อรรถกถาเล่มที่ ๒๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๓ ปุปฺผ-พาลวคฺค

                    ๕. พาลวคฺควณฺณนา
                       --------
                 ๑. อญฺตรปุริสวตฺถุ. (๔๕)
       "ทีฆา ชาครโต รตฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปเสนทิโกสลญฺเจว อญฺตรญฺจ ปุริสํ อารพฺภ กเถสิ.
      ราชา กิร ปเสนทิโกสโล เอกสฺมึ ฉณทิวเส อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ
สพฺพเสตํ เอกํ ปุณฺฑรีกํ นาม หตฺถึ อารุยฺห มหนฺเตน
ราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. อุสฺสารณาย วตฺตมานาย,
เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ โปถิยมาโน มหาชโน ปลายนฺโต คีวํ ปริวตฺเตตฺวาปิ
โอโลเกติเยว. ราชูนํ กิร สุทินฺนทานสฺเสตํ ผลํ. อญฺตรสฺสาปิ
ทุคฺคตปุริสสฺส ภริยา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล ิตา
เอกํ วาตปานสฺส กวาฏํ วิวริตฺวา ราชานํ โอโลเกตฺวาว
อปคจฺฉิ. รญฺโ ปุณฺณจนฺโท วลาหกนฺตรํ ปวิฏฺโ วิย อุปฏฺาสิ.
โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต ปตนาการปฺปตฺโต วิย
หุตฺวา ขิปฺปํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรํ ปวิสิตฺวา เอกํ วิสฺสาสิกํ
อมจฺจํ อาห "อสุกฏฺาเน เต มยา โอโลกิตปาสาโท ทิฏฺโติ.
"อาม เทวาติ. "ตตฺเถกํ อิตฺถึ อทฺทสาติ. "อทฺทสํ เทวาติ. "คจฺฉ,
ตสฺสา สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ ชานาหีติ. โส คนฺตฺวา ตสฺสา
สสฺสามิกภาวํ ตฺวา อาคนฺตฺวา รญฺโ "สสฺสามิกาติ อาโรเจสิ. อถ
รญฺา "เตนหิ ตสฺสา สามิกํ ปกฺโกสาหีติ วุตฺเต, โส คนฺตฺวา
"เอหิ โภ, ราชา ตํ ปกฺโกสตีติ อาห. โส "ภริยํ เม นิสฺสาย
ภเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ จินฺเตตฺวา รญฺโ อาณํ ปฏิพาหิตุํ
อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ ราชา "มํ
อุปฏฺาหีติ อาห. "อลํ เทว, อหํ อตฺตโน กมฺมํ กตฺวา ตุมฺหากํ สุงฺกํ
ททามิ, สา เอว เม ชีวิกา โหตูติ. "ตว สุงฺเกน มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ,
อชฺชโต ปฏฺาย มํ อุปฏฺาหีติ ตสฺส ผลกญฺจ อาวุธญฺจ ทาเปสิ.
เอวํ กิรสฺส อโหสิ "กญฺจิเทวสฺส โทสํ อาโรเปตฺวา ฆาเตตฺวา
ภริยํ คณฺหิสฺสามีติ. อถ นํ โส มรณภยภีโต อปฺปมตฺโต หุตฺวา
อุปฏฺาสิ. ราชา ตสฺส วิวรํ อปสฺสนฺโต, กามปริฬาเห วฑฺฒนฺเต ๑-,
"เอกมสฺส โทสํ อาโรเปตฺวา ราชาณํ กริสฺสามีติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา
เอวมาห "อมฺโภ อิโต ปญฺจโยชนมตฺถเก นทิยา อสุกฏฺานํ นาม
คนฺตฺวา สายํ มม นหานเวลาย กุมุทุปฺปลานิ เจว อรุณวตีมตฺติกญฺจ
อาหร, สเจ ตสฺมึ ขเณ นาคจฺเฉยฺยาสิ, อาณํ เต กริสฺสามีติ.
เสวโก กิร จตูหิปิ ทาเสหิ กิลิฏฺตโร. ธนกฺกีตาทโย หิ ทาสา "สีสํ
เม รุชฺชติ, ปิฏฺิ เม รุชฺชตีติ วตฺวา อจฺฉิตุํ ลภนฺติ. เสวกสฺเสตํ นตฺถิ,
อาณตฺตกมฺมํ กาตุเมว วฏฺฏติ; ตสฺมา โส "อวสฺสํ มยา คนฺตพฺพํ,
กุมุทุปฺปเลหิ สทฺธึ อรุณวตีมตฺติกา นาม นาคภวเน อุปฺปชฺชติ,
อหํ กุหึ ลภิสฺสามีติ จินฺเตนฺโต มรณภยภีโต เคหํ คนฺตฺวา "ภทฺเท
นิฏฺิตํ เม ภตฺตนฺติ อาห. "อุทฺธนมตฺถเก สามีติ. โส ยาว
ภตฺตํ โอตรติ, ตาว สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุฬุงฺเกน กญฺชิกํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. วฑฺฒนฺโต.
หราเปตฺวา ยถาลทฺเธน พฺยญฺชเนน สทฺธึ อลฺลเมว ภตฺตํ ปจฺฉิยํ
โอปีเฬตฺวา อาทาย โยชนิกํ มคฺคํ ปกฺขนฺโต, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺเสว,
ภตฺตํ ปกฺกํ อโหสิ. โส อนุจฺฉิฏฺ กตฺวาว โถกํ ภตฺตํ อปเนตฺวา
ภุญฺชนฺโต เอกํ อทฺธิกํ ทิสฺวา "มยา อปนีตํ โถกํ อนุจฺฉิฏฺ
ภตฺตเมว อตฺถิ, คเหตฺวา ภุญฺช สามีติ. โส คณฺหิตฺวา ภุญฺชิ.
อิตโรปิ ภุญฺชิตฺวา เอกํ ภตฺตมุฏฺึ อุทเก ขิปิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา
มหนฺเตน สทฺเทน "อิมสฺมึ นทีปเทเส อธิวตฺถา นาคา สุปณฺณา
เทวตา จ วจนํ เม สุณนฺตุ; ราชา มยฺหํ อาณํ กตฺตุกาโม `กุมุทุปฺปเลหิ
สทฺธึ อรุณวตีมตฺติกํ อาหราติ มํ อาณาเปสิ, อทฺธิกมนุสฺสสฺส
จ เม ภตฺตํ ทินฺนํ, ตํ สหสฺสานิสํสํ, อุทเก มจฺฉานํ ทินฺนํ, ตํ
สตานิสํสํ, เอตฺตกํ ปุญฺผลํ ตุมฺหากํ ปตฺตึ กตฺวา เทมิ; มยฺหํ
กุมุทุปฺปเลหิ สทฺธึ อรุณวตีมตฺติกํ อาหรถาติ ติกฺขตฺตุํ อนุสฺสาเวสิ.
ตตฺถ  อธิวตฺโถ นาคราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา มหลฺลกเวเสน ตสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ วเทสีติ อาห. โส ปุนปิ ตเถว วตฺวา, "มยฺหํ
ตํ ปตฺตึ เทหีติ วุตฺเต, "เทมิ สามีติ อาห; ปุนปิ "เทหีติ วุตฺเต, "เทมิ
สามีติ อาห. เอวํ โส  เทฺว ตโย วาเร ปตฺตึ อาหราเปตฺวา
กุมุทุปฺปเลหิ สทฺธึ อรุณวตีมตฺติกํ อทาสิ.
       ราชา ปน จินฺเตสิ "มนุสฺสา นาม พหุมนฺตา, สเจ โส
เกนจิ อุปาเยน ลเภยฺย, กิจฺจํ เม น นิปฺปชฺเชยฺยาติ. โส สกาลสฺเสว
ทฺวารํ ปิทหาเปตฺวา มุทฺทิกํ อตฺตโน สนฺติกํ อาหราเปสิ. อิตโรปิ
ปุริโส รญฺโ นหานเวลายเมว อาคนฺตฺวา ทฺวารํ อลภนฺโต
ทฺวารปาลํ ปกฺโกสิตฺวา "ทฺวารํ วิวราติ อาห. "น สกฺกา วิวริตุํ,
ราชา สกาลสฺเสว มุทฺทิกํ ราชเคหํ หราเปสีติ. โส "ราชทูโต อหํ,
ทฺวารํ วิวราติ วตฺวาปิ ทฺวารํ อลภนฺโต "นตฺถิ เม อิทานิ ชีวิตํ, กินฺนุ
โข กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ทฺวารสฺส อุปริอุมฺมาเร มตฺติกาปิณฺฑํ
ขิปิตฺวา ตสฺสุปริ ปุปฺผานิ ลคฺเคตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺโต "อมฺโภ
นครวาสิโน มยา รญฺโ อาณตฺติยา กตภาวํ ชานาถ; ราชา มํ
อการเณน วินาเสตุกาโมติ ติกฺขตฺตุํ วิรวิตฺวา "กตฺถ นุ โข
คมิสฺสามีติ จินฺเตนฺโต "ภิกฺขู นาม มุทุหทยา, วิหารํ คนฺตฺวา
นิปชฺชิสฺสามีติ สนฺนิฏฺานมกาสิ. อิเม นาม สตฺตา สุขิตกาเล
ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํปิ อชานิตฺวา ทุกฺขาภิภูตาว วิหารํ คนฺตุกามา
โหนฺติ; ตสฺมา โสปิ "อญฺ เม ตาณํ นตฺถีติ วิหารํ คนฺตฺวา
เอกสฺมึ ผาสุกฏฺาเน นิปชฺชิ. รญฺโปิ ตํ รตฺตึ นิทฺทํ อลภนฺตสฺส
อิตฺถึ อนุสฺสรนฺตสฺส, กามปริฬาโห อุปฺปชฺชิ. โส จินฺเตสิ
"วิภาตกฺขเณเยว ตํ ปุริสํ ฆาเตตฺวา ตํ อิตฺถึ อาเนสฺสามีติ.
       ตสฺมึ ขเณเยว สฏฺิโยชนิกาย โลหกุมฺภิยา นิพฺพตฺตา จตฺตาโร
ปุริสา ปกฺกุฏฺิตาย อุกฺขลิยา ตณฺฑุลา วิย สมฺปริวตฺตกา ปจฺจมานา
ตึสาย วสฺสสหสฺเสหิ เหฏฺิมตลํ ปตฺวา อปเรหิ ตึสาย วสฺสสหสฺเสหิ
ปุน มุขวฏฺฏึ ปาปุณึสุ. เต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อญฺมญฺ โอโลเกตฺวา
เอเกกํ คาถํ วตฺตุกามา วตฺตุํ อสกฺโกนฺตา เอเกกํ อกฺขรํ วตฺวา
ปริวตฺติตฺวา โลหกุมฺภิเมว ปวิฏฺา. ราชา นิทฺทํ อลภนฺโต
มชฺฌิมยามสมนนฺตเร ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภีโต อุตฺรสฺตมานโส "กินฺนุ โข
มยฺหํ ชีวิตนฺตราโย ภวิสฺสติ, อุทาหุ อคฺคมเหสิยา, อุทาหุ เม รชฺชํ
วินสฺสิสฺสตีติ จินฺเตนฺโต สกลรตฺตึ อกฺขีนิ นิมฺมิลิตุํ นาสกฺขิ. โส
อรุณุคฺคมนกาเลเยว ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "อาจริย
มชฺฌิมยามสมนนฺตเร มหนฺตา เภรวสทฺทา สุตา,  `รชฺชสฺส วา มเหสิยา
วา มยฺหํ วา กสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสตีติ น ชานามิ, เตน เม ตฺวํ
ปกฺโกสิโตติ อาห. "มหาราช กินฺเต สทฺทา สุตาติ. "อาจริย ทุอิติ
สอิติ นอิติ โสอิติ อิเม สทฺเท อสฺโสสึ, อิเมสํ นิปฺผตฺตึ อุปธาเรหีติ.
