ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

                         ๖. รตนสุตฺตวณฺณนา
                           นิกฺเขปปฺปโยชนํ
         อิทานิ ยานีธ ภูตานีติ เอวมาทินา มงฺคลสุตฺตานนฺตรํ นิกฺขิตฺตสฺส
รตนสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณากฺกโม อนุปฺปตฺโต.  ตสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ วตฺวา
ตโต ปรํ สุปริสุทฺเธน ติตฺเถน นทีตฬากาทีสุ สลิลชฺโฌคาหนมิว สุปริสุทฺเธน
นิทาเนน อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถชฺโฌคาหนํ ๑- ทสฺเสตุํ:-
               เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ,        ยสฺมา เจตํ อิมํ นยํ.
               ปกาสยิตฺวาน ๒- เอตสฺส,     กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
         ตตฺถ ยสฺมา มงฺคลสุตฺเตน อตฺตรกฺขา อกลฺยาณกรณกลฺยาณากรณปจฺจยานญฺจ
อาสวานํ ปฏิฆาโต ทสฺสิโต, อิมญฺจ สุตฺตํ ปรรกฺขํ ๓- อมนุสฺสาทิปจฺจยานญฺจ
อาสวานํ ปฏิฆาตํ สาเธติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ นิกฺขิตฺตํ สิยาติ.
                    อิทํ ตาวสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ.
                        ----------------
                            เวสาลิวตฺถุ
         อิทานิ "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจตนฺ"ติ เอตฺถาห "เกน
ปเนตํ สุตฺตํ วุตฺตํ, กทา กตฺถ กสฺมา จ วุตฺตนฺ"ติ. วุจฺจเต:- อิทํ หิ ภควตา
เอว วุตฺตํ, น สาวกาทีหิ. ตญฺจ ยทา ทุพฺภิกฺขาทีหิ อุปทฺทเวหิ อุปทฺทุตาย
เวสาลิยา ลิจฺฉวีหิ ราชคหโต ยาจิตฺวา ภควา เวสาลึ อานีโต, ตทา เวสาลิยํ
เตสํ อุปทฺทวานํ ปฏิฆาตตฺถาย วุตฺตนฺติ. อยเมว ๔- เตสํ ปญฺหานํ สงฺเขปวิสชฺชนา.
วิตฺถารโต ปน เวสาลีวตฺถุโตปฺปภูติ ๕- โปราเณหิ วณฺณียติ.
         ตตฺรายํ วณฺณนา:- พาราณสีรญฺโญ กิร อคฺคมเหสินา อุจฺฉิมฺหิ
คพฺโภ สณฺฐาติ, ๖- สา คพฺภสณฺฐิตํ ญตฺวา ๗- รญฺโญ นิเวเทสิ, ราชา คพฺภปริหารํ
อทาสิ, สา สมฺมา ปริหริยมานคพฺภา คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ.
ปุญฺญวนฺตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺฐานํ โหติ, สา จ ตาสํ อญฺญตรา, เตน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.....คาหณํ   ฉ.ม. ปกาเสตฺวาน   ฉ.ม. ปรารกฺขํ   ฉ.ม.,อิ. อยํ
@ ฉ.ม.....วตฺถุโต ปภุติ เอวมุปริปิ   ฉ.ม. สณฺฐาสิ   ฉ.ม. สา ตํ กตฺวา,
@อิ. สา ญตฺวา
ปจฺจูสมเย อลฺลตฺตกปฏลพนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ มํสเปสึ วิชายิ. ตโต "อญฺญา เทวิโย
สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ, อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโญ ปุรโต มม
อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ  จินฺเตตฺวา เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ
ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา อญฺญตเรน ภาชเนน ๑- ปฏิกุชฺฌิตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเจตฺวา ๒-
คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิ. มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต เทวตา รกฺขํ สํวิทหึสุ.
สุวณฺณปฏิกญฺเจตฺถ ๓- ชาติหิงฺคุลเกน "พาราณสีรญฺโญ อคฺคมเหสิยา ปชา"ติ
ลิกฺขิตฺวา พนฺธึสุ. ตโต ตํ ภาชนํ อุมฺมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ คงฺคาย โสเตน ปายาสิ.
         เตน จ สมเยน อญฺญตโร ตาปโส โคปาลกุลํ นิสฺสาย คงฺคาตีเร
วสติ, ๔- โส ปาโตว คงฺคํ โอติณฺโณ ๕- ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺญาย
อคฺคเหสิ. ตโต ตตฺถ ตํ อกฺขรปฏิกํ ๖- ราชมุทฺทิกาย ลญฺจนญฺจ ๗- ทิสฺวา
มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสึ อทฺทส, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "สิยา คพฺโภ, ตถา
หิสฺส ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถี"ติ. ตํ อสฺสมํ เนตฺวา สุทฺเธ โอกาเส ฐเปสิ. อถ
อฑฺฒมาสจฺจเยน เทฺว มํสเปสิโย อเหสุํ, ตาปโส ตํ ทิสฺวา สาธุตรํ ฐเปสิ, ตโต
ปุน อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกเมกิสฺสา มํสเปสิยา หตฺถปาทสีสานมตฺถาย ปญฺจ ปญฺจ
ปีฬกา อุฏฺฐหึสุ. ตาปโส ทิสฺวา ปุน สาธุตรํ ฐเปสิ. อถ ตโต อฑฺฒมาสจฺจเยน
เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก เอกา ทาริกา อโหสิ. เตสุ ตาปสสฺส
ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชติ. องฺคุฏฺฐกโต จสฺส ขีรํ นิพฺพตฺติ,  ตโต ปภูติ จ ขีรภตฺตํ
ลภติ, โส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ มุเข อาสิญฺจติ. เตสํ ยํ ยํ อุทเร ๘-
ปวิฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ. เอวํ นิจฺฉวี ๙- อเหสุํ. อปเร
ปนาหุ "สิพฺพิตฺวา ๑๐- ฐปิตา วิย เนสํ อญฺญมญฺญํ ลีนาจฺฉวี อโหสี"ติ. เอวนฺเต
นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ ปญฺญายึสุ.
         ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ๑๑- ปวิสติ, อติทิวา
ปฏิกฺกมติ. ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ญตฺวา โคปาลกา อาหํสุ "ภนฺเต ปพฺพชิตานํ
ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปสิสฺสาม, ๑๒- ตุเมฺห อตฺตโน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ลญฺฉิตฺวา, อิ. ลญฺเฉตฺวา
@ ฉ.ม. สุวณฺณปฏฺฏกญฺเจตฺถ   ฉ.ม., อิ. วิหรติ   ฉ.ม. โอตรนฺโต   ฉ.ม.,
@อกฺขรปฏฺฏกํ, อิ. อกฺขรปฏฺฏิกํ   ฉ.ม., อิ. ราชมุทิกาลญฺฉนญฺจ   ฉ.ม. อุทรํ
@ ฉ.ม. ลิจฺฉวี  ๑๐ ฉ.ม., อิ. สิพฺเพตฺวา  ๑๑ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย
@๑๒  ฉ.ม. โปเสสฺสาม
กมฺมํ กโรถา"ติ. ตาปโส "สาธู"ติ ปฏิสุณิ. โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ
กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากานิ ๑- อุสฺสาเปตฺวา ตุริเยหิ วชฺชมาเนหิ
อสฺสมํ  อาคตา. ตาปโส "ภเณ ๒- มหาปุญฺญา ทารกา, อปฺปมาเทเนว วฑฺเฒถ,
วฑฺเฒตฺวา จ อญฺญมญฺญํ อาวาหวิวาหํ กโรถ, ปญฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา
ภูมิภาคํ คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺถ กุมารํ อภิสิญฺเจถา"ติ ๓- วตฺวา ทารเก
อทาสิ. เต "สาธู"ติ ปฏิสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ.
         ทารกา วุฑฺฒิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺฐาเนสุ อญฺเญ โคปาลทารเก
หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ, เต โรทนฺติ. "กิสฺส โรทถา"ติ เอวํ ๔- มาตาปิตูหิ
ปุฏฺฐา ๔- "อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อเมฺห อตีว ปหรนฺตี"ติ วทนฺติ
ตโต เตสํ มาตาปิตโร "อิเม ทารกา อญฺเญ ทารเก วิเหเฐนฺติ ๕- ทุกฺขาเปนฺติ,
น อิเม สงฺคเหตพฺพา, อิเม วชฺชิตพฺพา"ติ อาหํสุ. ตโต ปภูติ กิร โส ปเทโส
"วชฺชี"ติ วุจฺจติ, โยชนสตปริมาเณน. ๖- อถ นํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ
โตเสตฺวา อคฺคเหสุํ. ตตฺถ ปน ๗- นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ
อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ. ตาย จสฺส ทาริกาย สทฺธึ วาเรยฺยํ กตฺวา กติกํ
อกํสุ "น พาหิรโต ทาริกา อาเนตพฺพา, อิโต ทาริกา น กสฺสจิ ทาตพฺพา"ติ.
เตสํ ปฐมสํวาเสน เทฺว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ, เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ
เทฺว เทฺว ชาตา, ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺเฒนฺตานํ ๘-
อารามุยฺยานนิวาสนฏฺฐานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ ตํ นครํ ติกฺขตฺตุํ
คาวุตฺตนฺตเรน คาวุตฺตนฺตเรน ปากาเรน ปริกฺขิปึสุ, ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลิกตตฺตา
เวสาลีเตฺวว นามํ ชาตํ. อิทํ เวสาลีวตฺถุ.
                           ภควโต นิมนฺตนํ
         อยมฺปน เวสาลี ภควโต อุปฺปนฺนกาเล อิทฺธา เวปุลฺลปฺปตฺตา อโหสิ.
ตตฺถ หิ ราชูนํเยว สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ราชาโน อเหสุํ. ตถา
ยุวราชเสนาปติภณฺฑาคาริกปฺปภูตีนํ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธชปฏากํ, อิ. ธชปฏากา   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ฉ.ม.,
@อิ. อภิสิญฺจถ...  ๔-๔ ฉ.ม., อิ. จ มาตาปิตูหิ วุตฺตา   อิ. วินาเสนฺติ  ฉ.ม.,
@อิ. ติโยชนสตํ ปริมาเณน   ฉ.ม. ตตฺเถว นครํ มาเปตฺวา, อิ. ตตฺถ
@จ...   ฉ.ม. วฑฺฒนฺตานํ
         "เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจว โหติ ผีตา จ พหุชนา
    จ อากิณฺณมนุสฺสา จ สุภิกฺขา จ, สตฺต จ ปาสาทสหสฺสานิ สตฺต จ
    ปาสาทสตานิ สตฺต จ ปาสาทา, สตฺต จ กูฏาคารสหสฺสานิ สตฺต จ
    กูฏาคารสตานิ สตฺต จ กูฏาคารานิ, สตฺต จ อารามสหสฺสานิ สตฺต จ
    อารามสตานิ สตฺต จ อารามา, สตฺต จ โปกฺขรณีสหสฺสานิ สตฺต จ
    โปกฺขรณีสตานิ สตฺต จ โปกฺขรณิโย"ติ. ๑-
         สา อปเรน สมเยน ทุพฺภิกฺขา อโหสิ ทุพฺพุฏฺฐิกา ทุสฺสสฺสา. ปฐมํ
ทุคฺคตมนุสฺสา มรนฺติ, เต พหิทฺธา ฉฑฺเฑนฺติ. มตมนุสฺสานํ กุณปคนฺเธน
อมนุสฺสา นครํ ปวิสึสุ, ตโต พหุตรา มิยฺยนฺติ. ๒- ตาย ปาฏิกุลฺยตาย ๓- จ
สตฺตานํ อหิวาตกโรโค อุปฺปชฺชิ. อิติ ตีหิ ทุพฺภิกฺขอมนุสฺสโรคภเยหิ อุปทฺทุตาย
เวสาลิยา นครวาสิโน อุปสงฺกมิตฺวา ราชานมาหํสุ "มหาราช อิมสฺมึ นคเร ติวิธํ
ภยํ อุปฺปนฺนํ, อิโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตมา ราชกุลปริวฏฺฏา เอวรูปํ อนุปฺปนฺนปุพฺพํ,
ตุมฺหากํ มญฺเญ อธมฺมิกตฺเตเนตรหิ ๔- อุปฺปนฺนนฺ"ติ. ราชา สพฺเพ สณฺฐาคาเร
สนฺนิปาตาเปตฺวา "มยฺหํ อธมฺมิกภาวํ วิจินถา"ติ อาห. เต สพฺพํ ปเวณึ
วิจินนฺตา น กิญฺจิ อทฺทสํสุ.
         ตโต รญฺโญ โทสํ อทิสฺวา "อิทํ ภยํ อมฺหากํ กถํ วูปสเมยฺยา"ติ
จินฺตยึสุ. ตตฺถ เอกจฺเจ ฉ สตฺถาเร อปทิสึสุ "เอเตหิ โอกฺกนฺตมตฺเต
วูปสเมสฺสตี"ติ. เอกจฺเจ อาหํสุ "พุทฺโธ กิร อิธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส ภควา
สพฺพสตฺตหิตาย ธมฺมํ เทเสติ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, เตน โอกฺกมนฺตมตฺเต ๕-
สพฺพภยานิ วูปสเมยฺยุนฺ"ติ. เตน เต อตฺตมนา หุตฺวา "กหมฺปน โส ภควา
เอตรหิ วิหรติ, อเมฺหหิ เปสิเต อาคจฺเฉยฺยา"ติ ๖- อาหํสุ. อถาปเร อาหํสุ
"พุทฺธา นาม อนุกมฺปกา, กิสฺส นาคจฺเฉยฺยุํ โส ปน ภควา เอตรหิ
ราชคเห วิหรติ, ราชา จ พิมฺพิสาโร ๗- อุปฏฺฐหติ, กทาจิ ๘- โส อาคนฺตุํ น
@เชิงอรรถ:  วินย. มหา. ๕/๓๒๖/๑๒๓ จีวรกฺขนฺธก   ฉ.ม. มรนฺติ   ฉ.ม. ปฏิกูลตาย
@ ฉ.ม. อธมฺมิกตฺเตน ตํ เอตรหิ   ฉ.ม. โอกฺกนฺตมตฺเต
@ ฉ.ม. อเมฺหหิ เปสิโต น อาคจฺเฉยฺยาติ   ฉ.ม. ราชา พิมฺพิสาโร ตํ..., อิ. ราชา
@จ นํ พิมฺพิสาโร   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ทเทยฺยา"ติ. ๑- "เตนหิ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา อาเนสฺสามา"ติ ๒- เทฺว ลิจฺฉวีราชาโน
มหตา พลกาเยน ปหูตํ ปณฺณาการํ ทตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เปเสสุํ ๓- "พิมฺพิสารํ
สญฺญาเปตฺวา ภควนฺตํ อาเนถา"ติ. เต คนฺตฺวา รญฺโญ ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ
ปวตฺตึ นิเวเทตฺวา "มหาราช ภควนฺตํ อมฺหากํ นครํ เปเสหี"ติ อาหํสุ. ราชา
น สมฺปฏิจฺฉิ, "ตุเมฺหเยว ชานาถา"ติ อาห. เต "สาธู"ติ ๔- ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา เอวมาหํสุ "ภนฺเต อมฺหากํ นคเร ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, สเจ ภควา
อาคจฺเฉยฺย, โสตฺถิ โน ภเวยฺยา"ติ. ตโต ๕- ภควา อาวชฺชิตฺวา ๖- "เวสาลิยํ
รตนสุตฺเต วุตฺเต สา รกฺขา โกฏิสตสหสฺสานํ จกฺกวาฬานํ ๗- ผริสฺสติ,
สุตฺตปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี"ติ อธิวาเสสิ. อถ
ราชา พิมฺพิสาโร ภควโต อธิวาสนํ สุตฺวา "ภควตา  เวสาลีคมนํ อธิวาสิตนฺ"ติ
นคเร อุคฺโฆสนํ ๘- การาเปตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "กึ ภนฺเต
สมฺปฏิจฺฉถ เวสาลีคมนนฺ"ติ. อาม มหาราชาติ. เตนหิ ภนฺเต ตาว อาคเมถ,
ยาว มคฺคํ ปฏิยาเทมีติ.
