อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

                        ๗. ติโรกุฑฺฑสุตฺตวณฺณนา
                           นิกฺเขปปฺปโยชนํ
         อิทานิ "ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺตี"ติอาทินา รตนสุตฺตานนฺตรํ นิกฺขิตฺตสฺส
ติโรกุฑฺฑสฺส ๑- อตฺถวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต, ตสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ วตฺวา
อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม.
         ตตฺถ อิทํ หิ ติโรกุฑฺฑํ อิมินานุกฺกเมน ภควตา อวุตฺตมฺปิ ยายํ
อิโต ปุพฺเพ นานปฺปกาเรน กุสลกมฺมปฏิปตฺติ ทสฺสิตา, ตตฺถ ปมาทํ อาปชฺชมาโน
นิรยติรจฺฉานโยนีหิ กิลิฏฺตเรปิ ๒- าเน อุปฺปชฺชมาโน ยสฺมา เอวรูเปสุ เปเตสุ
อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา  น เอตฺถ ปมาโท กรณีโยติ ทสฺสนตฺถํ, เยหิ จ ภูเตหิ
อุปทฺทุตาย เวสาลิยา อุปทฺทววูปสมนตฺถํ รตนสุตฺตํ วุตฺตํ, เตสุ เอกจฺจานิ
เอวรูปานีติ ทสฺสนตฺถํ วา วุตฺตนฺติ. อิทมสฺส อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ เวทิตพฺพํ.
                           อนุโมทนากถา
         ยสฺมา ปนสฺส อตฺถวณฺณนา:-
             เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา       ติโรกุฑฺฑํ  ปกาสิตํ
             ปกาสยิตฺถ ๓- ตํ สพฺพํ       กริยมานา ยถากฺกมํ
             สุกตา โหติ ตสฺมาหํ         กริสฺสามิ ตเถว ตนฺติ. ๔-
         เกน ปเนตํ ปกาสิตํ, กตฺถ กทา กสฺมา จาติ. วุจฺจเต:- ภควตา
ปกาสิตํ, ตญฺจ ๕- ปน ราชคเห ทุติยทานทิวเส ๖- รญฺโ มาคธสฺส อนุโมทนตฺถํ.
อิมสฺส จ อตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ อยเมตฺถ วิตฺถารกถา เวทิตพฺพา:-
         อิโต ทฺวานวุติกปฺเป กาสิ นาม นครํ อโหสิ, ตตฺถ ชยเสโน
นาม ราชา, ตสฺส สิริมา นาม เทวี, ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปุสฺโส นาม โพธิสตฺโต
นิพฺพตฺติตฺวา อนุปุพฺเพน สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. ชยเสโน ราชา "มม
ปุตฺโต อภินิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ชาโต, มยฺหเมว พุทฺโธ, มยฺหํ ธมฺโม, มยฺหํ สํโฆ"ติ
มมฺมตฺตํ ๗- อุปฺปาเทตฺวา สพฺพกาลํ สยเมว อุปฏฺหติ, อญฺเสํ โอกาสํ น เทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ติโรกุฑฺฑสุตฺตสฺส  ๒ ฉ.ม. วิสิฏตเรปิ  ๓ ฉ.ม., อิ. ปกาเสตฺวาน
@๔ ฉ.ม., อิ. ตํ  ๕ ฉ.ม., อิ. ตํ โข  ๖ ฉ.ม., อิ. ทุติยทิวเส  ๗ ฉ.ม., อิ. มมตฺตํ
         ภควโต กนิฏฺภาตโร เวมาติกา ตโย ภาตโร จินฺเตสุํ "พุทฺธา นาม
สพฺพโลกหิตตฺถาย อุปฺปชฺชนฺติ, น เจกสฺเสว อตฺถาย, อมฺหากญฺจ ปิตา อญฺเสํ
โอกาสํ น เทติ, กถนฺนุ มยํ ลเภยฺยาม ภควนฺตํ อุปฏฺาตุนฺ"ติ. เตสํ เอตทโหสิ
"หนฺท มยํ กิญฺจิ อุปายํ กโรมา"ติ. เต ปจฺจนฺตํ กุปฺปิตํ วิย การาเปสุํ. ตโต
ราชา "ปจฺจนฺโต กุปฺปิโต"ติ สุตฺวา ตโยปิ ปุตฺเต ปจฺจนฺตํ วูปสมนตฺถํ เปเสสิ.
เต ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคตา, ราชา ตุฏฺโ วรํ อทาสิ "ยํ อิจฺฉถ, ตํ
คณฺหถา"ติ. เต "มยํ ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ อิจฺฉามา"ติ อาหํสุ. ราชา "เอตํ
เปตฺวา อญฺ คณฺหถา"ติ อาห. เต "มยํ อญฺเน อนตฺถิกา"ติ อาหํสุ.
"เตนหิ ปริจฺเฉทํ กตฺวา คณฺหถา"ติ. เต สตฺต วสฺสานิ ยาจึสุ, ราชา นาทาสิ.
เอวํ ฉ ปญฺจ จตฺตาริ ตีณิ เทฺว เอกํ สํวจฺฉรํ, สตฺต มาสานิ ฉ ปญฺจ
จตฺตาริ ยาว เตมาสํ ยาจึสุ. ราชา "คณฺหถา"ติ อทาสิ.
         เต วรํ ลภิตฺวา ปรมตุฏฺา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อาหํสุ
"อิจฺฉาม มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ เตมาสํ อุปฏฺาตุํ, อธิวาเสตุ โน ภนฺเต ภควา
อิมํ เตมาสํ วสฺสาวาสนฺ"ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. ตโต เต อตฺตโน
ชนปเทสุ นิยุตฺตกปุริสสฺส เลขํ เปเสสุํ "อิมํ เตมาสํ อเมฺหหิ ภควา
อุปฏฺาตพฺโพ, วิหารํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ ภควโต อุปฏฺานสมฺภารํ สมฺปาเทหี"ติ. ๑-
โส ตํ สพฺพํ สมฺปาเทตฺวา เลขํ ปฏิเปเสสิ. ๒- เต กาสายวตฺถนิวตฺถา หุตฺวา
อฑฺฒเตยฺเยหิ ปุริสสหสฺเสหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ ภควนฺตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหมานา
ชนปทํ เนตฺวา วิหารํ นิยฺยาเทตฺวา วสฺสํ วสาเปสุํ.