พฺราหฺมณสฺส มหนฺธการํ ปวิฏฺสฺส วิย น กิญฺจิ ปญฺายติ. "น
ชานามีติ วุตฺเต, ปน ลาภสกฺกาโร เม ปริหายิสฺสตีติ  ภายิตฺวา
"ภาริยํ มหาราชาติ อาห. "กึ อาจริยาติ. "ชีวิตนฺตราโย เต
ปญฺายตีติ. โส ทิคุณํ ภีโต "อาจริย อตฺถิ กิญฺจิ ปฏิฆาตการณนฺติ
อาห. "อตฺถิ มหาราช, มา ภายิ, อหํ ตโย เวเท ชานามีติ. "กึ ปน
ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. "สพฺพสตํ ยญฺ ยชิตฺวา ชีวิตํ ลภิสฺสสิ เทวาติ. "กึ
ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. "หตฺถิสตํ อสฺสสตํ อุสภสตํ เธนุสตํ อชสตํ อุรพฺภสตํ
กุกฺกุฏสตํ สูกรสตํ ทารกสตํ ทาริกาสตนฺติ เอวํ เอเกกํ ปาณชาตึ
สตํ สตํ กตฺวา คณฺหาเปนฺโต "สเจ มิคชาติเมว คณฺหาเปสฺสามิ,
`อตฺตโน ขาทนียเมว คณฺหาเปตีติ วกฺขนฺตีติ; ตสฺมา หตฺถิ
อสฺสมนุสฺเสปิ คณฺหาเปสิ. ราชา "มม ชีวิตเมว มยฺหํ ลาโภติ จินฺเตตฺวา
"สพฺพปาเณ สีฆํ คณฺหาติ อาห. อาณตฺตมนุสฺสา อธิกตเร คณฺหึสุ.
       วุตฺตํปิ เจตํ โกสลสํยุตฺเต ๑- "เตน โข ปน สมเยน รญฺโ
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. ส. ๑๕/๑๐๙.
ปเสนทิโกสลสฺส มหายญฺโ ปจฺจุปฏฺิโต โหติ, ปญฺจ จ อุสภสตานิ
ปญฺจ จ วจฺฉตรสตานิ ปญฺจ จ วจฺฉตริสตานิ ปญฺจ จ
อชสตานิ ปญฺจ จ อุรพฺภสตานิ ถุณูปนีตานิ โหนฺติ ยญฺตฺถาย;
เยปิสฺส เต โหนฺติ `ทาสาติ วา `ทาสีติ วา ๑- `เปสฺสาติ วา
`กมฺมกราติ วา, เตปิ ทณฺฑตชฺชิตา ภยตชฺชิตา อสฺสุมุขา รุทมานา
ปริกมฺมานิ กโรนฺตีติ.
       มหาชโน อตฺตโน อตฺตโน าตีนํ อตฺถาย ปริเทวมาโน
มหาสทฺทมกาสิ. มหาปวีอุทฺริยนสทฺโท วิย อโหสิ. อถ มลฺลิกา เทวี
ตํ สุตฺวา รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ นุ โข เต มหาราช อินฺทฺริยานิ
อปากติกานิ, กิลนฺตรูปา วิย ปญฺายถาติ ปุจฺฉิ. "กึ ตุยฺหํ
มลฺลิเก, ตฺวํ มม กณฺณมูเล อาสีวิสํ คจฺฉนฺตํ น ชานาสีติ. "กึ ปเนตํ
เทวาติ. "รตฺติภาเค เม เอวรูโป นาม สทฺโท สุโต, โสหํ ปุโรหิตํ
ปุจฺฉิตฺวา `ชีวิตนฺตราโย เต ปญฺายติ, สพฺพสตํ ยญฺ ยชิตฺวา
ชีวิตํ ลภิสฺสสีติ สุตฺวา `มม ชีวิตเมว มยฺหํ ลาโภติ อิเม ปาเณ
คณฺหาเปสินฺติ. มลฺลิกา เทวี "อนฺธพาโลสิ มหาราช; กิญฺจาปิ
มหาภกฺโขสิ อเนกสูปพฺยญฺชนวิกตึ ๒- โภชนโทณปากํ ภุญฺชสิ, ทฺวีสุ
รฏฺเสุ รชฺชํ กาเรสิ, ปญฺา ปน เต มนฺทาติ อาห. "กสฺมา
เอวํ วเทสีติ. "กหํ ตยา อญฺสฺส มรเณน อญฺสฺส ชีวิตลาโภ
ทิฏฺปุพฺโพ, อนฺธพาลสฺส พฺราหฺมณสฺส กถํ คเหตฺวา กสฺมา มหาชนสฺส
อุปริ ทุกฺขํ ขิปสิ? ธูรวิหาเร สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคปุคฺคโล
@เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยํ อยมฺปาโ น ทิสฺสติ . ว.  ๒. สี. ม. ยุ....วิกติกํ.
อตีตาทีสุ อปฺปฏิหตาโณ สตฺถา วสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺโสวาทํ
กโรหีติ.
       อถโข ราชา สลฺลหุเกหิ ยาเนหิ มลฺลิกาย สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา
มรณภยตชฺชิโต กิญฺจิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา "หนฺท กุโต นุ ตฺวํ มหาราช อาคจฺฉสิ
ทิวา ทิวสฺสาติ ปมตรํ อาลปิ. โสปิ ตุณฺหีเยว นิสีทิ. ตโต มลฺลิกา
ภควโต อาโรเจสิ "ภนฺเต รญฺา กิร มชฺฌิมยามสมนนฺตเร สทฺโท
สุโต, อถ นํ ปุโรหิตสฺส อาโรเจสิ, ปุโรหิโต `ชีวิตนฺตราโย เต
ภวิสฺสติ, ตสฺส ปฏิฆาตนตฺถาย สพฺพสเต ปาเณ คเหตฺวา เตสํ
คลโลหิเตน ยญฺเ ยิฏฺเ, ชีวิตํ ลภิสฺสสีติ อาห; ราชา ปาเณ พหู
คณฺหาเปสิ; เตนายํ มยา อิธานีโตติ. "เอวํ กิร มหาราชาติ. "เอวํ
ภนฺเตติ. "กินฺเต สทฺโท สุโตติ. โส อตฺตนา สุตนิยาเมน อาจิกฺขิ.
ตถาคตสฺส ตํ สุตฺวาว เอโกภาโส อโหสิ. อถ นํ สตฺถา อาห
"มา ภายิ มหาราช, ตว อนฺตราโย นตฺถิ, ปาปกมฺมิโน สตฺตา
อตฺตโน ทุกฺขํ อาวิกโรนฺตา เอวมาหํสูติ. "กึ ปน เตหิ ภนฺเต
กตนฺติ. ภควา เตสํ กมฺมํ อาจิกฺขิตุํ "เตนหิ มหาราช สุณาหีติ
วตฺวา อตีตํ อาหริ:
       "อตีเต วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ, กสฺสโป ภควา โลเก
อุปฺปชฺชิตฺวา วีสติยา ขีณาสวสหสฺเสหิ สทฺธึ จาริกํ จรมาโน
พาราณสึ อคมาสิ. พาราณสีวาสิโน เทฺวปิ ตโยปิ พหุตราปิ เอกโต
หุตฺวา อาคนฺตุกทานํ ปวตฺตยึสุ. ตทา พาราณสิยํ
จตฺตาฬีสโกฏิวิภวา จตฺตาโร เสฏฺิปุตฺตา สหายกา อเหสุํ. เต มนฺตยึสุ
"อมฺหากํ เคเห พหุธนํ, เตน กึ กโรมาติ. เอวรูเป พุทฺเธ
จาริกญฺจรมาเน, "ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม, สีลํ รกฺขิสฺสามาติ อวตฺวา
เตสุ เอโก ตาว เอวมาห "ติขิณํ สุรํ ปิวนฺตา มธุรมํสํ ขาทนฺตา
วิจริสฺสาม, อิทํ อมฺหากํ ชีวิตํ สผลนฺติ. อปโร เอวมาห "ติวสฺสิกํ
คนฺธสาลิตณฺฑุลภตฺตํ นานคฺครเสหิ ภุญฺชนฺตา วิจริสฺสามาติ. อปโร
เอวมาห "นานปฺปการํ ขชฺชวิกตึ ปาจาเปตฺวา ขาทนฺตา วิจริสฺสามาติ.
อปโร เอวมาห "สมฺม อญฺปิ กิญฺจิ น กริสฺสาม, `ธนํ
ทสฺสามาติ วุตฺเต, อนิจฺฉมานา นาม อิตฺถิโย นตฺถิ; ตสฺมา ธนํ
ปโยเชตฺวา ปโลเภตฺวา ปรทาริกกมฺมํ กริสฺสามาติ. "สาธุ สาธูติ
สพฺเพ ตสฺส กถาย อฏฺสุ. เต ตโต ปฏฺาย อภิรูปานํ อิตฺถีนํ ธนํ
เปเสตฺวา วิสติวสฺสสหสฺสานิ ปรทาริกกมฺมํ กตฺวา กาลํ กตฺวา
อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺตา. เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ นิรเย ปจิตฺวา ตตฺถ
กาลํ กตฺวา ปกฺกาวเสเสน สฏฺิโยชนิกาย โลหกุมฺภิยา นิพฺพตฺติตฺวา
ตึสาย วสฺสสหสฺเสหิ เหฏฺิมตลํ ปตฺวา ปุน ตึสาย วสฺสสหสฺเสหิ
กุมฺภิมุขํ ปตฺวา เอเกกํ คาถํ วตฺตุกามา หุตฺวา วตฺตุํ อสกฺโกนฺตา
เอเกกํ อกฺขรํ วตฺวา ปุน ปริวตฺติตฺวา กุมฺภิเมว ปวิฏฺา, วเทหิ
มหาราช, ปมํ เต กึสทฺโท นาม สุโตติ. "ทุอิติ ภนฺเต สทฺโทติ.