         อถโข ราชา พิมฺพิสาโร ราชคหสฺส จ คงฺคาย จ อนฺตเร ๙-
ปญฺจโยชนํ ภูมึ สมํ กตฺวา โยชเน โยชเน วิหาเร ๑๐- มาเปตฺวา ภควโต
คมนกาลํ ปฏิเวเทสิ. ภควา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ปายาสิ. ราชา
ปญฺจโยชนมคฺคํ ปญฺจวณฺเนหิ ปุปฺเผหิ ชาณุมตฺตํ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากปุณฺณฆฏกทฺทลิ-
อาทีนิ อุสฺสาเปตฺวา ภควโต เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ เอกเมกสฺส จ ภิกฺขุสฺส
เอกเมกํ อุกฺขิปาเปตฺวา สทฺธึ อตฺตโน ปริวาเรน ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต
เอกเมกสฺมึ วิหาเร ภควนฺตํ วสาเปตฺวา มหาทานานิ ทตฺวา ปญฺจหิ ทิวเสหิ
คงฺคาตีรํ เนสิ. ตตฺถ สพฺพาลงฺกาเรหิ นาวํ อลงฺกโรนฺโต เวสาลิกานํ เลขํ ๑๑-
เปเสสิ "อาคโต ภควา, มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺเพ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ
@เชิงอรรถ:  อิ.น เทยฺย...  ฉ.ม. อาเนยฺยาม...   ฉ.ม. เปสึสุ   ฉ.ม., อิ.อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. อาวชฺเชตฺวา
@ ฉ.ม. โกฏิสตสหสฺสํ จกฺกวาฬานํ, อิ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ,
@ม. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานํ   ฉ.ม., อิ. โฆสนํ   ฉ.ม., อิ. อนฺตรา  ๑๐ ฉ.ม.,
@อิ. วิหารํ ๑๑ ฉ.ม. สาสนํ
กโรถา"ติ. เต "ทิคุณํ ปูชํ กริสฺสามา"ติ เวสาลิยา จ คงฺคาย จ อนฺตเร ๑-
ติโยชนํ ภูมึ สมํ กตฺวา ภควโต จตฺตาริ ๒- จตฺตาริ ๒- เอกเมกสฺส จ ภิกฺขุสฺส
เทฺว เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ สชฺชิตฺวา ๓- ปูชํ กุรุมานา คงฺคาตีรํ อาคนฺตฺวา อฏฺฐํสุ.
         อถ พิมฺพิสาโร เทฺว นาวาโย สํฆาเฏฺตฺวา ๔- มณฺฑปํ กตฺวา
ปุปฺผทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา ตตฺถ สตฺตรตนมยํ ๕- พุทฺธาสนํ ปญฺญเปสิ, ภควา
ตสฺมึ ๖- นิสีทิ. ปญฺจสตา ภิกฺขูปิ นาวํ อภิรูหิตฺวา ๗- ยถานุรูปํ นิสีทึสุ. ราชา
ภควนฺตํ อนุคจฺฉนฺโต คลปฺปมาณํ อุทกํ โอโรหิตฺวา ๘- "ยาว ภนฺเต ภควา
อาคจฺฉติ, ตาวาหํ อิเธว คงฺคาตีเร วสิสฺสามี"ติ วตฺวา นิวตฺโต. อุปริ
เทวตา ยาว อกนิฏฺฐภวนํ ๙- ปูชมกํสุ. เหฏฺฐา คงฺคานิวาสิโน กมฺพลสฺสตราทโย
นาคราชาโน ปูชมกํสุ. เอวํ มหติยา ปูชาย ภควา โยชนมตฺตํ อทฺธานํ คงฺคาย
คนฺตฺวา เวสาลิกานํ สีมนฺตรํ ปวิฏฺโฐ.
         ตโต ลิจฺฉวีราชาโน เตน พิมฺพิสาเรน กตปูชาย ทิคุณํ กโรนฺตา
คลปฺปมาเณ อุทเก ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคจฺฉึสุ. เตเนว ขเณน เตน มุหุตฺเตน
วิชฺชุปฺปภาวินทฺธนฺธการวิสฏกูโต คฬคฬายนฺโต จตูสุ ทิสาสุ มหาเมโฆ วุฏฺฐาสิ.
อถ ภควตา ปฐมปาเท คงฺคาย ตีเร นิกฺขิตฺตมตฺเต โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. เย
เตมิตุกามา, ๑๐- เต เอว เตเมนฺติ, เย อเตมิตุกามา, เต น เตเมนฺติ. สพฺพตฺถ
ชณฺณุกมตฺตํ ๑๑- อูรุมตฺตํ กฏิมตฺตํ คลปฺปมาณํ อุทกํ วหติ, สพฺพกุณปานิ อุทเกน
คงฺคาย ๑๒- ปเวสิตานิ, ปริสุทฺโธ ภูมิภาโค อโหสิ.
         ลิจฺฉวิราชาโน ภควนฺตํ อนฺตรา โยชเน โยชเน วสาเปตฺวา ๑๓-
มหาทานานิ ทตฺวา ๑๔- ตีหิ ทิวเสหิ ทิคุณํ ปูชํ กโรนฺตา เวสาลึ นยึสุ. เวสาลึ
สมฺปตฺเต ภควติ สกฺโก เทวานมินฺโท เทวสงฺฆปุรกฺขิโต ๑๕- อาคจฺฉิ. มเหสกฺขานํ
เทวานํ สนฺนิปาเตน อมนุสฺสา เยภุยฺเยน ปลายึสุ. ภควา นครทฺวาเร ฐตฺวา
อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ อานนฺท รตนสุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา พลิกมฺมูปกรณานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อนฺตรา เอวมุปริปิ  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. จตฺตาริ   ฉ.ม., อิ. สชฺเชตฺวา,
@อิ มาเปตฺวา   ฉ.ม. สํฆเฏตฺวา   ฉ.ม., อิ. สพฺพรตนมยํ   ฉ.ม. ตตฺถ
@ ฉ.ม. อารุหิตฺวา   ฉ.ม. โอคาเหตฺวา   ฉ.ม., อิ. อกนิฏฺฐภวนา
@๑๐ ฉ.ม. เตเมตุกามา  ๑๑ ฉ.ม. ชาณุมตฺตํ  ๑๒ ฉ.ม. คงฺคํ
@๑๓ ฉ.ม. วาสาเปตฺวา, อิ. วาเสตฺวา  ๑๔ อิ. กตฺวา  ๑๕ ฉ.ม., อิ. เทวสงฺฆปุรกฺขโต
คเหตฺวา ลิจฺฉวิราชกุมาเรหิ สทฺธึ เวสาลิยา ติปาการนฺตเร วิจรนฺโต ปริตฺตํ
กโรหี"ติ รตนสุตฺตํ อภาสิ. เอวํ "เกน ปเนตํ สุตฺตํ วุตฺตํ, กทา กตฺถ
กสฺมา จ วุตฺตนฺ"ติ เอเตสํ ปญฺหานํ วิสชฺชนา วิตฺถาเรน เวสาลิวตฺถุโต ปภูติ
โปราเณหิ วณฺณียติ.
         เอวํ ภควโต เวสาลึ อนุปฺปตฺตทิวเสเยว เวสาลีนครทฺวาเร เตสํ
อุปทฺทวานํ ปฏิฆาตตฺถาย วุตฺตมิทํ รตนสุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา อายสฺมา อานนฺโท
ปริตฺตตฺถาย ภาสมาโน ภควโต ปตฺเตน อุทกมาทาย สพฺพํ นครํ อพฺภุกฺกิรนฺโต
อนุวิจริ. ยํ กิญฺจีติ วุตฺตมตฺเตเยว ปน เถเรน เย ปุพฺเพ อปลาตา
สงฺการกูฏภิตฺติปเทสาทินิสฺสิตา อมนุสฺสา, เต จตูหิ ทฺวาเรหิ ปลายึสุ, ทฺวารานิ
อโนกาสานิ อเหสุํ. ตโต เอกจฺเจ ทฺวาเรสุ โอกาสํ อลภมานา ปาการํ ภินฺทิตฺวา
ปลาตา. อมนุสฺเสสุ คเตสุ ๑- มนุสฺสานํ คตฺเตสุ โรโค วูปสมนฺโต, ๒- เต
นิกฺขมิตฺวา สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ เถรํ ปูเชสุํ. มหาชโน นครมชฺเฌ สณฺฐาคารํ
สพฺพคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ๓- รตนขจิตํ วิตานํ กตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา
ตตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ภควนฺตํ อาเนสิ.
         ภควา สณฺฐาคารํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสํโฆปิ โข
ราชาโน มนุสฺสา จ ปฏิรูเป ปฏิรูเป โอกาเส ๔- นิสีทึสุ. สกฺโกปิ เทวานมินฺโท
ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวปริสาย สทฺธึ อุปนิสีทติ อญฺเญ จ เทวา, อานนฺทตฺเถโรปิ
สพฺพํ เวสาลิมนุวิจรนฺโต รกฺขํ กตฺวา เวสาลีนครวาสีหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตตฺถ ภควา สพฺเพสํ ตเทว รตนสุตฺตํ อภาสีติ.
         เอตฺตาวตา จ ยา สา ๕- "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจตํ อิมํ
นยํ ปกาเสตฺวานา"ติ มาติกา นิกฺขิตฺตา, สา สพฺพปฺปกาเรน วิตฺถาริตา โหติ.
                        ยานีธาติ คาถาวณฺณนา
         [๑] อิทานิ "เอตสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ วุตฺตตฺตา อตฺถวณฺณนา
อารภิยเต. ๖- อปเร ปน วทนฺติ "อาทิโต ปญฺเจว คาถา ภควตา วุตฺตา, เสสา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คตมตฺเตสุ   ฉ.ม. วูปสนฺโต   ฉ.ม., อิ. ลิมฺปิตฺวา
@ ฉ.ม. อาสเน   ฉ.ม. สาสทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อารพฺภเต
ปริตฺตกรณสมเย อานนฺทตฺเถเรนา"ติ. ยถา วา ตถา วา โหตุ กินฺโน อิมาย
อปริกฺขาย ๑- ปริตฺตาย, ๒- สพฺพตฺถาปิ เอตสฺส รตนสุตฺตสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
         ยานีธ ภูตานีติ ปฐมาคาถา. ตตฺถ ยานีติ ยาทิสานิ อปฺเปสกฺขานิ
วา มเหสกฺขานิ วา. อิธาติ อิมสฺมึ ปเทเส, ตสฺมึ ขเณ สนฺนิปาตฏฺฐานํ
สนฺธายาห. ภูตานีติ กิญฺจาปิ ภูตสทฺโท "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๓-
วิชฺชมานํ. ๔- "ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา"ติ เอวมาทีสุ ๕- ขนฺธปญฺจกํ. ๖-
"จตฺตาโร โข ภิกฺขเว มหาภูตา เหตู"ติ เอวมาทีสุ ๗- จตุพฺพิเธ ปฐวีธาตฺวาทิรูเป.
"โย จ กาลฆโส ภูโต"ติ เอวมาทีสุ ๘- ขีณาสวํ ๙- "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา
โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๑๐- สพฺพสตฺเต. "ภูตคามปาตพฺยตายา"ติ เอวมาทีสุ ๑๑-
รุกฺขาทิเก. "ภูตํ ภูตโต สญฺชานาตี"ติ เอวมาทีสุ ๑๒- จาตุมฺมหาราชิกานํ เหฏฺฐา
สตฺตนิกายํ อุปาทาย วตฺตติ. อิธ ปน อวิเสสโต อมนุสฺเสสุ ทฏฺฐพฺโพ.
         สมาคตานีติ สนฺนิปติตานิ. ภุมฺมานีติ ภูมิยํ นิพฺพตฺตานิ. วาอิติ
วิกปฺปเน. เตน ยานีธ ภุมฺมานิ วา ภูตานิ สมาคตานีติ อิมเมกํ วิกปฺปํ กตฺวา
ปุน ทุติยํ วิกปฺปํ กาตุํ "ยานิ ว อนฺตลิกฺเข"ติ อาห. อนฺตลิกฺเข วา ยานิ
ภูตานิ นิพฺพตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิ อิธ สมาคตานีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยามโต
ยาว อกนิฏฺฐํ, ตาว นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ อากาเส ปาตุภูตวิมาเน นิพฺพตฺตตฺตา
"อนฺตลิกฺเข ภูตานี"ติ เวทิตพฺพานิ. ตโต เหฏฺฐา สิเนรุโต ปภูติ ยาว ภูมิยํ
รุกฺขลตาทีสุ อธิวฏฺฐานิ ภูมิยญฺจ นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ, ตานิ สพฺพานิ ภูมิยํ
ปฏิพทฺเธสุ จ รุกฺขลตาปพฺพตาทีสุ นิพฺพตฺตตฺตา "ภุมฺมานิ ภูตานี"ติ เวทิตพฺพานิ.
         เอวํ ภควา สพฺพาเนว อมนุสฺสภูตานิ "ภุมฺมานิ วา ยานิว
อนฺตลิกฺเข"ติ ทวีหิ ปเทหิ วิกปฺเปตฺวา ปุน เอเกน ปเทน ปริคฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริกฺขาย, อิ. ปริกฺขนาย ม. อปริกฺขตาย ปริกฺขตาย   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท
@น ทิสฺสติ   วินย. มหาวิ. ๒/๖๙/๑๔๓ ปาจิตฺติยกณฺฑ   ฉ.ม. วิชฺชมาเน
@ ม.มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘ มหาตณฺหกฺขยสุตฺต   ฉ.ม. ขนฺธปญฺจเก
@ ม. อุปริ. ๑๔/๘๖/๖๘ มหาปุณฺณมสุตฺต   ขุ.ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก
@ ฉ.ม. ขีณาสเว  ๑๐ ที. มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗ ปรินิพฺพุตกถา
@๑๑ วินย. มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐  ๑๒ ม.มู. ๑๒/๓, ๗/๒,  มูลปริยายสุตฺต
"สพฺเพว ภูตา สุมนา ภวนฺตู"ติ อาห. สพฺเพติ อนวเสสา. เอวาติ อวธารเณ,
เอกมฺปิ อนปเนตฺวาติ อธิปฺปาโย. ภูตาติ อมนุสฺสา. สุมนา ภวนฺตูติ สุขิตมนา
ปีติโสมนสฺสชาตา ภวนฺตุ. อโถปีติ กิจฺจนฺตรสนฺนิโยชนตฺถํ วาโกฺยปาทาเน
นิปาตทฺวยํ. สกฺกจฺจํ สุณนฺตุ ภาสิตนฺติ อฏฺฐิกตฺวา ๑- มนสิกตฺวา สพฺพเจตโส ๒-
สมนฺนาหริตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติโลกุตฺตรสุขาวหํ มม เทสนํ สุณนฺตุ.
         เอวเมตฺถ ภควา "ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี"ติ อนิยมิตวจเนน
ภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา ปุน "ภุมฺมานิ วา ยานิว อนฺตลิกฺเข"ติ ทฺวิธา วิกปฺเปตฺวา
ตโต "สพฺเพว ภูตา"ติ ปุน เอกชฺฌํ กตฺวา "สุมนา ภวนฺตู"ติ อิมินา วจเนน
อาสยสมฺปตฺติยํ นิโยเชนฺโต "สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตนฺ"ติ ปโยคสมฺปตฺติยํ, ตถา
โยนิโสมนสิการสมฺปตฺติยํ ปรโตโฆสสมฺปตฺติยญฺจ, ตถา อตฺตสมฺมาปณิธิสปฺปุริสูป-
นิสฺสยสมฺปตฺตีสุ สมาธิปญฺญาเหตุสมฺปตฺตีสุ จ นิโยเชนฺโต คาถํ สมาเปสิ. ๓-
                        ตสฺมา หีติ คาถาวณฺณนา
         [๒] ตสฺมา หิ ภูตาติ ทุติยคาถา. ตตฺถ ตสฺมาติ การณวจนํ.
ภูตาติ อามนฺตนวจนํ. นิสาเมถาติ สุณาถ. สพฺเพติ อนวเสสา. กึ วุตฺตํ โหติ?
