อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

                         ๖. รตนสุตฺตวณฺณนา
                           นิกฺเขปปฺปโยชนํ
         อิทานิ ยานีธ ภูตานีติ เอวมาทินา มงฺคลสุตฺตานนฺตรํ นิกฺขิตฺตสฺส
รตนสุตฺตสฺส อตฺถวณฺณากฺกโม อนุปฺปตฺโต.  ตสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ วตฺวา
ตโต ปรํ สุปริสุทฺเธน ติตฺเถน นทีตฬากาทีสุ สลิลชฺโฌคาหนมิว สุปริสุทฺเธน
นิทาเนน อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถชฺโฌคาหนํ ๑- ทสฺเสตุํ:-
               เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ,        ยสฺมา เจตํ อิมํ นยํ.
               ปกาสยิตฺวาน ๒- เอตสฺส,     กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
         ตตฺถ ยสฺมา มงฺคลสุตฺเตน อตฺตรกฺขา อกลฺยาณกรณกลฺยาณากรณปจฺจยานญฺจ
อาสวานํ ปฏิฆาโต ทสฺสิโต, อิมญฺจ สุตฺตํ ปรรกฺขํ ๓- อมนุสฺสาทิปจฺจยานญฺจ
อาสวานํ ปฏิฆาตํ สาเธติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ นิกฺขิตฺตํ สิยาติ.
                    อิทํ ตาวสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ.
                        ----------------
                            เวสาลิวตฺถุ
         อิทานิ "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจตนฺ"ติ เอตฺถาห "เกน
ปเนตํ สุตฺตํ วุตฺตํ, กทา กตฺถ กสฺมา จ วุตฺตนฺ"ติ. วุจฺจเต:- อิทํ หิ ภควตา
เอว วุตฺตํ, น สาวกาทีหิ. ตญฺจ ยทา ทุพฺภิกฺขาทีหิ อุปทฺทเวหิ อุปทฺทุตาย
เวสาลิยา ลิจฺฉวีหิ ราชคหโต ยาจิตฺวา ภควา เวสาลึ อานีโต, ตทา เวสาลิยํ
เตสํ อุปทฺทวานํ ปฏิฆาตตฺถาย วุตฺตนฺติ. อยเมว ๔- เตสํ ปญฺหานํ สงฺเขปวิสชฺชนา.
วิตฺถารโต ปน เวสาลีวตฺถุโตปฺปภูติ ๕- โปราเณหิ วณฺณียติ.
         ตตฺรายํ วณฺณนา:- พาราณสีรญฺโ กิร อคฺคมเหสินา อุจฺฉิมฺหิ
คพฺโภ สณฺาติ, ๖- สา คพฺภสณฺิตํ ตฺวา ๗- รญฺโ นิเวเทสิ, ราชา คพฺภปริหารํ
อทาสิ, สา สมฺมา ปริหริยมานคพฺภา คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ.
ปุญฺวนฺตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺานํ โหติ, สา จ ตาสํ อญฺตรา, เตน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....คาหณํ  ๒ ฉ.ม. ปกาเสตฺวาน  ๓ ฉ.ม. ปรารกฺขํ  ๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ
@๕ ฉ.ม.....วตฺถุโต ปภุติ เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม. สณฺาสิ  ๗ ฉ.ม. สา ตํ กตฺวา,
@อิ. สา ตฺวา
ปจฺจูสมเย อลฺลตฺตกปฏลพนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ มํสเปสึ วิชายิ. ตโต "อญฺา เทวิโย
สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ, อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโ ปุรโต มม
อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ  จินฺเตตฺวา เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ
ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา อญฺตเรน ภาชเนน ๑- ปฏิกุชฺฌิตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเจตฺวา ๒-
คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิ. มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต เทวตา รกฺขํ สํวิทหึสุ.
สุวณฺณปฏิกญฺเจตฺถ ๓- ชาติหิงฺคุลเกน "พาราณสีรญฺโ อคฺคมเหสิยา ปชา"ติ
ลิกฺขิตฺวา พนฺธึสุ. ตโต ตํ ภาชนํ อุมฺมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ คงฺคาย โสเตน ปายาสิ.
         เตน จ สมเยน อญฺตโร ตาปโส โคปาลกุลํ นิสฺสาย คงฺคาตีเร
วสติ, ๔- โส ปาโตว คงฺคํ โอติณฺโณ ๕- ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺาย
อคฺคเหสิ. ตโต ตตฺถ ตํ อกฺขรปฏิกํ ๖- ราชมุทฺทิกาย ลญฺจนญฺจ ๗- ทิสฺวา
มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสึ อทฺทส, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "สิยา คพฺโภ, ตถา
หิสฺส ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถี"ติ. ตํ อสฺสมํ เนตฺวา สุทฺเธ โอกาเส เปสิ. อถ
อฑฺฒมาสจฺจเยน เทฺว มํสเปสิโย อเหสุํ, ตาปโส ตํ ทิสฺวา สาธุตรํ เปสิ, ตโต
ปุน อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกเมกิสฺสา มํสเปสิยา หตฺถปาทสีสานมตฺถาย ปญฺจ ปญฺจ
ปีฬกา อุฏฺหึสุ. ตาปโส ทิสฺวา ปุน สาธุตรํ เปสิ. อถ ตโต อฑฺฒมาสจฺจเยน
เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก เอกา ทาริกา อโหสิ. เตสุ ตาปสสฺส
ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชติ. องฺคุฏฺกโต จสฺส ขีรํ นิพฺพตฺติ,  ตโต ปภูติ จ ขีรภตฺตํ
ลภติ, โส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ มุเข อาสิญฺจติ. เตสํ ยํ ยํ อุทเร ๘-
ปวิฏฺ, ตํ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ. เอวํ นิจฺฉวี ๙- อเหสุํ. อปเร
ปนาหุ "สิพฺพิตฺวา ๑๐- ปิตา วิย เนสํ อญฺมญฺ ลีนาจฺฉวี อโหสี"ติ. เอวนฺเต
นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ ปญฺายึสุ.
         ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ๑๑- ปวิสติ, อติทิวา
ปฏิกฺกมติ. ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ตฺวา โคปาลกา อาหํสุ "ภนฺเต ปพฺพชิตานํ
ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปสิสฺสาม, ๑๒- ตุเมฺห อตฺตโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. ลญฺฉิตฺวา, อิ. ลญฺเฉตฺวา
@๓ ฉ.ม. สุวณฺณปฏฺฏกญฺเจตฺถ  ๔ ฉ.ม., อิ. วิหรติ  ๕ ฉ.ม. โอตรนฺโต  ๖ ฉ.ม.,
@อกฺขรปฏฺฏกํ, อิ. อกฺขรปฏฺฏิกํ  ๗ ฉ.ม., อิ. ราชมุทิกาลญฺฉนญฺจ  ๘ ฉ.ม. อุทรํ
@๙ ฉ.ม. ลิจฺฉวี  ๑๐ ฉ.ม., อิ. สิพฺเพตฺวา  ๑๑ ฉ.ม., อิ. ปิณฺฑาย
@๑๒  ฉ.ม. โปเสสฺสาม
กมฺมํ กโรถา"ติ. ตาปโส "สาธู"ติ ปฏิสุณิ. โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ
กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากานิ ๑- อุสฺสาเปตฺวา ตุริเยหิ วชฺชมาเนหิ
อสฺสมํ  อาคตา. ตาปโส "ภเณ ๒- มหาปุญฺา ทารกา, อปฺปมาเทเนว วฑฺเฒถ,
วฑฺเฒตฺวา จ อญฺมญฺ อาวาหวิวาหํ กโรถ, ปญฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา
ภูมิภาคํ คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺถ กุมารํ อภิสิญฺเจถา"ติ ๓- วตฺวา ทารเก
อทาสิ. เต "สาธู"ติ ปฏิสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ.
         ทารกา วุฑฺฒิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺาเนสุ อญฺเ โคปาลทารเก
หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ, เต โรทนฺติ. "กิสฺส โรทถา"ติ เอวํ ๔- มาตาปิตูหิ
ปุฏฺา ๔- "อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อเมฺห อตีว ปหรนฺตี"ติ วทนฺติ
ตโต เตสํ มาตาปิตโร "อิเม ทารกา อญฺเ ทารเก วิเหเนฺติ ๕- ทุกฺขาเปนฺติ,
น อิเม สงฺคเหตพฺพา, อิเม วชฺชิตพฺพา"ติ อาหํสุ. ตโต ปภูติ กิร โส ปเทโส
"วชฺชี"ติ วุจฺจติ, โยชนสตปริมาเณน. ๖- อถ นํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ
โตเสตฺวา อคฺคเหสุํ. ตตฺถ ปน ๗- นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ
อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ. ตาย จสฺส ทาริกาย สทฺธึ วาเรยฺยํ กตฺวา กติกํ
อกํสุ "น พาหิรโต ทาริกา อาเนตพฺพา, อิโต ทาริกา น กสฺสจิ ทาตพฺพา"ติ.
เตสํ ปมสํวาเสน เทฺว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ, เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ
เทฺว เทฺว ชาตา, ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺเฒนฺตานํ ๘-
อารามุยฺยานนิวาสนฏฺานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ ตํ นครํ ติกฺขตฺตุํ
คาวุตฺตนฺตเรน คาวุตฺตนฺตเรน ปากาเรน ปริกฺขิปึสุ, ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลิกตตฺตา
เวสาลีเตฺวว นามํ ชาตํ. อิทํ เวสาลีวตฺถุ.
                           ภควโต นิมนฺตนํ
         อยมฺปน เวสาลี ภควโต อุปฺปนฺนกาเล อิทฺธา เวปุลฺลปฺปตฺตา อโหสิ.
ตตฺถ หิ ราชูนํเยว สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ราชาโน อเหสุํ. ตถา
ยุวราชเสนาปติภณฺฑาคาริกปฺปภูตีนํ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธชปฏากํ, อิ. ธชปฏากา  ๒ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๓ ฉ.ม.,
@อิ. อภิสิญฺจถ...  ๔-๔ ฉ.ม., อิ. จ มาตาปิตูหิ วุตฺตา  ๕ อิ. วินาเสนฺติ ๖ ฉ.ม.,
@อิ. ติโยชนสตํ ปริมาเณน  ๗ ฉ.ม. ตตฺเถว นครํ มาเปตฺวา, อิ. ตตฺถ
@จ...  ๘ ฉ.ม. วฑฺฒนฺตานํ
         "เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจว โหติ ผีตา จ พหุชนา
    จ อากิณฺณมนุสฺสา จ สุภิกฺขา จ, สตฺต จ ปาสาทสหสฺสานิ สตฺต จ
    ปาสาทสตานิ สตฺต จ ปาสาทา, สตฺต จ กูฏาคารสหสฺสานิ สตฺต จ
    กูฏาคารสตานิ สตฺต จ กูฏาคารานิ, สตฺต จ อารามสหสฺสานิ สตฺต จ
    อารามสตานิ สตฺต จ อารามา, สตฺต จ โปกฺขรณีสหสฺสานิ สตฺต จ
    โปกฺขรณีสตานิ สตฺต จ โปกฺขรณิโย"ติ. ๑-
         สา อปเรน สมเยน ทุพฺภิกฺขา อโหสิ ทุพฺพุฏฺิกา ทุสฺสสฺสา. ปมํ
ทุคฺคตมนุสฺสา มรนฺติ, เต พหิทฺธา ฉฑฺเฑนฺติ. มตมนุสฺสานํ กุณปคนฺเธน
อมนุสฺสา นครํ ปวิสึสุ, ตโต พหุตรา มิยฺยนฺติ. ๒- ตาย ปาฏิกุลฺยตาย ๓- จ
สตฺตานํ อหิวาตกโรโค อุปฺปชฺชิ. อิติ ตีหิ ทุพฺภิกฺขอมนุสฺสโรคภเยหิ อุปทฺทุตาย
เวสาลิยา นครวาสิโน อุปสงฺกมิตฺวา ราชานมาหํสุ "มหาราช อิมสฺมึ นคเร ติวิธํ
ภยํ อุปฺปนฺนํ, อิโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตมา ราชกุลปริวฏฺฏา เอวรูปํ อนุปฺปนฺนปุพฺพํ,
ตุมฺหากํ มญฺเ อธมฺมิกตฺเตเนตรหิ ๔- อุปฺปนฺนนฺ"ติ. ราชา สพฺเพ สณฺาคาเร
สนฺนิปาตาเปตฺวา "มยฺหํ อธมฺมิกภาวํ วิจินถา"ติ อาห. เต สพฺพํ ปเวณึ
วิจินนฺตา น กิญฺจิ อทฺทสํสุ.
         ตโต รญฺโ โทสํ อทิสฺวา "อิทํ ภยํ อมฺหากํ กถํ วูปสเมยฺยา"ติ
จินฺตยึสุ. ตตฺถ เอกจฺเจ ฉ สตฺถาเร อปทิสึสุ "เอเตหิ โอกฺกนฺตมตฺเต
วูปสเมสฺสตี"ติ. เอกจฺเจ อาหํสุ "พุทฺโธ กิร อิธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส ภควา
สพฺพสตฺตหิตาย ธมฺมํ เทเสติ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, เตน โอกฺกมนฺตมตฺเต ๕-
สพฺพภยานิ วูปสเมยฺยุนฺ"ติ. เตน เต อตฺตมนา หุตฺวา "กหมฺปน โส ภควา
เอตรหิ วิหรติ, อเมฺหหิ เปสิเต อาคจฺเฉยฺยา"ติ ๖- อาหํสุ. อถาปเร อาหํสุ
"พุทฺธา นาม อนุกมฺปกา, กิสฺส นาคจฺเฉยฺยุํ โส ปน ภควา เอตรหิ
ราชคเห วิหรติ, ราชา จ พิมฺพิสาโร ๗- อุปฏฺหติ, กทาจิ ๘- โส อาคนฺตุํ น
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหา. ๕/๓๒๖/๑๒๓ จีวรกฺขนฺธก  ๒ ฉ.ม. มรนฺติ  ๓ ฉ.ม. ปฏิกูลตาย
@๔ ฉ.ม. อธมฺมิกตฺเตน ตํ เอตรหิ  ๕ ฉ.ม. โอกฺกนฺตมตฺเต
@๖ ฉ.ม. อเมฺหหิ เปสิโต น อาคจฺเฉยฺยาติ  ๗ ฉ.ม. ราชา พิมฺพิสาโร ตํ..., อิ. ราชา
@จ นํ พิมฺพิสาโร  ๘ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ทเทยฺยา"ติ. ๑- "เตนหิ ราชานํ สญฺาเปตฺวา อาเนสฺสามา"ติ ๒- เทฺว ลิจฺฉวีราชาโน
มหตา พลกาเยน ปหูตํ ปณฺณาการํ ทตฺวา รญฺโ สนฺติกํ เปเสสุํ ๓- "พิมฺพิสารํ
สญฺาเปตฺวา ภควนฺตํ อาเนถา"ติ. เต คนฺตฺวา รญฺโ ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ
ปวตฺตึ นิเวเทตฺวา "มหาราช ภควนฺตํ อมฺหากํ นครํ เปเสหี"ติ อาหํสุ. ราชา
น สมฺปฏิจฺฉิ, "ตุเมฺหเยว ชานาถา"ติ อาห. เต "สาธู"ติ ๔- ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา เอวมาหํสุ "ภนฺเต อมฺหากํ นคเร ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, สเจ ภควา
อาคจฺเฉยฺย, โสตฺถิ โน ภเวยฺยา"ติ. ตโต ๕- ภควา อาวชฺชิตฺวา ๖- "เวสาลิยํ
รตนสุตฺเต วุตฺเต สา รกฺขา โกฏิสตสหสฺสานํ จกฺกวาฬานํ ๗- ผริสฺสติ,
สุตฺตปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี"ติ อธิวาเสสิ. อถ
ราชา พิมฺพิสาโร ภควโต อธิวาสนํ สุตฺวา "ภควตา  เวสาลีคมนํ อธิวาสิตนฺ"ติ
นคเร อุคฺโฆสนํ ๘- การาเปตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "กึ ภนฺเต
สมฺปฏิจฺฉถ เวสาลีคมนนฺ"ติ. อาม มหาราชาติ. เตนหิ ภนฺเต ตาว อาคเมถ,
ยาว มคฺคํ ปฏิยาเทมีติ.