สตฺถา เตน อปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตคาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต
เอวมาห
         "ทุชฺชีวิตมชีวิมฺหา,       เยสนฺโน น ททามฺห เส
          วิชฺชมาเนสุ โภเคสุ     ทีปํ นากมฺห อตฺตโนติ. ๑-
อถ รญฺโ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ ปกาเสตฺวา "กินฺเต มหาราช
ทุติยสทฺโท, ตติยสทฺโท, จตุตฺถสทฺโท สุโตติ ปุจฺฉิตฺวา,
"เอวนฺนามาติ วุตฺเต, อวเสสํ ปริปูเรนฺโต อาห
         "สฏฺี วสฺสสหสฺสานิ      ปริปุณฺณานิ สพฺพโส
          นิรเย ปจฺจมานานํ,     กทา อนฺโต ภวิสฺสติ?
          นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต  น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ;
          ตทา หิ ปกตํ ปาปํ      มม ตุยฺหญฺจ มาริสา.
          โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา   โยนึ ลทฺธาน มานุสึ
          วทญฺู สีลสมฺปนฺโน      กาหามิ กุสลํ พหุนฺติ.
       ปฏิปาฏิยา อิมา คาถา วตฺวา อตฺถํ ปกาเสตฺวา "อิติ โข
มหาราช เต จตฺตาโร ชนา เอเกกํ คาถํ วตฺตุกามา วตฺตุํ อสกฺโกนฺตา
เอเกกเมว อกฺขรํ วตฺวา ปุน ตํ โลหกุมฺภิเมว ปวิฏฺาติ อาห.
       รญฺา กิร ปเสนทิโกสเลน ตสฺส สทฺทสฺส สุตกาลโต
ปฏฺาย เต เหฏฺา ภสฺสนฺตา เอว อชฺชาปิ เอกํ วสฺสสหสฺสํ
นาติกฺกมนฺติ. รญฺโ ตํ เทสนํ สุตฺวา มหาสํเวโค อุปฺปชฺชิ. โส
"ภาริยํ วติทํ ปรทาริกกมฺมํ นาม, เอกํ กิร พุทฺธนฺตรํ อวีจินิรเย
ปจิตฺวา ตโต จุตา สฏฺิโยชนิกาย โลหกุมฺภิยา นิพฺพตฺติตฺวา
ฏฺสฏฺิวสฺสสหสฺสานิ ๒- ปจิตฺวา, เอวํปิ เตสํ ทุกฺขา มุจฺจนกาโล
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. เปต. ๒๖/๒๕๗. ๒. สี. ม. ยุ. ตตฺถ สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ.
น ปญฺายติ; อหมฺปิ ปรทาเร สิเนหํ กตฺวา สพฺพรตฺตึ นิทฺทํ น ลภึ,
อิทานิ อิโต ปฏฺาย ปรทาเร มานสํ น พนฺธิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา
ตถาคตํ อาห "ภนฺเต อชฺช มยา รตฺติยา ทีฆภาโว าโตติ.
โสปิ ปุริโส ตตฺเถว นิสินฺโน ตํ กถํ สุตฺวา "ลทฺโธ เม พลวปฺปจฺจโยติ
สตฺถารํ อาห "ภนฺเต รญฺา ตาว อชฺช รตฺติยา ทีฆภาโว
าโต, อหํ ปน หีโย สยเมว โยชนสฺส ทีฆภาวํ อญฺาสินฺติ.
สตฺถา ทฺวินฺนมฺปิ กถํ สํสนฺเทตฺวา "เอกจฺจสฺส รตฺติ ทีฆา โหติ,
เอกจฺจสฺส โยชนํ ทีฆํ โหติ, พาลสฺส ปน สํสาโร ทีโฆติ วตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "ทีฆา ชาครโต รตฺติ          ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ
          ทีโฆ พาลาน สํสาโร         สทฺธมฺมํ อวิชานตนฺติ.
       ตตฺถ "ทีฆาติ: รตฺติ นาเมสา ติยามมตฺตาว, ชาครนฺตสฺส
ปน ทีฆา โหติ ทิคุณติคุณา วิย หุตฺวา ขายติ; ตสฺสา ทีฆภาวํ
อตฺตานํ มงฺกุณสงฺฆสฺส ภตฺตํ กตฺวา ยาว สุริยุคฺคมนา สมฺปริวตฺตกํ
เสมาโน มหากุสีโตปิ สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สิริสยเน สยมาโน
กามโภคีปิ น ชานาติ, สพฺพรตฺตึ ปน ปธานํ ปทหนฺโต โยคาวจโร จ
ธมฺมกถํ กเถนฺโต ธมฺมกถิโก จ อาสนสมีเป นิสีทิตฺวา ธมฺมํ
สุณนฺโต จ สีสโรคาทีหิ ผุฏฺโ วา หตฺถปาทจฺเฉทาทีนิ ปตฺโต วา
เวทนาภิภูโต  จ รตฺตึ มคฺคปฏิปนฺโน อทฺธิโก จ ชานาติ. โยชนนฺติ:
โยชนมฺปิ จตุคฺคาวุตมตฺตเมว, สนฺตสฺส ปน กิลนฺตสฺส ทีฆํ โหติ
ทฺวิคุณํ ติคุณํ วิย ขายติ. สกลทิวสํ หิ มคฺคํ คนฺตฺวา กิลนฺโต
ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "ปุรโต คาโม กีวทูโรติ ปุจฺฉิตฺวา,
"โยชนนฺติ วุตฺเต, โถกํ คนฺตฺวา อปรมฺปิ ปุจฺฉิตฺวา, เตนาปิ "โยชนนฺติ
วุตฺเต, ปุน โถกํ คนฺตฺวา อปรํปิ ปุจฺฉติ. โสปิ "โยชนนฺติ วทติ, เต
ปุจฺฉิตปุจฺฉิตา "โยชนนฺติ วทนฺติ; "ทีฆํ วติทํ โยชนนฺติ เอกํ โยชนํ
เทฺว ตีณิ โยชนานิ วิย มญฺติ. พาลานนฺติ: อิธโลกปรโลกตฺถํ
ปน อชานนฺตานํ พาลานํ สํสารวฏฺฏสฺส ปริยนฺตํ กาตุํ อสกฺโกนฺตานํ,
ยํ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิกาทิเภทํ สทฺธมฺมํ ตฺวา สํสารสฺส อนฺตํ
กโรนฺติ, ตํ สทฺธมฺมํ อวิชานตํ สํสาโร ทีโฆ นาม โหติ. โส หิ
อตฺตโน ธมฺมตาย เอว ทีโฆ นาม. วุตฺตมฺปิเจตํ ๑- "อนมตคฺโคยํ
ภิกฺขเว สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺายตีติ. พาลานํ ปน ปริยนฺตํ
กาตุํ อสกฺโกนฺตานํ อติทีโฆเอวาติ.
       เทสนาวสาเน โส ปุริโส โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต. อญฺเปิ พหู
โสตาปตฺติผลาทีนิ ปตฺตา. มหาชนสฺส สาตฺถิกา เทสนา ชาตาติ.
       ราชา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺโตว เต สตฺเต พนฺธนา
โมเจสิ. ตตฺถ อิตฺถีปุริสา พนฺธนา มุตฺตา สีสํ นหาตฺวา สกานิ
เคหานิ คจฺฉนฺตา "จิรญฺชีวตุ โน อยฺยา มลฺลิกา เทวี, ยํ นิสฺสาย
ชีวิตํ ลภิมฺหาติ มลฺลิกาย คุณํ กถยึสุ. สายณฺหสมเย ธมฺมสภายํ กถํ
สมุฏฺาเปสุํ "อโห ปณฺฑิตา วตายํ มลฺลิกา อตฺตโน ปญฺ นิสฺสาย
เอตฺตกสฺส ชนสฺส ชีวิตทานํ อทาสีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. นิทาน. ๑๖/๒๑๒.
วุตฺเต, "น ภิกฺขเว มลฺลิกา อิทาเนว อตฺตโน ปญฺ นิสฺสาย
มหาชนสฺส ชีวิตทานํ เทติ, ปุพฺเพปิ อทาสิเยวาติ วตฺวา ตมตฺถํ
ปกาเสนฺโต อตีตํ อาหริ:
       อตีเต พาราณสีรญฺโ ปุตฺโต เอกํ นิโคฺรธรุกฺขํ อุปสงฺกมิตฺวา
ตตฺถ นิพฺพตฺตาย เทวตาย อายาจิ "สามิ เทวราช อิมสฺมึ
ชมฺพุทีเป เอกสตราชาโน เอกสตอคฺคมเหสิโย, สจาหํ ปิตุ อจฺจเยน
รชฺชํ ลภิสฺสามิ, เอเตสํ คลโลหิเตน พลึ กริสฺสามีติ. โส, ปิตริ
กาลกเต, รชฺชํ ปตฺวา "เทวตาย เม อานุภาเวน รชฺชํ ปตฺตํ,
พลิมสฺสา กริสฺสามีติ มหติยา เสนาย นิกฺขมิตฺวา เอกํ ราชานํ
อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา เตน สทฺธึ อปรมฺปิ อปรมฺปีติ สพฺเพ
ราชาโน อตฺตโน วเส กตฺวา สทฺธึ อคฺคมเหสีหิ อาทาย คจฺฉนฺโต,
อุคฺคเสนสฺส นาม สพฺพกนิฏฺสฺส รญฺโ ธมฺมทินฺนา นาม อคฺคมเหสี
ครุคพฺภา, ตํ โอหาย คนฺตฺวา "เอตฺตกํ ชนํ วิสปานกํ
ปาเยตฺวา มาเรสฺสามีติ รุกฺขมูลํ โสธาเปสิ.