ยสฺมา ตุเมฺห ทิพฺพฏฺฐานานิ ตตฺถ อุปโภคปริโภคสมฺปทญฺจ ปหาย ธมฺมสฺสวนตฺถํ
อิธ สมาคตา, น นฏฺฏนาฏกาทิทสฺสนตฺถํ, ๔- ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ. ๕-
อถวา "สุมนา ภวนฺตุ, สกฺกจฺจ สุณนฺตู"ติ วจเนน เตสํ สุมนภาวํ สกฺกจฺจโสตุกมฺยตญฺจ
ทิสฺวา อาห "ยสฺมา ตุเมฺห สุมนภาเวน อตฺตสมฺมาปณิธิโยนิโสมนสิการาสยสุทฺธีหิ
จ ยุตฺตา ๖- สกฺกจฺจโสตุกมฺยตาย สปฺปุริสูปนิสฺสยปรโตโฆสปทฏฺฐานโต
ปโยคสุทฺธีหิ จ ยุตฺตา, ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ"ติ. อลวา ยํ ปุริมคาถาย
อนฺเต "ภาสิตนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ การณภาเวน อปทิสนฺโต อาห "ยสฺมา มม ภาสิตํ
นาม อติทุลฺลภํ สพฺพกฺขณปริวชฺชิตสฺส ๗-  ขณสฺส ทุลฺลภตฺตา, อเนกานิสํสญฺจ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อฏฺฐึ กตฺวา   ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา   ม. สมาทเปสิ
@ ฉ.ม. นฏนจฺจนาทิทสฺสนตฺถํ, อิ. นฏนฏฺฏกาทิ..., ม. นฏกาทิ...   ฉ.ม. สพฺเพติ
@ ฉ.ม. ยุตฺตา-อิติ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อฏฺฐกฺขณปริวชฺชิตสฺส
ปญฺญากรุณาทิคุเณน ๑- ปวตฺตตฺตา, ตญฺจาหํ วตฺตุกาโม `สุณนฺตุ ภาสิตนฺ'ติ อโวจํ,
ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ"ติ. อิทํ อิมินา คาถาปเทน วุตฺตํ โหติ.
         เอวเมตํ การณํ นิโรเปนฺโต อตฺตโน ภาสิตนิสามเน นิโยเชตฺวา
นิสาเมตพฺพํ วตฺตุมารทฺโธ "เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชายา"ติ. ตสฺสตฺโถ:-
ยายํ ตีหิ อุปทฺทเวหิ อุปทฺทุตา มานุสี ปชา, ตสฺสา มานุสิยา ปชาย เมตฺตํ
มิตตภาวํ หิตชฺฌาสยตํ ปจฺจุปฏฺฐเปถาติ. เกจิ ปน "มานุสิกนฺ"ติ ๒- ปฐนฺติ,
ตํ ภุมฺมฏฺฐาสมฺภวา น ยุชฺชติ. ยมฺปิ จญฺเญ ๓- อตฺถํ วณฺณยนฺติ, โสปิ
น ยุชฺชติ. อธิปฺปาโย ปเนตฺถ:- นาหํ พุทฺโธติ อิสฺสริยพเลน วทามิ, อปิจ
ปน ยํ ตุมฺหากญฺจ อิมิสฺสา จ มานุสิยา ปชาย หิตตฺถํ วทามิ "เมตฺตํ กโรถ
มานุสิยา ปชายา"ติ. เอตฺถ จ:-
                   "เย สตฺตสณฺฑํ ปฐวึ วิเชตฺวา, *-
                    ราชิสโย ยชมานานุปริยคา.
                    อสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ,
                    วาชเปยฺยํ นิรคคฬํ.
                    เมตฺตสฺส จิตฺตสฺส สุภาวิตสฺส,
                    กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสึ.
                    เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺฐจิตฺโต,
                    เมตฺตายติ กุสโล เตน โหติ.
                    สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปํ
                    ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญนฺ"ติ ๔-
เอวมานีนํ สุตฺตานํ เอกาทสานิสํสานญฺจ วเสน เย เมตฺตํ กโรนฺติ, เตสํ ๕-
เมตฺตา หิตาติ เวทิตพฺพา.
                   "เทวตานุกมฺปิโต โปโส
                    สทา ภทฺรานิ ปสฺสตี"ติ ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปญฺญากรุณาคุเณน   ฉ.ม. มานุสิกํ ปชนฺติ   น.ม. ยมฺปิ อญฺเญ
@* ปาลิ. ฉ.ม. วิชิตฺวา (ขุ.อิติ.), สฺยา. ชินิตฺวา (องฺ. อฏฺฐก.)
@ ขุ. อิติ. ๒๕/๒๗/๒๕๑, องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๙๑/๑๕๒   ฉ.ม. เอเตสํ
@ ขุ.อุ. ๒๕/๗๖/๒๒๔ ปาฏลิคามิยสุตฺต, วินย. มหา. ๕/๖๓๖/๖๔
เอวมาทีนํ สตฺตานํ วเสน เยสุ กยิรนฺติ, ๑- เตสมฺปิ หิตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ
อุภเยสมฺปิ หิตาติ เวทิตพฺพา. ๒-
         เอวํ อุภเยสมฺปิ หิตภาวํ ทสฺเสนฺโต "เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา
ปชายา"ติ วตฺวา อิทานิ อุปการํ ๓- ทสฺเสนฺโต อาห "ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ
เย พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถ อปฺปมตฺตา"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- เย มนุสฺสา จิตฺตกมฺมกฏฺฐกมฺมาทีหิปิ เทวตา กตฺวา
เจติยรุกฺขาทีนิ จ อุปสงฺกมิตฺวา เทวตา อุทฺทิสฺส ทิวา จ พลึ กโรนฺติ,
กาฬปกฺขาทีสุ จ รตฺตึ พลึ กโรนฺติ, สลากภตฺตาทีนิ วา ทตฺวา อารกฺขเทวตา
อุปาทาย ยาว พฺรหฺมเทวตานํ ๔- ปตฺติทานนิยฺยาตเนน ทิวา พลึ กโรนฺติ,
ฉตฺตาโรปนทีปมาลาย สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนาทีนิ การาเปตฺวา ปตฺติทานนิยฺยาตเนน
จ รตฺตึ พลึ กโรนฺติ, เต กถํ น รกฺขิตพฺพา. ยโต เอวํ ทิวา จ รตฺโต
จ ตุเมฺห อุทฺทิสฺส กโรนฺติ เย พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถาติ, ตสฺมา
พลิกมฺมกรณาปิ เน มนุสฺเส รกฺขถ โคปถ, ๕- อหิตญฺจ เนสํ อปเนถ, หิตํ
อุปเนถ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ตํ กตญฺญุภาวํ หทเย กตฺวา นิจฺจมนุสฺสรนฺตาติ.
                        ยํ กิญฺจีติ คาถาวณฺณนา
         [๓] เอวํ เทวตาสุ มนุสฺสานํ อุปการภาวํ ๖- ทสฺเสตฺวา เตสํ
อุปทฺทววูปสมนตฺถํ พุทฺธาทิคุณปฺปกาสเนน จ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมสวนตฺถํ "ยํ กิญฺจิ
วิตฺตนฺ"ติ อาทินา นเยน สจฺจวจนํ ปยุญฺชิตุมารทฺโธ. ตตฺถ ยํ กิญฺจีติ
อนิยมิตวเสน อนวเสสํ ปริยาทิยติ ยํกิญฺจิ ตตฺถ ตตฺถ โวหารูปคํ. วิตฺตนฺติ ธนํ.
ตญฺหิ วิตฺตึ ชเนตีติ วิตฺตํ. อิธ วาติ มนุสฺสโลกํ นิทฺทิสฺสติ ๗- หุรํ วาติ ตโต
ปรํ อวเสสโลกํ, เตน จ ฐเปตฺวา มนุสฺเส สพฺพโลกคหเณ สมฺปตฺเต ๘- "สคฺเคสุ
วาติ ปรโต วุตฺตตฺตา ฐเปตฺวา มนุสฺเส จ สคฺเค จ อวเสสานํ นาคสุปณฺณาทีนํ
คหณํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กยิรติ   ฉ.ม., อิ. เอวํ ฯเปฯ เวทิตพฺพา ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อุปการมฺปิ   อิ. พฺรหฺมเทวานํ   ฉ.ม., อิ. โคปยถ
@ ฉ.ม., อิ. อุปการกกาวํ   ฉ.ม., อิ. นิทฺทิสติ   ฉ.ม., อิ. ปตฺเต
         เอวมิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ยํ มนุสฺสานํ โวหารูปคํ อลงฺการ-
ปริโภคูปโภคญฺจ ๑- ชาตรูปรชตมุตฺตามณิเวฬุริยปวาลโลหิตงฺกมสารคลฺลาทิกํ, ยญฺจ
มุตฺตามณิวาลุกตฺถตาย ภูมิยา รตนมยวิมาเนสุ อเนกโยชนสตวิตฺถเตสุ ภวเนสุ
อุปฺปนฺนานํ นาคสุปณฺณาทีนํ วิตฺตํ, ตํ นิทฺทิฏฺฐํ โหติ. สคฺเคสุ วาติ กามาวจร-
รูปาวจรเทวโลเกสุ. เต หิ โสภเณน กมฺเมน อิริยนฺติ คมฺมนฺตีติ  ๒- สคฺคา.
สุฏฺฐุ วา อคฺคาติปิ สคฺคา. ยนฺติ ยํ สสฺสามิกํ วา อสฺสามิกํ วา. รตนนฺติ
รตึ นยติ วหติ ชเนติ ๓- วฑฺเฒตีติ รตนํ. ยํกิญฺจิ จิตฺติกตํ มหคฺฆํ อตุลํ
ทุลฺลภทสฺสนํ อโนมสตฺตปริโภคญฺจ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. ยถาห:-
                "จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ      อตุลํ  ทุลฺลภทสฺสนํ
                 อโนมสตฺตปริโภคํ      รตนนฺเตน วุจฺจตี"ติ.
         ปณีตนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺฐ อนปฺปกํ ๔- มนาปํ. เอวํ อิมินา คาถาปเทน
ยํ สคฺเคสุ อเนกโยชนสตปฺปมาณสพฺพรตนมยวิมานสุธมฺมเวชยนฺตปฺปภูตีสุ สสฺสามิกํ,
ยญฺจ พุทฺธุปฺปาทวิรเหน อปายเมว ปริปูเรนฺเตสุ สคฺเคสุ ๕- สุญฺญวิมานปฏิพทฺธํ
อสฺสามิกํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ ปฐวีมหาสมุทฺทหิมวนฺตาทินิสฺสิตมสฺสามิกํ รตนํ, ตํ
นิทฺทิฏฺฐํ โหติ.
         น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนาติ นอิติ ปฏิเสเธ. โนอิติ
อวธารเณ. สมนฺติ ตุลฺยํ. อตฺถีติ วิชฺชติ. ตถาคเตนาติ พุทฺเธน. กึ วุตฺตํ
โหติ? ยํ เอตํ วิตฺตญฺจ รตนญฺจ ปกาสิตํ, เอตฺถ เอกมฺปิ พุทฺธรตนสทิสํ รตนํ
เนวตฺถิ. ยมฺปิ หิ ตํ วิตฺตํ จิตฺติกตฏฺเฐน รตนํ. เสยฺยถีทํ? รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส
จกฺกรตนํ มณิรตนญฺจ, ยมฺหิ อุปฺปนฺเน มหาชโน น อญฺญตฺถ จิตฺติการํ กโรติ,
น โกจิ ปุปฺผคนฺธาทีนิ คเหตฺวา ยกฺขฏฺฐานํ วา ภูตฏฺฐานํ วา คจฺฉติ, สพฺโพปิ
ชโน จกฺกรตนํ มณิรตนเมว จิตฺตึ กโรติ ๖- ปูเชติ, ตํ ตํ วรํ ปตฺเถติ,
ปตฺถิตปตฺถิตญฺจสฺส เอกจฺจํ สมิชฺฌติ, ตมฺปิ รตนํ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ
จิตฺติกตฏฺเฐน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคเต หิ อุปฺปนฺเน เยเกจิ มเหสกฺขา
เทวมนุสฺสา น เต อญฺญตฺร จิตฺติการํ กโรนฺติ, น กิญฺจิ อญฺญํ ปูเชนฺติ. ตถา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อลงฺการปริโภคูปคญฺจ   ฉ.ม. อชิยนฺตีติ   ฉ.ม., อิ. ชนยติ
@ ฉ.ม. อตปฺปกํ   ฉ.ม. สตฺเตสุ   ฉ.ม. จิตฺตีการํ กโรติ, อิ. จิตฺติกโรติ
หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลญฺจ
อญฺเญ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชอนาถปิณฺฑิกาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ
ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพูทีเป
จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปสิ, โก ปน วาโท อญฺเญสํ จิตฺติการานํ.
อปิจ กสฺสปสฺส ๑- ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนปรินิพฺพานฏฺฐานานิ
ปฏิมาเจติยาทีนิ วา อุทฺทิสฺส เอวํ จิตฺตีการครุกาโร ปวตฺตติ ยถา ภควโต. เอวํ
จิตฺติกฏฺเฐนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ มหคฺฆฏฺเฐน รตนํ. เสยฺยถาปิ? ๒- กาสิกวตฺถํ. ยถาห
"ชิณฺณมฺปิ ภิกฺขเว กาสิกวตฺถํ วณฺณวนฺตญฺเจว โหติ สุขสมฺผสฺสญฺจ มหคฺฆญฺจา"ติ
๓-, ตมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ มหคฺฆฏฺเฐน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ.
ตถาคโต หิ เยสํ ปํสุกูลมฺปิ ๔- ปฏิคฺคณฺหาติ, เตสนฺตํ โหติ. มหปฺผลํ มหานิสํสํ
เสยฺยถาปิ อโสกสฺส รญฺโญ, อิทมสฺส มหคฺฆตาย. เอวํ มหคฺฆฏฺเฐนาปิ
ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ เอวํ มหคฺฆตาย วจเนน ๖- เจตฺถ โทสาภาวสาธกํ อิทํ
สุตฺตปทํ เวทิตพฺพํ:-
         "เยสํ โย ปน ๗- ปฏิคฺคณฺหาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจย-
    เภสชฺชปริกฺขารํ, เตสนฺตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ. อิทมสฺส มหคฺฆตาย
    วทามิ. เสยฺยถาปิ ตํ ภิกฺขเว กาสิกวตฺถํ มหคฺฆํ, ตถูปมาหํ ภิกฺขเว
    อิมํ ปุคฺคลํ วทามี"ติ. ๘-
เอวํ มหคฺฆฏฺเฐนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ อตุลฏฺเฐน รตนํ. เสยฺยถีทํ? รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส
จกฺกรตนํ อุปฺปชฺชติ อินฺทนีลมณิมยนาภิ สตฺตรตนมยสหสฺสารํ ปวาฬมยเนมิ
รตฺตสุวณฺณมยสนฺธิ, ยสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนํ ๙- อรานมุปริ เอกํ มุณฺฑารํ ๑๐- โหติ
วาตํ คเหตฺวา สทฺทกรณตฺถํ, เยน กโต สทฺโท สูกุสลปฺปตาฬิตปญฺจงฺคิกตุริยสทฺโท
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กสฺสญฺญสฺส   ฉ.ม. เสยฺยถิทํ   องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๐/๒๔๑ โปตฺถกสุตฺต
@ ฉ.ม. ปํสุกมฺปิ  ๕-๕ อิเม ปาฐา น ทิสฺสติ   ฉ.ม. มหคฺฆตาวจเนน
@อิ. มหคฺฆตาวจเน   ฉ.ม. เยสํ โข ปน โส, อิ. เยสํ โข ปน   องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๐/๒๔๒
@ ฉ.ม., อิ. ทสนฺนํ ทสนฺนํ  ๑๐ สี., อิ. มุทฺธารํ
วิย โหติ, ยสฺส นาภิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ ๑- เทฺว สีหมุขานิ โหนฺติ, อพฺภนฺตรํ
สกฏจกฺกสฺเสว สุสิรํ. ตสฺส กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ, กมฺมปจฺจเยน อุตุนา ๒-
สมุฏฺฐาติ. ยํ ราชา ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา ตทหุโปสเถ ปุณฺณมีทิวเส
สีสนฺหาโต อุโปสถิโก อุปริปาสาทวรคโต สีลานิ วิโสเธนฺโต นิสินฺโน ปุญฺญจนฺทํ
วิย สุริยํ วิย จ อุฏฺเฐนฺตํ ปสฺสติ, ยสฺส ทฺวาทสโยชนโต ปภูติ สทฺโท สุยฺยติ,
ติโยชนโต วณฺโณ ทิสฺสติ, ยํ มหาชเนน "ทุติโย มญฺเญ จนฺโท วา สุริโย วา
อุฏฺฐิโต"ติ อติวิย โกตุหลชาเตน ทิสฺสมานํ นครสฺส อุปริ อาคนฺตฺวา รญฺโญ
อนฺเตปุรสฺส ปาจีนปสฺเส นาติอุจฺจํ นาตินีจํ หุตฺวา มหาชนสฺส คนฺธปุปฺผาทีหิ
ปูชิตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติ.