         อถโข ราชา พิมฺพิสาโร ราชคหสฺส จ คงฺคาย จ อนฺตเร ๙-
ปญฺจโยชนํ ภูมึ สมํ กตฺวา โยชเน โยชเน วิหาเร ๑๐- มาเปตฺวา ภควโต
คมนกาลํ ปฏิเวเทสิ. ภควา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ปายาสิ. ราชา
ปญฺจโยชนมคฺคํ ปญฺจวณฺเนหิ ปุปฺเผหิ ชาณุมตฺตํ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากปุณฺณฆฏกทฺทลิ-
อาทีนิ อุสฺสาเปตฺวา ภควโต เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ เอกเมกสฺส จ ภิกฺขุสฺส
เอกเมกํ อุกฺขิปาเปตฺวา สทฺธึ อตฺตโน ปริวาเรน ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต
เอกเมกสฺมึ วิหาเร ภควนฺตํ วสาเปตฺวา มหาทานานิ ทตฺวา ปญฺจหิ ทิวเสหิ
คงฺคาตีรํ เนสิ. ตตฺถ สพฺพาลงฺกาเรหิ นาวํ อลงฺกโรนฺโต เวสาลิกานํ เลขํ ๑๑-
เปเสสิ "อาคโต ภควา, มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺเพ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ.น เทยฺย... ๒ ฉ.ม. อาเนยฺยาม...  ๓ ฉ.ม. เปสึสุ  ๔ ฉ.ม., อิ.อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๖ ฉ.ม., อิ. อาวชฺเชตฺวา
@๗ ฉ.ม. โกฏิสตสหสฺสํ จกฺกวาฬานํ, อิ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ,
@ม. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานํ  ๘ ฉ.ม., อิ. โฆสนํ  ๙ ฉ.ม., อิ. อนฺตรา  ๑๐ ฉ.ม.,
@อิ. วิหารํ ๑๑ ฉ.ม. สาสนํ
กโรถา"ติ. เต "ทิคุณํ ปูชํ กริสฺสามา"ติ เวสาลิยา จ คงฺคาย จ อนฺตเร ๑-
ติโยชนํ ภูมึ สมํ กตฺวา ภควโต จตฺตาริ ๒- จตฺตาริ ๒- เอกเมกสฺส จ ภิกฺขุสฺส
เทฺว เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ สชฺชิตฺวา ๓- ปูชํ กุรุมานา คงฺคาตีรํ อาคนฺตฺวา อฏฺสุ.
         อถ พิมฺพิสาโร เทฺว นาวาโย สํฆาเฏฺตฺวา ๔- มณฺฑปํ กตฺวา
ปุปฺผทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา ตตฺถ สตฺตรตนมยํ ๕- พุทฺธาสนํ ปญฺเปสิ, ภควา
ตสฺมึ ๖- นิสีทิ. ปญฺจสตา ภิกฺขูปิ นาวํ อภิรูหิตฺวา ๗- ยถานุรูปํ นิสีทึสุ. ราชา
ภควนฺตํ อนุคจฺฉนฺโต คลปฺปมาณํ อุทกํ โอโรหิตฺวา ๘- "ยาว ภนฺเต ภควา
อาคจฺฉติ, ตาวาหํ อิเธว คงฺคาตีเร วสิสฺสามี"ติ วตฺวา นิวตฺโต. อุปริ
เทวตา ยาว อกนิฏฺภวนํ ๙- ปูชมกํสุ. เหฏฺา คงฺคานิวาสิโน กมฺพลสฺสตราทโย
นาคราชาโน ปูชมกํสุ. เอวํ มหติยา ปูชาย ภควา โยชนมตฺตํ อทฺธานํ คงฺคาย
คนฺตฺวา เวสาลิกานํ สีมนฺตรํ ปวิฏฺโ.
         ตโต ลิจฺฉวีราชาโน เตน พิมฺพิสาเรน กตปูชาย ทิคุณํ กโรนฺตา
คลปฺปมาเณ อุทเก ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคจฺฉึสุ. เตเนว ขเณน เตน มุหุตฺเตน
วิชฺชุปฺปภาวินทฺธนฺธการวิสฏกูโต คฬคฬายนฺโต จตูสุ ทิสาสุ มหาเมโฆ วุฏฺาสิ.
อถ ภควตา ปมปาเท คงฺคาย ตีเร นิกฺขิตฺตมตฺเต โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. เย
เตมิตุกามา, ๑๐- เต เอว เตเมนฺติ, เย อเตมิตุกามา, เต น เตเมนฺติ. สพฺพตฺถ
ชณฺณุกมตฺตํ ๑๑- อูรุมตฺตํ กฏิมตฺตํ คลปฺปมาณํ อุทกํ วหติ, สพฺพกุณปานิ อุทเกน
คงฺคาย ๑๒- ปเวสิตานิ, ปริสุทฺโธ ภูมิภาโค อโหสิ.
         ลิจฺฉวิราชาโน ภควนฺตํ อนฺตรา โยชเน โยชเน วสาเปตฺวา ๑๓-
มหาทานานิ ทตฺวา ๑๔- ตีหิ ทิวเสหิ ทิคุณํ ปูชํ กโรนฺตา เวสาลึ นยึสุ. เวสาลึ
สมฺปตฺเต ภควติ สกฺโก เทวานมินฺโท เทวสงฺฆปุรกฺขิโต ๑๕- อาคจฺฉิ. มเหสกฺขานํ
เทวานํ สนฺนิปาเตน อมนุสฺสา เยภุยฺเยน ปลายึสุ. ภควา นครทฺวาเร ตฺวา
อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ อานนฺท รตนสุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา พลิกมฺมูปกรณานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อนฺตรา เอวมุปริปิ  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. จตฺตาริ  ๓ ฉ.ม., อิ. สชฺเชตฺวา,
@อิ มาเปตฺวา  ๔ ฉ.ม. สํฆเฏตฺวา  ๕ ฉ.ม., อิ. สพฺพรตนมยํ  ๖ ฉ.ม. ตตฺถ
@๗ ฉ.ม. อารุหิตฺวา  ๘ ฉ.ม. โอคาเหตฺวา  ๙ ฉ.ม., อิ. อกนิฏฺภวนา
@๑๐ ฉ.ม. เตเมตุกามา  ๑๑ ฉ.ม. ชาณุมตฺตํ  ๑๒ ฉ.ม. คงฺคํ
@๑๓ ฉ.ม. วาสาเปตฺวา, อิ. วาเสตฺวา  ๑๔ อิ. กตฺวา  ๑๕ ฉ.ม., อิ. เทวสงฺฆปุรกฺขโต
คเหตฺวา ลิจฺฉวิราชกุมาเรหิ สทฺธึ เวสาลิยา ติปาการนฺตเร วิจรนฺโต ปริตฺตํ
กโรหี"ติ รตนสุตฺตํ อภาสิ. เอวํ "เกน ปเนตํ สุตฺตํ วุตฺตํ, กทา กตฺถ
กสฺมา จ วุตฺตนฺ"ติ เอเตสํ ปญฺหานํ วิสชฺชนา วิตฺถาเรน เวสาลิวตฺถุโต ปภูติ
โปราเณหิ วณฺณียติ.
         เอวํ ภควโต เวสาลึ อนุปฺปตฺตทิวเสเยว เวสาลีนครทฺวาเร เตสํ
อุปทฺทวานํ ปฏิฆาตตฺถาย วุตฺตมิทํ รตนสุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา อายสฺมา อานนฺโท
ปริตฺตตฺถาย ภาสมาโน ภควโต ปตฺเตน อุทกมาทาย สพฺพํ นครํ อพฺภุกฺกิรนฺโต
อนุวิจริ. ยํ กิญฺจีติ วุตฺตมตฺเตเยว ปน เถเรน เย ปุพฺเพ อปลาตา
สงฺการกูฏภิตฺติปเทสาทินิสฺสิตา อมนุสฺสา, เต จตูหิ ทฺวาเรหิ ปลายึสุ, ทฺวารานิ
อโนกาสานิ อเหสุํ. ตโต เอกจฺเจ ทฺวาเรสุ โอกาสํ อลภมานา ปาการํ ภินฺทิตฺวา
ปลาตา. อมนุสฺเสสุ คเตสุ ๑- มนุสฺสานํ คตฺเตสุ โรโค วูปสมนฺโต, ๒- เต
นิกฺขมิตฺวา สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ เถรํ ปูเชสุํ. มหาชโน นครมชฺเฌ สณฺาคารํ
สพฺพคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ๓- รตนขจิตํ วิตานํ กตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา
ตตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺาเปตฺวา ภควนฺตํ อาเนสิ.
         ภควา สณฺาคารํ ปวิสิตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสํโฆปิ โข
ราชาโน มนุสฺสา จ ปฏิรูเป ปฏิรูเป โอกาเส ๔- นิสีทึสุ. สกฺโกปิ เทวานมินฺโท
ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวปริสาย สทฺธึ อุปนิสีทติ อญฺเ จ เทวา, อานนฺทตฺเถโรปิ
สพฺพํ เวสาลิมนุวิจรนฺโต รกฺขํ กตฺวา เวสาลีนครวาสีหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตตฺถ ภควา สพฺเพสํ ตเทว รตนสุตฺตํ อภาสีติ.
         เอตฺตาวตา จ ยา สา ๕- "เยน วุตฺตํ ยทา ยตฺถ, ยสฺมา เจตํ อิมํ
นยํ ปกาเสตฺวานา"ติ มาติกา นิกฺขิตฺตา, สา สพฺพปฺปกาเรน วิตฺถาริตา โหติ.
                        ยานีธาติ คาถาวณฺณนา
         [๑] อิทานิ "เอตสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ วุตฺตตฺตา อตฺถวณฺณนา
อารภิยเต. ๖- อปเร ปน วทนฺติ "อาทิโต ปญฺเจว คาถา ภควตา วุตฺตา, เสสา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คตมตฺเตสุ  ๒ ฉ.ม. วูปสนฺโต  ๓ ฉ.ม., อิ. ลิมฺปิตฺวา
@๔ ฉ.ม. อาสเน  ๕ ฉ.ม. สาสทฺโท น ทิสฺสติ  ๖ ฉ.ม. อารพฺภเต
ปริตฺตกรณสมเย อานนฺทตฺเถเรนา"ติ. ยถา วา ตถา วา โหตุ กินฺโน อิมาย
อปริกฺขาย ๑- ปริตฺตาย, ๒- สพฺพตฺถาปิ เอตสฺส รตนสุตฺตสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
         ยานีธ ภูตานีติ ปมาคาถา. ตตฺถ ยานีติ ยาทิสานิ อปฺเปสกฺขานิ
วา มเหสกฺขานิ วา. อิธาติ อิมสฺมึ ปเทเส, ตสฺมึ ขเณ สนฺนิปาตฏฺานํ
สนฺธายาห. ภูตานีติ กิญฺจาปิ ภูตสทฺโท "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๓-
วิชฺชมานํ. ๔- "ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา"ติ เอวมาทีสุ ๕- ขนฺธปญฺจกํ. ๖-
"จตฺตาโร โข ภิกฺขเว มหาภูตา เหตู"ติ เอวมาทีสุ ๗- จตุพฺพิเธ ปวีธาตฺวาทิรูเป.
"โย จ กาลฆโส ภูโต"ติ เอวมาทีสุ ๘- ขีณาสวํ ๙- "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา
โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๑๐- สพฺพสตฺเต. "ภูตคามปาตพฺยตายา"ติ เอวมาทีสุ ๑๑-
รุกฺขาทิเก. "ภูตํ ภูตโต สญฺชานาตี"ติ เอวมาทีสุ ๑๒- จาตุมฺมหาราชิกานํ เหฏฺา
สตฺตนิกายํ อุปาทาย วตฺตติ. อิธ ปน อวิเสสโต อมนุสฺเสสุ ทฏฺพฺโพ.
         สมาคตานีติ สนฺนิปติตานิ. ภุมฺมานีติ ภูมิยํ นิพฺพตฺตานิ. วาอิติ
วิกปฺปเน. เตน ยานีธ ภุมฺมานิ วา ภูตานิ สมาคตานีติ อิมเมกํ วิกปฺปํ กตฺวา
ปุน ทุติยํ วิกปฺปํ กาตุํ "ยานิ ว อนฺตลิกฺเข"ติ อาห. อนฺตลิกฺเข วา ยานิ
ภูตานิ นิพฺพตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิ อิธ สมาคตานีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยามโต
ยาว อกนิฏฺ, ตาว นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ อากาเส ปาตุภูตวิมาเน นิพฺพตฺตตฺตา
"อนฺตลิกฺเข ภูตานี"ติ เวทิตพฺพานิ. ตโต เหฏฺา สิเนรุโต ปภูติ ยาว ภูมิยํ
รุกฺขลตาทีสุ อธิวฏฺานิ ภูมิยญฺจ นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ, ตานิ สพฺพานิ ภูมิยํ
ปฏิพทฺเธสุ จ รุกฺขลตาปพฺพตาทีสุ นิพฺพตฺตตฺตา "ภุมฺมานิ ภูตานี"ติ เวทิตพฺพานิ.
         เอวํ ภควา สพฺพาเนว อมนุสฺสภูตานิ "ภุมฺมานิ วา ยานิว
อนฺตลิกฺเข"ติ ทวีหิ ปเทหิ วิกปฺเปตฺวา ปุน เอเกน ปเทน ปริคฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริกฺขาย, อิ. ปริกฺขนาย ม. อปริกฺขตาย ปริกฺขตาย  ๒ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท
@น ทิสฺสติ  ๓ วินย. มหาวิ. ๒/๖๙/๑๔๓ ปาจิตฺติยกณฺฑ  ๔ ฉ.ม. วิชฺชมาเน
@๕ ม.มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘ มหาตณฺหกฺขยสุตฺต  ๖ ฉ.ม. ขนฺธปญฺจเก
@๗ ม. อุปริ. ๑๔/๘๖/๖๘ มหาปุณฺณมสุตฺต  ๘ ขุ.ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก
@๙ ฉ.ม. ขีณาสเว  ๑๐ ที. มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗ ปรินิพฺพุตกถา
@๑๑ วินย. มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐  ๑๒ ม.มู. ๑๒/๓, ๗/๒, ๕ มูลปริยายสุตฺต
"สพฺเพว ภูตา สุมนา ภวนฺตู"ติ อาห. สพฺเพติ อนวเสสา. เอวาติ อวธารเณ,
เอกมฺปิ อนปเนตฺวาติ อธิปฺปาโย. ภูตาติ อมนุสฺสา. สุมนา ภวนฺตูติ สุขิตมนา
ปีติโสมนสฺสชาตา ภวนฺตุ. อโถปีติ กิจฺจนฺตรสนฺนิโยชนตฺถํ วาโกฺยปาทาเน
นิปาตทฺวยํ. สกฺกจฺจํ สุณนฺตุ ภาสิตนฺติ อฏฺิกตฺวา ๑- มนสิกตฺวา สพฺพเจตโส ๒-
สมนฺนาหริตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติโลกุตฺตรสุขาวหํ มม เทสนํ สุณนฺตุ.
         เอวเมตฺถ ภควา "ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี"ติ อนิยมิตวจเนน
ภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา ปุน "ภุมฺมานิ วา ยานิว อนฺตลิกฺเข"ติ ทฺวิธา วิกปฺเปตฺวา
ตโต "สพฺเพว ภูตา"ติ ปุน เอกชฺฌํ กตฺวา "สุมนา ภวนฺตู"ติ อิมินา วจเนน
อาสยสมฺปตฺติยํ นิโยเชนฺโต "สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตนฺ"ติ ปโยคสมฺปตฺติยํ, ตถา
โยนิโสมนสิการสมฺปตฺติยํ ปรโตโฆสสมฺปตฺติยญฺจ, ตถา อตฺตสมฺมาปณิธิสปฺปุริสูป-
นิสฺสยสมฺปตฺตีสุ สมาธิปญฺาเหตุสมฺปตฺตีสุ จ นิโยเชนฺโต คาถํ สมาเปสิ. ๓-
                        ตสฺมา หีติ คาถาวณฺณนา
         [๒] ตสฺมา หิ ภูตาติ ทุติยคาถา. ตตฺถ ตสฺมาติ การณวจนํ.
ภูตาติ อามนฺตนวจนํ. นิสาเมถาติ สุณาถ. สพฺเพติ อนวเสสา. กึ วุตฺตํ โหติ?