       เทวตา จินฺเตสิ "อยํ ราชา เอตฺตเก ราชาโน คณฺหนฺโต มํ
นิสฺสาย คณฺหาติ, เตสํ คลโลหิเตน มยฺหํ พลิกมฺมํ กาตุกาโม, สเจ
ปนายํ เอเต ฆาเตสฺสติ, ชมฺพุทีเป ราชวํโส อุจฺฉิชฺชิสฺสติ, รุกฺขมูลํปิ
เม อสุจิ ภวิสฺสติ, สกฺขิสฺสามิ นุ โข ตํ นิวาเรตุนฺติ. สา อุปธาเรนฺตี
"นาหํ สกฺขิสฺสามีติ ตฺวา อญฺ เทวตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ
อาโรเจตฺวา "ตฺวํ สกฺขิสฺสสีติ อาห. ตายปิ ปฏิกฺขิตฺตา อญฺปิ
อญฺปีติ เอวํ สกลจกฺกวาฬเทวตาโย อุปสงฺกมิตฺวา ตาหิปิ
ปฏิกฺขิตฺตา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา "มยํ น สกฺโกม, อมฺหากํ
ปน ราชา อมฺเหหิ ปุญฺเน จ ปญฺาย จ วิสิฏฺโ, ตํ ปุจฺฉาติ
เตหิปิ ปฏิกฺขิตฺตกาเล สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ๑-
"เทว ตุมฺเหสุ อปฺโปสฺสุกฺกตฺตํ อาปนฺเนสุ, ขตฺติยวํโส อุจฺฉิชฺชิสฺสติ,
ตสฺส ปฏิสรณํ โหถาติ อาห. สกฺโก "อหํปิ ตํ ปฏิพาหิตุํ น
สกฺขิสฺสามิ, อุปายํ ปน เต วกฺขามีติ วตฺวา อุปายํ อาจิกฺขิ "คจฺฉ
ตฺวํ, รญฺโ ปสฺสนฺตสฺเสว, รตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา อตฺตโน รุกฺขโต
นิกฺขมิตฺวา คมนาการํ ทสฺเสหิ, อถ ตํ ราชา `เทวตา เม คจฺฉติ,
นิวตฺตาเปสฺสามิ  นนฺติ นานปฺปกาเรน ยาจิสฺสติ, อถ นํ วเทยฺยาสิ
`ตฺวํ `เอกสตราชาโน สทฺธึ อคฺคมเหสีหิ อาเนตฺวา เตสํ คลโลหิเตน
พลึ กริสฺสามีติ มยฺหํ อายาจิตฺวา อุคฺคเสนสฺส รญฺโ เทวึ โอหาย
อาคโต; นาหํ ตาทิสสฺส มุสาวาทิสฺส พลึ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามีติ; เอวํ กิร
วุตฺเต, ราชา ตํ อานาเปสฺสติ, สา รญฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตฺตกสฺส
ชนสฺส ชีวิตทานํ ทสฺสตีติ. อิมินา การเณน สกฺโก เทวตาย อิมํ
อุปายํ อาจิกฺขิ. เทวตา ตถา อกาสิ. ราชาปิ ตํ อานาเปสิ.
        สา อาคนฺตฺวา เตสํ ราชูนํ ปริยนฺเต นิสินฺนมฺปิ อตฺตโน
ราชานเมว วนฺทิ. ราชา "มยิ สพฺพเสฏฺเก ิเต, สพฺพกนิฏฺ อตฺตโน
สามิกํ วนฺทตีติ ตสฺสา กุชฺฌิ. อถ นํ สา อาห "กึ มยฺหํ ตยิ
ปฏิพทฺธํ, อยํ ปน เม สามิโก อิสฺสริยสฺส ทาตา, อิมํ อวนฺทิตฺวา
กสฺมา ตํ วนฺทิสฺสามีติ. รุกฺขเทวตา, ปสฺสนฺตสฺเสว ตสฺส ชนสฺส,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ตํ ปุจฺฉาติ วทึสุ. สา คนฺตฺวา สกฺกสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา.
"เอวํ ภทฺเท, เอวํ ภทฺเทติ วตฺวา ตํ ปุปฺผมุฏฺินา ปูเชสิ. ปุน
ราชา อาห "สเจ มํ น วนฺทสิ, มยฺหํ รชฺชสิริทายิกํ เอวํ มหานุภาวํ
เทวตํ กสฺมา น วนฺทสีติ. "มหาราช ตยา อตฺตโน ปุญฺเ ตฺวา
ราชาโน คหิตา, น เทวตาย คเหตฺวา ทินฺนาติ. ปุนปิ ตํ เทวตา
"เอวํ ภทฺเท, เอวํ ภทฺเทติ วตฺวา ตเถว ปูเชสิ. ปุน สา ราชานํ
อาห "ตฺวํ `เทวตาย เม เอตฺตกา ราชาโน คเหตฺวา ทินฺนาติ
วเทสิ, อิทานิ เต เทวตาย  อุปริ วามปสฺเส รุกฺโข อคฺคินา ทฑฺโฒ,
สา ตํ อคฺคึ นิพฺพาเปตุํ กสฺมา นาสกฺขิ, ยทิ เอวํ มหานุภาวาติ.
ปุนปิ ตํ เทวตา "เอวํ ภทฺเท, เอวํ ภทฺเทติ วตฺวา ตเถว ปูเชสิ.
สา กถยมานา ิตา โรทิ เจว หสิ จ. อถ นํ ราชา "กึ
อุมฺมตฺติกาสีติ อาห. "กสฺมา เทว เอวํ วเทสิ, น มาทิสิโย
อุมฺมตฺติกา โหนฺตีติ. "อถ กึการณา โรทสิ เจว หสิ จาติ. "สุณาหิ
มหาราช; อหญฺหิ อตีเต กุลธีตา หุตฺวา ปติกุเล วสนฺตี สามิกสฺส
สหายกํ ปาหุนกํ อาคตํ ทิสฺวา ตสฺส ภตฺตํ ปจิตุกามา `มํสํ
อาหราติ ทาสิยา กหาปณํ ทตฺวา, ตาย มํสํ อลภิตฺวา อาคตาย
`นตฺถิ มํสนฺติ วุตฺเต, เคหสฺส ปจฺฉิมภาเค สยิตาย เอฬิกาย สีสํ
ฉินฺทิตฺวา ภตฺตํ สมฺปาเทสึ; สาหํ เอกิสฺสา เอฬิกาย สีสํ ฉินฺทิตฺวา
นิรเย ปจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ตสฺสา โลมคณนาย สีสจฺเฉทํ ปาปุณึ;
ตฺวํ เอตฺตกํ ชนํ วธิตฺวา กทา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสสีติ เอวํ มหนฺตํ
ตว ทุกฺขํ อนุสฺสรนฺตี โรทามีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
         "เอกิสฺสา กณฺ ฉินฺทิตฺวา      โลมคณนาย ปจฺจิสํ
          พหุนฺนํ กณฺเ เฉตฺวาน       กถํ กาหสิ ขตฺติยาติ.
       "อถ กสฺมา เต หสิตนฺติ. "เอตสฺมา ทุกฺขา มุตฺตมฺหีติ
ตุสิตฺวา หสึ มหาราชาติ. ปุนปิ ตํ เทวตา "เอวํ ภทฺเท, เอวํ
ภทฺเทติ วตฺวา ปุปฺผมุฏฺินา ปูเชสิ. ราชา "อโห ภาริยํ เม กมฺมํ,
อยํ กิร เอกํ เอฬิกํ วธิตฺวา นิรเย ปจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน
ตสฺสา โลมคณนาย สีสจฺเฉทํ ปาปุณิ, อหํ เอตฺตกํ ชนํ วธิตฺวา
กทา โสตฺถึ ปาปุณิสฺสามีติ สพฺเพ ราชาโน โมเจตฺวา อตฺตนา
มหลฺลกตเร วนฺทิตฺวา ทหรตรานํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห สพฺเพ ขมาเปตฺวา
สกสกฏฺานเมว ปหิณิ.
       สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา "เอวํ ภิกฺขเว น อิทาเนว
มลฺลิกา อตฺตโน ปญฺ นิสฺสาย มหาชนสฺส ชีวิตทานํ เทติ, ปุพฺเพปิ
อทาสิเยวาติ วตฺวา อตีตํ สโมธาเนสิ "ตทา พาราณสีราชา
ปเสนทิโกสโล อโหสิ, ธมฺมทินฺนา เทวี มลฺลิกา, รุกฺขเทวตา อหเมวาติ.
เอวํ อตีตํ สโมธาเนตฺวา ปุน ธมฺมํ เทเสนฺโต "ภิกฺขเว ปาณาติปาโต
นาม อกตฺตพฺพยุตฺตโก, ปาณาติปาติโน หิ ทีฆรตฺตํ โสจนฺตีติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "เอวญฺเจ สตฺตา ชาเนยฺยุํ       ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโว;
         น ปาโณ ปาณินํ หญฺเ         ปาณฆาตี หิ โสจตีติ. ๑-
                        อญฺตรปุริสวตฺถุ.
                         ----------
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๖. ตทฏฺกถา. ๑/๒๕๓.
           ๒. มหากสฺสปตฺเถรสฺสสทฺธิวิหาริกวตฺถุ. (๔๖)
       "จรญฺเจ นาธิคจฺเฉยฺยาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ
วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิ.
       เทสนา ราชคเห สมุฏฺิตา. เถรํ กิร ราชคหํ นิสฺสาย
ปิปฺผลิคุหายํ วสนฺตํ เทฺว สทฺธิวิหาริกา อุปฏฺหึสุ. เตสุ เอโก สกฺกจฺจํ
วตฺตํ กโรติ, เอโก เตน กตํ วตฺตํ อตฺตนา กตํ วิย ทสฺเสนฺโต
มุโขทกทนฺตกฏฺานํ ปฏิยาทิตภาวํ ตฺวา "ภนฺเต มุโขทกทนฺตกฏฺานิ
ปฏิยาทิตานิ, มุขํ โธวถาติ วทติ, ปาทโธวนนหานาทิกาเลปิ
เอวเมว วทติ. อิตโร จินฺเตสิ "อยํ นิจฺจกาลํ มยา กตํ วตฺตํ
อตฺตนา กตํ วิย ทสฺเสติ, โหตุ, กตฺตพฺพมสฺส ๑- กริสฺสามีติ; ตสฺส
ภุญฺชิตฺวา สุปนฺตสฺเสว, นหาโนทกํ ตาเปตฺวา เอกสฺมึ กุเฏ กตฺวา
ปิฏฺิโกฏฺเก เปสิ, อุทกตาปนภาชเน ปน นาฬิมตฺตํ อุทกํ เสเสตฺวา
อุสุมํ มุญฺจนฺตํ เปสิ. อิตโร สายณฺหสมเย ปพุชฺฌิตฺวา อุสุมํ
นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา "อุทกํ ตาเปตฺวา โกฏฺเก อุทกํ ปิตํ ภวิสฺสตีติ
เวเคน คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต โกฏฺเก อุทกํ ปิตํ,
นหายถาติ วตฺวา เถเรน สทฺธึเยว โกฏฺกํ ปาวิสิ. เถโร อุทกํ
อปสฺสนฺโต "กหํ อุทกํ อาวุโสติ อาห. ทหโร อคฺคิสาลํ คนฺตฺวา
ภาชเน อุฬุงฺกํ โอตาเรตฺวา ตุจฺฉภาวํ ตฺวา "ปสฺสถ ทุพฺพินีตสฺส
กมฺมํ, ตุจฺฉภาชนํ อุทฺธเน อาโรเปตฺวา กุหึ คโต, อหํ `โกฏฺเก
อุทกนฺติ สญฺาย อาโรเจสินฺติ อุชฺฌายนฺโต ฆฏํ อาทาย ติตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กตฺตพฺพยุตฺตมสฺส.
อคมาสิ. อิตโรปิ ปิฏฺิโกฏฺกโต อุทกํ อาหริตฺวา โกฏฺเก เปสิ.