         เตสํ ภณฺฑาคาริโก เอโก คหปติปุตฺโต สปชาปติโก สทฺโธ อโหสิ
ปสนฺโน, โส พุทฺธปฺปมุขสฺส  สํฆสฺส ทานวตฺตํ สกฺกจฺจํ อทาสิ. ชนปเท
นิยุตฺตกปุริโส ตํ คเหตฺวา ชานปเทหิ เอกาทสมตฺเตหิ ปุริสสหสฺเสหิ สทฺธึ
สกฺกจฺจเมว ทานํ ปวตฺตาเปสิ. ตตฺถ เกจิ ชานปทา ปฏิหตจิตฺตา อเหสุํ, เต
ทานสฺส อนฺตรายํ กตฺวา เทยฺยธมฺเม อตฺตนาปิ ขาทึสุ, ปุตฺตานมฺปิ อทํสุ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กโรหีติ  ๒ ฉ.ม., อิ. สมฺปาเทตฺวา เลขํ ปฏินิเวเทสิ.
@๓ ฉ.ม., อิ. ปุตฺตานมฺปิ อทํสูติ น ทิสฺสติ.
ภตฺตสาลญฺจ อคฺคินา ทหึสุ. ปวาริเต ราชปุตฺตา ภควโต มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา
ภควนฺตํ ปุรกฺขิตฺวา ๑- ปิตุโน สกาสเมว อคมํสุ. ตตฺถ คนฺตฺวาว ภควา ปรินิพฺพายิ.
ราชา จ ราชปุตฺตา จ ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส จ ภณฺฑาคาริโก จ อนุปุพฺเพน
กาลํ กตฺวา สทฺธึ ปริสาย สคฺเค อุปฺปชฺชึสุ, ปฏิหตจิตฺตา ชนา นิรเยสุ
อุปฺปชฺชึสุ. ๒- เอวํ เตสํ ทฺวินฺนํ คณานํ สคฺคโต สคฺคํ นิรยโต นิรยํ
อุปปชฺชนฺตานํ ทฺวานวุติ กปฺปา วีติวตฺตา.
         อถ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป กสฺสปพุทฺธกาเล เต ปฏิหตจิตฺตา ชนา
เปเตสุ อุปฺปนฺนา. ตทา มนุสฺสา อตฺตโน าตกานํ เปตานํ อตฺถาย ทานํ
ทตฺวา อุทฺทิสนฺติ "อิทํ อมฺหากํ าตีนํ โหตู"ติ. เต สมฺปตฺตึ ลภนฺติ. อถ
อิเมปิ เปตา ตํ ทิสฺวา ภควนฺตํ กสฺสปํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉึสุ "กินฺนุโข ภนฺเต
มยมฺปิ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลเภยฺยามา"ติ. ภควา อาห "อิทานิ น ลภถ, อปิจ
โข ๓- อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตสฺส ภควโต กาเล พิมฺพิสาโร
นาม ราชา ภวิสฺสติ, โส ตุมฺหากํ อิโต ทฺวานวุติกปฺเป าติ อโหสิ, โส
พุทฺธสฺส ทานํ ทตฺวา ตุมฺหากํ อุทฺทิสิสฺสติ, ตทา ลภิสฺสถา"ติ. เอวํ วุตฺเต กิร
เตสํ เปตานํ ตํ วจนํ "เสฺว ลภิสฺสถา"ติ วุตฺตํ วิย อโหสิ.
         อถ เอกสฺมึ พุทฺธนฺตเร วีติวตฺเต อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิ.
เตปิ ตโย ราชปุตฺตา เตหิ อฑฺฒเตยฺเยหิ ปุริสสหสฺเสหิ สทฺธึ เทวโลกโต
จวิตฺวา มคธรฏฺเ พฺราหมฺณกุเลสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อนุปุพฺเพน อิสิปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิตฺวา คยาสีเส ตโย ชฏิลา อเหสุํ, ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส ราชา อโหสิ
พิมฺพิสาโร, ภณฺฑาคาริโก คหปติปุตฺโต วิสาโข นาม มหาเสฏฺี อโหสิ, ตสฺส
ปชาปตี ธมฺมทินฺนา นาม เสฏฺิธีตา อโหสิ. เอวํ สพฺพาปิ อวเสสา ปริสา
พิมฺพิสารรญฺโ เอว ปริวารา หุตฺวา นิพฺพาตฺตา. ๔-
         อมฺหากมฺปิ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ อติกฺกมิตฺวา
อนุปุพฺเพน พาราณสึ อาคมฺม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปญฺจวคฺคิเย อาทึ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปุรกฺขตฺวา  ๒ ฉ.ม., อิ. นิพฺพตฺตึสุ
@๓ ฉ.ม., อิ. โข สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔ อิ. นิพฺพตฺติ.
ยาว อฑฺฒเตยฺยสหสฺสปริวาเร ตโย ชฏิเล วิเนตฺวา ราชคหํ อคมาสิ. ตตฺถ จ
ตทหุปสงฺกมนฺตํเยว ราชานํ พิมฺพิสารํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ เอกาทสนหุเตหิ ๑-
มาคธเกหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ สทฺธึ. อถ รญฺา สฺวาตนาย ภตฺเตน นิมนฺติโต
ภควา อธิวาเสตฺวา ทุติยทิวเส สกฺเกน เทวานมินฺเทน ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตน:-
                  "ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ
                   วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ.
                   สิงฺคีนิกฺขสุวณฺโณ ๒-
                   ราชคหํ ปาวิสิ ภควา"ติ ๓-
         เอวมาทีหิ คาถาหิ อภิตฺถวิยมาโน ราชคหํ ปวิสิตฺวา รญฺโ
นิเวสเน มหาทานํ สมฺปฏิจฺฉิ. เต เปตา "อิทานิ ราชา อมฺหากํ ทานํ อุทฺทิสิสฺสติ,
อิทานิ อมฺหากํ ๔- ทานํ ๔- อุทฺทิสิสฺสตี"ติ อาสาย สมฺปริวาเรตฺวา ๕-
อฏฺสุ.
         ราชา ทานํ ทตฺวา "กตฺถ นุโข ภควา วิหเรยฺยา"ติ ภควโต
วิหารฏฺานเมว จินฺเตสิ, น ตํ ทานํ กสฺสจิ อุทฺทิสิ. เปตา ฉินฺนาสา หุตฺวา
รตฺตึ รญฺโ นิเวสเน อติวิย ภึสนกํ วิสฺสรมกํสุ. ราชา ภยสํเวคสนฺตาสมาปชฺชิตฺวา
๖- ตโต ปภาตาย รตฺติยา ภควโต อาโรเจสิ "เอวรูปํ สทฺทมสฺโสสึ, กินฺนุโข เม
ภนฺเต ภวิสฺสตี"ติ. ภควา อาห "มา ภายิ มหาราช, น เต กิญฺจิ ปาปกํ
ภวิสฺสติ, อปิจ โข เต ปุราณาตกา เปเตสุ อุปฺปนฺนา สนติ, เต เอกํ
พุทฺธนฺตรํ ตเมว ปจฺจาสึสมานา ๗- วิจรนฺติ `พุทฺธสฺส ทานํ ทตฺวา อมฺหากํ
อุทฺทิสิสฺสตี'ติ, น เตสํ ตฺวํ หิยฺโย ๘- อุทฺทิสิ, เต ฉินฺนาสา ตถารูปํ
วิสฺสรมกํสู"ติ.