ยสฺมา ตุเมฺห ทิพฺพฏฺานานิ ตตฺถ อุปโภคปริโภคสมฺปทญฺจ ปหาย ธมฺมสฺสวนตฺถํ
อิธ สมาคตา, น นฏฺฏนาฏกาทิทสฺสนตฺถํ, ๔- ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ. ๕-
อถวา "สุมนา ภวนฺตุ, สกฺกจฺจ สุณนฺตู"ติ วจเนน เตสํ สุมนภาวํ สกฺกจฺจโสตุกมฺยตญฺจ
ทิสฺวา อาห "ยสฺมา ตุเมฺห สุมนภาเวน อตฺตสมฺมาปณิธิโยนิโสมนสิการาสยสุทฺธีหิ
จ ยุตฺตา ๖- สกฺกจฺจโสตุกมฺยตาย สปฺปุริสูปนิสฺสยปรโตโฆสปทฏฺานโต
ปโยคสุทฺธีหิ จ ยุตฺตา, ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ"ติ. อลวา ยํ ปุริมคาถาย
อนฺเต "ภาสิตนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ การณภาเวน อปทิสนฺโต อาห "ยสฺมา มม ภาสิตํ
นาม อติทุลฺลภํ สพฺพกฺขณปริวชฺชิตสฺส ๗-  ขณสฺส ทุลฺลภตฺตา, อเนกานิสํสญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อฏฺึ กตฺวา  ๒ ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา  ๓ ม. สมาทเปสิ
@๔ ฉ.ม. นฏนจฺจนาทิทสฺสนตฺถํ, อิ. นฏนฏฺฏกาทิ..., ม. นฏกาทิ...  ๕ ฉ.ม. สพฺเพติ
@๖ ฉ.ม. ยุตฺตา-อิติ ปาโ น ทิสฺสติ  ๗ ฉ.ม. อฏฺกฺขณปริวชฺชิตสฺส
ปญฺากรุณาทิคุเณน ๑- ปวตฺตตฺตา, ตญฺจาหํ วตฺตุกาโม `สุณนฺตุ ภาสิตนฺ'ติ อโวจํ,
ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ"ติ. อิทํ อิมินา คาถาปเทน วุตฺตํ โหติ.
         เอวเมตํ การณํ นิโรเปนฺโต อตฺตโน ภาสิตนิสามเน นิโยเชตฺวา
นิสาเมตพฺพํ วตฺตุมารทฺโธ "เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชายา"ติ. ตสฺสตฺโถ:-
ยายํ ตีหิ อุปทฺทเวหิ อุปทฺทุตา มานุสี ปชา, ตสฺสา มานุสิยา ปชาย เมตฺตํ
มิตตภาวํ หิตชฺฌาสยตํ ปจฺจุปฏฺเปถาติ. เกจิ ปน "มานุสิกนฺ"ติ ๒- ปนฺติ,
ตํ ภุมฺมฏฺาสมฺภวา น ยุชฺชติ. ยมฺปิ จญฺเ ๓- อตฺถํ วณฺณยนฺติ, โสปิ
น ยุชฺชติ. อธิปฺปาโย ปเนตฺถ:- นาหํ พุทฺโธติ อิสฺสริยพเลน วทามิ, อปิจ
ปน ยํ ตุมฺหากญฺจ อิมิสฺสา จ มานุสิยา ปชาย หิตตฺถํ วทามิ "เมตฺตํ กโรถ
มานุสิยา ปชายา"ติ. เอตฺถ จ:-
                   "เย สตฺตสณฺฑํ ปวึ วิเชตฺวา, *-
                    ราชิสโย ยชมานานุปริยคา.
                    อสฺสเมธํ ปุริสเมธํ สมฺมาปาสํ,
                    วาชเปยฺยํ นิรคคฬํ.
                    เมตฺตสฺส จิตฺตสฺส สุภาวิตสฺส,
                    กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสึ.
                    เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺจิตฺโต,
                    เมตฺตายติ กุสโล เตน โหติ.
                    สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปํ
                    ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺนฺ"ติ ๔-
เอวมานีนํ สุตฺตานํ เอกาทสานิสํสานญฺจ วเสน เย เมตฺตํ กโรนฺติ, เตสํ ๕-
เมตฺตา หิตาติ เวทิตพฺพา.
                   "เทวตานุกมฺปิโต โปโส
                    สทา ภทฺรานิ ปสฺสตี"ติ ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปญฺากรุณาคุเณน  ๒ ฉ.ม. มานุสิกํ ปชนฺติ  ๓ น.ม. ยมฺปิ อญฺเ
@* ปาลิ. ฉ.ม. วิชิตฺวา (ขุ.อิติ.), สฺยา. ชินิตฺวา (องฺ. อฏฺก.)
@๔ ขุ. อิติ. ๒๕/๒๗/๒๕๑, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๙๑/๑๕๒  ๕ ฉ.ม. เอเตสํ
@๖ ขุ.อุ. ๒๕/๗๖/๒๒๔ ปาฏลิคามิยสุตฺต, วินย. มหา. ๕/๖๓๖/๖๔
เอวมาทีนํ สตฺตานํ วเสน เยสุ กยิรนฺติ, ๑- เตสมฺปิ หิตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ
อุภเยสมฺปิ หิตาติ เวทิตพฺพา. ๒-
         เอวํ อุภเยสมฺปิ หิตภาวํ ทสฺเสนฺโต "เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา
ปชายา"ติ วตฺวา อิทานิ อุปการํ ๓- ทสฺเสนฺโต อาห "ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ
เย พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถ อปฺปมตฺตา"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- เย มนุสฺสา จิตฺตกมฺมกฏฺกมฺมาทีหิปิ เทวตา กตฺวา
เจติยรุกฺขาทีนิ จ อุปสงฺกมิตฺวา เทวตา อุทฺทิสฺส ทิวา จ พลึ กโรนฺติ,
กาฬปกฺขาทีสุ จ รตฺตึ พลึ กโรนฺติ, สลากภตฺตาทีนิ วา ทตฺวา อารกฺขเทวตา
อุปาทาย ยาว พฺรหฺมเทวตานํ ๔- ปตฺติทานนิยฺยาตเนน ทิวา พลึ กโรนฺติ,
ฉตฺตาโรปนทีปมาลาย สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนาทีนิ การาเปตฺวา ปตฺติทานนิยฺยาตเนน
จ รตฺตึ พลึ กโรนฺติ, เต กถํ น รกฺขิตพฺพา. ยโต เอวํ ทิวา จ รตฺโต
จ ตุเมฺห อุทฺทิสฺส กโรนฺติ เย พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถาติ, ตสฺมา
พลิกมฺมกรณาปิ เน มนุสฺเส รกฺขถ โคปถ, ๕- อหิตญฺจ เนสํ อปเนถ, หิตํ
อุปเนถ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ตํ กตญฺุภาวํ หทเย กตฺวา นิจฺจมนุสฺสรนฺตาติ.
                        ยํ กิญฺจีติ คาถาวณฺณนา
         [๓] เอวํ เทวตาสุ มนุสฺสานํ อุปการภาวํ ๖- ทสฺเสตฺวา เตสํ
อุปทฺทววูปสมนตฺถํ พุทฺธาทิคุณปฺปกาสเนน จ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมสวนตฺถํ "ยํ กิญฺจิ
วิตฺตนฺ"ติ อาทินา นเยน สจฺจวจนํ ปยุญฺชิตุมารทฺโธ. ตตฺถ ยํ กิญฺจีติ
อนิยมิตวเสน อนวเสสํ ปริยาทิยติ ยํกิญฺจิ ตตฺถ ตตฺถ โวหารูปคํ. วิตฺตนฺติ ธนํ.
ตญฺหิ วิตฺตึ ชเนตีติ วิตฺตํ. อิธ วาติ มนุสฺสโลกํ นิทฺทิสฺสติ ๗- หุรํ วาติ ตโต
ปรํ อวเสสโลกํ, เตน จ เปตฺวา มนุสฺเส สพฺพโลกคหเณ สมฺปตฺเต ๘- "สคฺเคสุ
วาติ ปรโต วุตฺตตฺตา เปตฺวา มนุสฺเส จ สคฺเค จ อวเสสานํ นาคสุปณฺณาทีนํ
คหณํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กยิรติ  ๒ ฉ.ม., อิ. เอวํ ฯเปฯ เวทิตพฺพา ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อุปการมฺปิ  ๔ อิ. พฺรหฺมเทวานํ  ๕ ฉ.ม., อิ. โคปยถ
@๖ ฉ.ม., อิ. อุปการกกาวํ  ๗ ฉ.ม., อิ. นิทฺทิสติ  ๘ ฉ.ม., อิ. ปตฺเต
         เอวมิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ยํ มนุสฺสานํ โวหารูปคํ อลงฺการ-
ปริโภคูปโภคญฺจ ๑- ชาตรูปรชตมุตฺตามณิเวฬุริยปวาลโลหิตงฺกมสารคลฺลาทิกํ, ยญฺจ
มุตฺตามณิวาลุกตฺถตาย ภูมิยา รตนมยวิมาเนสุ อเนกโยชนสตวิตฺถเตสุ ภวเนสุ
อุปฺปนฺนานํ นาคสุปณฺณาทีนํ วิตฺตํ, ตํ นิทฺทิฏฺ โหติ. สคฺเคสุ วาติ กามาวจร-
รูปาวจรเทวโลเกสุ. เต หิ โสภเณน กมฺเมน อิริยนฺติ คมฺมนฺตีติ  ๒- สคฺคา.
สุฏฺุ วา อคฺคาติปิ สคฺคา. ยนฺติ ยํ สสฺสามิกํ วา อสฺสามิกํ วา. รตนนฺติ
รตึ นยติ วหติ ชเนติ ๓- วฑฺเฒตีติ รตนํ. ยํกิญฺจิ จิตฺติกตํ มหคฺฆํ อตุลํ
ทุลฺลภทสฺสนํ อโนมสตฺตปริโภคญฺจ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. ยถาห:-
                "จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ      อตุลํ  ทุลฺลภทสฺสนํ
                 อโนมสตฺตปริโภคํ      รตนนฺเตน วุจฺจตี"ติ.
         ปณีตนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺ อนปฺปกํ ๔- มนาปํ. เอวํ อิมินา คาถาปเทน
ยํ สคฺเคสุ อเนกโยชนสตปฺปมาณสพฺพรตนมยวิมานสุธมฺมเวชยนฺตปฺปภูตีสุ สสฺสามิกํ,
ยญฺจ พุทฺธุปฺปาทวิรเหน อปายเมว ปริปูเรนฺเตสุ สคฺเคสุ ๕- สุญฺวิมานปฏิพทฺธํ
อสฺสามิกํ, ยํ วา ปนญฺมฺปิ ปวีมหาสมุทฺทหิมวนฺตาทินิสฺสิตมสฺสามิกํ รตนํ, ตํ
นิทฺทิฏฺ โหติ.
         น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนาติ นอิติ ปฏิเสเธ. โนอิติ
อวธารเณ. สมนฺติ ตุลฺยํ. อตฺถีติ วิชฺชติ. ตถาคเตนาติ พุทฺเธน. กึ วุตฺตํ
โหติ? ยํ เอตํ วิตฺตญฺจ รตนญฺจ ปกาสิตํ, เอตฺถ เอกมฺปิ พุทฺธรตนสทิสํ รตนํ
เนวตฺถิ. ยมฺปิ หิ ตํ วิตฺตํ จิตฺติกตฏฺเน รตนํ. เสยฺยถีทํ? รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส
จกฺกรตนํ มณิรตนญฺจ, ยมฺหิ อุปฺปนฺเน มหาชโน น อญฺตฺถ จิตฺติการํ กโรติ,
น โกจิ ปุปฺผคนฺธาทีนิ คเหตฺวา ยกฺขฏฺานํ วา ภูตฏฺานํ วา คจฺฉติ, สพฺโพปิ
ชโน จกฺกรตนํ มณิรตนเมว จิตฺตึ กโรติ ๖- ปูเชติ, ตํ ตํ วรํ ปตฺเถติ,
ปตฺถิตปตฺถิตญฺจสฺส เอกจฺจํ สมิชฺฌติ, ตมฺปิ รตนํ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ
จิตฺติกตฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคเต หิ อุปฺปนฺเน เยเกจิ มเหสกฺขา
เทวมนุสฺสา น เต อญฺตฺร จิตฺติการํ กโรนฺติ, น กิญฺจิ อญฺ ปูเชนฺติ. ตถา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อลงฺการปริโภคูปคญฺจ  ๒ ฉ.ม. อชิยนฺตีติ  ๓ ฉ.ม., อิ. ชนยติ
@๔ ฉ.ม. อตปฺปกํ  ๕ ฉ.ม. สตฺเตสุ  ๖ ฉ.ม. จิตฺตีการํ กโรติ, อิ. จิตฺติกโรติ
หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลญฺจ
อญฺเ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชอนาถปิณฺฑิกาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ
ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพูทีเป
จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ ปติฏฺาเปสิ, โก ปน วาโท อญฺเสํ จิตฺติการานํ.
อปิจ กสฺสปสฺส ๑- ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนปรินิพฺพานฏฺานานิ
ปฏิมาเจติยาทีนิ วา อุทฺทิสฺส เอวํ จิตฺตีการครุกาโร ปวตฺตติ ยถา ภควโต. เอวํ
จิตฺติกฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ มหคฺฆฏฺเน รตนํ. เสยฺยถาปิ? ๒- กาสิกวตฺถํ. ยถาห
"ชิณฺณมฺปิ ภิกฺขเว กาสิกวตฺถํ วณฺณวนฺตญฺเจว โหติ สุขสมฺผสฺสญฺจ มหคฺฆญฺจา"ติ
๓-, ตมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ มหคฺฆฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ.
ตถาคโต หิ เยสํ ปํสุกูลมฺปิ ๔- ปฏิคฺคณฺหาติ, เตสนฺตํ โหติ. มหปฺผลํ มหานิสํสํ
เสยฺยถาปิ อโสกสฺส รญฺโ, อิทมสฺส มหคฺฆตาย. เอวํ มหคฺฆฏฺเนาปิ
ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ เอวํ มหคฺฆตาย วจเนน ๖- เจตฺถ โทสาภาวสาธกํ อิทํ
สุตฺตปทํ เวทิตพฺพํ:-
         "เยสํ โย ปน ๗- ปฏิคฺคณฺหาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจย-
    เภสชฺชปริกฺขารํ, เตสนฺตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ. อิทมสฺส มหคฺฆตาย
    วทามิ. เสยฺยถาปิ ตํ ภิกฺขเว กาสิกวตฺถํ มหคฺฆํ, ตถูปมาหํ ภิกฺขเว
    อิมํ ปุคฺคลํ วทามี"ติ. ๘-
เอวํ มหคฺฆฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ อตุลฏฺเน รตนํ. เสยฺยถีทํ? รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส
จกฺกรตนํ อุปฺปชฺชติ อินฺทนีลมณิมยนาภิ สตฺตรตนมยสหสฺสารํ ปวาฬมยเนมิ
รตฺตสุวณฺณมยสนฺธิ, ยสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนํ ๙- อรานมุปริ เอกํ มุณฺฑารํ ๑๐- โหติ
วาตํ คเหตฺวา สทฺทกรณตฺถํ, เยน กโต สทฺโท สูกุสลปฺปตาฬิตปญฺจงฺคิกตุริยสทฺโท
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กสฺสญฺสฺส  ๒ ฉ.ม. เสยฺยถิทํ  ๓ องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๐/๒๔๑ โปตฺถกสุตฺต
@๔ ฉ.ม. ปํสุกมฺปิ  ๕-๕ อิเม ปาา น ทิสฺสติ  ๖ ฉ.ม. มหคฺฆตาวจเนน
@อิ. มหคฺฆตาวจเน  ๗ ฉ.ม. เยสํ โข ปน โส, อิ. เยสํ โข ปน  ๘ องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๐/๒๔๒
@๙ ฉ.ม., อิ. ทสนฺนํ ทสนฺนํ  ๑๐ สี., อิ. มุทฺธารํ
วิย โหติ, ยสฺส นาภิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ ๑- เทฺว สีหมุขานิ โหนฺติ, อพฺภนฺตรํ
สกฏจกฺกสฺเสว สุสิรํ. ตสฺส กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ, กมฺมปจฺจเยน อุตุนา ๒-
สมุฏฺาติ. ยํ ราชา ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา ตทหุโปสเถ ปุณฺณมีทิวเส
สีสนฺหาโต อุโปสถิโก อุปริปาสาทวรคโต สีลานิ วิโสเธนฺโต นิสินฺโน ปุญฺจนฺทํ
วิย สุริยํ วิย จ อุฏฺเนฺตํ ปสฺสติ, ยสฺส ทฺวาทสโยชนโต ปภูติ สทฺโท สุยฺยติ,
ติโยชนโต วณฺโณ ทิสฺสติ, ยํ มหาชเนน "ทุติโย มญฺเ จนฺโท วา สุริโย วา
อุฏฺิโต"ติ อติวิย โกตุหลชาเตน ทิสฺสมานํ นครสฺส อุปริ อาคนฺตฺวา รญฺโ
อนฺเตปุรสฺส ปาจีนปสฺเส นาติอุจฺจํ นาตินีจํ หุตฺวา มหาชนสฺส คนฺธปุปฺผาทีหิ
ปูชิตุํ ยุตฺตฏฺาเน อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ.