เถโรปิ จินฺเตสิ "อยํ ทหโร `อุทกํ เม ตาเปตฺวา โกฏฺเก ปิตํ, เอถ,
ภนฺเต นหายถาติ วตฺวา อิทานิ อุชฺฌายนฺโต ฆฏํ อาทาย ติตฺถํ
คจฺฉติ, กินฺนุ โข เอตนฺติ อุปธาเรนฺโต "เอตฺตกํ กาลํ เอส ทหโร
อิมินา กตํ วตฺตํ อตฺตนา กตํ วิย ปกาเสสีติ ตฺวา สายํ อาคนฺตฺวา
นิสินฺนสฺส โอวาทํ อทาสิ "อาวุโส ภิกฺขุนา นาม อตฺตนา กตเมว
`กตนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, โน อกตํ; ตฺวํ อิทานิ `โกฏฺเก อุทกํ ปิตํ,
นหายถ ภนฺเตติ วตฺวา, มยิ ปวิสิตฺวา ิเต, ฆฏํ อาทาย อุชฺฌายนฺโต
คจฺฉสิ; ปพฺพชิตสฺส นาม เอวํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ. โส "ปสฺสถ
เถรสฺส กมฺมํ, อุทกมตฺตํ นิสฺสาย มํ เอวํ วเทสีติ กุชฺฌิตฺวา
ปุนทิวเส เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย น ปาวิสิ. เถโร อิตเรน สทฺธึ เอกํ
ปเทสํ อคมาสิ. โส, ตสฺมึ คเต, เถรสฺส อุปฏฺากกุลํ คนฺตฺวา
"เถโร กหํ ภนฺเตติ ปุฏฺโ "เถรสฺส อผาสุกํ ชาตํ, วิหาเรเยว
นิสินฺโนติ อาห. "กึ ปน ภนฺเต ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. "เอวรูปํ กิร
นาม อาหารํ เทถาติ. เตน วุตฺตนิยาเมเนว สมฺปาเทตฺวา อทํสุ. โส
อนฺตรามคฺเคว ตํ ภุญฺชิตฺวา วิหารํ คโต. เถโรปิ คตฏฺาเน มหนฺตํ
สุขุมวตฺถํ ลภิตฺวา อตฺตนา สทฺธึ คตทหรสฺส อทาสิ.  โส ตํ รชิตฺวา
อตฺตโน นิวาสนปารุปนํ อกาสิ. เถโร ปุนทิวเส ตํ อุปฏฺากกุลํ
คนฺตฺวา, "ภนฺเต `ตุมฺหากํ กิร อผาสุกํ ชาตนฺติ อมฺเหหิ ทหเรน
วุตฺตนิยาเมเนว ปฏิยาเทตฺวา อาหาโร เปสิโต, ปริภุญฺชิตฺวา โว
ผาสุกํ ชาตนฺติ วุตฺเต, ตุณฺหี อโหสิ. วิหารํ ปน คนฺตฺวา ตํ ทหรํ
สายํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ เอวมาห "อาวุโส ตยา กิร หีโย เอวํ
นาม กตํ, อิทํ ปพฺพชิตานํ อนนุจฺฉวิกํ, วิญฺตฺตึ กตฺวา ภุญฺชิตุํ น
วฏฺฏตีติ. โส กุชฺฌิตฺวา เถเร อาฆาตํ พนฺธิ "ปุริมทิวเส อุทกมตฺตํ
นิสฺสาย มํ มุสาวาทึ กตฺวา อชฺช อตฺตโน อุปฏฺากกุเล ภตฺตมุฏฺิยา
ภุตฺตการณา มํ `วิญฺตฺตึ กตฺวา ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ วเทสิ,
วตฺถมฺปิ เตน อตฺตโน อุปฏฺากสฺเสว ทินฺนํ; อโห เถรสฺส ภาริยํ
กมฺมํ, ชานิสฺสามิสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกนฺติ; ปุนทิวเส เถเร คามํ
ปวิสนฺเต, สยํ วิหาเร โอหียิตฺวา ทณฺฑํ คเหตฺวา ปริโภคภาชนาทีนิ
ภินฺทิตฺวา เถรสฺส ปณฺณสาลาย อคฺคึ ทตฺวา, ยํ น ฌายติ, ตํ
มุคฺคเรน ปหรนฺโต ภินฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปลาโต กาลํ กตฺวา
อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติ. มหาชโน กถํ สมุฏฺาเปสิ "เถรสฺส
กิร สทฺธิวิหาริโก โอวาทมตฺตํ อสหนฺโต กุชฺฌิตฺวา ปณฺณสาลํ
ฌาเปตฺวา ปลาโตติ.
       อเถโก ภิกฺขุ อปรภาเค ราชคหา นิกฺขมิตฺวา สตฺถารํ
ทฏฺุกาโม เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถารา ปฏิสนฺถารํ
กตฺวา "กุโต อาคโตสีติ ปุฏฺโ "ราชคหโต ภนฺเตติ อาห. "มม
ปุตฺตสฺส มหากสฺสปสฺส ขมนียนฺติ. "ขมนียํ ภนฺเต, เอโก ปนสฺส
สทฺธิวิหาริโก โอวาทมตฺเตน กุชฺฌิตฺวา ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา
ปลาโตติ. สตฺถา "น โส อิทาเนว โอวาทํ สุตฺวา กุชฺฌติ, ปุพฺเพปิ
กุชฺฌิเยว; น จ อิทาเนว กุฏึ ทูเสติ, ปุพฺเพปิ ทูเสสิเยวาติ วตฺวา
อตีตํ อาหริ:
         "อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต,
หิมวนฺตปฺปเทเส เอโก สิงฺคิลสกุโณ กุลาวกํ กตฺวา วสิ. อเถกทิวสํ เทเว
วสฺสนฺเต, เอโก มกฺกโฏ สีเตน กมฺปมาโน ตํ ปเทสํ อคมาสิ.
สิงฺคิโล ตํ ทิสฺวา คาถมาห
         "มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ        หตฺถปาทา จ วานร
          อถ เกน นุ วณฺเณน        อคารนฺเต น วิชฺชตีติ. ๑-
     มกฺกโฏ "กิญฺจาปิ เม หตฺถปาทา อตฺถิ, ยาย ปน ปญฺาย
วิจาเรตฺวา อคารํ กเรยฺยํ, สา เม ปญฺา นตฺถีติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ
ปกาเสตุกาโม อิมํ คาถมาห
         "มนุสฺสสฺเสว เม สีสํ        หตฺถปาทา จ สิงฺคิล,
          ยาหุ เสฏฺา มนุสฺเสสุ,     สา เม ปญฺา น วิชฺชตีติ. ๑-
     อถ นํ "เอวรูปสฺส ตว กถํ ฆราวาโส อิชฺฌิสฺสตีติ ครหนฺโต
สิงฺคิโล อิมํ คาถาทฺวยมาห
         "อนวฏฺิตจิตฺตสฺส           ลหุจิตฺตสฺส ทุพฺภิโน
          นิจฺจํ อทฺธุวสีลสฺส          สุขภาโว น วิชฺชติ.
          โส กรสฺสานุภาวํ ตฺวํ       วีติวตฺตสฺสุ สีลิยํ,
          สีตวาตปริตฺตาณํ           กรสฺสุ กุฏิกํ กปีติ. ๑-
     มกฺกโฏ "อยํ มํ อนวฏฺิตจิตฺตํ ลหุจิตฺตํ มิตฺตทุพฺภึ อทฺธุวสีลํ
กโรติ, อิทานิสฺส ทุพฺภิภาวํ ทสฺเสสฺสามีติ กุลาวกํ วิทฺธํเสตฺวา
วิปฺปกฺกีริ. สกุโณ, ตสฺมึ กุลาวกํ คณฺหนฺเตเยว, เอเกน ปสฺเสน
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. จตุกฺก. ๒๗/๑๒๔. ตทฏฺกถา. ๔/๓๑๕.
นิกฺขมิตฺวา ปลายิ.
       สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ "ตทา
มกฺกโฏ กุฏิทูสกภิกฺขุ อโหสิ, สิงฺคิลสกุโณ กสฺสโปติ, ชาตกํ
สโมธาเนตฺวา "เอวํ ภิกฺขเว น อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โส โอวาเท
กุชฺฌิตฺวา กุฏึ ทูเสสิ; มม ปุตฺตสฺส กสฺสปสฺส เอวรูเปน พาเลน
สทฺธึ วสนโต เอกกสฺเสว นิวาโส เสยฺโยติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
         "จรญฺเจ นาธิคจฺเฉยฺย,        เสยฺยํ  สทิสมตฺตโน,
          เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา,        นตฺถิ พาเล สหายตาติ.
       ตตฺถ "จรนฺติ: อิริยาปถจารํ อคฺคเหตฺวา มนสา จาโร
เวทิตพฺโพ, กลฺยาณมิตฺตํ ปริเยสนฺโตติ อตฺโถ. เสยฺยํ สทิสมตฺตโนติ:
อตฺตโน สีลสมาธิปญฺาคุเณหิ อธิกตรํ วา สทิสํ วา น ลเภยฺย เจ.
เอกจริยนฺติ: เอเตสุ หิ เสยฺยํ ลภมาโน สีลาทีหิ วฑฺฒติ, สทิสํ
ลภมาโน น ปริหายติ, หีเนน ปน  สทฺธึ เอกโต วสนฺโต เอกโต
สมฺโภคปริโภคํ กโรนฺโต สีลาทีหิ ปริหายติ. เตน วุตฺตํ "เอวรูโป
ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ, อญฺตฺร
อนุทฺทยาย อญฺตฺร อนุกมฺปายาติ. ตสฺมา สเจ การุญฺ ปฏิจฺจ
"อยํ มํ นิสฺสาย สีลาทีหิ วฑฺฒิสฺสตีติ ตมฺหา ปุคฺคลา กิญฺจิ
อปฺปจฺจาสึสนฺโต ตํ สงฺคณฺหิตุํ สกฺโกติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ
สกฺโกติ, เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา เอกีภาวเมว ถิรํ กตฺวา สพฺพิริยาปเถสุ
เอกโกว วิหเรยฺย. กึการณา? นตฺถิ พาเล สหายตาติ:
สหายตา นาม จูฬสีลํ มชฺฌิมสีลํ มหาสีลํ ทส กถาวตฺถูนิ เตรส
ธูตงฺคคุณา วิปสฺสนาคุณา จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ ติสฺโส
วิชฺชา ฉ อภิญฺา, อยํ สหายตาคุโณ พาลํ นิสฺสาย นตฺถีติ.
       เทสนาวสาเน อาคนฺตุกภิกฺขุ โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต. อญฺเปิ
พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา
อโหสีติ.
               มหากสฺสปตฺเถรสฺสสทฺธิวิหาริกวตฺถุ.
                    ---------------
                 ๓. อานนฺทเสฏฺิวตฺถุ. (๔๗)
       "ปุตฺตา มตฺถิ ธนมตฺถีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ
วิหรนฺโต อานนฺทเสฏฺึ อารพฺภ กเถสิ.