         โส อาห "อิทานิ ปน เม ภนฺเต ทินฺเน ลเภยฺยุนฺ"ติ. อาม
มหาราชาติ. เตนหิ เม ภนฺเต อธิวาเสตุ ภควา อชฺชตนาย ทานํ, เตสํ
อุทฺทิสิสฺสามีติ. ภควา อธิวาเสสิ. ราชา นิเวสนํ คนฺตฺวา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา
ภควโต กาลมาโรจาเปสิ. ภควา ราชนฺเตปุรํ คนฺตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ
สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน. เต ๙- เปตา "อปิ นาม อชฺช ลเภยฺยามา"ติ คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกาทสนวุเตหิ  ๒ ฉ.ม. สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ
@๓ วินย. มหา. ๔/๕๘/๔๙ พิมฺพิสารสมาคมกถา  ๔-๔ ฉ.ม., อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๕ ฉ.ม., อิ. ปริวาเรตฺวา  ๖ ฉ.ม....สมาปชฺชิ  ๗ ฉ.ม. ปจฺจสีสมานา  ๘ สี. หีโย
@๙ ฉ.ม. เตปิ โข, อิ. เตปิ
ติโรกุฑฺฑาทีสุ อฏฺสุ. ภควา ตถา อกาสิ, ยถา เต สพฺเพว รญฺโ ปากฏา
อเหสุํ. ราชา ทกฺขิโณทกํ เทนฺโต "อิทํ เม าตีนํ โหตู"ติ อุทฺทิสิ, ตํขณญฺเว
เตสํ เปตานํ ปทุมสญฺฉนฺนา โปกฺขรณิโย นิพฺพตฺตึสุ. เต ตตฺถ นหาตฺวา จ
ปิวิตฺวา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถกิลมถปิปาสา สุวณฺณวณฺณา อเหสุํ. อถ ราชา
ยาคุขชฺชกโภชนาทีนิ ๑- ทตฺวา อุทฺทิสิ, เตสํ ตํขณญฺเว ทิพฺพยาคุขชฺชกโภชนานิ
นิพฺพตฺตึสุ. เต ตานิ ปริภุญฺชิตฺวา ปีณินฺทฺริยา อเหสุํ. อถ ราชา วตฺถเสนาสนาทีนิ
๒- ทตฺวา อุทฺทิสิ, เตสํ ทิพฺพวตฺถทิพฺพยานทิพฺพปาสาทปจฺจตฺถรณเสยฺยาทิ-
อลงฺการวิธโย นิพฺพตฺตึสุ. สาปิ เตสํ สมฺปตฺติ ยถา สพฺพาว ปากฏา อโหสิ, ๓-
ตถา ภควา อธิฏฺาสิ. ราชา อติวิย อตฺตมโน อโหสิ. ตโต ภควา ภุตฺตาวี
ปวาริโต รญฺโ มาคธสฺส อนุโมทนตฺถํ "ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺตี"ติ อิมา คาถา
อภาสิ.
         เอตฺตาวตา จ "เยน ยตฺถ ยทา ยสฺมา, ติโรกุฑฺฑํ ปกาสิตํ,
ปกาสยิตฺวา ตํ สพฺพนฺ"ติ อยํ มาติกา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ วิภตฺตา โหติ.
                          ปมคาถาวณฺณนา
         [๑] อิทานิ อิมสฺส ติโรกุฑฺฑสฺส ยถากฺกมํ อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม.
เสยฺยถีทํ? ปมาคาถาย ตาว ติโรกุฑฺฑาติ กุฑฺฑานํ ปรภาคา วุจฺจนฺติ. ติฏฺนฺตีติ
นิสชฺชาทิปฏิกฺเขปโต านกปฺปนวจนเมตํ. เตน ยถา ปาการปรภาคญฺจ
ปพฺพตปรภาคญฺจ คจฺฉนฺตํ "ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉตี"ติ วทนฺติ,
เอวมิธาปิ กุฑฺฑปรภาเคสุ ติฏฺนฺเต "ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺตี"ติ อาห.
สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จาติ ตตฺถ ๔- สนฺธิโยติ จตุกฺโกณรจฺฉาโย ๕- วุจฺจนฺติ
ฆรสนฺธิภิตฺติสนฺธิอาโลกสนฺธิโย จาปิ. สิงฺฆาฏกาติ ติโกณรจฺฉา วุจฺจนฺติ,
ตเทกชฺฌํ กตฺวา ปุริเมน สทฺธึ สํสนฺเธนฺโต "สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จา"ติ อาห.
ทฺวารพาหาสุ ติฏฺนฺตีต นครทฺวารฆรทฺวารานํ พาหา นิสฺสาย ติฏฺนฺติ. อาคนฺตฺวาน
สกํ ฆรนฺติ เอตฺถ สกํ ฆรํ นาม ปุพฺพาติฆรมฺปิ อตฺตโน ๖- สามิกภาเวน
อชฺฌาวุตฺถปุพฺพฆรมฺปิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โภชนานิ  ๒ ฉ.ม., อิ. อถ วตฺถเสนาสนานิ  ๓ ฉ.ม., อิ. โหติ
@๔ ฉ.ม., อิ. เอตฺถ  ๕ ฉ.ม. จตุกฺโกณรจฺฉา  ๖ ฉ.ม. อตฺตนา
ตทุภยมฺปิ ยสฺมา เต สกฆรสญฺาย อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา "อาคนฺตฺวาน สกํ
ฆรนฺ"ติ อาห.