         ตเทว อนุพนฺธมานํ หตฺถิรตนํ อุปฺปชฺชติ, สพฺพเสโต รตฺตปาโท
สตฺตปฺปติฏฺโ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม อุโปสถกุลา วา ฉทฺทนฺตกุลา วา อาคจฺฉติ,
อุโปสถกุลา เจ อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโก อาคจฺฉติ, เจ ฉทฺทนฺตกุลา
สพฺพกนิฏฺโ สิกฺขิตสิกฺโข ทมถูเปโต, โส ทฺวาทสโยชนํ ปริสํ คเหตฺวา
สกลชมฺพูทีปํ อนุสํยายิตฺวา ปุเร ปาตราสเมว สกํ ราชธานึ อาคจฺฉติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ อสฺสรตนํ อาคจฺฉติ, ๓- สพฺพเสโต รตฺตปาโท
กากสีโส  ๔- มุญฺชเกโส วลาหกสฺสราชกุลา อาคจฺฉติ. เสสเมตฺถ หตฺถิรตนสทิสเมว.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ มณิรตนํ อุปฺปชฺชติ. โส โหติ มณิ เวฬุริโย
สุโภ ชาติมา อฏฺโส สุปริกมฺมกโต อายามโต ลคฺคนาภิสทิโส, ๕- เวปุลฺลปพฺพตา
อาคจฺฉติ, โส จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร รญฺโ ธชคฺคโต โยชนํ
โอภาเสติ, ยสฺโสภาเสน มนุสฺสา "ทิวา"ติ มญฺมานา กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ,
อนฺตมโส กุณฺกิปิลฺลิกมฺปิ อุปาทาย ปสฺสนฺติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ อิตฺถีรตนํ อุปฺปชฺชติ, ปกติอคฺคมเหสี วา โหติ,
อุตฺตรกุรุโต วา อาคจฺฉติ มทฺทราชกุลโต วา, อติทีฆาทิฉโทสวิวชฺชิตา ๖-
อติกฺกนฺตา มานุสิกวณฺณํ ๗- อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ยสฺสา รญฺโ สีตกาเล
@เชิงอรรถ: ๑ สี.ม. อุภโตปสฺเส  ๒ ฉ.ม. อุตุโต  ๓ ฉ.ม. อุปฺปชฺชติ
@๔ ฉ.ม. กาฬสีโส  ๕ ฉ.ม. จกฺกนาภิ...  ๖ ฉ.ม. อติทีฆตาทิ
@๗ ฉ.ม. อติกฺกนฺตา มานุสวณฺณํ. อิ. อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ
อุณฺหานิ คตฺตานิ โหนฺติ, อุณฺหกาเล สีตานิ, สตฺตธา ๑- โปสิตตูลปิจุโน ๒-
วิย สมฺผสฺโสว โหติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปลคนฺโธ,
ปุพฺพุฏฺายิกาทิอเนกคุณสมนฺนาคตา ๓- จ โหติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ คหปติรตนํ อุปฺปชฺชติ, รญฺโ ปกติกมฺมกโร
เสฏฺี, ๔- ยสฺส จกฺกรตเน อุปฺปนฺนมตฺเต ทิพฺพจกฺขุํ ปาตุภวติ, เยน สมนฺนาคโต
สมนฺตโต โยชนมตฺเต นิธึ ปสฺสติ สสฺสามิกมฺปิ อสฺสามิกมฺปิ, โส ราชานํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ "อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ เทว โหหิ, อหนฺเต ธเนน
ธนกรณียํ กริสฺสามี"ติ.
         ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ ปรินายกรตนํ อุปฺปชฺชติ รญฺโ ปกติเชฏฺปุตฺโต,
จกฺกรตเน อุปฺปนฺนมตฺเต อติเรกปญฺาเวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต โหติ, โส
ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย เจตสา จิตฺตํ ปริชานิตฺวา นิคฺคหปคฺคหกรณสมตฺโถ
โหติ, โส จ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ "อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ เทว โหหิ,
อหนฺเต รชฺชํ อนุสาสิสฺสามี"ติ. ยํ วา ปนญฺมฺปิ เอวรูปํ อตุลฏฺเน รตนํ,
ยสฺส น สกฺกา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา อคฺโฆ กาตุํ "สตํ วา สหสฺสํ วา อคฺฆติ
โกฏึ วา"ติ. ตตฺถ เอกํ รตนมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ อตุลฏฺเน
รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ น สกฺกา สีลโต วา สมาธิโต วา
ปญฺาทีนํ อญฺตรโต วา เกนจิ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา "เอตฺตกา คุณา สมา วา ๕-
สปฺปฏิภาโค วา"ติ ปริจฺฉินฺทิตุํ. เอวํ อตุลฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเน รตนํ, เสยฺยถาปิ ๖- ทุลฺลภปาตุภาโว ๗-
ราชา จกฺกวตฺตี, จกฺกาทีนิ จ ตสฺส รตนานิ, ตมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ
นตฺถิ. ยทิ หิ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ, กุโต จกฺกวตฺติอาทีนํ
รตนตฺยํ ตานิ หิ เอกสฺมึเยว กปฺเป อเนกานิ อุปฺปชชฺนฺติ. ยสฺมา ปน อสงฺเขยฺเยปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สตธา  ๒ ม. โปถิต..., ฉ.ม., อิ. โผฏิต...
@๓ ฉ.ม. ปุพุฏฺายินิตาทิ... อิ. ปุพฺพุฏฺายิตาทิ... ๔ ฉ.ม. ปกติกมฺมกาโร เสฏฺิ
@๕ ฉ.ม. เอตฺตกคุโณ วา อิมินา สโม วา สมฺปฏิภาโควา"ติ อิ. เอตฺตกคุโณ อิมินา
@สโมธาเนตฺวา...  ๖ ฉ.ม. เสยฺยถิทํ  ๗ สี., อิ. ทุลฺลภปาตุภาวโต
กปฺเป ตถาคตสุญฺโ โลโก โหติ, ตสฺมา ตถาคโต เอว กทาจิ กรหจิ
อุปฺปชฺชนโต ทุลฺลภทสฺสโน. วุตฺตญฺเจตํ ๑- ภควตา ปรินิพฺพานสมเย:-
         "เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺติ `ทูรา จ วตมฺหา อาคตา ตถาคตํ
    ทสฺสนาย, กทาจิ กรหจิ ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต
    สมฺมาสมฺพุทฺธา, อชฺเชว รตฺติยา ปจฺจูสสมเย ๒- ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ
    ภวิสฺสติ, อยญฺจ มเหสกฺโข ภิกฺขุ ภควโต ปุรโต ิโต นิวาเรนฺโต, ๓-
    น มยํ ลภาม ปจฺฉิเม กาเล ตถาคตํ ทสฺสนายา"ติ. ๔-
เอวํ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ตถา ยมฺปิ ตํ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเน รตนํ. เสยฺยถีทํ? รญฺโ
จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนาทิ. ตญฺหิ โกฏิสตสหสฺสธนานมฺปิ สตฺตภูมิปาสาทวรตเล
นิวสนฺตานมฺปิ ๕- จณฺฑาลเวณเนสาทรถการปุกฺกุสาทีนํ นีจกุลิกานํ โอมกปุริสานํ
สุปินนฺเตนาปิ ๖- ปริโภคตฺถาย น นิพฺพตฺตติ. อุภโต สุชาตสฺส ปน รญฺโ
จกฺกวตฺติสฺเสว ๗- ปริปูริตทสวิธจกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปริโภคตฺถาย นิพฺพตฺตนโต
อโนมสตฺตปริโภคํเยว โหติ ตมฺปิ พุทฺธรตนสมํ นตฺถิ. ยทิ หิ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเน
รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ โลเก โอมกสตฺตสมฺมตานมฺปิ
อนุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ วิปรีตทสฺสนานํ ปูรณกสฺสปาทีนํ ฉนฺนํ สตฺถารานํ
อญฺเสญฺจ เอวรูปานํ สุปินนฺเตนาปิ ๘- อปริโภโค. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานญฺจ ปน
จตุปฺปทายปิ คาถาย ปริโยสาเน อรหตฺตมธิคนฺตุํ สมตฺถานํ นิพฺเพธิกญฺาณ-
ทสฺสนานํ พาหิยทารุจีริยปฺปภูตีนํ อญฺเสญฺจ มหากุลปฺปสุตานํ มหาสาวกานํ
ปริโภโค, เต หิ ตํ ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยปาริจริยานุตฺตริยาทีนิ สาเธนฺตา
ตถาคตํ ปริภุญฺชนฺติ. เอวํ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
         ยมฺปิ ตํ อวิเสสโต รติชนนฏฺเน รตนํ. เสยฺยถาปิ? ๙- รญฺโ
จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนํ. ตํ หิ ทิสฺวาว ราชา จกฺกวตฺตี อตฺตมโน โหติ,
เอวํปิ ตํ รญฺโ รตึ ชเนติ. ปุน จ ปรํ ราชา จกฺกวตฺตี วาเมน หตฺเถน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตมฺปิ เจตํ  ๒ ฉ.ม. ปจฺฉิเม ยาเม  ๓ ฉ.ม., อิ. โอวาเรนฺโต
@๔ ที. มหา. ๑๐/๒๐๐/๑๒๒  ๕ ฉ.ม. วสนฺตานมฺปิ  ๖ ฉ.ม., อิ. สุปินนฺเตปิ
@๗ ฉ.ม. ขตฺติยสฺเสว  ๘ ฉ.ม. สุปินนฺเตปิ  ๙ ฉ.ม. เสยฺยถิทํ
สุวณฺณภิงฺคารํ ๑- คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิรติ "ปวตฺตตุ ภวํ
จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ. ตโต จกฺกตนํ ปญฺจางฺคิกตุริยํ วิย ๒-
มธุรสฺสรํ นิจฺฉรนฺตํ อากาเสน ปุรตฺถิมทิสํ คจฺฉติ, อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี
จกฺกานุภาเวน ทฺวาทสโยชนวิตฺถิณฺณาย จตุรงฺคินิยา เสนาย นาติอุจฺจํ นาตินีจํ
อุจฺจรุกฺขานํ เหฏฺาภาเคน นีจรุกฺขานํ อุปริภาเคน รุกฺเขสุ ปุปฺผผล-
ปลฺลวาทิปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคตานํ หตฺถโน ปณฺณาการญฺจ คณฺหนฺโต "เอหิ โข
มหาราชา"ติ เอวมาทินา ปรมนิปจฺจกาเรน อาคเต ปฏิราชาโน "ปาโณ น
หนฺตพฺโพ"ติ อาทินา นเยน อนุสาสนฺโต คจฺฉติ. ยตฺถ ปน ราชา ภุญฺชิตุกาโม
วา ทิวา เสยฺยํ วา กปฺเปตุกาโม โหตุ ตตฺถ จกฺกรตนํ อากาสโต โอโรหิตฺวา ๓-
อุทกาทิสพฺพกิจฺจกฺขเม สเม ภูมิภาเค อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ. ปุน รญฺโ
คมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปุริมนเยเนว สทฺทํ กโรนฺตํ คจฺฉติ, ยํ ๔- สุตฺวา
ทฺวาทสโยชนิกาปิ ปริสา อากาเสน  คจฺฉติ. จกฺกรตนํ อนุปุพฺเพน ปุริตฺถิมสมุทฺทํ
อชฺโฌคาหติ, ตสฺมึ อชฺโฌคาหนฺเต อุทกํ โยชนปฺปมาณํ อปคนฺตฺวา  ภิตฺติกตํ วิย
ติฏฺติ. มหาชโน ยถากามํ สตฺต รตนานิ คณฺหาติ. ปุน ราชา สุวณฺณภิงฺคารํ ๕-
คเหตฺวา "อิโต ปฏฺาย มม รชฺชนฺ"ติ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา นิวตฺตติ. เสนา
ปุรโต โหติ, จกฺกรตนํ ปจฺฉโต, ราชา มชฺเฌ. จกฺกรตเนน โอสกฺกิโตสกฺกิตฏฺานํ
อุทกํ ปริปูรติ. เอเตเนว อุปาเยน ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรปิ สมุทฺเท คจฺฉติ.
         เอวํ จตุทฺทิสํ อนุสํยายิตฺวา จกฺกรตนํ ติโยชนสตปฺปมาณํ ๖- อากาสํ
อาโรหติ. ตตฺถ ิโต ราชา จกฺกรตนานุภาเวน อตฺตนา วิชิตวิชโย
ปญฺจสตปริตฺตทีปปฏิมณฺฑิตํ สตฺตโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ ปุพฺพวิเทหํ, ตถา
อฏฺโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ อุตฺตรกุรุํ, สตฺตโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํเยว อมรโคยานํ ๗-
ทสโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ  ชมฺพูทีปญฺจาติ เอวํ จตุมหาทีปทฺวิสหสฺสปริตฺตทีป-
ปฏิมณฺฑิตํ เอกํ จกฺกวาฬํ สุผุลฺลปุณฺฑรีกวนํ วิย โอโลเกติ. เอวํ โอโลกยโต จสฺส
อนปฺปกา ๘- รติ อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ ตํ จกฺกรตนํ รญฺโ รตึ ชเนติ, ตมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุวณฺณภิงฺการํ  ๒ ฉ.ม. ปญฺจงฺคิกํ วิย ตูริยํ  ๓ อิ. โอตาริตฺวา
@๔ ฉ.ม. ตํ  ๕ ฉ.ม. สุวณฺณภิงฺการํ, อิ. ภิงฺการํ เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม.,
@อิ. ติโยชนปฺปมาณํ  ๗ ฉ.ม., อิ. อปรโคยานํ  ๘ สี., อิ. อนปฺปิกา
พุทฺธรตนสมํ นตฺถิ. ยทิ หิ รติชนนฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ, กึ กริสฺสติ
เอตํ ฉวํ ๑- จกฺกรตนํ. ตถาคโต หิ ยสฺสา ทิพฺพาย รติยา จกฺกรตนาทีหิ
สพฺเพหิปิ ชนิตา จกฺกวตฺติรติ สงฺขมฺปิ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ตโตปิ
รติโต อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจ อตฺตโน โอวาทปฏิกรานํ อสงฺเขยฺยานมฺปิ
เทวมนุสฺสานํ ปมชฺฌานรตึ, ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานรตึ, อากาสานญฺจายตนรตึ,
วิญฺาณญฺจายตนอากิญฺจญฺายตนเนวสญฺานาสญฺายตนรตึ, โสตาปตฺติมคฺครตึ,
โสตาปตฺติผลรตึ, สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคผลรติญฺจ ชเนติ. เอวํ
รติชนนฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถีติ.
         อปิจ รตนนฺนาเมตํ ทุพฺพิธํ โหติ สวิญฺาณกญฺจ อวิญฺาณกญฺจ.
ตตฺถ อวิญฺาณกํ จกฺกรตนํ มณิรตนญฺจ, ยํ วา ปนญฺมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธํ
สุวณฺณรชตาทิ, สวิญฺาณกํ หตฺถิรตนาทิ ปรินายกรตนปริโยสานํ, ยํ วา
ปนญฺมฺปิ เอวรูปํ อินฺทฺริยพทฺธํ. เอวํ ทุพฺพิเธ เจตฺถ สวิญฺาณกรตนํ
อคฺคมขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อวิญฺาณกํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนํ สวิญฺาณกานํ
หตฺถิรตนาทีนํ อลงฺการตฺถาย อุปนียติ.
         สวิญฺาณกรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนญฺจ. ตตฺถ
มนุสฺสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนสฺส
อุปคุยฺหํ ๒- โหติ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ อิตฺถีรตนํ ปุริสรตนญฺจ. ตตฺถ ปุริส-
รตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อิตฺถีรตนํ ปุริสรตนสฺส ปริจาริกตฺตํ อาปชฺชติ.
ปุริสรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ อาคาริกรตนํ อนาคาริกรตนญฺจ ๓- ตตฺถ อนาคาริกรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา?  ยสฺมา อาคาริกรตเนสุ อคฺโค จกฺกวตฺตีปิ สีลาทิ-
คุณยุตฺตํ ๔- อนาคาริกรตนํ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อุปฏฺหิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา
จ ๕- ทิพฺพมานุสิกา จ ๕- สมฺปตฺติโย ปาปุณิตฺวา อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺตึ
ปาปุณาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. โอปวยฺหํ, อิ. โอปวุยฺหํ
@๓ ฉ.ม. อคาริก...อนคาริก... เอวมุปริปิ  ๔ ม. ปญฺจสีลาทิคุณยุตฺตํ
@๕-๕ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
         เอวํ อนาคาริกรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ อริยปุถุชฺชนวเสน. อริยรตนมฺปิ
ทุพฺพิธํ เสกฺขาเสกฺขวเสน. ๑- อเสกฺขรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ สุกฺขวิปสฺสกสมถยานิกวเสน.
สมถยานิกรตนมฺปิ ทุพฺพิธํ สาวกปารมิปฺปตฺตมปฺปตฺตญฺจ. ตตฺถ สาวกปารมิปฺปตฺตํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. สาวกปารมิปฺปตฺตรตนโตปิ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานสทิสาปิ หิ อเนกสตา
สาวกา เอกสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ๒- คุณานํ ๓- เนว สงฺขํ น กลํ น กลภาคมฺปิ
อุเปนฺติ. ๓- ปจฺเจกสมฺพุทฺธรตนโตปิ ๔- สมฺมาสมฺพุทฺธรตนมฺปิ อคฺคมกฺขายติ.
กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. ยทิ ๕- หิ สกลมฺปิ ๕- ชมฺพูทีปํ ปูเรตฺวา ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ
ฆเฏนฺตา นิสินฺนาปิ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ๖- เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส คุณานํ เนว
สงฺขํ น กลํ น กลภาคํ อุเปนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "ยาวตา ภิกฺขเว
สตฺตา อปทา วา ทิปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ อาทิ. ๗-
เอวํ เกนจิ ปริยาเยน ตถาคตรตนสมํ ๘- รตนํ นตฺถิ. เตนาห ภควา "น โน
สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา"ติ.
         เอวํ ภควา พุทฺธรตนสฺส อญฺเหิ รตเนหิ อสมตํ วตฺวา อิทานิ
เตสํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนูปทฺทววูปสมนตฺถํ ๙- เนว ชาตึ น โคตฺตํ น โกลปุตฺติยํ น
วณฺณโปกฺขรตาทีนิ ๑๐- นิสฺสาย, อปิจ โข อวีจิมุปาทาย ภวคฺคปริยนฺเต โลเก
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ คุเณหิ พุทฺธรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ
"อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- อิทมฺปิ อิธ วา หุรํ วา สคฺเคสุ วา ยํกิญฺจิ อตฺถิ
วิตฺตํ วา รตนํ วา, เตน สทฺธึ เตหิ เตหิ คุเณหิ อสมตฺตํ ๑๑- พุทฺเธ รตนํ
ปณีตํ. ยทิ ๑๒- เอตํ สจฺจํ, อถ เอเตน สจฺเจน อิเมสํ ปาณีนํ โสตฺถิ ๑๓- โหตุ.
โสภณานํ อตฺถิตา โหตุ อโรคตา นิรุปทฺทวตาติ. เอตฺถ จ ยถา "จกฺขุํ ๑๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสขาเสขวเสน  ๒ ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธสฺส
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. คุณานํ สตภาคมฺปิ น อุเปนฺติ  ๔ ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธรตนโตปิ
@๕-๕ ฉ.ม. สกลมฺปิ หิ  ๖ ฉ.ม. ปจฺเจกพุทฺธา เอวมุปริปิ
@๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๒/๓๗ (สฺยา.)
@ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ (มหาจุฬา.)  ๘ ฉ.ม., อิ. ตถาคตสมํ  ๙ ฉ.ม....สมตฺถํ
@เอวมุปริปิ  ๑๐ ฉ.ม., อิ....โปกฺขรตาทึ  ๑๑ ฉ.ม., อิ. อสมตฺตา  ๑๒ ฉ.ม. ยทิ หิ
@๑๓ ฉ.ม. สุวตฺถิ  ๑๔ ฉ.ม. จกฺขุ เอวมุปริปิ
โข อานนฺท สุญฺ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา"ติ เอวมาทีสุ ๑- อตฺตภาเวน วา
อตฺตนิยภาเวน วาติ อตฺโถ. อิตรถา หิ จกฺขุํ อตฺตํ ๒- วา อตฺตนิยํ วาติ
อปฺปฏิสิทฺธเมว สิยา. เอวํ รตนํ ปณีตนฺติ รตนตฺตํ ปณีตํ, รตนภาโว ปณีโตติ
อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิตรถา หิ พุทฺโธ เนว รตนนฺติ สิชฺเฌยฺย. น หิ ยตฺถ
รตนํ อตฺถิ, ตํ รตนนฺติ น สิชฺฌติ. ยตฺถ ปน จิตฺติกตาทิอตฺถสงฺขาตํ เยน
วา เตน วา วิธินา สมฺพุทฺธคตํ ๓- รตนตฺตํ ๔- อตฺถิ, ยสฺมา ตํ รตนตฺตมุปาทาย
รตนนฺติ ปญฺาปิยติ, ตสฺมา ตสฺส รตนตฺตสฺส ๕- อตฺถิตาย รตนนฺติ สิชฺฌติ.
อถวา อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนนฺติ อิมินาปิ ปกาเรน พุทฺโธว รตนนฺติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ. วุตฺตมตฺตาย จ ภควตา อิมาย คาถาย ราชกุลสฺส โสตฺถิ
ชาตา, ภยํ วูปสนฺตํ. อิมาย ๖- คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ
ปฏิคฺคหิตาติ.
                       ขยํ วิราคนฺติ คาถาวณฺณนา
         [๔] เอวํ พุทฺธคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิ นิพฺพานธมฺมคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "ขยํ วิราคนฺ"ติ. ตตฺถ ยสฺมา นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย ราคาทโย ขีณา
โหนฺติ ปริกฺขีณา, ยสฺมา วา ตนฺเตสํ อนุปฺปาทนิโรธกฺขยปตฺตํ, ๗- ยสฺมา จ ตํ
ราคาทิวิปฺปยุตฺตํ สมฺปโยคโต จ อารมฺมณฺโต จ, ยสฺมา วา ตมฺหิ สจฺฉิกเต
ราคาทโย อจฺจนฺตวิรตา ๘- โหนฺติ วิคตา วิทฺธํสิตา, ๙- ตสฺมา ขยนฺติ จ วิราคนฺติ
จ วุจฺจติ. ยสฺมา ปนสฺส น อุปฺปาโท ปญฺายติ, น วโย, น ิตสฺส
อญฺถตฺตํ, ตสฺมา ตํ น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยตีติ กตฺวา อมตนฺติ วุจฺจติ.
อุตฺตมฏฺเน ปน อตปฺปกฏฺเน จ ปณีตนฺติ. ยทชฺฌคาติ ยํ อชฺฌคา วินฺทิ
ปฏิลภิ, อตฺตโน าณพเลน สจฺฉากาสิ. สกฺยมุนีติ สกฺยกุลปฺปสุตตฺตา สกฺโย,
โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคตตฺตา มุนิ, สกฺโย เอว มุนิ สกฺยมุนิ. สมาหิโตติ
อริยมคฺคสมาธินา สมาหิตจิตฺโต. น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ กิญฺจีติ เตน
ขยาทินามเกน สกฺยมุนินา อธิคเตน ธมฺเมน สมํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ นตฺถิ. ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. สฬา. ๑๘/๑๐๒/๖๗ ฉนฺนวคฺค (สฺยา)  ๒ ฉ.ม., อิ. อตฺตา  ๓ ฉ.ม.,
@อิ. สมฺพนฺธคตํ  ๔ ฉ.ม. รตนํ  ๕ ฉ.ม. รตนสฺส  ๖ ฉ.ม. อิมิสฺสา
@๗ ฉ.ม., อิ. นิโรธกฺขยมตฺตํ  ๘ ฉ.ม. อจฺจนฺตํ วิรตฺตา  ๙ ฉ.ม., อิ. วิทฺธสฺตา
สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค
เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติอาทิ. ๑-
         เอวํ ภควา นิพฺพานธมฺมสฺส อญฺเหิ ธมฺเมหิ อสมตํ วตฺวา
อิทานิ เตสํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนูปทฺทววูปสมนตฺถํ ขยวิราคามตปณีตตาทิคุเณหิ
นิพฺพานธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ
ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุริมคาถาย วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ
ปฏิคฺคหิตาติ.
                      ยมฺพุทฺธเสฏฺโติ คาถาวณฺณนา
         [๕] เอวํ นิพฺพานธมฺมคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิ มคฺคธมฺมคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "ยมฺพุทฺธเสฏฺโ"ติ.
         ตตฺถ "พุชฺฌิตา สจฺจานี"ติ อาทินา นเยน พุทฺโธ, อุตฺตโม ปสํสนีโย
จาติ เสฏฺโ, พุทฺโธ จ โส เสฏฺโ จาติ พุทฺธเสฏฺโ. อนุพุทฺธ-
ปจฺเจกพุทฺธาขฺเยสุ ๒- วา พุทฺเธสุ เสฏฺโติ พุทฺธเสฏฺโ. โส พุทฺธเสฏฺโ ยํ
ปริวณฺณยิ "อฏฺงฺคิโก จ ๓- มคฺคานํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา"ติ จ ๔- "อริยํ โว
ภิกฺขเว สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ  สปริกฺขารนฺ"ติ จ ๕- เอวมาทินา นเยน
ตตฺถ ตตฺถ ปสํสิ ปกาสยิ. สุจินฺติ กิเลสมลสมุจฺเฉทกรณโต อจฺจนฺตโวทานํ.
สมาธิมานนฺตริกญฺมาหูติ ยญฺจ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต
"อานนฺตริกสมาธี"ติ อาหุ. น หิ มคฺคสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ตสฺส
ผลุปฺปตฺตินิเสธโก ๖- โกจิ อนฺตราโย อตฺถิ. ยถาห:-
         "อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส
    จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ อคฺคปฺปสาทสุตฺต
@๒ ฉ.ม. อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสุตพุทฺธขฺเยสุ, อิ....ปจฺเจกพุทฺธสํขาเตสุ  ๓ ฉ.ม. ว
@๔ ม.ม. ๑๓/๒๑๕/๑๙๑ มาคณฺฑิยสุตฺต.  ๕ ม. อุปริ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑ มหาจตฺตารีสกสุตฺต
@๖ ม. ผลุปฺปตฺตินิพนฺธโก
    น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ิตกปฺปี. สพฺเพปิ
    มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ิตกปฺปิโน"ติ. ๑-
         สมาธินา เตน สโม น วิชฺชตีติ เตน พุทฺธเสฏฺปริวณฺณิเตน
สุจินา อนนฺตริกสมาธินา สโม รูปาวจรสมาธิ วา อรูปาวจรสมาธิ วา โกจิ น
วิชฺชติ. กสฺมา? เตสมฺภาวิตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนสฺสาปิ ปุน
นิรยาทีสุปิ อุปปตฺติสมฺภวโต, อิมสฺส จ อรหตฺตสมาธิสฺส ภาวิตตฺตา อริยปุคฺคลสฺส
สพฺพูปปตฺติสมุคฺฆาตสมฺภวโต. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา
สงฺขตา วา อสงฺขตา วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ
อาทิ. ๒-
         เอวํ ภควา อานนฺตริกสมาธิสฺส อญฺเหิ สมาธีหิ อสมตํ วตฺวา
อิทานิ ปุริมนเยเนว มคฺคธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ
"อิทมฺปิ ธมฺเม เปฯ โหตู"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       เย ปุคฺคลาติ คาถาวณฺณนา
         [๖] เอวํ มคฺคธมฺมคุเณนาปิ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ สํฆคุเณนาปิ
วตฺตุมารทฺโธ "เย ปุคฺคลา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโส. ปุคฺคลาติ
สตฺตา. อฏฺาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. เต หิ จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร
จ ผเลฏฺิตาติ อฏฺ โหนฺติ. สตํ ปสตฺถาติ สปฺปุริเสหิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
พุทฺธสาวเกหิ อญฺเหิ จ เทวมนุสฺเสหิ ปสตฺถา. กสฺมา? สหชาตสีลาทิคุณโยคา. เตสํ
หิ จมฺปกพกุลกุสุมาทีนํ สหชาตวณฺณคนฺธาทโย วิย สหชาตา สีลสมาธิอาทโย
คุณา, เตน เต วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนานิ วิย ปุปฺผานิ เทวมนุสฺสานํ สตํ ปิยา
มนาปา ปสํสนียา จ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "เย ปุคฺคลา อฏฺสตํ ปสตฺถา"ติ.
         อถวา เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโส. ปุคฺคลาติ สตฺตา. อฏฺสตนฺติ
เตสํ คณนปริจฺเฉโท. เต หิ เอกวีชิโกลํโกลสตฺตขตฺตุํปรมาติ ๓- ตโย โสตาปนฺนา.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ปุ. ๓๖/๑๗/๑๒๐ เอกกปุคฺคลปญฺตฺติ.  ๒ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙,
@ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘  ๓ ฉ.ม. เอกพีชีโกลํโกโลสตฺตกฺขตฺตุปรโมติ
กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโน. เต สพฺเพปิ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน
จตุวีสติ. อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี
อสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺาคามีติ อวิเหสุ ปญฺจ. ตถา
อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสุ. อกนิฏฺเสุ ปน อุทธํโสตวชฺชา จตฺตาโรติ จตุวีสติ
อนาคามิโน. สุกฺขวิปสฺสโก สมถยานิโกติ เทฺว อรหนฺโต. จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ
จตุปญฺาส. เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปญฺาธุรานํ วเสน ทฺวิคุณา หุตฺวา อฏฺสตํ
โหนฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว
         จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตีติ เต สพฺเพปิ อฏฺ วา อฏฺสตํ
วาติ วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺา ปุคฺคลา สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ
เอกํ ยุคํ, เอวํ ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอเกกํ ๑- ยุคนฺติ จตฺตาริ ยุคานิ
โหนฺติ. เต ทกฺขิเณยฺยาติ เอตฺถ เตติ ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา อุทฺทิฏฺานํ
นิยเมตฺวา นิทฺเทโส. เย ปุคฺคลา วิตฺถารวเสน อฏฺ วา อฏฺสตํ วา
สงฺเขปวเสน ปน ๒- จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺตีติ วุตฺตา, สพฺเพปิ เต ทกฺขิณํ
อรหนฺตีติ ทกฺขิเณยฺยา. ทกฺขิณา นาม กมฺมญฺจ กมฺมวิปากญฺจ สทฺทหิตฺวา เม
อิมํ เวชฺชกมฺมํ วา ชงฺฆเปสนียํ ๓- วา กริสฺสตี"ติ เอวมาทีนิ อนเปกฺขิตฺวา
ทิยฺยมาโน เทยฺยธมฺโม, ตํ อรหนฺติ นาม สีลาทิคุณยุตฺตา ปุคฺคลา, อิเม จ
ตาทิสา, เตน วุจฺจนฺติ "เต ทกฺขิเณยฺยา"ติ.
         สุคตสฺส สาวกาติ ภควา โสภเณน คมเนน ยุตฺตตฺตา, โสภณญฺจฏฺานํ
คตตฺตา, สุฏฺุ จ คตตฺตา, สุฏฺุเยว คตตฺตา ๔- สุคโต, ตสฺส สุคตสฺส.
