อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                        ๑๐. ภูมิจาลสุตฺตวณฺณนา
     [๗๐] ทสเม นิสีทนนฺติ อิธ จมฺมขณฺฑํ อธิปฺเปตํ. อุทฺเทนเจติยนฺติ ๕- อุทฺเทน-
ยกฺขสฺส วสนฏฺฐาเน กตวิหาโร วุจฺจติ. โคตมกาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาวิตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาลาปสลฺลาโป  ๒ ฉ.ม. เต ปน, สุ.วิ. ๒/๑๗๒/๑๖๓ อฏฺฐปริสวณฺณนา
@๓ สี. ขณฺฑสฺสราปิ, ฉ.ม. คคฺคสฺสราปิ  ๔ ฉ.ม. โหตีติ  ๕ ฉ.ม. อุทฺเทนํ เจติยนฺติ
วฑฺฒิตา. พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตา. ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตา. วตฺถุกตาติ
ปติฏฺฐฏฺเฐน ๑- วตฺถุ วิย กตา. อนุฏฺฐิตาติ อธิฏฺฐิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา
สุวฑฺฒิตา. สุสมารทฺธาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธา.
     อิติ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส โขติอาทิมาห.
เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ. ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ยํ มนุสฺสานํ อายุปฺปมาณํ,
ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต ติฏฺเฐยฺย. กปฺปาวเสสํ วาติ "อปฺปํ วา ภิยฺโย"ติ วุตฺต-
วสฺสสตโต อติเรกํ วา. มหาสิวตฺเถโร ปนาห:- "พุทฺธานํ อฏฺฐาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิ,
ปุนปฺปุนํ สมาปตฺตึ ๒- สมาปชฺชิตฺวา มรณนฺติกเวทนํ วิกฺขมฺเภนฺโต ภทฺทกปฺปเมว
ติฏฺเฐยฺยาติ. ๓- กสฺมา ปน น ฐิโตติ? อุปาทินฺนกํ สรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ
อภิภุยฺยติ, พุทฺธา จ ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อปฺปตฺวา ปญฺจเม อายุโกฏฺฐาเส พหุชนสฺส
ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ. พุทฺธานุพุทฺเธสุ จ มหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ
เอกเกน ๔- ขาณุเกน วิย ฐาตพฺพํ โหติ ทหรสามเณรปริวาเรน วา, ตโต `อโห
พุทฺธานํ ปริสา'ติ หีเฬตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย. ตสฺมา น ฐิโต"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ
โย ปน วุจฺจติ ๕- "อายุกปฺโป"ติ, อิทเมว อฏฺฐกถายํ นิยมิตํ.
     ยถาตํ มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. ยถา มาเรน
ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อญฺโญ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ น
สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถ. มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ
ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ. เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา
อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาสิ. โส ปน จิตฺตปริยุฏฺฐานํ กโรนฺโต
กึ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ. ตโต
สตฺตา ตํ ทิสฺวา สุตฺวา วา สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ, เตสํ มุเขน
หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, ตโต วิสญฺญาว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ. เถรสฺส ปเนส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺฐานฏฺเฐน ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ติฏฺเฐยฺย  ๔ ฉ.ม. เอกเกเนว ๕ ม. โส ปน รุจฺจติ, สุ.วิ. ๒/๑๖๗/๑๕๗
มุเข หตฺถํ ปเวเสตุํ กึ สกฺขิสฺสติ, เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติ. ตํ ทิสฺวา เถโร
นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิ. ภควา ชานนฺโตเยว กสฺมา ๑- ยาว ตติยํ อามนฺเตสีติ?
ปุรโต "ติฏฺฐตุ ภนฺเต ภควา"ติ ยาจิเต "ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุยฺเหเวตํ
อปรทฺธนฺ"ติ โทสาโรปเนน โสกตนุกรณตฺถํ.
     มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต มาเรตีติ มาโร. ปาปิมาติ
ตสฺเสว เววจนํ. โส หิ ปาปธมฺมสมนฺนาคตตฺตา "ปาปิมา"ติ วุจฺจติ. กโณฺห,
อนฺตโก, นมุจิ, ปมตฺตพนฺธูติปิ ตสฺเสว นามานิ. ภาสิตา โข ปเนสาติ อยญฺหิ
ภควโต สมฺโพธิปฺปตฺโต ๒- อฏฺฐเม สตฺตาเห โพธิมณฺเฑเยว อาคนฺตฺวา "ภควา ยทตฺถํ
ตุเมฺหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส โว อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพญฺญุตญาณํ,
กึ โว ๓- โลกวิจารเณนา"ติ วตฺวา ยถา อชฺช, เอวเมว "ปรินิพฺพาตุ ทานิ ภนฺเต
ภควา"ติ ยาจิ. ภควา จสฺส "น ตาวาหนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิ, ตํ สนฺธาย
"ภาสิตา โข ปเนสา ภนฺเต"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ วิยตฺตาติ มคฺควเสน พฺยตฺตา, ตเถว วินีตา, ตถา วิสารทา. พหุสฺสุตาติ
เตปิฏกวเสน พหุ สุตํ เอเตสนฺติ พหุสฺสุตา. ตเมว ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธรา.