                          ทุติยคาถาวณฺณนา
         [๒] เอวํ ภควา ปุพฺเพ อนชฺฌาวุตฺถปุพฺพมฺปิ ปุพฺพาติฆรํ
พิมฺพิสารนิเวสนํ สกํ ฆรสญฺาย อาคนฺตฺวา ติโรกุฑฺฑสนฺธิสิงฺฆาฏกทฺวารพาหาสุ
ิเต อิสฺสามจฺฉริยผลํ อนุภวนฺเต, อปฺเปกจฺเจ ทีฆมสฺสุเกสนฺธการวทเน
สิถิลพนฺธนวิลมฺพมานกิสผรุสกาฬกงฺคปจฺจงฺเค ตตฺถ ตตฺถ ๑- ปิตวนฑาหทฑฺฒตาล-
รุกฺขสทิเส, อปฺเปกจฺเจ ปิปาสารณินิมฺมถเนน ๒- อุทรโต อุฏฺาย มุขโต
วินิจฺฉรนฺตาย อคฺคิชาลาย ปริฑยฺหมานสรีเร, อปฺเปกจฺเจ
สูจิฉิทฺทาณุมตฺตกณฺพิลตาย ปพฺพตาการกุจฺฉิตาย จ ลทฺธาปิ ๓- ปานโภชนํ ยาวทตฺถํ
ภุญฺชิตุมสมตฺถตาย ขุปฺปิปาสรสโต ๔- อญฺ รสมวินฺทมาเน, อปฺเปกจฺเจ อญฺมญฺสฺส
อญฺเสํ วา สตฺตานํ ปภินฺนคณฺฑปีฬกมุขา ปคฺฆริตรุทิรปุพฺพลสิกาทึ ลทฺธา อมตมิว
สายมาเน อติวิย ทุทฺทสิกวิรูปภยานกสรีเร พหู เปเต รญฺโ นิทสฺเสนฺโต:-
                   "ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺติ    สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จ
                    ทฺวารพาหาสุ ติฏฺนฺติ   อาคนฺตฺวาน สกํ ฆรนฺ"ติ
วตฺวา ปุน เตหิ กตสฺส กมฺมสฺส ทารุณภาวํ ทสฺเสนฺโต "ปหูเต อนฺนปานมฺหี"ติ
ทุติยํ คาถมาห.
         ตตฺถ ปหูเตติ อนปฺปเก พหุมฺหิ, ยาวทตฺถิเกติ วุตฺตํ โหติ.
พการสฺส หิ ปกาโร ลพฺภติ "ปหุ สนฺโต น ภรตี"ติอาทีสุ ๕- วิย. เกจิ ปน
"พหูเต"อิติ จ "พหูเก"อิติ จ ปนฺติ. ปมาทปาา เอเต. อนฺเน จ ปานมฺหิ
จ อนฺนปานมฺหิ. ขชฺเช จ โภชฺเช จ ขชฺชโภชฺเช, เอเตน อสิตปีตขายิตสายิต-
วเสน จตุพฺพิธํ อาหารํ ทสฺเสติ. อุปฏฺิเตติ อุปคมฺม ิเต, สชฺชิเต
ปฏิยตฺเต สโมหิเตติ วุตฺตํ โหติ. น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานนฺติ เตสํ
ปิตฺติวิสเย ๖- อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ โกจิ มาตา วา ปุตฺโต วา ปิตา วา น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ิตวน...  ๒ ฉ.ม., อิ. ชิฆจฺฉาปิปาสารณินิมฺมถเนน  ๓ ฉ.ม. ลทฺธมฺปิ
@๔ ฉ.ม., อิ. ขุปฺปิปาสาปเรเต
@๕ ขุ.สุ. ๒๕/๙๘/๓๕๕ ปราภวสุตฺต. ๖ ฉ.ม. เปตฺติวิสเย
สรติ. กึการณา?  กมฺมปจฺจยา,  อตฺตนา กตสฺส อทานทานปฏิเสธนาทิเภทสฺส
กทริยกมฺมสฺส ปจฺจยา. ตญฺหิ เตสํ กมฺมํ าตีนํ สริตุํ น เทติ.
                          ตติยคาถาวณฺณนา
         [๓] เอวํ ภควา อนปฺปเกปิ อนฺนปานาทิมฺหิ ปจฺจุปฏฺิเต "อปิ นาม
อมฺเห อุทฺทิสฺส กิญฺจิ ทเทยฺยุนฺ"ติ ๑- าตีนํ ๒- ปจฺจาสึสนฺตานํ วิจรตํ เตสํ
เปตสตฺตานํ เตหิ กตสฺส อติกฏุกทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส ปจฺจเยน กสฺสจิ าติโน
อนุสฺสรณมตฺตาภาวํ ทสฺเสนฺโต:-
                "ปหูเต อนฺนปานมฺหิ      ขชฺชโภชฺเช  อุปฏฺิเต
                 น เตสํ โกจิ สรติ      สตฺตานํ  กมฺมปจฺจยา"ติ
วตฺวา ปุน รญฺโ ปิตฺติวิสยูปปนฺเน าตเก อุทฺทิสฺส ทินฺนํ ทานํ ปสํสนฺโต
"เอวํ ททนฺติ าตีนนฺ"ติ ตติยคาถมาห.
         ตตฺถ เอวนฺติ อุปมาวจนํ, ตสฺส ทฺวิธา สมฺพนฺโธ:- เตสํ สตฺตานํ
กมฺมปจฺจยา อสรนฺเตปิ กิสฺมิญฺจิ ททนฺติ าตีนํ, เย เอวํ อนุกมฺปกา โหนฺตีติ
จ, ยถา ตยา มหาราช ทินฺนํ, เอวํ สุจึ ปณีตํ กาเลน กปฺปิยํ ปานโภชนํ
ททนฺติ าตีนํ, เย โหนฺติ อนุกมฺปกาติ จ. ตตฺถ ๓- ททนฺตีติ เทนฺติ
อุทฺทิสนฺติ นิยฺยาเทนฺติ. าตีนนฺติ มาติโต จ ปิติโต จ สมฺพนฺธานํ. เยติ
เยเกจิ ปุตฺตา วา ธีตโร วา ภาตโร วา. โหนฺตีติ ภวนฺติ. อนุกมฺปกาติ
อตฺถกามา หิเตสิโน. สุจินฺติ วิมลํ ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ ธมฺมิกํ ธมฺมลทฺธํ.
ปณีตนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺ. กาเลนาติ าติเปตานํ ติโรกุฑฺฑาทีสุ อาคนฺตฺวา
ิตกาเลน. กปฺปิยนฺติ อนุจฺฉวิกํ ๔- ปฏิรูปํ อริยานํ ปริโภคารหํ. ปานโภชนนฺติ
ปานญฺจ โภชนญฺจ ปานโภชนํ. อิธ ปานโภชนมุเขน สพฺโพปิ เทยฺยธมฺโม
อธิปฺเปโต.
                       จตุตฺถคาถาปุพฺพทฺธวณฺณนา
         [๔] เอวํ ภควา รญฺา มาคเธน เปตภูตานํ าตีนํ อนุกมฺปาย
ทินฺนํ ปานโภชนํ ปสํสนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทชฺชาติ, อิ. ทชฺชนฺติ  ๒ ฉ.ม., อิ. าตี
@๓ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔ อิ. อนุจฺฉวิยํ
          "เอวํ ททนฺติ าตีนํ      เย โหนฺติ อนุกมฺปกา
           สุจึ ปณีตํ กาเลน       กปฺปิยํ ปานโภชนนฺ"ติ.