         ตเทว อนุพนฺธมานํ หตฺถิรตนํ อุปฺปชฺชติ, สพฺพเสโต รตฺตปาโท
สตฺตปฺปติฏฺโฐ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม อุโปสถกุลา วา ฉทฺทนฺตกุลา วา อาคจฺฉติ,
อุโปสถกุลา เจ อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺฐโก อาคจฺฉติ, เจ ฉทฺทนฺตกุลา
สพฺพกนิฏฺโฐ สิกฺขิตสิกฺโข ทมถูเปโต, โส ทฺวาทสโยชนํ ปริสํ คเหตฺวา
สกลชมฺพูทีปํ อนุสํยายิตฺวา ปุเร ปาตราสเมว สกํ ราชธานึ อาคจฺฉติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ อสฺสรตนํ อาคจฺฉติ, ๓- สพฺพเสโต รตฺตปาโท
กากสีโส  ๔- มุญฺชเกโส วลาหกสฺสราชกุลา อาคจฺฉติ. เสสเมตฺถ หตฺถิรตนสทิสเมว.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ มณิรตนํ อุปฺปชฺชติ. โส โหติ มณิ เวฬุริโย
สุโภ ชาติมา อฏฺฐํโส สุปริกมฺมกโต อายามโต ลคฺคนาภิสทิโส, ๕- เวปุลฺลปพฺพตา
อาคจฺฉติ, โส จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร รญฺโญ ธชคฺคโต โยชนํ
โอภาเสติ, ยสฺโสภาเสน มนุสฺสา "ทิวา"ติ มญฺญมานา กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ,
อนฺตมโส กุณฺฐกิปิลฺลิกมฺปิ อุปาทาย ปสฺสนฺติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ อิตฺถีรตนํ อุปฺปชฺชติ, ปกติอคฺคมเหสี วา โหติ,
อุตฺตรกุรุโต วา อาคจฺฉติ มทฺทราชกุลโต วา, อติทีฆาทิฉโทสวิวชฺชิตา ๖-
อติกฺกนฺตา มานุสิกวณฺณํ ๗- อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ยสฺสา รญฺโญ สีตกาเล
@เชิงอรรถ:  สี.ม. อุภโตปสฺเส   ฉ.ม. อุตุโต   ฉ.ม. อุปฺปชฺชติ
@ ฉ.ม. กาฬสีโส   ฉ.ม. จกฺกนาภิ...   ฉ.ม. อติทีฆตาทิ
@ ฉ.ม. อติกฺกนฺตา มานุสวณฺณํ. อิ. อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ
อุณฺหานิ คตฺตานิ โหนฺติ, อุณฺหกาเล สีตานิ, สตฺตธา ๑- โปสิตตูลปิจุโน ๒-
วิย สมฺผสฺโสว โหติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปลคนฺโธ,
ปุพฺพุฏฺฐายิกาทิอเนกคุณสมนฺนาคตา ๓- จ โหติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ คหปติรตนํ อุปฺปชฺชติ, รญฺโญ ปกติกมฺมกโร
เสฏฺฐี, ๔- ยสฺส จกฺกรตเน อุปฺปนฺนมตฺเต ทิพฺพจกฺขุํ ปาตุภวติ, เยน สมนฺนาคโต
สมนฺตโต โยชนมตฺเต นิธึ ปสฺสติ สสฺสามิกมฺปิ อสฺสามิกมฺปิ, โส ราชานํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ "อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ เทว โหหิ, อหนฺเต ธเนน
ธนกรณียํ กริสฺสามี"ติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ ปรินายกรตนํ อุปฺปชฺชติ รญฺโญ ปกติเชฏฺฐปุตฺโต,
จกฺกรตเน อุปฺปนฺนมตฺเต อติเรกปญฺญาเวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต โหติ, โส
ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย เจตสา จิตฺตํ ปริชานิตฺวา นิคฺคหปคฺคหกรณสมตฺโถ
โหติ, โส จ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ "อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ เทว โหหิ,
อหนฺเต รชฺชํ อนุสาสิสฺสามี"ติ. ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ อตุลฏฺเฐน รตนํ,
ยสฺส น สกฺกา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา อคฺโฆ กาตุํ "สตํ วา สหสฺสํ วา อคฺฆติ
โกฏึ วา"ติ. ตตฺถ เอกํ รตนมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ อตุลฏฺเฐน
รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ น สกฺกา สีลโต วา สมาธิโต วา
ปญฺญาทีนํ อญฺญตรโต วา เกนจิ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา "เอตฺตกา คุณา สมา วา ๕-
สปฺปฏิภาโค วา"ติ ปริจฺฉินฺทิตุํ. เอวํ อตุลฏฺเฐนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐน รตนํ, เสยฺยถาปิ ๖- ทุลฺลภปาตุภาโว ๗-
ราชา จกฺกวตฺตี, จกฺกาทีนิ จ ตสฺส รตนานิ, ตมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ
นตฺถิ. ยทิ หิ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ, กุโต จกฺกวตฺติอาทีนํ
รตนตฺยํ ตานิ หิ เอกสฺมึเยว กปฺเป อเนกานิ อุปฺปชชฺนฺติ. ยสฺมา ปน อสงฺเขยฺเยปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สตธา   ม. โปถิต..., ฉ.ม., อิ. โผฏิต...
@ ฉ.ม. ปุพุฏฺฐายินิตาทิ... อิ. ปุพฺพุฏฺฐายิตาทิ...  ฉ.ม. ปกติกมฺมกาโร เสฏฺฐิ
@ ฉ.ม. เอตฺตกคุโณ วา อิมินา สโม วา สมฺปฏิภาโควา"ติ อิ. เอตฺตกคุโณ อิมินา
@สโมธาเนตฺวา...   ฉ.ม. เสยฺยถิทํ   สี., อิ. ทุลฺลภปาตุภาวโต
กปฺเป ตถาคตสุญฺโญ โลโก โหติ, ตสฺมา ตถาคโต เอว กทาจิ กรหจิ
อุปฺปชฺชนโต ทุลฺลภทสฺสโน. วุตฺตญฺเจตํ ๑- ภควตา ปรินิพฺพานสมเย:-
         "เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺติ `ทูรา จ วตมฺหา อาคตา ตถาคตํ
    ทสฺสนาย, กทาจิ กรหจิ ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต
    สมฺมาสมฺพุทฺธา, อชฺเชว รตฺติยา ปจฺจูสสมเย ๒- ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ
    ภวิสฺสติ, อยญฺจ มเหสกฺโข ภิกฺขุ ภควโต ปุรโต ฐิโต นิวาเรนฺโต, ๓-
    น มยํ ลภาม ปจฺฉิเม กาเล ตถาคตํ ทสฺสนายา"ติ. ๔-
เอวํ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐน รตนํ. เสยฺยถีทํ? รญฺโญ
จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนาทิ. ตญฺหิ โกฏิสตสหสฺสธนานมฺปิ สตฺตภูมิปาสาทวรตเล
นิวสนฺตานมฺปิ ๕- จณฺฑาลเวณเนสาทรถการปุกฺกุสาทีนํ นีจกุลิกานํ โอมกปุริสานํ
สุปินนฺเตนาปิ ๖- ปริโภคตฺถาย น นิพฺพตฺตติ. อุภโต สุชาตสฺส ปน รญฺโญ
จกฺกวตฺติสฺเสว ๗- ปริปูริตทสวิธจกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปริโภคตฺถาย นิพฺพตฺตนโต
อโนมสตฺตปริโภคํเยว โหติ ตมฺปิ พุทฺธรตนสมํ นตฺถิ. ยทิ หิ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐน
รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ โลเก โอมกสตฺตสมฺมตานมฺปิ
อนุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ วิปรีตทสฺสนานํ ปูรณกสฺสปาทีนํ ฉนฺนํ สตฺถารานํ
อญฺเญสญฺจ เอวรูปานํ สุปินนฺเตนาปิ ๘- อปริโภโค. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานญฺจ ปน
จตุปฺปทายปิ คาถาย ปริโยสาเน อรหตฺตมธิคนฺตุํ สมตฺถานํ นิพฺเพธิกญฺญาณ-
ทสฺสนานํ พาหิยทารุจีริยปฺปภูตีนํ อญฺเญสญฺจ มหากุลปฺปสุตานํ มหาสาวกานํ
ปริโภโค, เต หิ ตํ ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยปาริจริยานุตฺตริยาทีนิ สาเธนฺตา
ตถาคตํ ปริภุญฺชนฺติ. เอวํ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ยมฺปิ ตํ อวิเสสโต รติชนนฏฺเฐน รตนํ. เสยฺยถาปิ? ๙- รญฺโญ
จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนํ. ตํ หิ ทิสฺวาว ราชา จกฺกวตฺตี อตฺตมโน โหติ,
เอวํปิ ตํ รญฺโญ รตึ ชเนติ. ปุน จ ปรํ ราชา จกฺกวตฺตี วาเมน หตฺเถน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุตฺตมฺปิ เจตํ   ฉ.ม. ปจฺฉิเม ยาเม   ฉ.ม., อิ. โอวาเรนฺโต
@ ที. มหา. ๑๐/๒๐๐/๑๒๒   ฉ.ม. วสนฺตานมฺปิ   ฉ.ม., อิ. สุปินนฺเตปิ
@ ฉ.ม. ขตฺติยสฺเสว   ฉ.ม. สุปินนฺเตปิ   ฉ.ม. เสยฺยถิทํ
สุวณฺณภิงฺคารํ ๑- คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิรติ "ปวตฺตตุ ภวํ
จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ. ตโต จกฺกตนํ ปญฺจางฺคิกตุริยํ วิย ๒-
มธุรสฺสรํ นิจฺฉรนฺตํ อากาเสน ปุรตฺถิมทิสํ คจฺฉติ, อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี
จกฺกานุภาเวน ทฺวาทสโยชนวิตฺถิณฺณาย จตุรงฺคินิยา เสนาย นาติอุจฺจํ นาตินีจํ
อุจฺจรุกฺขานํ เหฏฺฐาภาเคน นีจรุกฺขานํ อุปริภาเคน รุกฺเขสุ ปุปฺผผล-
ปลฺลวาทิปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคตานํ หตฺถโน ปณฺณาการญฺจ คณฺหนฺโต "เอหิ โข
มหาราชา"ติ เอวมาทินา ปรมนิปจฺจกาเรน อาคเต ปฏิราชาโน "ปาโณ น
หนฺตพฺโพ"ติ อาทินา นเยน อนุสาสนฺโต คจฺฉติ. ยตฺถ ปน ราชา ภุญฺชิตุกาโม
วา ทิวา เสยฺยํ วา กปฺเปตุกาโม โหตุ ตตฺถ จกฺกรตนํ อากาสโต โอโรหิตฺวา ๓-
อุทกาทิสพฺพกิจฺจกฺขเม สเม ภูมิภาเค อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติ. ปุน รญฺโญ
คมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปุริมนเยเนว สทฺทํ กโรนฺตํ คจฺฉติ, ยํ ๔- สุตฺวา
ทฺวาทสโยชนิกาปิ ปริสา อากาเสน  คจฺฉติ. จกฺกรตนํ อนุปุพฺเพน ปุริตฺถิมสมุทฺทํ
อชฺโฌคาหติ, ตสฺมึ อชฺโฌคาหนฺเต อุทกํ โยชนปฺปมาณํ อปคนฺตฺวา  ภิตฺติกตํ วิย
ติฏฺฐติ. มหาชโน ยถากามํ สตฺต รตนานิ คณฺหาติ. ปุน ราชา สุวณฺณภิงฺคารํ ๕-
คเหตฺวา "อิโต ปฏฺฐาย มม รชฺชนฺ"ติ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา นิวตฺตติ. เสนา
ปุรโต โหติ, จกฺกรตนํ ปจฺฉโต, ราชา มชฺเฌ. จกฺกรตเนน โอสกฺกิโตสกฺกิตฏฺฐานํ
อุทกํ ปริปูรติ. เอเตเนว อุปาเยน ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรปิ สมุทฺเท คจฺฉติ.
         เอวํ จตุทฺทิสํ อนุสํยายิตฺวา จกฺกรตนํ ติโยชนสตปฺปมาณํ ๖- อากาสํ
อาโรหติ. ตตฺถ ฐิโต ราชา จกฺกรตนานุภาเวน อตฺตนา วิชิตวิชโย
ปญฺจสตปริตฺตทีปปฏิมณฺฑิตํ สตฺตโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ ปุพฺพวิเทหํ, ตถา
อฏฺฐโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ อุตฺตรกุรุํ, สตฺตโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํเยว อมรโคยานํ ๗-
ทสโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ  ชมฺพูทีปญฺจาติ เอวํ จตุมหาทีปทฺวิสหสฺสปริตฺตทีป-
ปฏิมณฺฑิตํ เอกํ จกฺกวาฬํ สุผุลฺลปุณฺฑรีกวนํ วิย โอโลเกติ. เอวํ โอโลกยโต จสฺส
อนปฺปกา ๘- รติ อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ ตํ จกฺกรตนํ รญฺโญ รตึ ชเนติ, ตมฺปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุวณฺณภิงฺการํ   ฉ.ม. ปญฺจงฺคิกํ วิย ตูริยํ   อิ. โอตาริตฺวา
@ ฉ.ม. ตํ   ฉ.ม. สุวณฺณภิงฺการํ, อิ. ภิงฺการํ เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,
@อิ. ติโยชนปฺปมาณํ   ฉ.ม., อิ. อปรโคยานํ   สี., อิ. อนปฺปิกา
พุทฺธรตนสมํ นตฺถิ. ยทิ หิ รติชนนฏฺเฐน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ, กึ กริสฺสติ
เอตํ ฉวํ ๑- จกฺกรตนํ. ตถาคโต หิ ยสฺสา ทิพฺพาย รติยา จกฺกรตนาทีหิ
สพฺเพหิปิ ชนิตา จกฺกวตฺติรติ สงฺขมฺปิ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ตโตปิ
รติโต อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจ อตฺตโน โอวาทปฏิกรานํ อสงฺเขยฺยานมฺปิ
เทวมนุสฺสานํ ปฐมชฺฌานรตึ, ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานรตึ, อากาสานญฺจายตนรตึ,
วิญฺญาณญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนรตึ, โสตาปตฺติมคฺครตึ,
โสตาปตฺติผลรตึ, สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคผลรติญฺจ ชเนติ. เอวํ
รติชนนฏฺเฐนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถีติ.
         อปิจ รตนนฺนาเมตํ ทุพฺพิธํ โหติ สวิญฺญาณกญฺจ อวิญฺญาณกญฺจ.
ตตฺถ อวิญฺญาณกํ จกฺกรตนํ มณิรตนญฺจ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธํ
สุวณฺณรชตาทิ, สวิญฺญาณกํ หตฺถิรตนาทิ ปรินายกรตนปริโยสานํ, ยํ วา
ปนญฺญมฺปิ เอวรูปํ อินฺทฺริยพทฺธํ. เอวํ ทุพฺพิเธ เจตฺถ สวิญฺญาณกรตนํ
อคฺคมขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อวิญฺญาณกํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนํ สวิญฺญาณกานํ
หตฺถิรตนาทีนํ อลงฺการตฺถาย อุปนียติ.
         สวิญฺญาณกรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนญฺจ. ตตฺถ
มนุสฺสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนสฺส
อุปคุยฺหํ ๒- โหติ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ อิตฺถีรตนํ ปุริสรตนญฺจ. ตตฺถ ปุริส-
รตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อิตฺถีรตนํ ปุริสรตนสฺส ปริจาริกตฺตํ อาปชฺชติ.
ปุริสรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ อาคาริกรตนํ อนาคาริกรตนญฺจ ๓- ตตฺถ อนาคาริกรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา?  ยสฺมา อาคาริกรตเนสุ อคฺโค จกฺกวตฺตีปิ สีลาทิ-
คุณยุตฺตํ ๔- อนาคาริกรตนํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อุปฏฺฐหิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา
จ ๕- ทิพฺพมานุสิกา จ ๕- สมฺปตฺติโย ปาปุณิตฺวา อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺตึ
ปาปุณาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. โอปวยฺหํ, อิ. โอปวุยฺหํ
@ ฉ.ม. อคาริก...อนคาริก... เอวมุปริปิ   ม. ปญฺจสีลาทิคุณยุตฺตํ
@๕-๕ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
         เอวํ อนาคาริกรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ อริยปุถุชฺชนวเสน. อริยรตนมฺปิ
ทุพฺพิธํ เสกฺขาเสกฺขวเสน. ๑- อเสกฺขรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ สุกฺขวิปสฺสกสมถยานิกวเสน.
สมถยานิกรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ สาวกปารมิปฺปตฺตมปฺปตฺตญฺจ. ตตฺถ สาวกปารมิปฺปตฺตํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. สาวกปารมิปฺปตฺตรตนโตปิ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานสทิสาปิ หิ อเนกสตา
สาวกา เอกสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ๒- คุณานํ ๓- เนว สงฺขํ น กลํ น กลภาคมฺปิ
อุเปนฺติ. ๓- ปจฺเจกสมฺพุทฺธรตนโตปิ ๔- สมฺมาสมฺพุทฺธรตนมฺปิ อคฺคมกฺขายติ.
กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. ยทิ ๕- หิ สกลมฺปิ ๕- ชมฺพูทีปํ ปูเรตฺวา ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ
ฆเฏนฺตา นิสินฺนาปิ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ๖- เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส คุณานํ เนว
สงฺขํ น กลํ น กลภาคํ อุเปนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "ยาวตา ภิกฺขเว
สตฺตา อปทา วา ทิปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ อาทิ. ๗-
เอวํ เกนจิ ปริยาเยน ตถาคตรตนสมํ ๘- รตนํ นตฺถิ. เตนาห ภควา "น โน
สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา"ติ.
         เอวํ ภควา พุทฺธรตนสฺส อญฺเญหิ รตเนหิ อสมตํ วตฺวา อิทานิ
เตสํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนูปทฺทววูปสมนตฺถํ ๙- เนว ชาตึ น โคตฺตํ น โกลปุตฺติยํ น
วณฺณโปกฺขรตาทีนิ ๑๐- นิสฺสาย, อปิจ โข อวีจิมุปาทาย ภวคฺคปริยนฺเต โลเก
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ คุเณหิ พุทฺธรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ
"อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- อิทมฺปิ อิธ วา หุรํ วา สคฺเคสุ วา ยํกิญฺจิ อตฺถิ
วิตฺตํ วา รตนํ วา, เตน สทฺธึ เตหิ เตหิ คุเณหิ อสมตฺตํ ๑๑- พุทฺเธ รตนํ
ปณีตํ. ยทิ ๑๒- เอตํ สจฺจํ, อถ เอเตน สจฺเจน อิเมสํ ปาณีนํ โสตฺถิ ๑๓- โหตุ.
โสภณานํ อตฺถิตา โหตุ อโรคตา นิรุปทฺทวตาติ. เอตฺถ จ ยถา "จกฺขุํ ๑๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เสขาเสขวเสน   ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธสฺส
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. คุณานํ สตภาคมฺปิ น อุเปนฺติ   ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธรตนโตปิ
@๕-๕ ฉ.ม. สกลมฺปิ หิ   ฉ.ม. ปจฺเจกพุทฺธา เอวมุปริปิ
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๒/๓๗ (สฺยา.)
@ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ (มหาจุฬา.)   ฉ.ม., อิ. ตถาคตสมํ   ฉ.ม....สมตฺถํ
@เอวมุปริปิ  ๑๐ ฉ.ม., อิ....โปกฺขรตาทึ  ๑๑ ฉ.ม., อิ. อสมตฺตา  ๑๒ ฉ.ม. ยทิ หิ
@๑๓ ฉ.ม. สุวตฺถิ  ๑๔ ฉ.ม. จกฺขุ เอวมุปริปิ
โข อานนฺท สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา"ติ เอวมาทีสุ ๑- อตฺตภาเวน วา
อตฺตนิยภาเวน วาติ อตฺโถ. อิตรถา หิ จกฺขุํ อตฺตํ ๒- วา อตฺตนิยํ วาติ
อปฺปฏิสิทฺธเมว สิยา. เอวํ รตนํ ปณีตนฺติ รตนตฺตํ ปณีตํ, รตนภาโว ปณีโตติ
อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิตรถา หิ พุทฺโธ เนว รตนนฺติ สิชฺเฌยฺย. น หิ ยตฺถ
รตนํ อตฺถิ, ตํ รตนนฺติ น สิชฺฌติ. ยตฺถ ปน จิตฺติกตาทิอตฺถสงฺขาตํ เยน
วา เตน วา วิธินา สมฺพุทฺธคตํ ๓- รตนตฺตํ ๔- อตฺถิ, ยสฺมา ตํ รตนตฺตมุปาทาย
รตนนฺติ ปญฺญาปิยติ, ตสฺมา ตสฺส รตนตฺตสฺส ๕- อตฺถิตาย รตนนฺติ สิชฺฌติ.
อถวา อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนนฺติ อิมินาปิ ปกาเรน พุทฺโธว รตนนฺติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ. วุตฺตมตฺตาย จ ภควตา อิมาย คาถาย ราชกุลสฺส โสตฺถิ
ชาตา, ภยํ วูปสนฺตํ. อิมาย ๖- คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ
ปฏิคฺคหิตาติ.
                       ขยํ วิราคนฺติ คาถาวณฺณนา
         [๔] เอวํ พุทฺธคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิ นิพฺพานธมฺมคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "ขยํ วิราคนฺ"ติ. ตตฺถ ยสฺมา นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย ราคาทโย ขีณา
โหนฺติ ปริกฺขีณา, ยสฺมา วา ตนฺเตสํ อนุปฺปาทนิโรธกฺขยปตฺตํ, ๗- ยสฺมา จ ตํ
ราคาทิวิปฺปยุตฺตํ สมฺปโยคโต จ อารมฺมณฺโต จ, ยสฺมา วา ตมฺหิ สจฺฉิกเต
ราคาทโย อจฺจนฺตวิรตา ๘- โหนฺติ วิคตา วิทฺธํสิตา, ๙- ตสฺมา ขยนฺติ จ วิราคนฺติ
จ วุจฺจติ. ยสฺมา ปนสฺส น อุปฺปาโท ปญฺญายติ, น วโย, น ฐิตสฺส
อญฺญถตฺตํ, ตสฺมา ตํ น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยตีติ กตฺวา อมตนฺติ วุจฺจติ.
อุตฺตมฏฺเฐน ปน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตนฺติ. ยทชฺฌคาติ ยํ อชฺฌคา วินฺทิ
ปฏิลภิ, อตฺตโน ญาณพเลน สจฺฉากาสิ. สกฺยมุนีติ สกฺยกุลปฺปสุตตฺตา สกฺโย,
โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคตตฺตา มุนิ, สกฺโย เอว มุนิ สกฺยมุนิ. สมาหิโตติ
อริยมคฺคสมาธินา สมาหิตจิตฺโต. น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ กิญฺจีติ เตน
ขยาทินามเกน สกฺยมุนินา อธิคเตน ธมฺเมน สมํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ นตฺถิ. ตสฺมา
@เชิงอรรถ:  สํ. สฬา. ๑๘/๑๐๒/๖๗ ฉนฺนวคฺค (สฺยา)   ฉ.ม., อิ. อตฺตา   ฉ.ม.,
@อิ. สมฺพนฺธคตํ   ฉ.ม. รตนํ   ฉ.ม. รตนสฺส   ฉ.ม. อิมิสฺสา
@ ฉ.ม., อิ. นิโรธกฺขยมตฺตํ   ฉ.ม. อจฺจนฺตํ วิรตฺตา   ฉ.ม., อิ. วิทฺธสฺตา
สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค
เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติอาทิ. ๑-
         เอวํ ภควา นิพฺพานธมฺมสฺส อญฺเญหิ ธมฺเมหิ อสมตํ วตฺวา
อิทานิ เตสํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนูปทฺทววูปสมนตฺถํ ขยวิราคามตปณีตตาทิคุเณหิ
นิพฺพานธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ
ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุริมคาถาย วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ
ปฏิคฺคหิตาติ.
                      ยมฺพุทฺธเสฏฺโฐติ คาถาวณฺณนา
         [๕] เอวํ นิพฺพานธมฺมคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิ มคฺคธมฺมคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "ยมฺพุทฺธเสฏฺโฐ"ติ.
         ตตฺถ "พุชฺฌิตา สจฺจานี"ติ อาทินา นเยน พุทฺโธ, อุตฺตโม ปสํสนีโย
จาติ เสฏฺโฐ, พุทฺโธ จ โส เสฏฺโฐ จาติ พุทฺธเสฏฺโฐ. อนุพุทฺธ-
ปจฺเจกพุทฺธาขฺเยสุ ๒- วา พุทฺเธสุ เสฏฺโฐติ พุทฺธเสฏฺโฐ. โส พุทฺธเสฏฺโฐ ยํ
ปริวณฺณยิ "อฏฺฐงฺคิโก จ ๓- มคฺคานํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา"ติ จ ๔- "อริยํ โว
ภิกฺขเว สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ  สปริกฺขารนฺ"ติ จ ๕- เอวมาทินา นเยน
ตตฺถ ตตฺถ ปสํสิ ปกาสยิ. สุจินฺติ กิเลสมลสมุจฺเฉทกรณโต อจฺจนฺตโวทานํ.
สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหูติ ยญฺจ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต
"อานนฺตริกสมาธี"ติ อาหุ. น หิ มคฺคสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ตสฺส
ผลุปฺปตฺตินิเสธโก ๖- โกจิ อนฺตราโย อตฺถิ. ยถาห:-
         "อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส
    จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ อคฺคปฺปสาทสุตฺต
@ ฉ.ม. อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสุตพุทฺธขฺเยสุ, อิ....ปจฺเจกพุทฺธสํขาเตสุ   ฉ.ม. ว
@ ม.ม. ๑๓/๒๑๕/๑๙๑ มาคณฺฑิยสุตฺต.   ม. อุปริ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑ มหาจตฺตารีสกสุตฺต
@ ม. ผลุปฺปตฺตินิพนฺธโก
    น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปี. สพฺเพปิ
    มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโน"ติ. ๑-
         สมาธินา เตน สโม น วิชฺชตีติ เตน พุทฺธเสฏฺฐปริวณฺณิเตน
สุจินา อนนฺตริกสมาธินา สโม รูปาวจรสมาธิ วา อรูปาวจรสมาธิ วา โกจิ น
วิชฺชติ. กสฺมา? เตสมฺภาวิตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนสฺสาปิ ปุน
นิรยาทีสุปิ อุปปตฺติสมฺภวโต, อิมสฺส จ อรหตฺตสมาธิสฺส ภาวิตตฺตา อริยปุคฺคลสฺส
สพฺพูปปตฺติสมุคฺฆาตสมฺภวโต. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา
สงฺขตา วา อสงฺขตา วา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ
อาทิ. ๒-
         เอวํ ภควา อานนฺตริกสมาธิสฺส อญฺเญหิ สมาธีหิ อสมตํ วตฺวา
อิทานิ ปุริมนเยเนว มคฺคธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ
"อิทมฺปิ ธมฺเม เปฯ โหตู"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       เย ปุคฺคลาติ คาถาวณฺณนา
         [๖] เอวํ มคฺคธมฺมคุเณนาปิ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ สํฆคุเณนาปิ
วตฺตุมารทฺโธ "เย ปุคฺคลา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโส. ปุคฺคลาติ
สตฺตา. อฏฺฐาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. เต หิ จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร
จ ผเลฏฺฐิตาติ อฏฺฐ โหนฺติ. สตํ ปสตฺถาติ สปฺปุริเสหิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
พุทฺธสาวเกหิ อญฺเญหิ จ เทวมนุสฺเสหิ ปสตฺถา. กสฺมา? สหชาตสีลาทิคุณโยคา. เตสํ
หิ จมฺปกพกุลกุสุมาทีนํ สหชาตวณฺณคนฺธาทโย วิย สหชาตา สีลสมาธิอาทโย
คุณา, เตน เต วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนานิ วิย ปุปฺผานิ เทวมนุสฺสานํ สตํ ปิยา
มนาปา ปสํสนียา จ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "เย ปุคฺคลา อฏฺฐสตํ ปสตฺถา"ติ.
         อถวา เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโส. ปุคฺคลาติ สตฺตา. อฏฺฐสตนฺติ
เตสํ คณนปริจฺเฉโท. เต หิ เอกวีชิโกลํโกลสตฺตขตฺตุํปรมาติ ๓- ตโย โสตาปนฺนา.
@เชิงอรรถ:  อภิ. ปุ. ๓๖/๑๗/๑๒๐ เอกกปุคฺคลปญฺญตฺติ.   องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙,
@ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘   ฉ.ม. เอกพีชีโกลํโกโลสตฺตกฺขตฺตุปรโมติ
กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโน. เต สพฺเพปิ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน
จตุวีสติ. อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี
อสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐาคามีติ อวิเหสุ ปญฺจ. ตถา
อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสุ. อกนิฏฺเฐสุ ปน อุทธํโสตวชฺชา จตฺตาโรติ จตุวีสติ
อนาคามิโน. สุกฺขวิปสฺสโก สมถยานิโกติ เทฺว อรหนฺโต. จตฺตาโร มคฺคฏฺฐาติ
จตุปญฺญาส. เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปญฺญาธุรานํ วเสน ทฺวิคุณา หุตฺวา อฏฺฐสตํ
โหนฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว
         จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตีติ เต สพฺเพปิ อฏฺฐ วา อฏฺฐสตํ
วาติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺฐา ปุคฺคลา สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ
เอกํ ยุคํ, เอวํ ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ เอเกกํ ๑- ยุคนฺติ จตฺตาริ ยุคานิ
โหนฺติ. เต ทกฺขิเณยฺยาติ เอตฺถ เตติ ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา อุทฺทิฏฺฐานํ
นิยเมตฺวา นิทฺเทโส. เย ปุคฺคลา วิตฺถารวเสน อฏฺฐ วา อฏฺฐสตํ วา
สงฺเขปวเสน ปน ๒- จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺตีติ วุตฺตา, สพฺเพปิ เต ทกฺขิณํ
อรหนฺตีติ ทกฺขิเณยฺยา. ทกฺขิณา นาม กมฺมญฺจ กมฺมวิปากญฺจ สทฺทหิตฺวา เม
อิมํ เวชฺชกมฺมํ วา ชงฺฆเปสนียํ ๓- วา กริสฺสตี"ติ เอวมาทีนิ อนเปกฺขิตฺวา
ทิยฺยมาโน เทยฺยธมฺโม, ตํ อรหนฺติ นาม สีลาทิคุณยุตฺตา ปุคฺคลา, อิเม จ
ตาทิสา, เตน วุจฺจนฺติ "เต ทกฺขิเณยฺยา"ติ.
         สุคตสฺส สาวกาติ ภควา โสภเณน คมเนน ยุตฺตตฺตา, โสภณญฺจฏฺฐานํ
คตตฺตา, สุฏฺฐุ จ คตตฺตา, สุฏฺฐุเยว คตตฺตา ๔- สุคโต, ตสฺส สุคตสฺส.