สพฺเพปิ เต วจนํ สุณนฺตีติ สาวกา. กามญฺจ อญฺเปิ สุณนฺติ, น ปน สุตฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺติ, อิเม ปน สุตฺวา กตฺตพฺพํ ธมฺมานุธมฺมาปฏิปตฺตึ กตฺวา
มคฺคผลานิ ปตฺตา, ตสฺมา "สาวกา"ติ วุจฺจนฺติ. เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานีติ
เอเตสุ สุคตสฺส สาวเกสุ อปฺปกานิปิ ทานานิ ทินฺนานิ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณานํ
วิสุทฺธิภาวํ ๕- อุปคตตฺตา มหปฺผลานิ โหนฺติ. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกํ  ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ชงฺฆเปสนิกํ
@๔ ฉ.ม. สุฏฺุ เอว จ คทตฺตา  ๕ ฉ.ม., อิ. ทกฺขิณาวิสุทฺธิภาวํ
         "ยาวตา ภิกฺขเว สํฆา วา คณา วา ตถาคตสาวกสํโฆ, เตสํ
    อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, เอส
    ภควโต สาวกสํโฆ ฯเปฯ อคฺโค วิปาโก โหตี"ติ. ๑-
         เอวํ ภควา สพฺเพสมฺปิ มคฺคฏฺผลฏฺานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุณํ
วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                      เย สุปฺปยุตฺตาติ คาถาวณฺณนา
         [๗] เอวํ มคฺคฏฺผลฏฺานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุเณน สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ ตโต เอกจฺจานํ ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว คุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "เย สุปฺปยุตฺตา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยมิตุทฺเทสวจนํ. สุปฺปยุตฺตาติ
สุฏฺุ ปยุตฺตา, อเนกวิหิตํ อเนสนํ ปหาย สุทฺธาชีวิตํ นิสฺสาย วิปสฺสนาย อตฺตานํ
ปยุญฺชิตุมารทฺธาติ อตฺโถ. อถวา สุปฺปยุตฺตาติ  ๒- วิสุทฺธกายวจีปโยคสมนฺนาคตา,
เตน เตสํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. มนสา ทฬฺเหนาติ ทฬฺเหน มนสา, ถิรสมาธิยุตฺเตน
เจตสาติ อตฺโถ. เตน เตสํ สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. นิกฺกามิโนติ กาเย
จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา หุตฺวา ปญฺาธุเรน วิริเยน สพฺพกิเลเสหิ กตนิกฺกมนา, ๓-
เตน เตสํ วิริยสมฺปนฺนํ ปญฺากฺขนฺธํ ทสฺเสติ.
         โคตมสาสนมฺหีติ โคตฺตโต โคตมสฺส ตถาคตสฺเสว สาสนมฺหิ. เตน
อิโต พหิทฺธา นานปฺปการมฺปิ อมรตปํ  กโรนฺตานํ สุปฺปโยคาทิคุณาภาวโต กิเลเสหิ
กตนิกฺกมนาภาวํ ๔- ทีเปติ. ๕- เตติ ปุพฺเพ อุทฺทิฏฺานํ นิทฺเทสวจนํ.
ปตฺติปตฺตาติ เอตฺถ ปตฺตพฺพาติ ปตฺติ, ปตฺตพฺพา นาม ปตฺตุํ อรหา, ยํ ปตฺวา
อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน โหนฺติ, อรหตฺตผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปตฺตึ ปตฺตาติ
ปตฺติปตฺตา. อมตนฺติ นิพฺพานํ. วิคยฺหาติ อารมฺมณวเสน วิคาหิตฺวา. ลทฺธาติ
ลภิตฺวา. มุธาติ อพฺยเยน กากณิกมตฺตมฺปิ พฺยยํ อกตฺวา. นิพฺพุตินฺติ
ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถํ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๔๐, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๒/๓๘, ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
@๒ ฉ.ม. สุวิสุทฺธ...  อิ. ปริสุทฺธ...  ๓ สี., อิ. กตนิกฺขมนา
@๔ ฉ.ม. นิกฺกมนาภาวํ, อิ. นิกฺขมนาภาวํ  ๕ ฉ.ม. ทสฺเสติ
ผลสมาปตฺตึ. ภุญฺชมานาติ อนุภวมานา. กึ วุตฺตํ โหติ? เย อิมมฺหิ ๑-
โคตมสาสนมฺหิ สีลสมฺปนฺนตฺตา สุปฺปยุตฺตา, สมาธิสมฺปนฺนตฺตา มนสา ทฬฺเหน,
ปญฺาสมฺปนฺนตฺตา นิกามิโน, เต อิมาย สมฺมาปฏิปทาย อมตํ วิคยฺห มุธา
ลทฺธา ผลสมาปตฺติสญฺิตํ นิพฺพุตึ ภุญฺชมานา ปตฺติปตฺตา นาม โหนฺตีติ.
         เอวํ ภควา ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว วเสน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ
สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       ยถินฺทขีโลติ คาถาวณฺณนา
         [๘] เอวํ ขีณาสวปุคฺคลานํ คุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ
พหุชนปจฺจกฺเขน โสตาปนฺนสฺเสว คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "ยถินฺทขีโล"ติ. ตตฺถ
ยถาติ อุปมาวจนํ. อินฺทขีโลติ นครทฺวารสํวรณตฺถํ วิวรณตฺถํ ๒- อุมฺมารพฺภนฺตเร
อฏฺ วา ทส วา หตฺเถ ปวึ ขณิตฺวา อาโกฏิตสฺส สารทารุมยถมฺภสฺเสตํ อธิวจนํ.
ปวินฺติ ภูมึ. สิโตติ อนฺโต ปวึ ๓- ปวิสิตฺวา นิสฺสิโต. สิยาติ ภเวยฺย.
จตุพฺภิ วาเตหีติ จตูหิ ทิสาหิ อาคตวาเตหิ. อสมฺปกมฺปิโยติ กมฺเปตุํ วา จาเลตุํ
วา อสกฺกุเณยฺโย. ตถูปมนฺติ ตถาวิธํ. ๔- สปฺปุริสนฺติ อุตฺตมปุริสํ. วทามีติ
ภณามิ. โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสตีติ โย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปญฺาย
อชฺโฌคเหตฺวา ๕- ปสฺสติ. ตตฺถ อริยสจฺจานิ กุมารปญฺเห ๖- จ วิสุทธิมคฺเค จ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
         อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา จ ๗- อินฺทขีโล คมฺภีรเนมตาย ปวึ
สิโต จตุพฺภิ วาเตภิ อสมฺปกมฺปิโย สิยา, อิมมฺปิ สปฺปุริสํ ตถูปเมว วทามิ, โย
อริยสจฺจานิ เอวจฺจ ปสฺสติ. กสฺมา? ยสฺมา โสปิ อินฺทขีโล วิย จตูหิ วาเตหิ
สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย โหติ, ตมฺหา ทสฺสนา เกนจิ กมฺเปตุํ วา
จาเลตุํ วา อสกฺกุเณยฺโย. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิมสฺมึ  ๒ ฉ.ม., อิ. นครทฺวารวินิวารณตฺถํ  ๓ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ  ๔ ม. ตถาวิธึ  ๕ ฉ.ม. อชฺโฌคาเหตฺวา  ๖ ก. วิสุทธิมคฺเค
@๗ ฉ.ม. หิ, อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม
    สุนิกฺขาโต อจโล อสมฺปกมฺปิ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา
    วาตวุฏฺิ, เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย ๑- ปจฺฉิมาย
    ฯเปฯ ทกฺขิณาย, อุตฺตราย เจปิ ฯเปฯ น สมฺปจาเลยฺย. ๒- ตํ กิสฺส
    เหตุ? คมฺภีรตฺตา ภิกฺขเว เนมสฺส, สุนิกฺขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว
    โข ภิกฺขเว เยเกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา `อิทํ ทุกฺขนฺติ ฯเปฯ
    ปฏิปทา'ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อญฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส
    วา มุขํ โอโลเกนฺติ ๓- `อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี'ติ.
    ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว จตุนฺนํ อริยสจฺจานนฺ"ติ. ๔-
         เอวํ ภควา พหุชนปจฺจกฺขสฺส โสตาปนฺนสฺเสว วเสน สํฆรตนสฺส
คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                     เย อริยสจฺจานีติ คาถาวณฺณนา
         [๙] เอวํ อวิเสสโต โสตาปนฺนสฺส คุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ เย เต ตโย โสตาปนฺนา เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ. ยถาห:-
         "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ
    ฯเปฯ โส เอกํเยว มานุสกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ,
    อยํ เอกพีชี. ตถา เทฺว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา
    ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนติ, อยํ โกลํโกโล. ตถา สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มนุสฺเส
    จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม"ติ. ๕-
         เตสํ สพฺพกนิฏฺสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "เย
อริยสจฺจานี"ติ. ตตฺถ เย อริยสจฺจานีติ เอวํ ๖- วุตฺตนยเมว. วิภาวยนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สญฺจาเลยฺย  ๒ ก. น สญฺจาเลยฺย
@๓ สี.ม. อุลฺโลเกนฺติ  ๔ สํ. มหา. ๑๙/๑๑๐๙/๓๘๗ อินฺทขีลสุตฺต
@๕ อภิ. ปุคฺ. ๓๖/๓๑/๑๒๒ เอกกปุคฺคลปญฺตติ  ๖ ฉ.ม. เอตํ
ปญฺาโอภาเสน สจฺจปฏิจฺฉาทกํ กิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา อตฺตโน ปกาสานิ
ปากฏานิ กโรนฺติ. คมฺภีรปญฺเนาติ อปฺปเมยฺยปญฺตาย สเทวกสฺสปิ โลกสฺส
าเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺปญฺเน, สพฺพญฺุนาติ วุตฺตํ โหติ. สุเทสิตานีติ
สมาสพฺยาสสากลฺยเวกลฺยาทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺุ เทสิตานิ. กิญฺจาปิ เต
โหนฺติ ภุสปฺปมตฺตาติ เต วิภาวิตอริยสจฺจา ปุคฺคลา กิญฺจาปิ
เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสปฺปมตฺตา โหนฺติ, ตถาปิ
โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เปตฺวา สตฺตภเว อนมตคฺเค
สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เตสํ นิรุทฺธตฺตา อฏฺงฺคตตฺตา น อฏฺมํ
ภวํ อาทิยนฺติ, สตฺตมภเว เอว ปน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ.
         เอวํ ภควา สตฺตกฺขตฺตุปรมวเสน สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       สหาวสฺสาติ คาถาวณฺณนา
         [๑๐] เอวํ สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส อฏฺมภวํ อนาทิยคุเณน ๑- สํฆาธิฏฺานํ
สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ตสฺเสว สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺเน จ คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "สหาวสฺสา"ติ. ตตฺถ สหาวาติ
สทฺธึเยว. อสฺสาติ "น เต ภวํ อฏฺมํ อาทิยนฺตี"ติ วุตฺเตสุ อญฺตรสฺส.
ทสฺสนสมฺปทายาติ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปตฺติยา. โสตาปตฺติมคฺโค หิ นิพฺพานํ ทิสฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจสมฺปทาย สพฺพปมํ นิพฺพานทสฺสนโต  "ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺส
อตฺตนิ ปาตุภาโว ทสฺสนสมฺปทา, ตาย ทสฺสนสมฺปทาย สห เอว. ตยสฺสุ ธมฺมา
ชหิตา ภวนฺตีติ เอตฺถ สุอิติ ๒- ปทปูรณมตฺเต นิปาโต "อิทํ สุ เม สาริปุตฺต
มหาวิกฏโภชนสฺมึ โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๓- วิย. ยโต สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย ตโย
ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ ปหีนา ภวนฺตีติ  ๔- อยเมตฺถ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาทิยนคุเณน  ๒ ฉ.ม. อสฺสุ-อิติ
@๓ ม.มู. ๑๒/๒๕๖/๑๒๑ มหาสีหนาทสุตฺต  ๔ ฉ.ม. โหนฺตีติ
         อิทานิ ชหิตธมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ อาห "สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉิตญฺจ,
สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ตตฺถ สติ กาเย วิชฺชมาเน อุปาทานกฺขนฺธ-
ปญฺจกาขฺเย กาเย วีสติวตฺถุกา ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, สติ วา ตตฺถ กาเย ทิฏฺีติปิ
สกฺกายทิฏฺิ, ยถาวุตฺตปฺปกาเร กาเย วิชฺชมานา ทิฏฺีติ อตฺโถ. สติเยว วา กาเย
ทิฏฺีติปิ สกฺกายทิฏฺิ, ยถาวุตฺตปฺปาเร กาเย วิชฺชมาเน รูปาทิสงฺขาโต อตฺตาติ
เอวมฺปวตฺตา ทิฏฺีติ อตฺโถ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพทิฏฺิคตานิ ปหีนานิเยว
โหนฺติ. สาปิ ๑- เนสํ มูลํ. สพฺพกิเลสพฺยาธิวูปสมนโต ปญฺา "จิกิจฺฉิตนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ ปญฺาย จิกิจฺฉิตํ อิโต วิคตํ, ตโต วา ปญฺาจิกิจฺฉิตา อิทํ วิคตนฺติ
วิจิกิจฺฉิตํ. "สตฺถริ กงฺขตี"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตาย อฏฺวตฺถุกาย วิมติยา
เอตํ อธิวจนํ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพานิปิ วิจิกิจฺฉิตานิ ปหีนานิ โหนฺติ. ตญฺหิ
เตสํ มูลํ. "อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ `สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี"ติ
เอวมาทีสุ ๓- อาคตํ โคสีลกุกฺกุรสีลาทิกํ นานาวิธํ ๔- สีลํ โควตกุกฺกุรวตาทิกญฺจ
วตฺตํ ๕- สีลพฺพตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺส ปหีนตฺตา สพฺพมฺปิ ๖- นคฺคิยมุณฺฑิกาทิ-
อมรตปํ ๖- ปหีนํ โหติ. ตญฺหิ ตสฺส มูลํ, เตน ๗- สพฺพทาวสาเน ๘- วุตฺตํ
"ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ทุกฺขทสฺสนสมฺปทาย เจตฺถ สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ, ๙- สมุทย-
ทสฺสนสมฺปทาย วิจิกิจฺฉิตํ ปหียติ, ๙- มคฺคทสฺสนนิพฺพานทสฺสนสมฺปทาย สีลพฺพตํ
ปหียตีติ วิญฺาตพฺพํ.
                       จตูหปาเยหีติ คาถาวณฺณนา
         [๑๑] เอวมสฺส กิเลสวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺมึ กิเลสวฏฺเฏ
สติ เยน วิปากวฏฺเฏน ภวิตพฺพํ, ตปฺปหานา ตสฺสาปิ ปหานํ ทีเปนฺโต อาห
"จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต"ติ. ตตฺถ จตฺตาโร อปายา นาม นิรยติรจฺฉานคต-
ปิตฺติวิสยอสุรกายา. เตหิ เอส สตฺต ภเว อุปาทิยนฺโตปิ ๑๐- วิปฺปมุตฺโตติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สา หิ  ๒ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๐๐๘/๒๔๒, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๑๕/๔๔๖
@๓ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๓๘/๔๕๗  ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม., อิ. วตํ  ๖ ฉ.ม. นคฺคิยมุณฺฑิกาอมรตปํ  ๗ ฉ.ม. เตเนว
@๘ ฉ.ม., อิ. สพฺพาวสาเน  ๙-๙ ฉ.ม., อิ. อยํ น ทิสฺสติ  ๑๐ ฉ.ม. อาทิยนฺโตปิ
         เอวมสฺส วิปากวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ อิมสฺส ๑-
วิปากวฏฺฏสฺส มูลภูตํ กมฺมวฏฺฏํ, ตสฺสาปิ ปหานํ ทสฺเสนฺโต อาห "ฉจฺจาภิานานิ
อภพฺโพ ๒- กาตุนฺติ. ตตฺถ อภิานานีติ โอฬาริกฏฺานานิ, ตานิ เอส ฉ อภพฺโพ
กาตุํ. ตานิ จ "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ
ชีวิตา โวโรเปยฺยา"ติ อาทินา ๓- นเยน เอกกนิปาเต วุตฺตานิ มาตุฆาตปิตุฆาต-
อรหนฺตฆาตโลหิตุปฺปาทสํฆเภทอญฺสตฺถารุทฺเทสกมฺมานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ
กิญฺจาปิ ทิฏฺิสมฺปสฺโน อริยสาวโก กุณฺกิปิลฺลิกมฺปิ ๔- ชีวิตา น โวโรเปติ,
อปิจ โข ปน ปุถุชฺชนภาวสฺส วิครหณตฺถํ วุตฺตานิ. ปุถุชฺชโน หิ อทิฏฺิสมฺปนฺนตฺตา
เอว มหาสาวชฺชานิ ๕- อภิานานิปิ กโรติ, ทสฺสนสมฺปนฺโน ปน อภพฺโพ ตานิ
กาตุนฺติ. อภพฺพคฺคหณญฺเจตฺถ ภวนฺตเรปิ อกรณทสฺสนตฺถํ. ภวนฺตเรปิ หิ เอส
อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺโตปิ ธมฺมตาย เอว เอตานิ วา ฉ ปาปกานิ
ปาณาติปาตาทีนิ ๖- วา ปญฺจ เวรานิ อญฺสตฺถารุทฺเทเสน สห ฉฏฺานานิ น
กโรติ, ยานิ สนฺธาย เอกจฺเจ "ฉ จาภิานานี"ติปิ ๗- ปนฺติ. มตมจฺฉคาหาทโย
เจตฺถ อริยสาวิกา คามทาริกา ๘- นิทสฺสนํ.