       สาวตฺถิยํ กิร อานนฺทเสฏฺี นาม อสีติโกฏิวิภโว มหามจฺฉรี
อโหสิ. โส อนฺวฑฺฒมาสํ าตเก สนฺนิปาเตตฺวา ปุตฺตํ มูลสิรึ
นาม ตีสุ เวลาสุ เอวํ โอวทติ "อิทํ จตฺตาฬีสโกฏิธนํ พหูติ สญฺ
มา อกริ, วิชฺชมานํ ธนํ น ทาตพฺพํ, นวํ ธนํ อุปฺปาเทตพฺพํ, ๑-
เอเกกมฺปิ หิ กหาปณํ วยํ กโรนฺตสฺส, ธนํ ขิยเตว; ตสฺมา
           อญฺชนานํ ขยํ ทิสฺวา     อุปจิกานญฺจ อาจยํ
           มธูนญฺจ สมาหารํ       ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ.
       โส อปเรน สมเยน อตฺตโน ปญฺจมหานิธึ ปุตฺตสฺส
อนาจิกฺขิตฺวา ธนนิสฺสิโต มจฺเฉรมลมลิโน กาลํ กตฺวา, ตสฺเสว นครสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. นิปฺผาเทตพฺพํ.
เอกสฺมึ ทฺวารคามเก จณฺฑาลานํ กุลสหสฺสํ ปฏิวสติ; ตตฺเถกิสฺสา
จณฺฑาลิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ราชา ตสฺส กาลกิริยํ สุตฺวา
ปุตฺตมสฺส มูลสิรึ ปกฺโกสาเปตฺวา เสฏฺิฏฺาเน เปสิ. ตมฺปิ
จณฺฑาลกุลสหสฺสํ เอกโตว ภติยา กมฺมํ กตฺวา ชีวมานํ ตสฺส
ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย เนว ภตึ ลภติ น ยาปนมตฺตโต
ปรํ ภตฺตปิณฺฑมฺปิ. เต "มยํ เอตรหิ กมฺมํ กโรนฺตาปิ ปิณฺฑมตฺตํ น
ลภาม, อมฺหากํ อนฺตเร กาลกณฺณิยา ภวิตพฺพนฺติ เทฺว โกฏฺาสา
หุตฺวา, ยาว ตสฺส มาตาปิตโร วิสุํ โหนฺติ, ตาว วิภชิตฺวา "อิมสฺมึ
กุเล กาลกณฺณี อุปฺปนฺนาติ ตสฺส มาตรํ นีหรึสุ. ยาวสฺสา โส
กุจฺฉิคโต, ตาว ยาปนมตฺตมฺปิ กิจฺเฉน ลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ. ตสฺส
หตฺถปาทา จ อกฺขีนิ จ กณฺณา จ นาสา จ มุขญฺจ น ยถาฏฺาเน
อเหสุํ. โส เอวรูเปน องฺคเวกลฺเลน สมนฺนาคโต ปํสุปิสาจโก วิย
อติวิย วิรูโป อโหสิ. เอวํ สนฺเตปิ, นํ มาตา น ปริจฺจชิ. มาตุ กุจฺฉิยํ
วสิตปุตฺตสฺมึ หิ สิเนโห พลวา โหติ. สา ตํ กิจฺเฉน โปสยมานา, ตํ
อาทาย คตทิวเส กิญฺจิ อลภิตฺวา, เคเห กตฺวา สยเมว คตทิวเส ภตึ
ลภติ. อถ นํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิตุํ สมตฺถกาเล สา กปาลํ
หตฺเถ เปตฺวา "ตาต มยา ตํ นิสฺสาย มหาทุกฺขํ ปตฺตํ, ๑- อิทานิ น
สกฺโกมิ ตํ โปเสตุํ, อิมสฺมึ นคเร กปณทฺธิกาทีนํ ปฏิยตฺตภตฺตาทีนิ
อตฺถิ, ตตฺถ ภิกฺขาย จริตฺวา ชีวาหีติ ตํ วิสฺสชฺเชสิ. โส ฆรปฺปฏิปาฏิยา
จรนฺโต อานนฺทเสฏฺิกาเล นิพฺพตฺตฏฺานํ คนฺตฺวา ชาติสฺสโร
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ตาต มยํ ฯเปฯ มหาทุกฺขํ ปตฺตา.
หุตฺวา อตฺตโน เคหํ ปาวิสิ. ตีสุ นํ ทฺวารโกฏฺเกสุ น โกจิ
สลฺลกฺเขสิ. จตุตฺถทฺวารโกฏฺเก มูลสิริเสฏฺิโน ปุตฺตกา ทิสฺวา
อุพฺพิคฺคหทยา ปโรทึสุ. อถ นํ เสฏฺิปุริสา "นิกฺขม กาลกณฺณีติ
โปเถนฺตา นีหริตฺวา สงฺการฏฺาเน ขิปึสุ. สตฺถา อานนฺทตฺเถเรน
ปจฺฉาสมเณน ปิณฺฑาย จรนฺโต ตํ านํ ปตฺโต เถรํ โอโลเกตฺวา
เตน ปุฏฺโ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. เถโร มูลสิรึ ปกฺโกสาเปสิ.
มหาชนกาโย สนฺนิปติ. สตฺถา มูลสิรึ อามนฺเตตฺวา "ชานาสิ เอตนฺติ
ปุจฺฉิตฺวา, "น ชานามีติ วุตฺเต, "ปิตา เต อานนฺทเสฏฺีติ วตฺวา
ตํ อสทฺทหนฺตํ "อานนฺทเสฏฺิ ปุตฺตสฺส เต ปญฺจมหานิธึ อาจิกฺขาหีติ
อาจิกฺขาเปตฺวา สทฺทหาเปสิ. โส สตฺถารํ สรณํ อคมาสิ. สตฺถา
ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
          "ปุตฺตา มตฺถิ, ธนมตฺถิ ๑-   อิติ พาโล วิหญฺติ,
           อตฺตา หิ อตฺตโน นตฺถิ,    กุโต ปุตฺตา, กุโต ธนนฺติ.
       ตสฺสตฺโถ "ปุตฺตา เม อตฺถิ, ธนํ เม อตฺถิ อิติ พาโล
ปุตฺตตณฺหาย เจว ธนตณฺหาย จ หญฺติ วิหญฺติ ทุกฺขียติ;
"ปุตฺตา เม นสฺสึสูติ วิหญฺติ, "นสฺสนฺตีติ วิหญฺติ, "นสฺสิสฺสนฺตีติ
วิหญฺติ. ธเนปิ เอเสว นโย. อิติ ฉหากาเรหิ วิหญฺติ,
"ปุตฺเต โปเสสฺสามีติ รตฺติญฺจ ทิวา จ ถลปถชลปถาทีสุ
นานปฺปการโต วายมนฺโตปิ วิหญฺติ, "ธนํ อุปฺปาเทสฺสามีติ
กสิวณิชฺชาทีนิ กโรนฺโตปิ วิหญฺเตว; เอวํ วิหญฺนฺตสฺส จ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ปุตฺตา มตฺถิ. ธนมฺมตฺถิ ม. ปุตฺตมตฺถิ ธนมตฺถิ. ยุ. ปุตฺตา
@มตฺถิ ธนํ มตฺถิ.
อตฺตา หิ อตฺตโน นตฺถิ, เตน วิฆาเตน ทุกฺขิตํ อตฺตานํ สุขิตํ กาตุํ
อสกฺโกนฺตสฺส ปวตฺติยมฺปิสฺส อตฺตา หิ อตฺตโน นตฺถิ, มรณมญฺเจ
นิปนฺนสฺส มรณนฺติกาหิ เวทนาหิ อคฺคิชาลาหิ วิย ปริฑยฺหมานสฺส
ฉิชฺชมาเนสุ สนฺธิพนฺธเนสุ ภิชฺชมาเนสุ อฏฺิสงฺฆาเตสุ นิมฺมิเลตฺวา
ปรโลกํ อุมฺมิเลตฺวา อิธโลกํ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ทิวเส ทิวเส ทฺวิกฺขตฺตุํ
นหาเปตฺวา ติกฺขตฺตุํ โภเชตฺวา คนฺธมาลาทีหิ อลงฺกริตฺวา ยาวชีวํ
โปสิโตปิ ๑- สหายภาเวน ทุกฺขปริตฺตาณํ กาตุํ อสมตฺถตาย อตฺตา หิ
อตฺตโน นตฺถิ, กุโต ปุตฺตา กุโต ธนํ, ปุตฺตา วา ธนํ วา ตสฺมึ
สมเย กิเมว กริสฺสนฺติ; อานนฺทเสฏฺิโนปิ กสฺสจิ กิญฺจิ อทตฺวา
ปุตฺตสฺสตฺถาย ธนํ สณฺเปตฺวา ปุพฺเพ วา มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส
อิทานิ วา อิมํ ทุกฺขํ ปตฺตสฺส, กุโต ปุตฺตา กุโต ธนํ, ปุตฺตา
วา ธนํ วา กึ ทุกฺขํ หรึสุ กึ วา สุขํ อุปฺปาทยึสูติ.
       เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย
อโหสิ. เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
                     อานนฺทเสฏฺิวตฺถุ.
                       --------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปุฏฺโปิ. ม. อุปฏฺาย.
                ๔. คณฺิเภทกโจรวตฺถุ. (๔๘)
       "โย พาโล มญฺตี พาลฺยนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
เชตวเน วิหรนฺโต คณฺิเภทกโจเร อารพฺภ กเถสิ.
       เต กิร เทฺว สหายกา ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺเตน มหาชเนน
สทฺธึ เชตวนํ คนฺตฺวา, เอโก ธมฺมกถํ อสฺโสสิ. เอโก อตฺตนา ๑-
คยฺหุปคํ โอโลเกสิ. เตสุ ธมฺมํ สุณนฺโต ๒- โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ.
อิตโร เอกสฺส ทุสฺสนฺเต พทฺธํ ปญฺจมาสกมตฺตํ ลภิ. ตสฺส ตํ เคเห
ปากวตฺตํ ชาตํ, อิตรสฺส เคเห น ปจฺจติ. อถ นํ สหายกโจโร
อตฺตโน ภริยาย สทฺธึ อุปฺผณฺฑิยมาโน "ตฺวํ อติปณฺฑิตตาย อตฺตโน
เคเห ปากวตฺตมูลมฺปิ น นิปฺผาเทสีติ อาห. อิตโร "พาลภาเวเนว
วตายํ อตฺตโน ปณฺฑิตภาวํ มญฺตีติ ตํ ปวตฺตึ สตฺถุ อาโรเจตุํ
าตีหิ สทฺธึ เชตวนํ คนฺตฺวา อาโรเจสิ. สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ
เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
       "โย พาโล มญฺตี พาลฺยํ,     ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส;
        พาโล จ ปณฺฑิตมานี         ส เว พาโลติ วุจฺจตีติ.
       ตตฺถ "โย พาโลติ: โย อตฺตนา พาโล อปณฺฑิโต สมาโน
"พาโล อหนฺติ ตํ อตฺตโน พาลฺยํ พาลภาวํ มญฺติ ชานาติ.