วตฺวา ปุน เยน ปกาเรน ทินฺนํ เตสํ ทินฺนํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต "อิทํ โว
าตีนํ โหตู"ติ จตุตฺถคาถาย ปุพฺพฑฺฒํ ๑- อาห. ตํ ตติยคาถาย ปุพฺพฑฺเฒน
สมฺพนฺธิตพฺพํ:-
          "เอวํ ททนฺติ าตีนํ,     เย โหนฺติ อนุกมฺปกา.
           อิทํ โว าตีนํ โหตุ,    สุขิตา โหนฺตุ าตโย"ติ.
เตน "อิทํ โว าตีนํ โหตูติ เอวํ ททนฺติ, โน อญฺถา"ติ เอตฺถ อาการฏฺเน
เอวํ สทฺเทน ทาตพฺพาการนิทสฺสนํ กตํ โหติ.
         ตตฺถ อิทนฺติ เทยฺยธมฺมนิทสฺสนํ. โวติ "กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา
สมคฺคา สมฺโมทมานา"ติ จ, "เยหิ โว อริยา"ติ เอวมาทีสุ ๒- วิย เกวลํ
วิปาตมตฺตํ, น สามิวจนํ. าตีนํ โหตูติ ปิตฺติวิสเย ๓- อุปฺปนฺนานํ าตกานํ
โหตุ. สุขิตา โหนฺตุ าตโยติ เต ปตฺติวิสยูปปนฺนา าตโย อิทํ ปจฺจนุภวนฺตา
สุขิตา โหนฺตูติ.
                 จตุตฺถคาถาปรทฺธปญฺจมคาถาปุพฺพทฺธวณฺณนา
        #[๔-๕] เอวํ ภควา เยน ปกาเรน ปิตฺติวิสยูปปนฺนานํ าตีนํ
ทาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต  "อิทํ โว าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย"ติ
วตฺวา ปุน ยสฺมา "อิทํ โว าตีนํ โหตู"ติ  วุตฺเตปิ น อญฺเน กตํ กมฺมํ
อญฺสฺส ผลทํ โหติ, เกวลนฺตุ ตถา อุทฺทิสฺส ทิยฺยมานํ ๔- ตํ วตฺถุํ าตีนํ
กุสลกมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ. ตสฺมา ยถา เตสํ ตสฺมึเยว วตฺถุสฺมึ ตํขณํ ๕-
ผลนิพฺพตฺตกํ กุสลกมฺมํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต "เต จ ตตฺถา"ติ จตุตฺถคาถาย
ปจฺฉิมฑฺฒํ "ปหูเต อนฺนปานมฺหี"ติ ปญฺจมคาถาย ปุพฺพฑฺฒญฺจ อาห.
         เตสํ อตฺโถ:- เต าติเปตา ยตฺถ ตํ ทานํ ทิยฺยติ, ๖- ตตฺถ
สมนฺตโต อาคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา, สโมธาย วา เอกชฺฌํ หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปุพฺพทฺธํ, เอวมุปริปิ  ๒ ม.มู. ๑๒/๓๒๖/๒๙๐ จูฬโคสิงฺคสุตฺต,-
@ วินย. มหา. ๕/๔๖๖/๒๔๘ ปาจีนวํสทายคมนกถา ๓ ฉ.ม. เปตฺติวิสเย, เอวมุปริปิ
@๔ อิ., สี., ม. อุทฺทิสฺสมานํ  ๕ ฉ.ม., อิ. ตํขเณ, เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม. ทียติ
สมฺมา ๑- อาคตา สมาคตา "อิทํ ๒- โน าตโย อมฺหากํ อตฺถาย ทานํ
อุทฺทิสิสฺสนฺตี"ติ เอตทตฺถํ สมาคตา ๓- หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปหูเต อนฺนปานมฺหีต
ตสฺมึ อตฺตโน ๔- อุทฺทิสฺส ทิยฺยมาเน ปหูเต ๔- อนฺนปานมฺหิ. สกฺกจฺจํ อนุโมทเรติ
อภิสทฺทหนฺตา กมฺมผลํ อวิชหนฺตา จิตฺติการํ อวิกฺขิตฺตจิตฺตา หุตฺวา "อิทํ โน
ทานํ หิตาย สุขาย โหตู"ติ โมทนฺติ อนุโมทนฺติ, ปีติโสมนสฺสชาตา โหนฺตีติ.
                  ปญฺจมคาถาปรทฺธฉฏฺคาถาปุพฺพทฺธวณฺณนา
         [๕-๖] เอวํ ภควา ยถา ปิตฺติวิสยูปปนฺนานํ ตํขณํ ผลนิพฺพตฺตกํ
กุสลกมฺมํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต:-
          "เต จ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา         าติเปตา สมาคตา
           ปหูเต อนฺนปานมฺหิ             สกฺกจฺจํ อนุโมทเร"ติ
วตฺวา ปุน าตเก นิสฺสาย นิพฺพตฺตํ กุสลกมฺมผลํ ปจฺจนุโภนฺตานํ เตสํ าตี
อารพฺภ โถมนาการํ ทสฺเสนฺโต "จิรํ ชีวนฺตู"ติ ปญฺจมคาถาย ปจฺฉิมฑฺฒํ ๕-
"อมฺหากญฺจ กตา ปูชา"ติ ฉฏฺคาถาย ปุพฺพฑฺฒญฺจ ๕- อาห.