         เอวํ ภควา สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อริยสาวกสฺส อญฺเหิ
อปฺปหีนภวาทาเนหิ ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺคุณภาววเสน ๙- สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       กิญฺจาปิ โสติ คาถาวณฺณนา
         [๑๒] เอวํ สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺคุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ น เกวลํ ทสฺสนสมฺปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยมสฺส  ๒ ฉ.ม. อภพฺพ
@๓ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๗๑/๒๘, ม. อุปริ. ๑๔/๑๒๘/๑๑๔, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙-๕๐๐
@๔ ฉ.ม., อิ. กุนฺถ... ๕ ฉ.ม. เอวํมหาสาวชฺชานิ  ๖ ฉ.ม., อิ. ปกติปาณาติปาตาทีนิ
@๗ ฉ.ม. ฉ ฉาภิานานีติปิ. ๘ ฉ.ม. อริยสาวกคามทารกานํ, อิ. อริยสาวกทารกา
@๙ ฉ.ม., อิ. วิสิฏฺคุณวเสน
ฉ อภิานานิ อภพฺโพ กาตุํ, กินฺตุ อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส
ปฏิจฺฉาทนายปิ อภพฺโพติ ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "กิญฺจาปิ โส กมฺมํ กโรติ ปาปกนฺ"ติ.
         ตสฺสตฺโถ:- โส ทสฺสนสมฺปนฺโน กิญฺจาปิ สติสมฺโมเสน ปมาทวิหารํ
อาคมฺม ยนฺตํ ภควตา โลกวชฺชํ สญฺจิจฺจาติกฺกมนํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ "ยํ มยา
สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี"ติ, ๒- ตํ
เปตฺวา อญฺ กุฏิการสหเสยฺยาทึ วา ปณฺณตฺติวชฺชวีติกฺกมสงฺขาตํ พุทฺธ-
ปฏิกุฏฺปิ ๓- กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, ปทโสธมฺมํ อุตฺตริฉปฺปจวาจา ธมฺมเทสนํ
สมฺผปฺปลาปผรุสวจนาทึ วา วาจาย อุท เจตสา วา กตฺถจิ โลภโทสุปฺปาทนํ
ชาตรูปาทิสาทิยนํ จีวราทิปริโภเคสุ อปจฺจเวกฺขณาทึ วา ปาปกมฺมํ กโรติ.
อภพฺโพ โส ตสฺส ปฏิจฺฉทาย น โส ตํ "อิทํ อกปฺปิยํ อกรณียนฺ"ติ
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ,  ตํ ขณํ  เอว ปน สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ, ตํ ขณํ เอว ปน สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา
สพฺรหฺมจารีสุ อาวีกตฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, "น ปุน กริสฺสามี"ติ เอวํ
สํวริตพฺพํ วา สํวรติ. กสฺมา? ยสฺมา อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส วุตฺตา,
เอวรูปมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทาย ทิฏฺนิพฺพานปทสฺส
ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภพฺพตา วุตฺตาติ อตฺโถ.
    กถํ?
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทหโร กุมาโร มนฺโท อุตฺตานเสยฺยโก หตฺเถน
    วา ปาเทน วา องฺคารํ อกฺกมิตฺวา ขิปฺปเมว ปฏิสํหรติ, เอวเมว โข
    ภิกฺขเว ธมฺมตา เอสา ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส, กิญฺจาปิ ตถารูปึ
    อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ยถารูปาย อาปตฺติยา วุฏฺานํ ปญฺายติ. อถโข นํ
    ขิปฺปเมว สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา สพฺรหฺมจารีสุ วา เทเสติ วิวรติ
    อุตฺตานีกโรติ, เทเสตฺวา วิวริตฺวา อุตฺตานีกริตฺวา ๔- อายตึ
    สํวรมาปชฺชตี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม., สี. สญฺจิจฺจานติกฺกมนํ
@๒ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๘, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๐๙(๑๙)/๒๐๓-๔(สฺยา),
@ขุ.อิ. ๒๕/๔๕/๑๖๘ อุโปสถสุตฺต  ๓ ฉ.ม. พุทฺธปติกุฏฺ  ๔ ปาลิ. ฉ.ม.,
@อิ. อุตฺตานีกตฺวา  ๕ ม.มู. ๑๒/๔๙๖/๔๓๙ โกสมฺพิยสุตฺต
         เอวํ ภควา ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ อายตึ ๑- ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ
ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                       วนปฺปคุมฺเพติ คาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวํ สํฆปริยาปนฺนานํ ปุคฺคลานํ เตน เตน คุณปฺปกาเรน
สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ยฺวายํ ภควตา รตนตฺตยคุณํ ทีเปนฺเตน อิธ
สงฺเขเปน อญฺตฺถ จ วิตฺถาเรน ปริยตฺติธมฺโม เทสิโต, เตน ปุน ๒-
พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค"ติ. ตตฺถ
อาสนฺนสนฺนิเวสววตฺถิตานํ รุกฺขานํ สมูโห วนํ, มูลสารเผคฺคุตจสาขาปลาเสหิ
ปพุทฺโธ ๓- คุมฺโพ ปคุมฺโพ, วเน ปคุมฺโพ ๔- วนปฺปคุมฺโพ. สฺวายํ "วนปฺปคุมฺเพ"ติ
วุตฺโต, เอวมฺปิ หิ วนสณฺโฑติ ๕- วตฺตุํ ลพฺภติ "อตฺถิ สวิตกฺกสวิจาเรปิ, อตฺถิ
อวิตกฺกอวิจารมตฺเตปิ, สุเข ทุกฺเข ชีเว"ติอาทีสุ ๖- วิย. ยถาติ อุปมาวจนํ. ๗-
ผุสฺสิตานิ อคฺคานิ อสฺสาติ ผุสฺสิตคฺโค, สพฺพสาขาปสาขาสุ สญฺชาตปุปฺโผติ อตฺโถ.
โส  ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว "ผุสฺสิตคฺเค"ติ วุตฺโต. คิมฺหานมาเส ปมสฺมึ คิมฺเหติ
เย จตฺตาโร คิมฺหมาสา, ๘- เตสํ จตุนฺนํ คิมฺหานํ ๙- เอกสฺมึ มาเส. กตมสฺมึ มาเส
อิติ เจ? ปมสฺมึ คิมฺเห, จิตฺรมาเสติ อตฺโถ. โส หิ "ปมคิมฺโห"ติ จ
"พาลวสฺสาโน"ติ ปวุจฺจติ. ๑๐- ตโต ปรํ ปทตฺถโต ปากฏเมว.
         อยมฺปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ:- ยถา ปมคิมฺหนามเก พาลวสฺสาเน ๑๑-
นานาวิธรุกฺขคหเณ ๑๒- วเน สุปุปฺผิตคฺคสาโข ๑๓- ตรุณรุกฺขคจฺฉปริยายนาโม ปคุมฺโพ
อติวิย สสฺสิรีโก โหติ, เอวเมว ๑๔- ขนฺธายตนาทีหิ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตมฺปิ นิสฺสาย ปุน...
@๓ ฉ.ม., อิ. ปวุทฺโธ  ๔ ฉ.ม. วนสฺส, วเน วา ปคุมฺโพ
@๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๖ ที.สี. ๙/๑๗๔/๕๖, ม.ม. ๑๓/๒๒๘/๒๐๒
@๗ สี. โอปมฺมวจนํ  ๘ ฉ.ม. คิมฺหานํ มาสา
@๙ ฉ.ม. คิมฺหมาสานํ  ๑๐ พลาวสนฺโตติ จ วุจฺจติ  ๑๑ พาลวสนฺเต
@๑๒ ม.สี. นานาวิธรุกฺเข คหเน วเน  ๑๓ ม. สุผุสฺสิตคฺคสาโข  ๑๔ สี. เอวเมตํ
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ อตฺถปฺปเภทสุปุปฺเผหิ ๑- อติวิย
สสฺสิรีกตฺตา ตถูปมํ นิพฺพานคามิมคฺคทีปนโต นิพฺพานคามึ ปริยตฺติธมฺมวรํ เนว
ลาภเหตุ น สกฺการาทิเหตุ, เกวลนฺตุ มหากรุณาย อพฺภุสฺสาหิตมานโส ๒- สตฺตานํ ปรมํ
หิตาย อเทสยีติ. ปรมํ หิตายาติ เอตฺถ จ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนุนาสิโก. อยํ
ปนตฺโถ:- ปรมหิตาย นิพฺพานาย อเทสยีติ.
         เอวํ ภควา อิมํ สุปุปฺผิตคฺควนปฺปคุมฺพสทิสํ ปริยตฺติธมฺมํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ ๓- นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตุ ๔- อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฺปการ-
ปริยตฺติธมฺมสงฺขาตํ พุทฺธรตนํ ๕- ปณีตนฺติ ๕- เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย
อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                      วโร  วรญฺูติ คาถาวณฺณนา
         [๑๔] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺเมน พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ โลกุตฺตรธมฺเมน วตฺตุมารทฺโธ "วโร วรญฺู"ติ. ตตฺถ วโรติ
ปณีตาธิมุตฺติเกหิ อิจฺฉิโต ๖- "อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา อสฺสามา"ติ, วรคุณโยคโต
วา วโร อุตฺตโม เสฏฺโติ อตฺโถ. วรญฺูติ นิพฺพานญฺู. นิพฺพานญฺหิ
สพฺพธมฺมานํ อุตฺตมฏฺเน วรํ, ตญฺเจส โพธิมูเล สยํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อญฺาสิ.
วรโทติ ปญฺจวคฺคิยภทฺทวคฺคิยชฏิลาทีนํ อญฺเสญฺจ เทวมนุสฺสานํ นิพฺเพธภาคิยํ
วา วาสนาภาคิยํ วา วรธมฺมมทาสีติ ๗- อตฺโถ. วราหโรติ วรสฺส มคฺคสฺส
อาหรตฺตา ๘- วราหโรติ วุจฺจติ. โส หิ ภควา ทีปงฺกรโตปฺปภูติ สมตึส ปารมิโย
ปูเรนฺโต ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ ปุราณํ มคฺควรมาหริ, เตน
"วราหโร"ติ วุจฺจติ.
         อปิจ สพฺพญฺุตาณปฏิลาเภน วโร, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย วรญฺู,
สตฺตานํ วิมุตฺติสุขทาเนน วรโท, อุตฺตมปฏิปทาหรเณน วราหโร, เอเตหิ
โลกุตฺตรคุเณหิ อธิกสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโต อนุตฺตโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถปฺปเภทปฺปฺเผหิ  ๒ ฉ.ม. อพฺภุสฺสาหิตหทโย
@๓ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน  ๕-๕ ฉ.ม. พุทฺเธ รตนํ
@ปณีตนฺติ  ๖ ม. อิจฺฉิตพฺพโต  ๗ ฉ.ม., อิ. นิพฺเพธภาคิยวาสนาภาคิยวรธมฺมทายีติ
@๘ ฉ.ม., อิ. อาหฏตฺตา
         อปโร นโย:- วโร อุปสมาธิฏฺานปริปูรเณน, วรญฺู ปญฺาธิฏฺานปริปูรเณน,
วรโท จาคาธิฏฺานปริปูรเณน, วราหโร สจฺจาธิฏฺานปริปูรเณน,
วรํ มคฺคสจฺจมาหรีติ. ตถา วโร ปุญฺุสฺสเยน, วรญฺู ปญฺุสฺสเยน, วรโท
พุทฺธภาวตฺถิกานํ ตทุปายสมฺปทาเนน, วราหโร ปจฺเจกพุทฺธภาวตฺถิกานํ
ตทุปายาหรเณน, อนุตฺตโร ตตฺถ ตตฺถ อสทิสตาย, อตฺตนา วา อนาจริยโก หุตฺวา
ปเรสํ วา ๑- อาจริยภาเวน, ธมฺมวรํ อเทสยิ สาวกาภาวตฺถิกานํ ตทตฺถาย
สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตสฺส ธมฺมวรสฺส เทสนโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
         เอวํ ภควา นววิเธน โลกุตฺตรธมฺเมน อตฺตโน คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตํ ยํ ๒- วรํ โลกุตฺตรธมฺมํ เอส
อญฺาสิ, ยญฺจ อทาสิ, ยญฺจ อาหริ, ยญฺจ อเทเสสิ, ๓- อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ
ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
                         ขีณนฺติ คาถาวณฺณนา
         [๑๕] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺมญฺจ นวโลกุตฺตรธมฺมญฺจ นิสฺสาย
ทฺวีหิ คาถาหิ พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ เย ตํ ปริยตฺติธมฺมํ อสฺโสสุํ,
สุตฺตานุสาเรเนว ๔- ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ, เตสํ
อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ นิสฺสาย ปุน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "ขีณํ
ปุราณนฺ"ติ. ตตฺถ ขีณนฺติ ปริกฺขีณํ สมุจฺฉินฺนํ วา. ๕- ปุราณนฺติ ปุราตนํ.
นวนฺติ สมฺปตฺติ ๖- วตฺตมานํ. นตฺถิ สมฺภวนฺติ อวิชฺชมานปาตุภาวํ. วิรตฺตจิตฺตาติ
วีตราคจิตฺตา. อายติเก ภวสฺมินฺติ อนาคตมทฺธานํ ปุนพฺภเว. เตติ เยสํ ขีณํ
ปุราณํ นวํ นตฺถิ สมฺภวํ, เย จ อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู
เอว. ๗- ขีณพีชาติ อุจฺฉินฺนพีชา. อวิรุฬฺหิฉนฺทาติ วิรุฬฺหิยา ฉนฺทวิรหิตา.
นิพฺพนฺตีติ วิชฺฌายนฺติ. ธีราติ ธิติสมฺปนฺนา. ยถายมฺปทีโปติ อยํ ปทีโป วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วา-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. เกวลํ ปน ยํ  ๓ ฉ.ม. เทเสสิ
@๔ ฉ.ม. สุตานุสาเรน จ  ๕ ฉ.ม. ขีณนฺติ สมุจฺฉินฺนํ.  ๖ ฉ.ม. สมฺปติ
@๗ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ
         กึ วุตฺตํ โหติ? ยนฺตํ สตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมฺปิ ปุราณํ
อตีตกาลิกํ กมฺมํ ตณฺหาสิเนหสฺส อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิอาหรณสมตฺถตาย ๑-
อขีณํเยว โหติ, ตํ ปุราณํ กมฺมํ เนสํ ๒- อรหตฺตมคฺเคน ตณฺหาสิเนหสฺส โสสิตตฺตา
อคฺคินา ทฑฺฒพีชมิว อายตึ วิปากทานาสมตฺถตาย ขีณํ. ยญฺจ เนสํ พุทฺธปูชาทิวเสน
อิทานิ ปวตฺตมานํ กมฺมํ นวนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ตญฺหาปหาเนเนว
ฉินฺนมูลปาทปปุปฺผมิว อายตึ ผลทานาสมตฺถตาย เยสํ นตฺถิ สมฺภวํ, เย จ
ตณฺหปฺปหาเนเนว อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู "กมฺมํ
เขตฺตํ วิญฺาณํ พีชนฺ"ติ ๓- เอตฺถ วุตฺตปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส กมฺมกฺขเยเนว ขีณตฺตา
ขีณพีชา. โยปิ ปุพฺเพ ปุนพฺภวสงฺขาตาย วิรุฬฺหยา ฉนฺโท อโหสิ, ตสฺสาปิ
สมุทยปฺปหาเนเนว ปหีนตฺตา ปุพฺเพ วิย จุติกาเล อสมฺภเวน อวิรุฬฺหิฉนฺทา
ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีรา ปุริมวิญฺาณนิโรเธน ๔- ยถายมฺปทีโป  นิพฺพุโต, เอวํ
นิพฺพนฺติ, ปุน "รูปิโน วา อรูปิโน วา"ติ เอวมาทิปญฺตฺติปถํ อจฺเจนฺตีติ.