เตน โสติ: เตน การเณน โส ปุคฺคโล ปณฺฑิโต วาปิ โหติ
ปณฺฑิตสทิโส วาปิ. โส หิ "พาโล อหนฺติ ชานมาโน อญฺ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. อตฺตโน.   ๒. ม. เตสุ เอโก ธมฺมํ สุณมาโน.
ปณฺฑิตํ อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสนฺโต เตน ปณฺฑิตภาวตฺถาย
โอวทิยมาโน อนุสาสิยมาโน ตํ โอวาทํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปณฺฑิโต วา
โหติ ปณฺฑิตตโร วา. ส เว พาโลติ: โย จ พาโล สมาโน "โก
อญฺโ มยา สทิโส พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก วินยธโร ธูตวาโท
อตฺถีติ เอวํ ปณฺฑิตมานีว โหติ, โส อญฺ ปณฺฑิตํ อนุปสงฺกมนฺโต
อปยิรุปาสนฺโต เนว ปริยตฺตึ อุคฺคณฺหาติ, น ปฏิปตฺตึ ปูเรติ, เอกนฺตํ
พาลภาวเมว ปาปุณาติ; โส คณฺิเภทกโจโร วิย. เตน วุตฺตํ
"ส เว พาโลติ วุจฺจตีติ.
       เทสนาวสาเน อิตรสฺส าตเกหิ สทฺธึ มหาชโน โสตาปตฺติผลํ
ปาปุณีติ.
                    คณฺิเภทกโจรวตฺถุ.
                      ----------
                 ๕. อุทายิตฺเถรวตฺถุ. (๔๙)
       "ยาวชีวมฺปิ เจ พาโลติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
       โส กิร, มหาเถเรสุ ปกฺกนฺเตสุ, ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ธมฺมาสเน
นิสีทิ. อถ นํ เอกทิวสํ อาคนฺตุกภิกฺขู ทิสฺวา "อยํ พหุสฺสุโต
มหาเถโร ภวิสฺสตีติ มญฺมานา ขนฺธาทิปฺปฏิสํยุตฺตํ ปญฺหํ
ปุจฺฉิตฺวา กิญฺจิ อชานมานํ "โก เอโส พุทฺเธหิ สทฺธึ เอกวิหาเร
วสมาโน ขนฺธธาตุอายตนมตฺตมฺปิ น ชานาตีติ ครหิตฺวา ตํ
ปวตฺตึ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ. อถ สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
อิมํ คาถมาห
          "ยาวชีวมฺปิ เจ พาโล         ปณฺฑิตํ  ปยิรุปาสติ,
           น โส ธมฺมํ วิชานาติ,        ทพฺพิ สูปรสํ ยถาติ.
       ตสฺสตฺโถ "พาโล นาเมส ยาวชีวมฺปิ ปณฺฑิตํ อุปสงฺกมนฺโต
ปยิรุปาสนฺโต "อิทํ พุทฺธวจนํ, เอตฺตกํ พุทฺธวจนนฺติ เอวํ ปริยตฺติธมฺมํ
วา "อยํ วิหาโร, อยํ อาจาโร, อยํ โคจโร; อิทํ สาวชฺชํ, อิทํ
อนวชฺชํ, อิทํ เสวิตพฺพํ, อิทํ น เสวิตพฺพํ; อิทํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ, อิทํ
สจฺฉิกาตพฺพนฺติ เอวํ ปฏิปตฺติปฺปฏิเวธธมฺมํ วา น ชานาติ. ยถา กึ?
ทพฺพิ สูปรสํ ยถาติ ยถา หิ ทพฺพิ ยาว ปริกฺขยา นานปฺปการาย
สูปวิกติยา สมฺปริวตฺตมานาปิ "อิทํ โลณิกํ, อิทํ อโลณิกํ, อิทํ
ติตฺตกํ, อิทํ ขาริกํ, อิทํ กฏุกํ, อิทํ อมฺพิลํ, อิทํ อนมฺพิลํ, อิทํ
กสาวนฺติ สูปรสํ น ชานาติ; เอวเมว พาโล ยาวชีวํ ปณฺฑิตํ
ปยิรุปาสมาโน วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํ น ชานาตีติ.
       เทสนาวสาเน อาคนฺตุกภิกฺขูนํ อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ.
                     อุทายิตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
                ๖. ปาเยฺยกภิกฺขุวตฺถุ. (๕๐)
       "มุหุตฺตมปิ เจ วิญฺูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ตึสมตฺเต ปาเยฺยเก ๑- ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
       เตสํ หิ ภควา อิตฺถึ ปริเยสนฺตานํ กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ปมํ
ธมฺมํ เทเสสิ. ตทา สพฺเพว เอหิภิกฺขุภาวํ ปตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา
หุตฺวา เตรส ธูตงฺคานิ สมาทาย วตฺตมานา ปุนปิ ทีฆสฺส
อทฺธุโน อจฺจเยน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อนมตคฺคธมฺมเทสนํ สุตฺวา
ตสฺมึเยว อาสเน อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ภิกฺขู "อโห วติเมหิ ภิกฺขูหิ
ขิปฺปเมว ธมฺโม วิญฺาโตติ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. ตํ
สุตฺวา สตฺถา "น ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อิเม ตึสมตฺตา สหายกา
ธุตฺตา หุตฺวา ตุณฺฑิลชาตเก มหาตุณฺฑิลสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
ขิปฺปเมว ธมฺมํ วิญฺาย ปญฺจ สีลานิ สมาทยึสุ, เต เตเนว
อุปนิสฺสเยน เอตรหิ นิสินฺนาสเนเยว อรหตฺตํ ปตฺตาติ วตฺวา ธมฺมํ
เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
          "มุหุตฺตมปิ เจ วิญฺู      ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ,
           ขิปฺปํ ธมฺมํ วิชานาติ,    ชิวฺหา สูปรสํ ยถาติ.
       ตสฺสตฺโถ "วิญฺู ปณฺฑิตปุริโส มุหุตฺตมฺปิ เจ อญฺ ปณฺฑิตํ
ปยิรุปาสติ, โส ตสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต ขิปฺปเมว
ปริยตฺติธมฺมํ วิชานาติ, ตโต กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา ปฏิปตฺติยํ
@เชิงอรรถ: ๑. ปาเวยฺยเกติปิ ปทํ.
ฆเฏนฺโต วายมนฺโต, ยถา นาม อนุปหตชิวฺหาปสาโท ปุริโส
รสวิชานนตฺถํ ชิวฺหคฺเค เปตฺวาเอว โลณิกาทิเภทํ รสํ วิชานาติ;
เอวํ ปณฺฑิโต ขิปฺปเมว โลกุตฺตรธมฺมมฺปิ วิชานาตีติ.
       เทสนาวสาเน พหู ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                    ปาเยฺยกภิกฺขุวตฺถุ.
                       ---------
                 ๗. สุปฺปพุทฺธกุฏฺิวตฺถุ. (๕๑)
       "จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต สุปฺปพุทฺธกุฏฺึ อารพฺภ กเถสิ.
       อิทํ สุปฺปพุทฺธวตฺถุ อุทาเน ๑- อาคตเมว. ตทา หิ สุปฺปพุทฺธกุฏฺิ
ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ
ปตฺวา อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจตุกาโม ปริสมชฺเฌ
โอคาหิตุํ อวิสหนฺโต มหาชนสฺส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อนุคนฺตฺวา
นิวตฺตกาเล วิหารํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก เทวราชา "อยํ
สุปฺปพุทฺธกุฏฺิ อตฺตนา สตฺถุ สาสเน ปฏิลทฺธคุณํ ปากฏํ กาตุกาโมติ
ตฺวา "วีมํสิสฺสามิ นนฺติ คนฺตฺวา อากาเส ิโต เอตทโวจ
"สุปฺปพุทฺธ ตฺวํ มนุสฺสทลิทฺโท มนุสฺสวราโก, อหนฺเต อปริยนฺตํ
ธนํ ทสฺสามิ, `พุทฺโธ น พุทฺโธ, ธมฺโม น ธมฺโม, สงฺโฆ  น สงฺโฆ,
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. อุ. ๒๕/๑๔๖.
อลํ เม พุทฺเธน, อลํ เม ธมฺเมน, อลํ เม สงฺเฆนาติ วเทหีติ.
อถ นํ โส อาห `โกสิ ตฺวนฺติ. "อหํ สกฺโกติ. "อนฺธพาล
อหิริก, ตฺวํ มยา สทฺธึ กเถตุํ น ยุตฺตรูโปสิ, ตฺวํ มํ "ทุคฺคโต
ทลิทฺโท กปโณติ วเทสิ, เนวาหํ ทุคฺคโต น ทลิทฺโท, สุขปฺปตฺโต
อหมสฺมิ มหทฺธโน,
         สทฺธาธนํ สีลธนํ,         หิรี, โอตฺตปฺปิยํ ๑- ธนํ,
         สุตธนญฺจ, จาโค จ,      ปญฺา เว สตฺตมํ ธนํ;
         ยสฺส เอตา ธนา อตฺถิ     อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา,
        `อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ,       อโมฆํ ตสฺส ชีวิตนฺติ ๒-
เยสํ หิ อิมานิ สตฺตวิธอริยธนานิ สนฺติ, น เต พุทฺเธหิ วา
ปจฺเจกพุทฺเธหิ วา `ทลิทฺทาติ วุจฺจนฺตีติ. สกฺโก ตสฺส กถํ สุตฺวา ตํ
อนฺตรามคฺเค โอหาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ วจนปฺปฏิวจนํ
สตฺถุ ๓- อาโรเจสิ. อถ นํ ภควา อาห "น โข สกฺก สกฺกา ตาทิสานํ
สเตนปิ สหสฺเสนปิ สุปฺปพุทฺธกุฏฺึ `พุทฺโธ น พุทฺโธติ วา `ธมฺโม น
ธมฺโมติ วา `สงฺโฆ น สงฺโฆติ วา กถาเปตุนฺติ. สุปฺปพุทฺโธปิ
โข สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารา กตปฺปฏิสมฺโมทโน อตฺตนา
ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ นํ
อจิรปกฺกนฺตํ คาวี ตรุณวจฺฉา ชีวิตา โวโรเปสิ.
       สา กิร เอกา ยกฺขินี "ปุกฺกุสาติกุลปุตฺตํ พาหิยทารุจีริยํ
ตมฺพทาิกโจรฆาตกํ สุปฺปพุทฺธกุฏฺินฺติ อิเม จตฺตาโร ชเน สตํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ยุ. หิริ โอตฺตปฺปิยํ.   ๒. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๔.
@๓. สี. ม. ยุ. สตฺถูติ นตฺถิ.
