏฺา. ๑- ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธติ
กายจิตฺตปสฺสทฺธิวเสน กาโยปิ เม ปสฺสทฺโธ อโหสิ. ตตฺถ ยสฺมา นามกาเย
ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเยว อโหสิ, ๒- ตสฺมา "นามกาโย รูปกาโย"ติ
อวิเสเสตฺวาว "ปสฺสทฺโธ กาโย"ติ วุตฺตํ. อสารทฺโธติ โส จ โข ปสฺสทฺธตฺตาเยว
อสารทฺโธ, วิคตทรโถติ วุตฺตํ โหติ. สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ จิตฺตํปิ เม
สมฺมา อาหิตํ สุฏฺุ ปิตํ อปฺปิตํ วิย อโหสิ, สมาหิตตฺตาเอว จ ตํ เอกคฺคํ
อจลํ นิปฺผนฺทนนฺติ. เอตฺตาวตา ฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา โหติ.
     อิทานิ อิมาย ปฏิปทาย อธิคตปมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา วิชฺชาตฺตย-
ปริโยสานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต โส โข อหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ ตาว
วินิจฺฉยนเยน วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค ๓- วุตฺตเมว.
     อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทีสุ ปน วิชฺชาติ วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชา. กึ
วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาสํ. อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณฏฺเน
ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห. ตโมติ เสฺวว โมโห ตปฺปฏิจฺฉาทกฏฺเน ตโม นาม. อาโลโกติ
สาเอว วิชฺชา โอภาสกรณฏฺเน อาโลโกติ. เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ  อตฺโถ,
เสสํ ปสํสาวจนํ. โยชนา ปเนตฺถ:- อยํ โข เม วิชฺชา อธิคตา, ตสฺส
เม อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา, วินฏฺาติ อตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา
อุปฺปนฺนา. เอส นโย อิตรสฺมึปิ ปททฺวเย. ยถาตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ,
สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺส วิริยาตาเปน อาตาปิโน กาเย จ ชีวิเต จ
อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺส เปสิตจิตฺตสฺสาติ ๔- อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา
อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเยฺย, วิชฺชา
อุปฺปชฺเชยฺย, ตโม วิหญฺเยฺย, อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย, เอวเมว มม อวิชฺชา วิหตา,
วิชฺชา อุปฺปนฺนา, ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน. เอตสฺส เม ปธานานุโยคสฺส
อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมฺมุฏฺา  ๒ ฉ.ม. โหติ
@๓ วิสุทฺธิ. ๑/๑๗๕ ปวีกสิณนิทฺเทส ปมชฺฌานวณฺณนา  ๔ ฉ.ม. เปสิตตฺตสฺสาติ
     อยํ โข เม พฺราหฺมณ ปมา อภินิพฺภิทา อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปสฺเสว
อณฺฑโกสมฺหาติ อยํ โข มม พฺราหฺมณ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณมุขตุณฺฑเกน
ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปมา อภินิพฺภิทา ปมา
นิกฺขนฺติ ปมา อริยชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย
วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺภิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย
ปจฺฉา ชาตีติ. ๑- อยํ ตาว ปุพฺเพนิวาสกถาย นโย.
     จุตูปปาตกถายํ ปน วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุาณวิชฺชา. อวิชฺชาติ จุตูปปาต-
ปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. ยถา ปน ปุพฺเพนิวาสกถาย "ปุพเพนิวาสานุสฺสติาณมุขตุณฺฑเกน
ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ
"จุตูปปาตาณมุขตุณฺฑเกน จุตูปปาตปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา"ติ
วตฺตพฺพํ.
     ยํ ปเนตํ ปจฺจเวกฺขณาณปริคฺคหิตํ อาสวานํ ขยาณาธิคมํ พฺราหฺมณสฺส
ทสฺเสนฺโต อยํ โข เม พฺราหฺมณ ตติยา วิชฺชาติอาทิมาห, ตตฺถ วิชฺชาติ อรหตฺต-
มคฺคาณํ วิชฺชา. ๒- อวิชฺชาติ จตุสจฺจปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. อยํ โข เม พฺราหฺมณ
ตติยา อภินิพฺภิทา อโหสีติ เอตฺถ อยํ โข มม พฺราหฺมณ อาสวานํ ขยาณมุข-
ตุณฺฑเกน จตุสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตติยา อภินิพฺภิทา
ตติยา นิกฺขนฺติ ตติยา อริยชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา
ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺภิทา
นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉา ชาตีติ.
     เอตฺตาวตา กึ ทสฺเสตีติ? โส หิ พฺราหฺมณ กุกฺกุฏจฺฉาปโก อณฺฑโกสํ
ปทาเลตฺวา ตโต นิกฺขมนฺโต สกิเมว ชายติ, อหํ ปน ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธ-
ปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ปมํ ตาว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณวิชฺชาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจาชาตีติ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. อรหตฺตมคฺควิชฺชา
ชาโต, ตโต สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ทุติยํ
ทิพฺพจกฺขุาณวิชฺชาย ชาโต, ปุน จตุสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา
ตติยํ อาสวานํ ขยาณวิชฺชาย ชาโต. เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ ติกฺขตฺตุํ ชาโตมฺหิ.
สา จ เม ชาติ อริยา สุนฺทรา ปริสุทฺธาติ ๑- อิทํ ทสฺเสติ. เอวํ ทสฺเสนฺโต
จ ปุพฺเพนิวาสาเณน อตีตํสาณํ, ทิพฺพจกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํสาณํ,
อาสวกฺขเยน สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณนฺติ เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ สพฺเพปิ สพฺพญฺุคุเณ
ปกาเสตฺวา อตฺตโน อริยาย ชาติยา เชฏฺเสฏฺภาวํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสิ.
     เอวํ วุตฺเต เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ เอวํ ภควตา โลกานุกมฺปเกน พฺราหฺมณํ
อนุกมฺปมาเนน วินิคูหิตพฺเพปิ อตฺตโน อริยาย ชาติยา เชฏฺเสฏฺภาวํ วิชฺชาตฺตยปฺ-
ปกาสิกาย ธมฺมเทสนาย วุตฺเต ปีติวิปฺผารปริปุณฺณคตฺตจิตฺโต เวรญฺโช พฺราหฺมโณ
ตํ ภควโต อริยาย ชาติยา เชฏฺเสฏฺภาวํ วิทิตฺวา "อีทิสํ นามาหํ สพฺพโลกเชฏฺ
สพฺพคุณสมนฺนาคตํ สพฺพญฺุํ `อญฺเสํ อภิวาทนาทิกมฺมํ น กโรตี'ติ อวจํ,
ธิรตฺถุ วต โภ อญฺาณนฺ"ติ อตฺตานํ ครหิตฺวา "อยํ อิทานิ โลเก อริยาย
ชาติยา ปุเรชาตฏฺเน เชฏฺโ, สพฺพคุเณหิ อปฺปฏิสมฏฺเน เสฏฺโ"ติ
นิฏฺ คนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ เชฏฺโ ภวํ โคตโม เสฏฺโ ภวํ โคตโมติ.
เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน ตํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทมาโน อภิกฺกนฺตํ โภ
โคตมาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมวาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๒๑๗-๒๒๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=4845&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=4845&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=101
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=3510
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=3722
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=3722
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_23