ตสฺมึ กิร สมเย นครเทวตานํ ปูชนตฺถาย ชลิเตสุ ๕- ปทีเปสุ เอโก ปทีโป
วิชฺฌายิ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห "ยถายมฺปทีโป"ติ.
         เอวํ ภควา เย ตํ ปุริมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ วุตฺตํ ปริยตฺติธมฺมํ
อสฺโสสุํ, สุตฺตานุสาเรเนว ๖- ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ,
เตสํ อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ วตฺตา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย
สํฆาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชนฺโต เทสนํ สมาเปสิ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลนฺตุ ๗- อิทํปิ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน
ขีณาสวภิกฺขูนํ นิพฺพานสงฺขาตํ สํเฆ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
         เทสนาปริโยสาเน ราชกุลสฺส โสตฺถิ อโหสิ, สพฺพูปทฺทวา วูปสมึสุ,
จตุราสีติยา ปานสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิสนฺธิอาโรหนสมตฺถตาย  ๒ ฉ.ม. เยสํ
@๓ องฺ. ติก. ๒๐/๗๗/๒๑๗ ปมภวสุตฺต  ๔ ฉ.ม., อิ. จริมวิญฺาณนิโรเธน
@๕ ฉ.ม. ชาลิเตสุ  ๖ ฉ.ม. สุตานุสาเรน จ  ๗ ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน
                       ยานีธาติ คาถาตฺตยวณฺณนา
         [๑๖] อถ สกฺโก เทวานมินฺโท "ภควตา รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย
สจฺจวจนํ ปยุญฺชมาเนน นาครสฺส โสตฺถิ กตา, มยาปิ นาครสฺส โสตฺถิตฺถํ ๑-
รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย ยงฺกิญฺจิ ๒- วตฺตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อวสาเน คาถาตฺตยํ
อภาสิ "ยานีธ ภูตานี"ติ. ตตฺถ ยสฺมา พุทฺโธ ยถา โลกหิตตฺถาย อุสฺสุกฺกํ
อาปนฺเนหิ อาคนฺตพฺพํ, ตถา อาคตโต, ยถา จ เตหิ ๓- คนฺตพฺพํ, ตถา คตโต,
ยถา จ เตหิ อาชานิตพฺพํ. ตถา อาชานนโต, ยถา จ ชานิตพฺพํ, ตถา
ชานนโต, ยญฺจ ตเถว โหติ, ตสฺส คมนโต ๔- "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ
โส เทวมนุสฺเสหิ ปุปฺผคนฺธาทินาปิ ๕- พหิ นิพฺพตฺเตน อุปกรเณน, ๖-
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตาทินา จ อตฺตนิ นิพฺพตฺเตน อติวิย ปูชิโต, ตสฺมา สกฺโก
เทวานมินฺโท สพฺพํ เทวปริสํ อตฺตนา สทฺธึ สมฺปิณฺฑิตฺวา อาห "ตถาคตํ
เทวมนุสฺสปูชิตํ, พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ.
         [๑๗] ยสฺมา ปน ธมฺเม มคฺคธมฺโม ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน ๗-
คนฺตพฺพํ กิเลสปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน, ๘- ตถา คโต. ๙- นิพฺพานธมฺโมปิ ยถา คโต ๑๐-
ปญฺาย ปฏิวิทฺโธ สพฺพทุกฺขวิฆาตาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต, ๑๑- ตสฺมา
"ตถาคโต"ติ ๑๒- วุจฺจติ. ยสฺมา จ สํโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปฏิปนฺเนหิ
คนฺตพฺพํ เตน เตน มคฺเคน, ตถา คตโต ๑๓- "ตถาคโต "เตฺวว วุจฺจติ. ตสฺมา
อวเสสคาถาทฺวเยปิ ตถาคตํ ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ, ตถาคตํ สํฆํ
นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตูติ วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
         เอวํ สกฺโก เทวานมินฺโท อิมํ คาถาตฺตยํ ภาสิตฺวา ภควนฺตํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวปุรเมว ตโต สทฺธึ เทวปริสาย. ภควา ปน ตเทว รตนสุตฺตํ
ทุติยทิวเสปิ เทเสสิ, ปุน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, เอวํ
ยาว สตฺตมทิวเส เทเสสิ, ทิวเส ทิวเส ตเถว ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ภควา
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ., ม. โสตฺถตฺถํ  ๒ ฉ.ม. กิญฺจิ  ๓ อิ. ยถา เอเตหิ
@๔ ฉ.ม. คทนโต จ, อิ. คทนโต  ๕ ฉ.ม. ปุปฺผคนฺธาทินา  ๖ ฉ.ม. อุปการเกน
@๗ ฉ.ม. ยุคนนฺธ...  ๘ ฉ.ม. สมุจฺฉินฺทนฺเตน  ๙ ฉ.ม. ตถา คโตติ ตถาคโต
@๑๐ สี.,ม. ยาถาวโต  ๑๑ ฉ.ม. อวคโต  ๑๒ ฉ.ม. "ตถาคโต"เตฺวว, อิ. ตถา คโต ตถาคโตติ
@๑๓ ฉ.ม. คโตติ
อฑฺฒมาสเมว เวสาลิยํ วิหริตฺวา ราชูนํ "คจฺฉามา"ติ ปฏิเวเทสิ, ตโต ราชาโน
ทิคุเณน สกฺกาเรน ปุน ตีหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ นยึสุ. คงฺคาย
นิพฺพตฺตา นาคราชาโน จินฺเตสุํ "มนุสฺสา ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กึ
น กริสฺสามา"ติ สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย เอว
ปลฺลงฺเก ปญฺาเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ อุทกํ กริตฺวา "อมฺหากํ อนุคฺคหํ
กโรถา"ติ ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา อธิวาเสสิ. ๑- อธิวาเสตฺวา รตนนาวมารูฬฺโห,
ปญฺจ ๒- ภิกฺขุสตานิ สกํ สกํ นาวํ อารุยฺหนฺติ. ๒- นาคราชาโน ภควนฺตํ สทฺธึ
ภิกฺขุสํเฆน นาคภวนํ ปเวเสสุํ. ตตฺร สุทํ ภควา สพฺพรตฺตึ นาคปริสาย ธมฺมํ
เทเสสิ, ทุติยทิวเส ทิพฺเพหิ ขาทนียโภชนีเยหิ มหาทานํ อกํสุ, ภควา อนุโมทิตฺวา
นาคภวนา นิกฺขมิ.
         ภุมฺมฏฺเทวา "มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ,
มยํ กึ น กริสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา วนปฺปคุมฺพรุกฺขปพฺพตาทีสุ ฉตฺตาติฉตฺตานิ
อุกฺขิปึสุ. เอเตเนว อุปาเยน ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมภวนํ, ตาว มหาสกฺการวิเสโส
นิพฺพตฺติ. พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ อาคตกาเล กตสกฺการโต ทฺวิคุณมกาสิ, ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว ปญฺจหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ ราชคหํ อาเนสิ.
         ราชคหมนุปฺปตฺเต ภควติ ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติตานํ
ภิกฺขูนํ อยมนฺตรา กถา อุทปาทิ "อโห พุทฺธสฺส ภควโต อานุภาโว, ยํ อุทฺทิสฺส
คงฺคาย โอรโต จ ปารโต จ อฏฺโยชโน ภูมิภาโค นินฺนญฺจ ถลญฺจ สมํ
กตฺวา วาลิกาย โอกิริตฺวา ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน, โยชนปฺปมาณํ คงฺคาย อุทกํ
นานาวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺภวนํ, ตาว ฉตฺตาติฉตฺตานิ
อุสฺสิตานี"ติ. ภควา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน
ปาฏิหาริเยน มณฺฑลมาฬํ คนฺตฺวา ปญฺตฺเต ปวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข
ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กายนุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. ภิกฺขู
สพฺพํ อาโรเจสุํ. ภควา เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อยํ ปูชาวิเสโส มยฺหํ
พูทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, นาปิ ๓- นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ โข ปุพฺเพ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อธิวาเสสิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๒-๒ ฉ.ม. ปญฺจ จ ภิกฺขุสตานิ ปญฺจสตํ นาวาโย อภิรุฬฺหา.  ๓ ฉ.ม., อิ. น
อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ. ภิกฺขู อาหํสุ "น มยํ ภนฺเต ตํ
อปฺปมตฺตกํ ปริจฺจาคํ ชานาม, สาธุ โน ภควา ตถา กเถตุ, ยถา มยํ ตํ
ชาเนยฺยามา"ติ.
         ภควา อาห:- ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ
อโหสิ, ตสฺส ปุตฺโต สุสิโม ๑- นาม มาณโว. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วเยน,
เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, อถ ตํ ปิตา
อาห "กึ ตาต สุสิมา"ติ. โส อาห "อิจฺฉามหํ ตาต พาราณสึ คนฺตฺวา สิปฺปํ
อุคฺคเหตุนฺ"ติ. "เตนหิ ตาต สุสิม อสุโก นาม พฺราหฺมโณ มม สหายโก,
ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี"ติ กหาปณสหสฺสํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา
มาตาปิตโร อภิวาเทตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ คนฺตฺวา อุปจารยุตฺเตน วิธินา
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา  อตฺตานํ  นิเวเทสิ. อาจริโย "มม สหายกสฺส
ปุตฺโต"ติ มาณวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปาหุเนยฺยมกาสิ. ๒- โส อทฺธานกิลมถํ
ปฏิวิโนเทตฺวา ๓- ตํ กหาปณสหสฺสํ อาจริยสฺส ปาทมูเล เปตฺวา สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ
โอกาสํ ยาจิ, อาจริโย โอกาสํ กตฺวา อุคฺคณฺหาเปสิ.
         โส ลหุญฺจ คณฺหนฺโต พหุญฺจ คนฺหนฺโต คหิตคหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน
ปกฺขิตฺตเตลมิว อวินสฺสมานํ ธาเรนฺโต ทฺวาทสวสฺสิกํ สิปฺปํ กติปยมาเสเนว
ปริโยสาเปสิ. โส สชฺฌายํ กโรนฺโต อาทิมชฺฌํเยว ปสฺสติ, โน ปริโยสานํ. อถ
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ, ปริโยสานํ
น ปสฺสามี"ติ. อาจริโย อาห "อหํปิ ตาต เอวเมวา"ติ. อถ โก อาจริย
อิมสฺส สิปฺปสฺส ปริโยสานํ ชานาตีติ. อิสิปตเน ตาต อิสโย อตฺถิ, เต
ชาเนยฺยุนฺติ. เต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉามิ อาจริยาติ. ปุจฺฉ  ตาต ยถาสุขนฺติ. โส
อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต ปริโยสานํ
ชานาถา"ติ. อาม อาวุโส ชานามาติ. ตํ มมฺปิ สิกฺขาเปถาติ. เตน หาวุโส
ปพฺพชฺชาหิ, น สกฺกา อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุนฺติ. ๔- สาธุ ภนฺเต ปพฺพาเชถ มํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุสีโม เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปาหุเนยฺยวตฺตมกาสิ  ๓ ฉ.ม. วิโนเทตฺวา
@๔ ฉ.ม. สิกฺขาเปตุนฺติ
ตถา อิจฺฉถ, ๑- ตํ กตฺวา ปริโยสานํ ชานาเปถาติ. เต ตํ ปพฺพาเชตฺวา
กมฺมฏฺาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา "เอวนฺเต นิวาเสตพฺพํ, เอวนฺเต ๒- ปารุปิตพฺพนฺ"ติ-
อาทินา นเยน อภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โส ตตฺถ สิกฺขนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา
นจิเรเนว ปจฺเจกโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. สกลพาราณสิยํ "สุสิโม ปจฺเจกพุทฺโธ
ชาโต"ติ ๓- ปากโฏ อโหสิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต สมฺปนฺนปริวาโร. โส
อปฺปายุกสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา นจิเรเนว ปรินิพฺพายิ, ตสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ
มหาชนกาโย จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา นครทฺวาเร ถูปํ ปติฏฺาเปสุํ.
         อถ โข สงฺโข พฺราหฺมโณ "ปุตฺโต เม จิรํ คโต, ตสฺส ๔- ปวตฺตึ
น ชานามี"ติ ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม ตกฺกสิลาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ
ปตฺวา ๕- มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา "อทฺธา พหูสุ ชนกาเยสุ ๖- เอโกปิ เม
ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชานิสฺสตีติ จินฺเตนฺโต ตตฺถ ๗- อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "สุสิโม
นาม มาณโว อิธ อาคโต อตฺถิ, อปิ นุ ตสฺส ปวตฺตึ ชานาถา"ติ. เต "อาม
พฺราหฺมณ ชานาม, อิมสฺมึ นคเร พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู
หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺาปิโต"ติ อาหํสุ. โส ภูมึ
หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา จ ปริเทวิตฺวา จ ตํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา ติณานิ
อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลิกํ ๘- อาเนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธเจติยงฺคเณ
อากิริตฺวา ๙- กมณฺฑลุโตทเกน สมนฺตโต ภูมึ ปริปฺโผเสตฺวา ๑๐- วนปุปฺเผหิ ปูชํ
กตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ปฏากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ อตฺตโน ฉตฺตํ พนฺธิตฺวา
ปกฺกามีติ.
         เอวํ อตีตํ เทเสตฺวา ตํ ชาตกํ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนุสํสนฺเธนฺโต ๑๑-
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ๑๒- กเถสิ "สิยา โข ปน โว ภิกฺขเว เอวมสฺส `อญฺโ นูน
เตน สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสี'ติ, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วา มํ, ยํ วา อิจฺฉถ  ๒ ฉ.ม. เอวํ  ๓ ฉ.ม. "สุสีมปจฺเจกพุทฺโธ"ติ
@๔ ฉ.ม. จสฺส  ๕ ฉ.ม. คนฺตฺวา  ๖ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๗ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๘ ฉ.ม. วาลุกํ  ๙ ฉ.ม. โอกิริตฺวา
@๑๐ ฉ.ม., อิ. ปริปฺโผสิตฺวา  ๑๑ ฉ.ม., อิ. อนุสนฺเธนฺโต  ๑๒ ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถํ
อหนฺเตน สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสึ. มยา สุสิมสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส
เจติยงฺคเณ ติณานิ อุทฺธริตานิ, ๑- ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชนมคฺคํ
วิหตขาณุกณฺฏกํ ๒- กตฺวา สมํ สุทฺธมกํสุ. มยา ตตฺถ วาลิกา ๓- โอกิณฺณา, ตสฺส
เม นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชเน มคฺเค วาลิกํ ๔- โอกิรึสุ. มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ
ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน นวโยชเน มคฺเค ถเล จ อุทเก จ
นานาปุปฺเผหิ ปุปฺผสนฺถรํ อกํสุ. มยา ตตฺถ กมณฺฑลุทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา,
ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. มยา ตสฺมึ เจติเย ปฏากา
อาโรปิตา, ฉตฺตญฺจ พนฺธํ, ๕- ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺภวนา ปฏากา
จ อาโรปิตา, ฉตฺตาติฉตฺตานิ จ อุสฺสิตานิ. อิติ โข ภิกฺขเว อยํ มยฺหํ
ปูชาวิเสโส เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ
โข อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ ธมฺมกถาย ปริโยสาเน อิมํ
คาถํ อภาสิ:-
                "มตฺตาสุขปริจฺจาคา        ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ.
                 จเช มตฺตาสุขํ ธีโร       สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขนฺ"ติ. ๖-
                       ปรมตฺถโชติกาย  ขุทฺทกปาฏฺกถาย
                           รตนสุตฺตวณฺณนา. นิฏฺิตา.
                               ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อุทฺธฏานิ  ๒ ฉ.ม., อิ. วิคตขาณุกณฺฏกํ  ๓ ฉ.ม. วาลุกา
@๔ ฉ.ม. วาลุกํ  ๕ ฉ.ม. พทฺธํ  ๖ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๙๐/๖๗ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมวตฺถุ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๓๘-๑๗๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=3641&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=3641&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=7
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=73
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=78
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=78
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25