         เตสํ อตฺโถ:- จิรํ ชีวนฺตูติ จิรํ ชีวิโน ทีฆายุกา โหนฺตุ. โน
าตีติ อมฺหากํ าตกา. เยสํ เหตูติ เย นิสฺสาย เยสํ การณา. ลภามฺหเสติ ๖-
ลภาม. อตฺตนา ตํขณํ ปฏิลทฺธสมฺปตฺตึ อปทิสนฺตา  ภณนฺติ เปตานญฺหิ อตฺตโน
อนุโมทเนน, ทายกานํ อุทฺเทเสน, ทกฺขิเณยฺยสมฺปทาย จาติ ตีหิ องฺเคหิ ทกฺขิณา
สมิชฺฌติ, ตํขณํ ผลนิพฺพตฺติกา โหติ. ตตฺถ ทายกา วิเสสเหตุ. เตนาหํสุ
"เยสํ เหตุ ลภามฺหเส"ติ. อมฺหากญฺจ กตา ปูชาติ "อิทํ โน าตีนํ โหตู"ติ
เอวํ อิมํ ทานํ อุทฺทิสนฺเตหิ อมฺหากญฺจ กตา ปูชา. ทายกา จ อนิปฺผลาติ
ยมฺหิ สนฺตาเน ปริจฺจาคมยํ กมฺมํ กตํ, ตสฺส ตตฺเถว ผลทานโต ทายกา จ
อนิปฺผลาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. สมํ  ๒ ฉ.ม., อิ. อิเม โน...  ๓ ฉ.ม. สมฺมา อาคตา
@๔ ฉ.ม., อิ. อตฺตโน อุทฺทิสฺสมาเน ปหูเต  ๕-๕ ฉ.ม. ปจฺฉิมทฺธํ, ปุพฺพทฺธญฺจ
@๖ ฉ.ม. ลภาม เสติ เอวมุปริปิ
         เอตฺถาห:- "กิมฺปน ปิตฺติวิสยูปปนฺนา เอว าตโย ลภนฺติ, อุทาหุ
อญฺเปิ ลภนฺตี"ติ? วุจฺจเต:- ภควตา เอเวตํ พฺยากตํ ชาณุสฺโสณินา นาม ๑-
พฺราหฺมเณน ปุฏฺเน, กิเมตฺถ อเมฺหหิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ. วุตฺตเญฺหตํ:-
         "มยมสฺสุ โภ โคตม พฺราหฺมณา นาม ทานานิ เทม, สทฺธานิ
    กโรม `อิทํ  ทานํ เปตานํ าติสาโลหิตานํ อุปกปฺปตุ, อิทํ ทานํ เปตา
    าติสาโลหิตา ปริภุญฺชนฺตู'ติ, กจฺจิ ตํ โภ โคตม ทานํ เปตานํ
    าติสาโลหิตานํ อุปกปฺปติ? กจฺจิ เต เปตา าติสาโลหิตา ตํ ทานํ
    ปริภุญฺชนฺตี"ติ. าเน โข พฺราหฺมณ อุปกปฺปติ, โน อฏฺาเนติ.
         กตมมฺปน ตํ โภ โคตม านํ, กตมํ อฏฺานนฺติ? อิธ พฺราหฺมณ
    เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ฯเปฯ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส
    เภทา ปรมฺมรณา นิรยํ อุปปชฺชติ. โย เนรยิกานํ สตฺตานํ อาหาโร,
    เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทํ โข พฺราหฺมณ
    อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
         อิธ ปน พฺราหฺมณ เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ฯเปฯ มิจฺฉาทิฏฺิโก
    โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปชฺชติ. โย
    ติรจฺฉานโยนิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส
    ตตฺถ ติฏฺติ. อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ
    น อุปกปฺปติ.
         อิธ ปน พฺราหฺมณ เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ฯเปฯ
    สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา มนุสฺสานํ สหพฺยตํ
    อุปปชฺชติ ฯเปฯ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. โย เทวานํ อาหาโร,
    เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ
    อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
         อิธ ปน พฺราหฺมณ เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ. ฯเปฯ
    มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท  น ทิสฺสติ
    โย เปตฺติวิสยิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส
    ตตฺถ ติฏฺติ. ยํ วา ปนสฺส อิโต อนุปฺปเวจฺฉนฺติ มิตฺตามจฺจา วา
    าติสาโลหิตา วา, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ.
    อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ านํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ อุปกปฺปตีติ.
         สเจ ปน โภ โคตม โส เปโต าติสาโลหิโต ตํ านํ อนุปปนฺโน
    โหติ, โก ตํ ทานํ ปริภุญฺชตีติ? อญฺเปิสฺส พฺราหฺมณ เปตา
    าติสาโลหิตา ตํ านํ อุปปนฺนา โหนฺติ, เต ตํ ทานํ ปริภุญฺชนฺตีติ.
         สเจ ปน โภ โคตม โส เจว เปโต าติสาโลหิโต ตํ านํ
    อนุปปนฺโน โหติ, อญฺเปิสฺส เปตา าติสาโลหิตา ตํ านํ
    อนุปปนฺนา โหนฺติ, โก ตํ ทานํ ปริภุญฺชตีติ? อฏฺานํ โข เอตํ
    พฺราหฺมณ อนวกาโส, ยนฺตํ านํ วิวิตฺตํ อสฺส อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา
    ยทิทํ เปเตหิ าติสาโลหิเตหิ. อปิจ พฺราหฺมณ ทายโกปิ อนิปฺผโล"ติ. ๑-
                    ฉฏฺคาถาปรทฺธสตฺตมคาถาวณฺณนา
   #[๖-๗] เอวํ ภควา รญฺโ มาคธสฺส ปิตฺติวิสยูปปนฺนานํ ปุพฺพาตีนํ
    ทานสมฺปตฺตึ นิสฺสาย ราชานํ โถเมนฺโต ๒- "เอเต เต มหาราช าตี อิมาย
    ทานสมฺปทาย อตฺตมนา เอวํ โถเมนฺตี"ติ ทสฺเสนฺโต:-
                "จิรญฺชีวนฺตุ โน าตี        เยสํ เหตุ ลภามฺหเส
                 อมฺหากญฺจ กตา ปูชา       ทายกา จ อนิปฺผลา"ติ
วตฺวา ปุน เตสํ ปิตฺติวิสยูปปนฺนานํ อญฺสฺส กสิโครกฺขาทิโน สมฺปตฺติปฏิลาภ-
การณสฺส อภาวํ อิโต ทินฺเนน ยาปนภาวญฺจ ทสฺเสนฺโต "น หิ ตตฺถ กสี
อตฺถี"ติ ฉฏฺคาถาย ปจฺฉิมฑฺฒญฺจ ๓- "วณิชฺชา ตาทิสี"ติ อิมํ สตฺตมคาถญฺจ อาห.
         ตตฺรายํ อตฺถวณฺณนา:- น หิ มหาราช ตตฺถ ปิตฺติวิสเย กสิ
อตฺถิ, ยํ นิสฺสาย เต เปตา สมฺปตฺตึ ปฏิลเภยฺยุํ. โครกฺเขตฺถ น วิชฺชตีติ น
เกวลํ กสิ ๔- เอว, โครกฺขาปิ เอตฺถ ปิตฺติวิสเย น วิชฺชติ, ยํ นิสฺสาย เต
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗๗/๒๒๑-๒๓ ชาณุสฺโสณิสุตฺต  ๒ ฉ.ม., อิ. สมฺปตฺตึ นิสฺสาย
@โถเมนฺโต  ๓ ฉ.ม. ปจฺฉิมทฺธํ  ๔ สี. กสี
สมฺปตฺตึ ปฏิลเภยฺยุํ. วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถีติ วณิชฺชาปิ ตาทิสี นตฺถิ, ยา เตสํ
สมฺปตฺติปฏิลาภเหตุ ภเวยฺย. หิรญฺเน กยากยนฺติ ๑- หิรญฺเน กยวิกฺกยมฺปิ ตตฺถ
ตาทิสํ นตฺถิ, ยํ เตสํ สมฺปตฺติปฏิลาภเหตุ ภเวยฺย. อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ,
เปตา กาลคตา ตหินฺติ เกวลนฺตุ ๒- อิโต าตีหิ วา มิตฺตามจฺเจหิ วา ทินฺเนน
ยาเปนฺติ, อตฺตภาวํ คเมนฺติ. เปตาติ ปิตฺติวิสยูปปนฺนา สตฺตา. กาลคตาติ ๓-
อตฺตโน  มรณกาเลน คตา, ๔- "กาลกตา"ติ วา ปาโ, กตกาลา กตมรณาติ
อตฺโถ. ตหินฺติ ตสฺมึ ปิตฺติวิสเย.