อถวา ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จ. ปริยตฺติปฏิเวธธมฺมานํเยว ธารณโต
ธมฺมธราติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส
อนุรูปธมฺมํ วิปสฺสนามคฺคํ ปฏิปนฺนา. ๔- สามีจิปฏิปนฺนาติ อนุจฺฉวิกปฏิปทํ
ปฏิปนฺนา. อนุธมฺมจาริโนติ อนุธมฺมจรณสีลา. สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยวาทํ.
อาจิกฺขิสฺสนฺตีติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ. สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน
สการเณน วจเนน. สปฺปาฏิหาริยนฺติ นิยฺยานิกํ ๕- กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสนฺติ.
     พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยํ. อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ
ฌานสฺสาทวเสน. ผีตนฺติ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺญาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิมตฺถํ  ๒ ฉ.ม. สมฺโพธิปตฺติยา  ๓ ฉ.ม. กึ เต
@๔ ฉ.ม....อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนา  ๕ ฉ.ม. ยาว น นิยฺยานิกํ
สมาปตฺติวเสน. ๑- วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถฏํ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ปติฏฺฐิตวเสน.
พหุชญฺญนฺติ พหูหิ ญาตํ ปฏิวิทฺธํ พหุชนาภิสมยวเสน. ๒- ปุถุภูตนฺติ สพฺพากาเรน
ปุถุลภาวํ ปตฺตํ. กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ, ยตฺตกา วิญฺญุชาติกา
เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ สพฺเพหิ สุฏฺฐุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถ. อปฺโปสฺสุกฺโกติ
นิราลโย. ตฺวญฺหิ ปาปิม อฏฺฐมสตฺตาหโต ปฏฺฐาย "ปรินิพฺพาตุ ทานิ ภนฺเต ภควา,
ปรินิพฺพาตุ สุคโต"ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถ. อชฺช ทานิ ปฏฺฐาย วิคตุสฺสาโห โหหิ,
มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถํ วายามํ กโรหีติ วทติ.
     สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชีติ ๓- สตึ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสฺสชฺชิ ปชหิ. ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย
อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ. เตมาสมตฺตเมว ปน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ
สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โอสฺสชฺชี"ติ.
อวสฺสชฺชีติปิ ๔- ปาโฐ. มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปฐวีกมฺโป. ตทา กิร ทสสหสฺสีโลกธาตุ
กมฺปิตฺถ. ภึสนโกติ ภยชนโก. เทวทุนฺทุภิโย จ ผลึสูติ เทวเภริโย ผลึสุ, เทโว
สุคชฺชิตํ ๕- คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติ.
     อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ? โกจิ นาม วเทยฺย "ภควา ปจฺฉโต
ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา `ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต'ติ อุปทฺทุโต ภเยน อายุสงฺขารํ
วิสฺสชฺเชสี"ติ, ตสฺโสกาโส มา โหตุ, ภีตสฺส หิ อุทานํ นาม นตฺถีติ
ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิ.
     ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิงฺคาลาทีนํปิ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ.
กินฺตํ? กามาวจรกมฺมํ. น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อญฺญํ โลกิยกมฺมํ นตฺถีติ
อตุลํ. กินฺตํ? มหคฺคตกมฺมํ. อถวา กามาวจรํ รูปาวจรํ ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อภิญฺญาสมาปตฺติวเสน, ม. อภิญฺญาย วเสน, ฉ. อภิญฺญาสมฺปตฺติวเสน
@๒ ฉ.ม. มหาชนาภิสมยวเสน  ๓ ฉ.ม. โอสฺสชีติ ๔ ฉ.ม. อุสฺสชฺชีติปิ
@๕ ฉ.ม. สุกฺขคชฺชิตํ
อปฺปวิปากํ วา ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํ. สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ราสิการกํ
ปิณฺฑการกนฺติ อตฺโถ. ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสงฺขารณกํ. อวสฺสชฺชีติ วิสฺสชฺเชสิ.
มุนีติ พุทฺธมุนิ. อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน
สมาหิโต. อภินฺทิ ๑- กวจมิวาติ กวจํ อภินฺทิ. อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สญฺชาตกิเลสํ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สวิปากฏฺเฐน สมฺภวํ, ภวาภสงฺขรณฏฺเฐน ภวสงฺขารนฺติ จ
ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชฺชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ
วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต หุตฺวา สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติ.
     อถวา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโต. อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว สมฺภวญฺจ.
ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํ. อวสฺสชฺชิ มุนีติ "ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปญฺจนฺนํ
ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว
อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารกมฺมํ
"กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี"ติ ๓- เอวํ วุตฺเตน กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชฺชิ.
กถํ? อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวํ. โส หิ วิปสฺสนาวเสน
อชฺฌตฺตรโต, สมถวเสน สมาหิโต เอวํ ๔- ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย สมถวิปสฺสนาผเลน กวจมิว
อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ, อตฺตนิ สมฺภวตฺตา "อตฺตสมฺภวนฺ"ติ ลทฺธนามํ สพฺพํ
กิเลสชาตํ อภินฺทิ. กิเลสาภาเวน จ กตกมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺฐํ นาม
โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ ปชหิ. ปหีนกิเลสสฺส จ ภยํ นาม นตฺถิ,
ตสฺมา อภีโตว อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ, อภีตภาวญฺญาปนตฺถญฺจ อุทานํ อุทาเนสีติ
เวทิตพฺโพ.
     ยํ มหาวาตาติ เยน สมเยน ยสฺมึ วา สมเย มหาวาตา. วายนฺตีติ ๕-
อุกฺเขปกวาตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, เต วายนฺตา สฏฺฐิสหสฺสาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหลํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อภิท...  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓๕/๖๓๐ วิปสฺสนากถา (สฺยา)
@๓ ม.ม. ๑๓/๘๑/๕๗ กุกฺกุรวติกสุตฺต, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๓/๒๕๙ วิตฺถารสุตฺต
@๔ ฉ.ม. สมาหิโตติ เอวํ  ๕ สี. วายนฺติ, มหาวาตา วายนฺตา, ก. วายนฺติ
อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทนฺติ, ตโต อากาเส อุทกํ ภสฺสติ, ตสฺมึ ภสฺสนฺเต
ปฐวี ภสฺสติ, ปุน วาโต อตฺตโน พเลน อนฺโตธมฺมกรเก ๑- วิย อุทกํ อาพนฺธิตฺวา
คณฺหาติ, ตโต อุทกํ อุคฺคจฺฉติ, ตสฺมึ อุคฺคจฺฉนฺเต ปฐวี อุคฺคจฺฉติ. เอวํ อุทกํ
กมฺปิตํ ปฐวึ กมฺเปติ. เอวญฺจ ๒- กมฺปนํ ยาวชฺชกาลาปิ โหติเยว, พหุภาเวน ๓- ปน
โอคจฺฉนุคฺคจฺฉนํ น ปญฺญายติ.
     มหิทฺธิกา มหานุภาวาติ อิชฺฌนสฺส มหนฺตตาย มหิทฺธิกา, อนุภวิตพฺพสฺส
มหนฺตตาย มหานุภาวา. ปริตฺตาติ ทุพฺพลา. อปฺปมาณาติ พลวา. โส อิมํ ปฐวึ
กมฺเปตีติ โส อิทฺธึ นิพฺพตฺเตตฺวา สํเวเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลาโน วิย, วีมํสนฺโต
วา มหานาคตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย สํฆรกฺขิตสามเณโร วิย ปฐวึ กมฺเปติ.
สงฺกมฺเปตีติ สมนฺตโต กมฺเปติ. สมฺปกมฺเปตีติ ตสฺเสว เววจนํ. อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ
ปฐวีกมฺเปสุ ปฐโม ธาตุโกเปน,  ทุติโย อิทฺธานุภาเวน, ตติยจตุตฺถา ปุญฺญเตเชน,
ปญฺจโม ญาณเตเชน, ฉฏฺโฐ สาธุการทานวเสน, สตฺตโม การุญฺญสภาเวน, อฏฺฐโม
อาโรทเนน. มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺเต จ ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาสตฺเต ตสฺส ปุญฺญเตเชน
ปฐวี อกมฺปิตฺถ. อภิสมฺโพธิยํ ญาณเตชาภิหตา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
สาธุการภาวสณฺฐิตา สาธุการํ ททมานา อกมฺปิตฺถ, อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชเน การุญฺญ-
สภาเว สณฺฐิตา จิตฺตสงฺขารํ อสหมานา อกมฺปิตฺถ, ปรินิพฺพาเน อาโรทนเวคาตุรา ๔-
หุตฺวา อกมฺปิตฺถ. อยํ ปนตฺโถ ปฐวีเทวตาย วเสน เวทิตพฺโพ. มหาภูตปฐวิยา ปเนตํ
นตฺถิ อเจตนตฺตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                        ภูมิจาลวคฺโค สตฺตโม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺโตธมกรเณ  ๒ ฉ.ม. เอตญฺจ
@๓ สุ.วิ. ๒/๑๗๑/๑๖๑  ๔ ฉ.ม. อาโรทนเวคตุนฺนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๒๗๔-๒๗๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=6177&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=6177&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=167
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=6499
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=6761
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=6761
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_23