สพฺเพปิ เต วจนํ สุณนฺตีติ สาวกา. กามญฺจ อญฺเญปิ สุณนฺติ, น ปน สุตฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺติ, อิเม ปน สุตฺวา กตฺตพฺพํ ธมฺมานุธมฺมาปฏิปตฺตึ กตฺวา
มคฺคผลานิ ปตฺตา, ตสฺมา "สาวกา"ติ วุจฺจนฺติ. เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานีติ
เอเตสุ สุคตสฺส สาวเกสุ อปฺปกานิปิ ทานานิ ทินฺนานิ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณานํ
วิสุทฺธิภาวํ ๕- อุปคตตฺตา มหปฺผลานิ โหนฺติ. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกํ   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ชงฺฆเปสนิกํ
@ ฉ.ม. สุฏฺฐุ เอว จ คทตฺตา   ฉ.ม., อิ. ทกฺขิณาวิสุทฺธิภาวํ
         "ยาวตา ภิกฺขเว สํฆา วา คณา วา ตถาคตสาวกสํโฆ, เตสํ
    อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา, เอส
    ภควโต สาวกสํโฆ ฯเปฯ อคฺโค วิปาโก โหตี"ติ. ๑-
         เอวํ ภควา สพฺเพสมฺปิ มคฺคฏฺฐผลฏฺฐานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุณํ
วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                      เย สุปฺปยุตฺตาติ คาถาวณฺณนา
         [๗] เอวํ มคฺคฏฺฐผลฏฺฐานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุเณน สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ ตโต เอกจฺจานํ ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว คุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "เย สุปฺปยุตฺตา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยมิตุทฺเทสวจนํ. สุปฺปยุตฺตาติ
สุฏฺฐุ ปยุตฺตา, อเนกวิหิตํ อเนสนํ ปหาย สุทฺธาชีวิตํ นิสฺสาย วิปสฺสนาย อตฺตานํ
ปยุญฺชิตุมารทฺธาติ อตฺโถ. อถวา สุปฺปยุตฺตาติ  ๒- วิสุทฺธกายวจีปโยคสมนฺนาคตา,
เตน เตสํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. มนสา ทฬฺเหนาติ ทฬฺเหน มนสา, ถิรสมาธิยุตฺเตน
เจตสาติ อตฺโถ. เตน เตสํ สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. นิกฺกามิโนติ กาเย
จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา หุตฺวา ปญฺญาธุเรน วิริเยน สพฺพกิเลเสหิ กตนิกฺกมนา, ๓-
เตน เตสํ วิริยสมฺปนฺนํ ปญฺญากฺขนฺธํ ทสฺเสติ.
         โคตมสาสนมฺหีติ โคตฺตโต โคตมสฺส ตถาคตสฺเสว สาสนมฺหิ. เตน
อิโต พหิทฺธา นานปฺปการมฺปิ อมรตปํ  กโรนฺตานํ สุปฺปโยคาทิคุณาภาวโต กิเลเสหิ
กตนิกฺกมนาภาวํ ๔- ทีเปติ. ๕- เตติ ปุพฺเพ อุทฺทิฏฺฐานํ นิทฺเทสวจนํ.
ปตฺติปตฺตาติ เอตฺถ ปตฺตพฺพาติ ปตฺติ, ปตฺตพฺพา นาม ปตฺตุํ อรหา, ยํ ปตฺวา
อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน โหนฺติ, อรหตฺตผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปตฺตึ ปตฺตาติ
ปตฺติปตฺตา. อมตนฺติ นิพฺพานํ. วิคยฺหาติ อารมฺมณวเสน วิคาหิตฺวา. ลทฺธาติ
ลภิตฺวา. มุธาติ อพฺยเยน กากณิกมตฺตมฺปิ พฺยยํ อกตฺวา. นิพฺพุตินฺติ
ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถํ
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๔๐, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๒/๓๘, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
@ ฉ.ม. สุวิสุทฺธ...  อิ. ปริสุทฺธ...   สี., อิ. กตนิกฺขมนา
@ ฉ.ม. นิกฺกมนาภาวํ, อิ. นิกฺขมนาภาวํ   ฉ.ม. ทสฺเสติ
ผลสมาปตฺตึ. ภุญฺชมานาติ อนุภวมานา. กึ วุตฺตํ โหติ? เย อิมมฺหิ ๑-
โคตมสาสนมฺหิ สีลสมฺปนฺนตฺตา สุปฺปยุตฺตา, สมาธิสมฺปนฺนตฺตา มนสา ทฬฺเหน,
ปญฺญาสมฺปนฺนตฺตา นิกามิโน, เต อิมาย สมฺมาปฏิปทาย อมตํ วิคยฺห มุธา
ลทฺธา ผลสมาปตฺติสญฺญิตํ นิพฺพุตึ ภุญฺชมานา ปตฺติปตฺตา นาม โหนฺตีติ.
         เอวํ ภควา ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว วเสน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ
สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       ยถินฺทขีโลติ คาถาวณฺณนา
         [๘] เอวํ ขีณาสวปุคฺคลานํ คุเณน สํฆาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ
พหุชนปจฺจกฺเขน โสตาปนฺนสฺเสว คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "ยถินฺทขีโล"ติ. ตตฺถ
ยถาติ อุปมาวจนํ. อินฺทขีโลติ นครทฺวารสํวรณตฺถํ วิวรณตฺถํ ๒- อุมฺมารพฺภนฺตเร
อฏฺฐ วา ทส วา หตฺเถ ปฐวึ ขณิตฺวา อาโกฏิตสฺส สารทารุมยถมฺภสฺเสตํ อธิวจนํ.
ปฐวินฺติ ภูมึ. สิโตติ อนฺโต ปฐวึ ๓- ปวิสิตฺวา นิสฺสิโต. สิยาติ ภเวยฺย.
จตุพฺภิ วาเตหีติ จตูหิ ทิสาหิ อาคตวาเตหิ. อสมฺปกมฺปิโยติ กมฺเปตุํ วา จาเลตุํ
วา อสกฺกุเณยฺโย. ตถูปมนฺติ ตถาวิธํ. ๔- สปฺปุริสนฺติ อุตฺตมปุริสํ. วทามีติ
ภณามิ. โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสตีติ โย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปญฺญาย
อชฺโฌคเหตฺวา ๕- ปสฺสติ. ตตฺถ อริยสจฺจานิ กุมารปญฺเห ๖- จ วิสุทธิมคฺเค จ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
         อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา จ ๗- อินฺทขีโล คมฺภีรเนมตาย ปฐวึ
สิโต จตุพฺภิ วาเตภิ อสมฺปกมฺปิโย สิยา, อิมมฺปิ สปฺปุริสํ ตถูปเมว วทามิ, โย
อริยสจฺจานิ เอวจฺจ ปสฺสติ. กสฺมา? ยสฺมา โสปิ อินฺทขีโล วิย จตูหิ วาเตหิ
สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย โหติ, ตมฺหา ทสฺสนา เกนจิ กมฺเปตุํ วา
จาเลตุํ วา อสกฺกุเณยฺโย. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิมสฺมึ   ฉ.ม., อิ. นครทฺวารวินิวารณตฺถํ   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ   ม. ตถาวิธึ   ฉ.ม. อชฺโฌคาเหตฺวา   ก. วิสุทธิมคฺเค
@ ฉ.ม. หิ, อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม
    สุนิกฺขาโต อจโล อสมฺปกมฺปิ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา
    วาตวุฏฺฐิ, เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย ๑- ปจฺฉิมาย
    ฯเปฯ ทกฺขิณาย, อุตฺตราย เจปิ ฯเปฯ น สมฺปจาเลยฺย. ๒- ตํ กิสฺส
    เหตุ? คมฺภีรตฺตา ภิกฺขเว เนมสฺส, สุนิกฺขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว
    โข ภิกฺขเว เยเกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา `อิทํ ทุกฺขนฺติ ฯเปฯ
    ปฏิปทา'ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส
    วา มุขํ โอโลเกนฺติ ๓- `อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี'ติ.
    ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺฐตฺตา ภิกฺขเว จตุนฺนํ อริยสจฺจานนฺ"ติ. ๔-
         เอวํ ภควา พหุชนปจฺจกฺขสฺส โสตาปนฺนสฺเสว วเสน สํฆรตนสฺส
คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                     เย อริยสจฺจานีติ คาถาวณฺณนา
         [๙] เอวํ อวิเสสโต โสตาปนฺนสฺส คุเณน สํฆาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ เย เต ตโย โสตาปนฺนา เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ. ยถาห:-
         "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ
    ฯเปฯ โส เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ,
    อยํ เอกพีชี. ตถา เทฺว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา
    ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนติ, อยํ โกลํโกโล. ตถา สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มนุสฺเส
    จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม"ติ. ๕-
         เตสํ สพฺพกนิฏฺฐสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "เย
อริยสจฺจานี"ติ. ตตฺถ เย อริยสจฺจานีติ เอวํ ๖- วุตฺตนยเมว. วิภาวยนฺตีติ
@เชิงอรรถ:  ก. สญฺจาเลยฺย   ก. น สญฺจาเลยฺย
@ สี.ม. อุลฺโลเกนฺติ   สํ. มหา. ๑๙/๑๑๐๙/๓๘๗ อินฺทขีลสุตฺต
@ อภิ. ปุคฺ. ๓๖/๓๑/๑๒๒ เอกกปุคฺคลปญฺญตติ   ฉ.ม. เอตํ
ปญฺญาโอภาเสน สจฺจปฏิจฺฉาทกํ กิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา อตฺตโน ปกาสานิ
ปากฏานิ กโรนฺติ. คมฺภีรปญฺเญนาติ อปฺปเมยฺยปญฺญตาย สเทวกสฺสปิ โลกสฺส
ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐปญฺเญน, สพฺพญฺญุนาติ วุตฺตํ โหติ. สุเทสิตานีติ
สมาสพฺยาสสากลฺยเวกลฺยาทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺฐุ เทสิตานิ. กิญฺจาปิ เต
โหนฺติ ภุสปฺปมตฺตาติ เต วิภาวิตอริยสจฺจา ปุคฺคลา กิญฺจาปิ
เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺฐานํ อาคมฺม ภุสปฺปมตฺตา โหนฺติ, ตถาปิ
โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ฐเปตฺวา สตฺตภเว อนมตคฺเค
สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เตสํ นิรุทฺธตฺตา อฏฺฐงฺคตตฺตา น อฏฺฐมํ
ภวํ อาทิยนฺติ, สตฺตมภเว เอว ปน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ.
         เอวํ ภควา สตฺตกฺขตฺตุปรมวเสน สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       สหาวสฺสาติ คาถาวณฺณนา
         [๑๐] เอวํ สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส อฏฺฐมภวํ อนาทิยคุเณน ๑- สํฆาธิฏฺฐานํ
สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ตสฺเสว สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเญหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺเฐน จ คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "สหาวสฺสา"ติ. ตตฺถ สหาวาติ
สทฺธึเยว. อสฺสาติ "น เต ภวํ อฏฺฐมํ อาทิยนฺตี"ติ วุตฺเตสุ อญฺญตรสฺส.
ทสฺสนสมฺปทายาติ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปตฺติยา. โสตาปตฺติมคฺโค หิ นิพฺพานํ ทิสฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจสมฺปทาย สพฺพปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต  "ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺส
อตฺตนิ ปาตุภาโว ทสฺสนสมฺปทา, ตาย ทสฺสนสมฺปทาย สห เอว. ตยสฺสุ ธมฺมา
ชหิตา ภวนฺตีติ เอตฺถ สุอิติ ๒- ปทปูรณมตฺเต นิปาโต "อิทํ สุ เม สาริปุตฺต
มหาวิกฏโภชนสฺมึ โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๓- วิย. ยโต สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย ตโย
ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ ปหีนา ภวนฺตีติ  ๔- อยเมตฺถ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนาทิยนคุเณน   ฉ.ม. อสฺสุ-อิติ
@ ม.มู. ๑๒/๒๕๖/๑๒๑ มหาสีหนาทสุตฺต   ฉ.ม. โหนฺตีติ
         อิทานิ ชหิตธมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ อาห "สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉิตญฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ตตฺถ สติ กาเย วิชฺชมาเน อุปาทานกฺขนฺธ-
ปญฺจกาขฺเย กาเย วีสติวตฺถุกา ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิ, สติ วา ตตฺถ กาเย ทิฏฺฐีติปิ
สกฺกายทิฏฺฐิ, ยถาวุตฺตปฺปกาเร กาเย วิชฺชมานา ทิฏฺฐีติ อตฺโถ. สติเยว วา กาเย
ทิฏฺฐีติปิ สกฺกายทิฏฺฐิ, ยถาวุตฺตปฺปาเร กาเย วิชฺชมาเน รูปาทิสงฺขาโต อตฺตาติ
เอวมฺปวตฺตา ทิฏฺฐีติ อตฺโถ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิเยว
โหนฺติ. สาปิ ๑- เนสํ มูลํ. สพฺพกิเลสพฺยาธิวูปสมนโต ปญฺญา "จิกิจฺฉิตนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ ปญฺญาย จิกิจฺฉิตํ อิโต วิคตํ, ตโต วา ปญฺญาจิกิจฺฉิตา อิทํ วิคตนฺติ
วิจิกิจฺฉิตํ. "สตฺถริ กงฺขตี"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตาย อฏฺฐวตฺถุกาย วิมติยา
เอตํ อธิวจนํ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพานิปิ วิจิกิจฺฉิตานิ ปหีนานิ โหนฺติ. ตญฺหิ
เตสํ มูลํ. "อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ `สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี"ติ
เอวมาทีสุ ๓- อาคตํ โคสีลกุกฺกุรสีลาทิกํ นานาวิธํ ๔- สีลํ โควตกุกฺกุรวตาทิกญฺจ
วตฺตํ ๕- สีลพฺพตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺส ปหีนตฺตา สพฺพมฺปิ ๖- นคฺคิยมุณฺฑิกาทิ-
อมรตปํ ๖- ปหีนํ โหติ. ตญฺหิ ตสฺส มูลํ, เตน ๗- สพฺพทาวสาเน ๘- วุตฺตํ
"ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ทุกฺขทสฺสนสมฺปทาย เจตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียติ, ๙- สมุทย-
ทสฺสนสมฺปทาย วิจิกิจฺฉิตํ ปหียติ, ๙- มคฺคทสฺสนนิพฺพานทสฺสนสมฺปทาย สีลพฺพตํ
ปหียตีติ วิญฺญาตพฺพํ.
                       จตูหปาเยหีติ คาถาวณฺณนา
         [๑๑] เอวมสฺส กิเลสวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺมึ กิเลสวฏฺเฏ
สติ เยน วิปากวฏฺเฏน ภวิตพฺพํ, ตปฺปหานา ตสฺสาปิ ปหานํ ทีเปนฺโต อาห
"จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต"ติ. ตตฺถ จตฺตาโร อปายา นาม นิรยติรจฺฉานคต-
ปิตฺติวิสยอสุรกายา. เตหิ เอส สตฺต ภเว อุปาทิยนฺโตปิ ๑๐- วิปฺปมุตฺโตติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สา หิ   อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๐๐๘/๒๔๒, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๑๕/๔๔๖
@ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. วตํ   ฉ.ม. นคฺคิยมุณฺฑิกาอมรตปํ   ฉ.ม. เตเนว
@ ฉ.ม., อิ. สพฺพาวสาเน  ๙-๙ ฉ.ม., อิ. อยํ น ทิสฺสติ  ๑๐ ฉ.ม. อาทิยนฺโตปิ
         เอวมสฺส วิปากวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ อิมสฺส ๑-
วิปากวฏฺฏสฺส มูลภูตํ กมฺมวฏฺฏํ, ตสฺสาปิ ปหานํ ทสฺเสนฺโต อาห "ฉจฺจาภิฐานานิ
อภพฺโพ ๒- กาตุนฺติ. ตตฺถ อภิฐานานีติ โอฬาริกฏฺฐานานิ, ตานิ เอส ฉ อภพฺโพ
กาตุํ. ตานิ จ "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ
ชีวิตา โวโรเปยฺยา"ติ อาทินา ๓- นเยน เอกกนิปาเต วุตฺตานิ มาตุฆาตปิตุฆาต-
อรหนฺตฆาตโลหิตุปฺปาทสํฆเภทอญฺญสตฺถารุทฺเทสกมฺมานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ
กิญฺจาปิ ทิฏฺฐิสมฺปสฺโน อริยสาวโก กุณฺฐกิปิลฺลิกมฺปิ ๔- ชีวิตา น โวโรเปติ,
อปิจ โข ปน ปุถุชฺชนภาวสฺส วิครหณตฺถํ วุตฺตานิ. ปุถุชฺชโน หิ อทิฏฺฐิสมฺปนฺนตฺตา
เอว มหาสาวชฺชานิ ๕- อภิฐานานิปิ กโรติ, ทสฺสนสมฺปนฺโน ปน อภพฺโพ ตานิ
กาตุนฺติ. อภพฺพคฺคหณญฺเจตฺถ ภวนฺตเรปิ อกรณทสฺสนตฺถํ. ภวนฺตเรปิ หิ เอส
อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺโตปิ ธมฺมตาย เอว เอตานิ วา ฉ ปาปกานิ
ปาณาติปาตาทีนิ ๖- วา ปญฺจ เวรานิ อญฺญสตฺถารุทฺเทเสน สห ฉฏฺฐานานิ น
กโรติ, ยานิ สนฺธาย เอกจฺเจ "ฉ จาภิฐานานี"ติปิ ๗- ปฐนฺติ. มตมจฺฉคาหาทโย
เจตฺถ อริยสาวิกา คามทาริกา ๘- นิทสฺสนํ.