                       อฏฺมนวมคาถาทฺวยวณฺณนา
         [๘-๙] เอวํ "อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลคตา ตหินฺ"ติ
วตฺวา อิทานิ อุปมาหิ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต "อุนฺนเมวุทกํ ๕- วุฏฺนฺ"ติ อิทํ
คาถาทฺวยมาห.
         ตสฺสตฺโถ:- ยถา อุนฺนเต ถเล อุสฺสาเท ๖- ภูมิภาเค เมเฆหิ
อภิวุฏฺ อุทกํ นินฺนํ ปวตฺตติ, โย โย ภูมิภาโค นินฺโน โอนโต, ๗- ตํ ตํ
ปวตฺตติ คจฺฉติ ปาปุณาติ, เอวเมว อิโต ทินฺนํ ทานํ เปตานํ อุปกปฺปติ
นิพฺพตฺตติ, ปาตุภวตีติ อตฺโถ. นินฺนมิว หิ อุทกปฺปวตฺติยา านํ เปตโลโก
ทานุปกปฺปนาย. ยถาห "อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ านํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ
อุปกปฺปตี"ติ. ๘- ยถา จ  กนฺทรปทรสาขาปสาขกุสุพฺภมหากุสุพฺภสนฺนิปาเตหิ ๙-
วาริวหา มหานชฺโช ปูรา หุตฺวา สาครํ ปริปูเรนฺติ, เอวมฺปิ อิโต ทินฺนํ ทานํ
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เปตานํ อุปกปฺปตีติ.
                          ทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๐] เอวํ ภควา "อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลคตา
ตหินฺ"ติ อิมํ อตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสตฺวา ปุน ยสฺมา เต เปตา "อิโต กิญฺจิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. กฺยากฺกยนฺติ, ม. กโยกยนฺติ ๒ ฉ.ม., อิ. เกวลํ ปน
@๓ ม. กาลงฺกตาติ  ๔ ม., อิ. กตา  ๕ ฉ.ม., อิ. อุนฺนเม อุทกํ  ๖ สี. อุสฺสเท
@๗ ฉ.ม. โอณโต เอวมุปริปิ  ๘ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗๗/๒๒๓ ชาณุสฺโสณิสุตฺต
@๙ ฉ.ม. กนฺทรปทรสาขาปสาขกุโสพฺภมหาโสพฺภสนฺนิปาเตหิ,
@อิ. กนฺทรปทรสาขาปสาขกุโสพฺภมหาโสพฺภสนฺนิปาเตหิ
ลจฺฉามา"ติ อาสาภิภูตา าติฆรํ อาคนฺตฺวาปิ "อิทํ นาม โน เทถา"ติ ยาจิตุํ
อสมตฺถา, ตสฺมา เตสํ อิมานิ อนุสฺสรณวตฺถูนิ อนุสฺสรนฺโต กุลปุตฺโต ทกฺขิณํ
ทชฺชาติ ทสฺเสนฺโต "อทาสิ เม"ติ อิมํ คาถมาห.
         ตสฺสตฺโถ:- "อิทํ นาม เม ธนํ วา ธญฺ วา อทาสี"ติ จ,
"อิทนฺนาม เม กิจฺจํ อตฺตนา โยคมาปชฺชนฺโต ๑- อกาสี"ติ  จ, "อสุโก ๒- เม
มาติโต วา ปิติโต วา สมฺพนฺธตฺตา าตี"ติ จ, สิเนหวเสน ตาณสมตฺถตาย
"มิตฺตา"ติ  จ, "อสุโก เม สห ปํสุกีฬิโก สขา"ติ จ เอวํ สพฺพมนุสฺสรนฺโต
เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา, ทานํ นิยฺยาเทยฺยาติ. อปโร ปาโ "เปตานํ ทกฺขิณา
ทชฺชา"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ททิตพฺพาติ. ๓- ทชฺชา, กา สา? เปตานํ ทกฺขิณา, เตน
"อทาสิ เม"ติอาทินา นเยน ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ อนุสฺสรตาติ วุตฺตํ โหติ.
กรณวจนปฺปสงฺคฏฺเ ๔- ปจฺจตฺตวจนํ เวทิตพฺพํ.
                        เอกาทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๑] เอวํ ภควา เปตานํ ทกฺขิณานิยฺยาทเน ๕- การณภูตานิ
อนุสฺสรณวตฺถูนิ ทสฺเสนฺโต
                   "อทาสิ เม อกาสิ เม      าติมิตฺตา สขา จ เม
                    เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา      ปุพฺเพ กตมนุสฺสรนฺ"ติ
วตฺวา ปุน เย าติมรเณน รุณฺณโสกาทิปรา เอว หุตฺวา ติฏฺนฺติ, น เตสํ
อตฺถาย กิญฺจิ เทนฺติ, เตสํ ตํ รุณฺณโสกาทิ เกวลํ อตฺตปริตาปนเมว โหติ, น
เปตานํ กิญฺจิ อตฺถํ นิปฺผาเทตีติ ทสฺเสนฺโต "น หิ รุณฺณํ วา"ติ อิมํ คาถมาห.
         ตตฺถ รุณฺณนฺติ โรทนา โรทิตตฺตํ อสฺสุปาตนํ, เอเตน กายปริสฺสมํ
ทสฺเสติ. โสโกติ โสจนา โสจิตตฺตํ, เอเตน จิตฺตปริสฺสมํ ทสฺเสติ. ยา วญฺาติ
ยา วา ๖- รุณฺณโสเกหิ อญฺา. ปริเทวนาติ าติพฺยสเนน ผุฏฺสฺส ลาลปนา,
"กหํ เอกปุตฺตก ปิยมนาปาติ เอวมาทินา นเยน คุณสํวณฺณนา, เอเตน
วจีปริสฺสมํ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุยฺโยคมาปชฺชนฺโต  ๒ ฉ.ม. อมุ  ๓ ฉ.ม. ทาตพฺพาติ
@๔ ฉ.ม., อิ. กรณวจนปฺปสงฺเค  ๕ ฉ.ม. ทกฺขิณานิยฺยาตเน  ๖ ฉ.ม. จ
                         ทฺวาทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๒] เอวํ ภควา "รุณฺณํ วา โสโก วา ยา วญฺา ปริเทวนา,
สพฺพมฺปิ ตํ เปตานมตฺถาย น โหติ, เกวลนฺตุ อตฺตานํ ปริตาเปนฺตา, ๑- เอวํ
ติฏฺนฺติ าตโย"ติ รุณฺณาทีนํ นิรตฺถกภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ยา มาคธราเชน
ทกฺขิณา ทินฺนา, ตสฺสา สาตฺถิกภาวํ ๒- ทสฺเสนฺโต "อยญฺจ โข ทกฺขิณา"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตสฺสตฺโถ:- อยญฺจ โข มหาราช ทกฺขิณา ตยา อชฺช อตฺตโน
าติคณํ อุทฺทิสฺส ทินฺนา, สา ยสฺมา สํโฆ อนุตฺตรํ ปุญฺกฺเขตฺตํ โลกสฺส,
ตสฺมา สํฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา อสฺส เปตชนสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อุปกปฺปติ
สมฺปชฺชติ ผลตีติ วุตฺตํ โหติ. อุปกปฺปตีติ จ านโส อุปกปฺปติ, ตํขณญฺเว
อุปกปฺปติ, น จิเรเนว. ยถา หิ ตํขณญฺเว ปฏิภนฺตํ "านโส เอตํ ตถาคตํ
ปฏิภาตี"ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ ตํขณญฺเว อุปกปฺปนฺตา "านโส อุปกปฺปตี"ติ
วุตฺตา. ยํ านํ ๓- "อิทํ โข พฺราหฺมณ านํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ อุปกปฺปตี"ติ ๔-
วุตฺตํ, ตตฺถ ขุปฺปิปาสิกวนฺตาสปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทิเภทภินฺเน
าเน อุปกปฺปตีติ วุตฺตํ, ยถา กหาปณํ เทนฺโต "กหาปณํ ๕- โส เทตี"ติ ๕-
โลเก วุจฺจตีติ. ๖- อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป อุปกปฺปตีติ ปาตุภวติ, นิพฺพตฺตตีติ
วุตฺตํ โหติ.
                         เตรสมคาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวํ ภควา รญฺา ทินฺนาย ทกฺขิณาย สาตฺถกภาวํ ทสฺเสนฺโต:-
            "อยญฺจ โข ทกฺขิณา ทินฺนา   สํฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา
             ทีฆรตฺตํ หิตายสฺส         านโส อุปกปฺปตี"ติ
วตฺวา ปุน ยสฺมา อิทํ ทกฺขิณํ เทนฺเตน รญฺา าตีนํ าตีหิ กตฺตพฺพ-
กิจฺจกรณวเสน าติธมฺโม นิทสฺสิโต, พหุชฺชนสฺส ปากโฏ ๘- กโต. ๘- นิทสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริตาปนมตฺตเมว, อิ. ปริตาปนมตฺเตว  ๒ ฉ.ม. สาตฺถกภาวํ
@๓ สี., อิ. ยํ วา ปน ตํ, ฉ.ม. ยํ วา ตํ  ๔ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗๗/๒๒๓
@๕-๕ ฉ.ม. กหาปณโส เทตีติ  ๗ ฉ.ม. วฺจฺจติ  ๘-๘ ฉ.ม. ปากฏีกโต
วา กโต, ตุเมฺหหิปิ าตีนํ เอวเมว าตีหิ กตฺตพฺพกิจฺจกรณวเสน าติธมฺโม
ปริปูเรตพฺโพ, น นิรตฺถเกหิ รุณฺณาทีหิ อตฺตา ปริตาเปตพฺโพติ จ เปเต
ทิพฺพสมฺปตฺตึ อธิคเมนฺเตน เปตานํ ปูชา จ กตา อุฬารา, พุทฺธปฺปมุขญฺจ
ภิกฺขุสํฆํ อนฺนปานาทีหิ สนฺตปฺเปนฺเตน ภิกฺขูนํ พลมนุปฺปทินฺนํ, อนุกมฺปาทิคุณ-
ปริวารญฺจ จาคเจตนํ นิพฺพตฺเตนเตน อนปฺปกํ ปุญฺ ปสุตํ, ตสฺมา ภควา อิเมหิ
ยถาภุจฺจคุเณหิ ราชานํ สมฺปหํเสนฺโต:-
                   "โส าติธมฺโม จ อยํ นิทสฺสิโต
                    เปตานปูชา จ กตา อุฬารา.
                    พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ
                    ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติ
อิมาย คาถาย เทสนํ ปริโยสาเปติ.
         อถวา "โส าติธมฺโม จ อยํ นิทสฺสิโต"ติ อิมินา คาถาปเทน
ภควา ราชานํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ. าติธมฺมนิทสฺสนเมว หิ เอตฺถ
สนฺทสฺสนํ. เปตานปูชา จ กตา อุฬาราติ อิมินา สมาทเปสิ. อุฬาราติ
ปสํสนเมว หิ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ ปูชากรเณน สมาทปนํ. พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนนฺติ
อิมินา สมุตฺเตเชติ. ภิกฺขูนํ พลานุปฺปทานเมว หิ เอตฺถ เอวํ ทานํ,
พลานุปฺปทานตาติ ตสฺส อุสฺสาหวฑฺฒเนน สมุตฺเตชนํ. ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ
อนปฺปกนฺติ อิมินา สมฺปหํเสติ. ปุญฺปสวนกิตฺตนเมว ๑- หิ เอตฺถ ตสฺส
ยถาภุจฺจคุณสํวณฺณนภาเวน สมฺปหํสนชนโต สมฺปหํสนนฺติ เวทิตพฺพํ.
         เทสนาปริโยสาเน จ ปิตฺติวิสยูปปตฺติอาทีนวสํวณฺณเนน สํวิคฺคานํ
โยนิโส ปทหตํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ทุติยทิวเสปิ
ภควา เทวมนุสฺสานํ อิทเมว ติโรกุฑฺฑํ เทเสสิ. เอวํ ยาว สตฺตมทิวสา ตาทิโส
เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
                   ปรมตฺถโชติกาย  ขุทฺทกปาฏฺกถาย
                     ติโรกุฑฺฑสุตฺตวณฺณนา  นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุญฺปฺปสุตกิตฺตนเมว

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๗๗-๑๙๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=4684&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=4684&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=8
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=155
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=171
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=171
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25