         เอวํ ภควา สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อริยสาวกสฺส อญฺเญหิ
อปฺปหีนภวาทาเนหิ ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺฐคุณภาววเสน ๙- สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       กิญฺจาปิ โสติ คาถาวณฺณนา
         [๑๒] เอวํ สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเญหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺฐคุเณน สํฆาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ น เกวลํ ทสฺสนสมฺปนฺโน
@เชิงอรรถ:  ม. ยมสฺส   ฉ.ม. อภพฺพ
@ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๗๑/๒๘, ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๘/๑๑๔, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙-๕๐๐
@ ฉ.ม., อิ. กุนฺถ...  ฉ.ม. เอวํมหาสาวชฺชานิ   ฉ.ม., อิ. ปกติปาณาติปาตาทีนิ
@ ฉ.ม. ฉ ฉาภิฐานานีติปิ.  ฉ.ม. อริยสาวกคามทารกานํ, อิ. อริยสาวกทารกา
@ ฉ.ม., อิ. วิสิฏฺฐคุณวเสน
ฉ อภิฐานานิ อภพฺโพ กาตุํ, กินฺตุ อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส
ปฏิจฺฉาทนายปิ อภพฺโพติ ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "กิญฺจาปิ โส กมฺมํ กโรติ ปาปกนฺ"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- โส ทสฺสนสมฺปนฺโน กิญฺจาปิ สติสมฺโมเสน ปมาทวิหารํ
อาคมฺม ยนฺตํ ภควตา โลกวชฺชํ สญฺจิจฺจาติกฺกมนํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ "ยํ มยา
สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี"ติ, ๒- ตํ
ฐเปตฺวา อญฺญํ กุฏิการสหเสยฺยาทึ วา ปณฺณตฺติวชฺชวีติกฺกมสงฺขาตํ พุทฺธ-
ปฏิกุฏฺฐํปิ ๓- กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, ปทโสธมฺมํ อุตฺตริฉปฺปญจวาจา ธมฺมเทสนํ
สมฺผปฺปลาปผรุสวจนาทึ วา วาจาย อุท เจตสา วา กตฺถจิ โลภโทสุปฺปาทนํ
ชาตรูปาทิสาทิยนํ จีวราทิปริโภเคสุ อปจฺจเวกฺขณาทึ วา ปาปกมฺมํ กโรติ.
อภพฺโพ โส ตสฺส ปฏิจฺฉทาย น โส ตํ "อิทํ อกปฺปิยํ อกรณียนฺ"ติ
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ,  ตํ ขณํ  เอว ปน สตฺถริ วา วิญฺญูสุ วา
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ, ตํ ขณํ เอว ปน สตฺถริ วา วิญฺญูสุ วา
สพฺรหฺมจารีสุ อาวีกตฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, "น ปุน กริสฺสามี"ติ เอวํ
สํวริตพฺพํ วา สํวรติ. กสฺมา? ยสฺมา อภพฺพตา ทิฏฺฐปทสฺส วุตฺตา,
เอวรูปมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทาย ทิฏฺฐนิพฺพานปทสฺส
ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภพฺพตา วุตฺตาติ อตฺโถ.
    กถํ?
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทหโร กุมาโร มนฺโท อุตฺตานเสยฺยโก หตฺเถน
    วา ปาเทน วา องฺคารํ อกฺกมิตฺวา ขิปฺปเมว ปฏิสํหรติ, เอวเมว โข
    ภิกฺขเว ธมฺมตา เอสา ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส, กิญฺจาปิ ตถารูปึ
    อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ยถารูปาย อาปตฺติยา วุฏฺฐานํ ปญฺญายติ. อถโข นํ
    ขิปฺปเมว สตฺถริ วา วิญฺญูสุ วา สพฺรหฺมจารีสุ วา เทเสติ วิวรติ
    อุตฺตานีกโรติ, เทเสตฺวา วิวริตฺวา อุตฺตานีกริตฺวา ๔- อายตึ
    สํวรมาปชฺชตี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ม., สี. สญฺจิจฺจานติกฺกมนํ
@ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๘, องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๙(๑๙)/๒๐๓-๔(สฺยา),
@ขุ.อิ. ๒๕/๔๕/๑๖๘ อุโปสถสุตฺต   ฉ.ม. พุทฺธปติกุฏฺฐํ   ปาลิ. ฉ.ม.,
@อิ. อุตฺตานีกตฺวา   ม.มู. ๑๒/๔๙๖/๔๓๙ โกสมฺพิยสุตฺต
         เอวํ ภควา ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ อายตึ ๑- ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ
ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       วนปฺปคุมฺเพติ คาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวํ สํฆปริยาปนฺนานํ ปุคฺคลานํ เตน เตน คุณปฺปกาเรน
สํฆาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ยฺวายํ ภควตา รตนตฺตยคุณํ ทีเปนฺเตน อิธ
สงฺเขเปน อญฺญตฺถ จ วิตฺถาเรน ปริยตฺติธมฺโม เทสิโต, เตน ปุน ๒-
พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค"ติ. ตตฺถ
อาสนฺนสนฺนิเวสววตฺถิตานํ รุกฺขานํ สมูโห วนํ, มูลสารเผคฺคุตจสาขาปลาเสหิ
ปพุทฺโธ ๓- คุมฺโพ ปคุมฺโพ, วเน ปคุมฺโพ ๔- วนปฺปคุมฺโพ. สฺวายํ "วนปฺปคุมฺเพ"ติ
วุตฺโต, เอวมฺปิ หิ วนสณฺโฑติ ๕- วตฺตุํ ลพฺภติ "อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาเรปิ, อตฺถิ
อวิตกฺกอวิจารมตฺเตปิ, สุเข ทุกฺเข ชีเว"ติอาทีสุ ๖- วิย. ยถาติ อุปมาวจนํ. ๗-
ผุสฺสิตานิ อคฺคานิ อสฺสาติ ผุสฺสิตคฺโค, สพฺพสาขาปสาขาสุ สญฺชาตปุปฺโผติ อตฺโถ.
โส  ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว "ผุสฺสิตคฺเค"ติ วุตฺโต. คิมฺหานมาเส ปฐมสฺมึ คิมฺเหติ
เย จตฺตาโร คิมฺหมาสา, ๘- เตสํ จตุนฺนํ คิมฺหานํ ๙- เอกสฺมึ มาเส. กตมสฺมึ มาเส
อิติ เจ? ปฐมสฺมึ คิมฺเห, จิตฺรมาเสติ อตฺโถ. โส หิ "ปฐมคิมฺโห"ติ จ
"พาลวสฺสาโน"ติ ปวุจฺจติ. ๑๐- ตโต ปรํ ปทตฺถโต ปากฏเมว.
         อยมฺปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ:- ยถา ปฐมคิมฺหนามเก พาลวสฺสาเน ๑๑-
นานาวิธรุกฺขคหเณ ๑๒- วเน สุปุปฺผิตคฺคสาโข ๑๓- ตรุณรุกฺขคจฺฉปริยายนาโม ปคุมฺโพ
อติวิย สสฺสิรีโก โหติ, เอวเมว ๑๔- ขนฺธายตนาทีหิ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานาทีหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. ตมฺปิ นิสฺสาย ปุน...
@ ฉ.ม., อิ. ปวุทฺโธ   ฉ.ม. วนสฺส, วเน วา ปคุมฺโพ
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ที.สี. ๙/๑๗๔/๕๖, ม.ม. ๑๓/๒๒๘/๒๐๒
@ สี. โอปมฺมวจนํ   ฉ.ม. คิมฺหานํ มาสา
@ ฉ.ม. คิมฺหมาสานํ  ๑๐ พลาวสนฺโตติ จ วุจฺจติ  ๑๑ พาลวสนฺเต
@๑๒ ม.สี. นานาวิธรุกฺเข คหเน วเน  ๑๓ ม. สุผุสฺสิตคฺคสาโข  ๑๔ สี. เอวเมตํ
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ อตฺถปฺปเภทสุปุปฺเผหิ ๑- อติวิย
สสฺสิรีกตฺตา ตถูปมํ นิพฺพานคามิมคฺคทีปนโต นิพฺพานคามึ ปริยตฺติธมฺมวรํ เนว
ลาภเหตุ น สกฺการาทิเหตุ, เกวลนฺตุ มหากรุณาย อพฺภุสฺสาหิตมานโส ๒- สตฺตานํ ปรมํ
หิตาย อเทสยีติ. ปรมํ หิตายาติ เอตฺถ จ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนุนาสิโก. อยํ
ปนตฺโถ:- ปรมหิตาย นิพฺพานาย อเทสยีติ.
         เอวํ ภควา อิมํ สุปุปฺผิตคฺควนปฺปคุมฺพสทิสํ ปริยตฺติธมฺมํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ ๓- นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตุ ๔- อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฺปการ-
ปริยตฺติธมฺมสงฺขาตํ พุทฺธรตนํ ๕- ปณีตนฺติ ๕- เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย
อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                      วโร  วรญฺญูติ คาถาวณฺณนา
         [๑๔] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺเมน พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ โลกุตฺตรธมฺเมน วตฺตุมารทฺโธ "วโร วรญฺญู"ติ. ตตฺถ วโรติ
ปณีตาธิมุตฺติเกหิ อิจฺฉิโต ๖- "อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา อสฺสามา"ติ, วรคุณโยคโต
วา วโร อุตฺตโม เสฏฺโฐติ อตฺโถ. วรญฺญูติ นิพฺพานญฺญู. นิพฺพานญฺหิ
สพฺพธมฺมานํ อุตฺตมฏฺเฐน วรํ, ตญฺเจส โพธิมูเล สยํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อญฺญาสิ.
วรโทติ ปญฺจวคฺคิยภทฺทวคฺคิยชฏิลาทีนํ อญฺเญสญฺจ เทวมนุสฺสานํ นิพฺเพธภาคิยํ
วา วาสนาภาคิยํ วา วรธมฺมมทาสีติ ๗- อตฺโถ. วราหโรติ วรสฺส มคฺคสฺส
อาหรตฺตา ๘- วราหโรติ วุจฺจติ. โส หิ ภควา ทีปงฺกรโตปฺปภูติ สมตึส ปารมิโย
ปูเรนฺโต ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ ปุราณํ มคฺควรมาหริ, เตน
"วราหโร"ติ วุจฺจติ.
         อปิจ สพฺพญฺญุตญาณปฏิลาเภน วโร, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย วรญฺญู,
สตฺตานํ วิมุตฺติสุขทาเนน วรโท, อุตฺตมปฏิปทาหรเณน วราหโร, เอเตหิ
โลกุตฺตรคุเณหิ อธิกสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโต อนุตฺตโร.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อตฺถปฺปเภทปฺปฺเผหิ   ฉ.ม. อพฺภุสฺสาหิตหทโย
@ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน  ๕-๕ ฉ.ม. พุทฺเธ รตนํ
@ปณีตนฺติ   ม. อิจฺฉิตพฺพโต   ฉ.ม., อิ. นิพฺเพธภาคิยวาสนาภาคิยวรธมฺมทายีติ
@ ฉ.ม., อิ. อาหฏตฺตา
         อปโร นโย:- วโร อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรเณน, วรญฺญู ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรเณน,
วรโท จาคาธิฏฺฐานปริปูรเณน, วราหโร สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรเณน,
วรํ มคฺคสจฺจมาหรีติ. ตถา วโร ปุญฺญุสฺสเยน, วรญฺญู ปญฺญุสฺสเยน, วรโท
พุทฺธภาวตฺถิกานํ ตทุปายสมฺปทาเนน, วราหโร ปจฺเจกพุทฺธภาวตฺถิกานํ
ตทุปายาหรเณน, อนุตฺตโร ตตฺถ ตตฺถ อสทิสตาย, อตฺตนา วา อนาจริยโก หุตฺวา
ปเรสํ วา ๑- อาจริยภาเวน, ธมฺมวรํ อเทสยิ สาวกาภาวตฺถิกานํ ตทตฺถาย
สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตสฺส ธมฺมวรสฺส เทสนโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
         เอวํ ภควา นววิเธน โลกุตฺตรธมฺเมน อตฺตโน คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตํ ยํ ๒- วรํ โลกุตฺตรธมฺมํ เอส
อญฺญาสิ, ยญฺจ อทาสิ, ยญฺจ อาหริ, ยญฺจ อเทเสสิ, ๓- อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ
ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                         ขีณนฺติ คาถาวณฺณนา
         [๑๕] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺมญฺจ นวโลกุตฺตรธมฺมญฺจ นิสฺสาย
ทฺวีหิ คาถาหิ พุทฺธาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ เย ตํ ปริยตฺติธมฺมํ อสฺโสสุํ,
สุตฺตานุสาเรเนว ๔- ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ, เตสํ
อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ นิสฺสาย ปุน สํฆาธิฏฺฐานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "ขีณํ
ปุราณนฺ"ติ. ตตฺถ ขีณนฺติ ปริกฺขีณํ สมุจฺฉินฺนํ วา. ๕- ปุราณนฺติ ปุราตนํ.
นวนฺติ สมฺปตฺติ ๖- วตฺตมานํ. นตฺถิ สมฺภวนฺติ อวิชฺชมานปาตุภาวํ. วิรตฺตจิตฺตาติ
วีตราคจิตฺตา. อายติเก ภวสฺมินฺติ อนาคตมทฺธานํ ปุนพฺภเว. เตติ เยสํ ขีณํ
ปุราณํ นวํ นตฺถิ สมฺภวํ, เย จ อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู
เอว. ๗- ขีณพีชาติ อุจฺฉินฺนพีชา. อวิรุฬฺหิฉนฺทาติ วิรุฬฺหิยา ฉนฺทวิรหิตา.
นิพฺพนฺตีติ วิชฺฌายนฺติ. ธีราติ ธิติสมฺปนฺนา. ยถายมฺปทีโปติ อยํ ปทีโป วิย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วา-สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. เกวลํ ปน ยํ   ฉ.ม. เทเสสิ
@ ฉ.ม. สุตานุสาเรน จ   ฉ.ม. ขีณนฺติ สมุจฺฉินฺนํ.   ฉ.ม. สมฺปติ
@ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ
         กึ วุตฺตํ โหติ? ยนฺตํ สตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมฺปิ ปุราณํ
อตีตกาลิกํ กมฺมํ ตณฺหาสิเนหสฺส อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิอาหรณสมตฺถตาย ๑-
อขีณํเยว โหติ, ตํ ปุราณํ กมฺมํ เนสํ ๒- อรหตฺตมคฺเคน ตณฺหาสิเนหสฺส โสสิตตฺตา
อคฺคินา ทฑฺฒพีชมิว อายตึ วิปากทานาสมตฺถตาย ขีณํ. ยญฺจ เนสํ พุทฺธปูชาทิวเสน
อิทานิ ปวตฺตมานํ กมฺมํ นวนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ตญฺหาปหาเนเนว
ฉินฺนมูลปาทปปุปฺผมิว อายตึ ผลทานาสมตฺถตาย เยสํ นตฺถิ สมฺภวํ, เย จ
ตณฺหปฺปหาเนเนว อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู "กมฺมํ
เขตฺตํ วิญฺญาณํ พีชนฺ"ติ ๓- เอตฺถ วุตฺตปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส กมฺมกฺขเยเนว ขีณตฺตา
ขีณพีชา. โยปิ ปุพฺเพ ปุนพฺภวสงฺขาตาย วิรุฬฺหยา ฉนฺโท อโหสิ, ตสฺสาปิ
สมุทยปฺปหาเนเนว ปหีนตฺตา ปุพฺเพ วิย จุติกาเล อสมฺภเวน อวิรุฬฺหิฉนฺทา
ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีรา ปุริมวิญฺญาณนิโรเธน ๔- ยถายมฺปทีโป  นิพฺพุโต, เอวํ
นิพฺพนฺติ, ปุน "รูปิโน วา อรูปิโน วา"ติ เอวมาทิปญฺญตฺติปถํ อจฺเจนฺตีติ.
ตสฺมึ กิร สมเย นครเทวตานํ ปูชนตฺถาย ชลิเตสุ ๕- ปทีเปสุ เอโก ปทีโป
วิชฺฌายิ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห "ยถายมฺปทีโป"ติ.
         เอวํ ภควา เย ตํ ปุริมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ วุตฺตํ ปริยตฺติธมฺมํ
อสฺโสสุํ, สุตฺตานุสาเรเนว ๖- ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ,
เตสํ อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ วตฺตา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย
สํฆาธิฏฺฐานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชนฺโต เทสนํ สมาเปสิ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตุ ๗- อิทํปิ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน
ขีณาสวภิกฺขูนํ นิพฺพานสงฺขาตํ สํเฆ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
         เทสนาปริโยสาเน ราชกุลสฺส โสตฺถิ อโหสิ, สพฺพูปทฺทวา วูปสมึสุ,
จตุราสีติยา ปานสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏิสนฺธิอาโรหนสมตฺถตาย   ฉ.ม. เยสํ
@ องฺ. ติก. ๒๐/๗๗/๒๑๗ ปฐมภวสุตฺต   ฉ.ม., อิ. จริมวิญฺญาณนิโรเธน
@ ฉ.ม. ชาลิเตสุ   ฉ.ม. สุตานุสาเรน จ   ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน
                       ยานีธาติ คาถาตฺตยวณฺณนา
         [๑๖] อถ สกฺโก เทวานมินฺโท "ภควตา รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย
สจฺจวจนํ ปยุญฺชมาเนน นาครสฺส โสตฺถิ กตา, มยาปิ นาครสฺส โสตฺถิตฺถํ ๑-
รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย ยงฺกิญฺจิ ๒- วตฺตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อวสาเน คาถาตฺตยํ
อภาสิ "ยานีธ ภูตานี"ติ. ตตฺถ ยสฺมา พุทฺโธ ยถา โลกหิตตฺถาย อุสฺสุกฺกํ
อาปนฺเนหิ อาคนฺตพฺพํ, ตถา อาคตโต, ยถา จ เตหิ ๓- คนฺตพฺพํ, ตถา คตโต,
ยถา จ เตหิ อาชานิตพฺพํ. ตถา อาชานนโต, ยถา จ ชานิตพฺพํ, ตถา
ชานนโต, ยญฺจ ตเถว โหติ, ตสฺส คมนโต ๔- "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ
โส เทวมนุสฺเสหิ ปุปฺผคนฺธาทินาปิ ๕- พหิ นิพฺพตฺเตน อุปกรเณน, ๖-
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตาทินา จ อตฺตนิ นิพฺพตฺเตน อติวิย ปูชิโต, ตสฺมา สกฺโก
เทวานมินฺโท สพฺพํ เทวปริสํ อตฺตนา สทฺธึ สมฺปิณฺฑิตฺวา อาห "ตถาคตํ
เทวมนุสฺสปูชิตํ, พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ.
         [๑๗] ยสฺมา ปน ธมฺเม มคฺคธมฺโม ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน ๗-
คนฺตพฺพํ กิเลสปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน, ๘- ตถา คโต. ๙- นิพฺพานธมฺโมปิ ยถา คโต ๑๐-
ปญฺญาย ปฏิวิทฺโธ สพฺพทุกฺขวิฆาตาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต, ๑๑- ตสฺมา
"ตถาคโต"ติ ๑๒- วุจฺจติ. ยสฺมา จ สํโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปฏิปนฺเนหิ
คนฺตพฺพํ เตน เตน มคฺเคน, ตถา คตโต ๑๓- "ตถาคโต "เตฺวว วุจฺจติ. ตสฺมา
อวเสสคาถาทฺวเยปิ ตถาคตํ ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ, ตถาคตํ สํฆํ
นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตูติ วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
         เอวํ สกฺโก เทวานมินฺโท อิมํ คาถาตฺตยํ ภาสิตฺวา ภควนฺตํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวปุรเมว ตโต สทฺธึ เทวปริสาย. ภควา ปน ตเทว รตนสุตฺตํ
ทุติยทิวเสปิ เทเสสิ, ปุน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, เอวํ
ยาว สตฺตมทิวเส เทเสสิ, ทิวเส ทิวเส ตเถว ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ภควา
@เชิงอรรถ:  สี., อิ., ม. โสตฺถตฺถํ   ฉ.ม. กิญฺจิ   อิ. ยถา เอเตหิ
@ ฉ.ม. คทนโต จ, อิ. คทนโต   ฉ.ม. ปุปฺผคนฺธาทินา   ฉ.ม. อุปการเกน
@ ฉ.ม. ยุคนนฺธ...   ฉ.ม. สมุจฺฉินฺทนฺเตน   ฉ.ม. ตถา คโตติ ตถาคโต
@๑๐ สี.,ม. ยาถาวโต  ๑๑ ฉ.ม. อวคโต  ๑๒ ฉ.ม. "ตถาคโต"เตฺวว, อิ. ตถา คโต ตถาคโตติ
@๑๓ ฉ.ม. คโตติ
อฑฺฒมาสเมว เวสาลิยํ วิหริตฺวา ราชูนํ "คจฺฉามา"ติ ปฏิเวเทสิ, ตโต ราชาโน
ทิคุเณน สกฺกาเรน ปุน ตีหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ นยึสุ. คงฺคาย
นิพฺพตฺตา นาคราชาโน จินฺเตสุํ "มนุสฺสา ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กึ
น กริสฺสามา"ติ สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย เอว
ปลฺลงฺเก ปญฺญาเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ อุทกํ กริตฺวา "อมฺหากํ อนุคฺคหํ
กโรถา"ติ ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา อธิวาเสสิ. ๑- อธิวาเสตฺวา รตนนาวมารูฬฺโห,
ปญฺจ ๒- ภิกฺขุสตานิ สกํ สกํ นาวํ อารุยฺหนฺติ. ๒- นาคราชาโน ภควนฺตํ สทฺธึ
ภิกฺขุสํเฆน นาคภวนํ ปเวเสสุํ. ตตฺร สุทํ ภควา สพฺพรตฺตึ นาคปริสาย ธมฺมํ
เทเสสิ, ทุติยทิวเส ทิพฺเพหิ ขาทนียโภชนีเยหิ มหาทานํ อกํสุ, ภควา อนุโมทิตฺวา
นาคภวนา นิกฺขมิ.
         ภุมฺมฏฺฐเทวา "มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ,
มยํ กึ น กริสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา วนปฺปคุมฺพรุกฺขปพฺพตาทีสุ ฉตฺตาติฉตฺตานิ
อุกฺขิปึสุ. เอเตเนว อุปาเยน ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมภวนํ, ตาว มหาสกฺการวิเสโส
นิพฺพตฺติ. พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ อาคตกาเล กตสกฺการโต ทฺวิคุณมกาสิ, ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว ปญฺจหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ ราชคหํ อาเนสิ.
         ราชคหมนุปฺปตฺเต ภควติ ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติตานํ
ภิกฺขูนํ อยมนฺตรา กถา อุทปาทิ "อโห พุทฺธสฺส ภควโต อานุภาโว, ยํ อุทฺทิสฺส
คงฺคาย โอรโต จ ปารโต จ อฏฺฐโยชโน ภูมิภาโค นินฺนญฺจ ถลญฺจ สมํ
กตฺวา วาลิกาย โอกิริตฺวา ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน, โยชนปฺปมาณํ คงฺคาย อุทกํ
นานาวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺฐภวนํ, ตาว ฉตฺตาติฉตฺตานิ
อุสฺสิตานี"ติ. ภควา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน
ปาฏิหาริเยน มณฺฑลมาฬํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺเต ปวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข
ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กายนุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. ภิกฺขู
สพฺพํ อาโรเจสุํ. ภควา เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อยํ ปูชาวิเสโส มยฺหํ
พูทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, นาปิ ๓- นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ โข ปุพฺเพ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อธิวาเสสิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๒-๒ ฉ.ม. ปญฺจ จ ภิกฺขุสตานิ ปญฺจสตํ นาวาโย อภิรุฬฺหา.   ฉ.ม., อิ. น
อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ. ภิกฺขู อาหํสุ "น มยํ ภนฺเต ตํ
อปฺปมตฺตกํ ปริจฺจาคํ ชานาม, สาธุ โน ภควา ตถา กเถตุ, ยถา มยํ ตํ
ชาเนยฺยามา"ติ.
         ภควา อาห:- ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ
อโหสิ, ตสฺส ปุตฺโต สุสิโม ๑- นาม มาณโว. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วเยน,
เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, อถ ตํ ปิตา
อาห "กึ ตาต สุสิมา"ติ. โส อาห "อิจฺฉามหํ ตาต พาราณสึ คนฺตฺวา สิปฺปํ
อุคฺคเหตุนฺ"ติ. "เตนหิ ตาต สุสิม อสุโก นาม พฺราหฺมโณ มม สหายโก,
ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี"ติ กหาปณสหสฺสํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา
มาตาปิตโร อภิวาเทตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ คนฺตฺวา อุปจารยุตฺเตน วิธินา
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา  อตฺตานํ  นิเวเทสิ. อาจริโย "มม สหายกสฺส
ปุตฺโต"ติ มาณวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปาหุเนยฺยมกาสิ. ๒- โส อทฺธานกิลมถํ
ปฏิวิโนเทตฺวา ๓- ตํ กหาปณสหสฺสํ อาจริยสฺส ปาทมูเล ฐเปตฺวา สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ
โอกาสํ ยาจิ, อาจริโย โอกาสํ กตฺวา อุคฺคณฺหาเปสิ.
         โส ลหุญฺจ คณฺหนฺโต พหุญฺจ คนฺหนฺโต คหิตคหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน
ปกฺขิตฺตเตลมิว อวินสฺสมานํ ธาเรนฺโต ทฺวาทสวสฺสิกํ สิปฺปํ กติปยมาเสเนว
ปริโยสาเปสิ. โส สชฺฌายํ กโรนฺโต อาทิมชฺฌํเยว ปสฺสติ, โน ปริโยสานํ. อถ
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ, ปริโยสานํ
น ปสฺสามี"ติ. อาจริโย อาห "อหํปิ ตาต เอวเมวา"ติ. อถ โก อาจริย
อิมสฺส สิปฺปสฺส ปริโยสานํ ชานาตีติ. อิสิปตเน ตาต อิสโย อตฺถิ, เต
ชาเนยฺยุนฺติ. เต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉามิ อาจริยาติ. ปุจฺฉ  ตาต ยถาสุขนฺติ. โส
อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต ปริโยสานํ
ชานาถา"ติ. อาม อาวุโส ชานามาติ. ตํ มมฺปิ สิกฺขาเปถาติ. เตน หาวุโส
ปพฺพชฺชาหิ, น สกฺกา อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุนฺติ. ๔- สาธุ ภนฺเต ปพฺพาเชถ มํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุสีโม เอวมุปริปิ   ฉ.ม. ปาหุเนยฺยวตฺตมกาสิ   ฉ.ม. วิโนเทตฺวา
@ ฉ.ม. สิกฺขาเปตุนฺติ
ตถา อิจฺฉถ, ๑- ตํ กตฺวา ปริโยสานํ ชานาเปถาติ. เต ตํ ปพฺพาเชตฺวา
กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา "เอวนฺเต นิวาเสตพฺพํ, เอวนฺเต ๒- ปารุปิตพฺพนฺ"ติ-
อาทินา นเยน อภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โส ตตฺถ สิกฺขนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา
นจิเรเนว ปจฺเจกโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. สกลพาราณสิยํ "สุสิโม ปจฺเจกพุทฺโธ
ชาโต"ติ ๓- ปากโฏ อโหสิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต สมฺปนฺนปริวาโร. โส
อปฺปายุกสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา นจิเรเนว ปรินิพฺพายิ, ตสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ
มหาชนกาโย จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา นครทฺวาเร ถูปํ ปติฏฺฐาเปสุํ.
         อถ โข สงฺโข พฺราหฺมโณ "ปุตฺโต เม จิรํ คโต, ตสฺส ๔- ปวตฺตึ
น ชานามี"ติ ปุตฺตํ ทฏฺฐุกาโม ตกฺกสิลาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ
ปตฺวา ๕- มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา "อทฺธา พหูสุ ชนกาเยสุ ๖- เอโกปิ เม
ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชานิสฺสตีติ จินฺเตนฺโต ตตฺถ ๗- อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "สุสิโม
นาม มาณโว อิธ อาคโต อตฺถิ, อปิ นุ ตสฺส ปวตฺตึ ชานาถา"ติ. เต "อาม
พฺราหฺมณ ชานาม, อิมสฺมึ นคเร พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู
หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺฐาปิโต"ติ อาหํสุ. โส ภูมึ
หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา จ ปริเทวิตฺวา จ ตํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา ติณานิ
อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลิกํ ๘- อาเนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธเจติยงฺคเณ
อากิริตฺวา ๙- กมณฺฑลุโตทเกน สมนฺตโต ภูมึ ปริปฺโผเสตฺวา ๑๐- วนปุปฺเผหิ ปูชํ
กตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ปฏากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ อตฺตโน ฉตฺตํ พนฺธิตฺวา
ปกฺกามีติ.
         เอวํ อตีตํ เทเสตฺวา ตํ ชาตกํ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนุสํสนฺเธนฺโต ๑๑-
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ๑๒- กเถสิ "สิยา โข ปน โว ภิกฺขเว เอวมสฺส `อญฺโญ นูน
เตน สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสี'ติ, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วา มํ, ยํ วา อิจฺฉถ   ฉ.ม. เอวํ   ฉ.ม. "สุสีมปจฺเจกพุทฺโธ"ติ
@ ฉ.ม. จสฺส   ฉ.ม. คนฺตฺวา   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. วาลุกํ   ฉ.ม. โอกิริตฺวา
@๑๐ ฉ.ม., อิ. ปริปฺโผสิตฺวา  ๑๑ ฉ.ม., อิ. อนุสนฺเธนฺโต  ๑๒ ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถํ
อหนฺเตน สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสึ. มยา สุสิมสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส
เจติยงฺคเณ ติณานิ อุทฺธริตานิ, ๑- ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชนมคฺคํ
วิหตขาณุกณฺฏกํ ๒- กตฺวา สมํ สุทฺธมกํสุ. มยา ตตฺถ วาลิกา ๓- โอกิณฺณา, ตสฺส
เม นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชเน มคฺเค วาลิกํ ๔- โอกิรึสุ. มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ
ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน นวโยชเน มคฺเค ถเล จ อุทเก จ
นานาปุปฺเผหิ ปุปฺผสนฺถรํ อกํสุ. มยา ตตฺถ กมณฺฑลุทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา,
ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. มยา ตสฺมึ เจติเย ปฏากา
อาโรปิตา, ฉตฺตญฺจ พนฺธํ, ๕- ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺฐภวนา ปฏากา
จ อาโรปิตา, ฉตฺตาติฉตฺตานิ จ อุสฺสิตานิ. อิติ โข ภิกฺขเว อยํ มยฺหํ
ปูชาวิเสโส เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ
โข อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ ธมฺมกถาย ปริโยสาเน อิมํ
คาถํ อภาสิ:-
                "มตฺตาสุขปริจฺจาคา        ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ.
                 จเช มตฺตาสุขํ ธีโร       สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขนฺ"ติ. ๖-
                       ปรมตฺถโชติกาย  ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย
                           รตนสุตฺตวณฺณนา. นิฏฺฐิตา.
                               ----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อุทฺธฏานิ   ฉ.ม., อิ. วิคตขาณุกณฺฏกํ   ฉ.ม. วาลุกา
@ ฉ.ม. วาลุกํ   ฉ.ม. พทฺธํ   ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๙๐/๖๗ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมวตฺถุ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๓๘-๑๗๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=3641&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=3641&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=7              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=73              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=78              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=78              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]