สตํ อตฺตภาเว คาวี หุตฺวา ชีวิตา โวโรเปสิ. เต กิร อตีเต
จตฺตาโร เสฏฺิปุตฺตา หุตฺวา เอกํ นครโสภินึ คณิกํ อุยฺยานํ เนตฺวา
ทิวสํ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา สายณฺหสมเย เอวํ มนฺตยึสุ  "อิมสฺมึ
าเน อญฺโ นตฺถิ, อิมิสฺสา อมฺเหหิ ทินฺนํ กหาปณสหสฺสญฺจ
สพฺพญฺจ ปสาธนภณฺฑํ คเหตฺวา อิมํ มาเรตฺวา คจฺฉามาติ. สา เตสํ
กถํ สุตฺวา "อิเม นิลฺลชฺชา มยา สทฺธึ อภิรมิตฺวา อิทานิ มํ
มาเรตุกามา, ชานิสฺสามิ เตสํ กตฺตพฺพยุตฺตกนฺติ เตหิ มาริยมานา
"อหํ ยกฺขินี หุตฺวา, ยถา มํ เอเต มาเรนฺติ; เอวเมว เต มาเรตุํ
สมตฺถา ภเวยฺยนฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. [๑]-
       สมฺพหุลา ภิกฺขู ตสฺส กาลกิริยํ ภควโต อาโรเจตฺวา "ตสฺส
กา คติ, เกเนว การเณน กุฏฺิภาวํ ปตฺโตติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา
โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ตสฺส ตาวตึสภวเน อุปฺปนฺนภาวญฺจ
ตครสิขิปฺปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา นิฏฺุหิตฺวา อปพฺยามํ กตฺวา ทีฆรตฺตํ นิรเย
ปจิตฺวา วิปากาวเสเสน อิทานิ กุฏฺิภาวปฺปตฺติญฺจ พฺยากริตฺวา
"ภิกฺขเว อิเม สตฺตา อตฺตนาว อตฺตโน กฏุกวิปากํ กมฺมํ
กโรนฺตา วิจรนฺตีติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา อุตฺตรึ ธมฺมํ
เทเสนฺโต [๒]- คาถมาห
          "จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา    อมิตฺเตเนว อตฺตนา
           กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ,    ยํ โหติ กฏกปฺผลนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร ตสฺส นิสฺสนฺเทน อิเม มาเรสีติ อตฺถิ. ๒. สี. ม. ยุ.
@ เอตฺถนฺตเร อิมนฺติ อตฺถิ.
       ตตฺถ "จรนฺตีติ; จตูหิ อิริยาปเถหิ อกุสลเมว กโรนฺตา
วิจรนฺติ. พาลาติ: อิธโลกตฺถญฺจ ปรโลกตฺถญฺจ อชานนฺตา อิธ
พาลา นาม. ทุมฺเมธาติ: ทุปฺปญฺา. อมิตฺเตเนวาติ: อมิตฺตภูเตน
วิย เวรินา หุตฺวา. กฏุกปฺผลนฺติ: ติขิณผลํ ทุกฺขผลํ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     สุปฺปพุทฺธกุฏฺิวตฺถุ
                       ---------
                    ๘. กสกวตฺถุ. (๕๒)
       "น ตํ กมฺมํ กตํ สาธูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ กสกํ อารพฺภ กเถสิ.
       โส กิร สาวตฺถิโต อวิทูเร เอกํ เขตฺตํ กสติ. โจรา
อุทกนิทฺธมเนน นครํ ปวิสิตฺวา เอกสฺมึ อฑฺฒกุเล อุมฺมงฺคํ ภินฺทิตฺวา
ปวิสิตฺวา พหุํ หิรญฺสุวณฺณํ คเหตฺวา อุทกนิทฺธมเนเนว นิกฺขมึสุ.
เอโก โจโร เต วญฺเจตฺวา เอกํ สหสฺสตฺถวิกํ โอวฏฺฏิกายํ กตฺวา ตํ
เขตฺตํ คนฺตฺวา เตหิ สทฺธึ ภณฺฑํ ภาเชตฺวา อาทาย คจฺฉนฺโต
โอวฏฺฏิกโต ปตมานํ สหสฺสตฺถวิกํ น สลฺลกฺเขสิ.
       ตํทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ กสกํ
อตฺตโน าณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺ ทิสฺวา "กินฺนุ โข ภวิสฺสตีติ
อุปธาเรนฺโต อิทํ อทฺทส "อยํ กสโก ปาโตว กสิตุํ คมิสฺสติ,
ภณฺฑสามิกาปิ โจรานํ อนุปทํ คนฺตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ตสฺส เขตฺเต
ทิสฺวา เอตํ คณฺหิสฺสนฺติ, มํ เปตฺวา ตสฺส อญฺโ สกฺขิ นาม น
ภวิสฺสติ; โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสโยปิสฺส อตฺถิ, ตตฺถ มยา คนฺตุํ
วฏฺฏตีติ. โสปิ กสโก ปาโตว กสิตุํ คโต. สตฺถา อานนฺทตฺเถเรน
ปจฺฉาสมเณน ตตฺถ อคมาสิ. กสโก สตฺถารํ ทิสฺวา คนฺตฺวา
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปุน กสิตุํ อารภิ. สตฺถา เตน สทฺธึ กิญฺจิ
อวตฺวา สหสฺสตฺถวิกาย ปติตฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา อานนฺทตฺเถรํ
อาห "ปสฺส อานนฺท อาสีวิโสติ. "ปสฺสามิ ภนฺเต โฆรวิโสติ.
กสโก ตํ กถํ สุตฺวา "มม เวลาย วา อเวลาย วา จรณฏฺานเมตํ,
อาสีวิโส กิเรตฺถ อตฺถีติ จินฺเตตฺวา, สตฺถริ เอตฺตกํ วตฺวา ปกฺกนฺเต,
"มาเรสฺสามิ นนฺติ ปโตทยฏฺึ อาทาย คโต สหสฺสตฺถวิกํ ทิสฺวา
"อิมํ สนฺธาย สตฺถารา กถิตํ ภวิสฺสตีติ ตํ อาทาย นิวตฺโต
อพฺยตฺตตาย ตํ เอกมนฺเต เปตฺวา ปํสุนา ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุน กสิตุํ
อารภิ. มนุสฺสาปิ วิภาตาย รตฺติยา, เคเห โจเรหิ กตกมฺมํ ทิสฺวา
ปทานุปทํ คจฺฉนฺตา ตํ เขตฺตํ คนฺตฺวา ตตฺถ โจเรหิ ภณฺฑสฺส
ภาชิตฏฺานํ ทิสฺวา กสกสฺส ปทวลญฺชํ อทฺทสํสุ. เต ตสฺส
ปทานุสาเรน คนฺตฺวา ถวิกาย ปิตฏฺานํ ทิสฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา ถวิกํ
อาทาย "ตฺวํ เคหํ วิลุมฺปิตฺวา เขตฺตํ กสมาโน วิย วิจรสีติ
ตชฺเชตฺวา ทณฺเฑน โปเถตฺวา เนตฺวา รญฺโ ทสฺสยึสุ. ราชา ตํ
ปวตฺตึ สุตฺวา ตสฺส วธํ อาณาเปสิ. ราชปุริสา ตํ ปจฺฉาพาหุํ
พนฺธิตฺวา กสาหิ ตาเลนฺตา อาฆาตนํ นยึสุ. โส กสาหิ ตาลิยมาโน
อญฺ กิญฺจิ อวตฺวา "ปสฺส อานนฺท อาสีวิโสติ, `ปสฺสามิ ภนฺเต
โฆรวิโสติ วทนฺโต คจฺฉติ. อถ นํ ราชปุริสา "สตฺถุ เจว อานนฺทตฺเถรสฺส
จ กถํ กเถสิ, กินฺนาเมตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา, "ราชานํ ทฏฺุํ
ลภมาโน กเถสฺสามีติ วุตฺเต, รญฺโ สนฺติกํ เนตฺวา รญฺโ ตํ
ปวตฺตึ กถยึสุ. อถ นํ ราชา "กสฺมา เอวํ กเถสีติ ปุจฺฉิ. โสปิ
"นาหํ เทว โจโรติ วตฺวา กสนตฺถาย นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย
สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ รญฺโ อาจิกฺขิ. ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา "อยํ ภเณ
โลเก อคฺคปุคฺคลํ สตฺถารํ สกฺขึ อปทิสติ, น ยุตฺตํ เอตสฺส โทสํ
อาโรเปตุํ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามีติ ตํ อาทาย สายณฺหสมเย
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิ "ภควา กจฺจิ ตุมฺเห อานนฺทตฺเถเรน
สทฺธึ เอตสฺส กสกสฺส กสนฏฺานํ คตาติ. "อาม มหาราชาติ.
"กึ โว ตตฺถ ทิฏฺนฺติ. "สหสฺสตฺถวิกา มหาราชาติ. "ทิสฺวา กึ
อโวจุตฺถาติ. "อิทํ นาม มหาราชาติ. "ภนฺเต สจายํ ปุริโส
ตุมฺหาทิสํ อปทิสํ นากริสฺส, น ชีวิตํ ลภิสฺส, ตุมฺเหหิ ปน กถิตกถํ
กเถตฺวา เตน ชีวิตํ ลทฺธนฺติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา "อาม มหาราช,
อหมฺปิ เอตฺตกเมว วตฺวา คโต, ปณฺฑิเตน นาม ยํ กมฺมํ กตฺวา
ปจฺฉานุตปฺปํ โหติ น ตํ กตฺตพฺพนฺติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ           ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ,
          ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ           วิปากํ ปฏิเสวตีติ.
       ตตฺถ "ยํ กตฺวาติ: ยํ นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนสมตฺถํ ทุกฺขุทฺริยํ
กมฺมํ กตฺวา อนุสฺสรนฺโต อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ  อนุตปฺปติ
อนุโสจติ, ตํ กตํ น สาธุ น สุนฺทรํ น สิลิฏฺกํ. ยสฺส อสฺสุมุโขติ:
ยสฺส อสฺสูหิ ตินฺตมุโข โรทนฺโต วิปากํ อนุโภตีติ.
       เทสนาวสาเน กสกอุปาสโก โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต.
สมฺปตฺตภิกฺขูปิ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                        กสกวตฺถุ.
                       --------
                ๙. สุมนมาลาการวตฺถุ. (๕๓)
       "ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต สุมนํ นาม มาลาการํ อารพฺภ กเถสิ.
       โส กิร เทวสิกํ พิมฺพิสารราชานํ ปาโตว อฏฺหิ
สุมนปุปฺผนาฬีหิ อุปฏฺหนฺโต อฏฺฏฺกหาปเณ ลภติ. อเถกทิวสํ ตสฺมึ
ปุปฺผานิ คเหตฺวา นครํ ปวิฏฺมตฺเต, ภควา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต
ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต มหตา พุทฺธานุภาเวน มหติยา
พุทฺธลีฬฺหาย นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ภควา หิ เอกทา ฉพฺพณฺณรํสิโย
จีวเรน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อญฺตโร ปิณฺฑปาติโก วิย วิจรติ ตึสโยชนมคฺคํ
องฺคุลิมาลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ คจฺฉนฺโต วิย, เอกทา ฉพฺพณฺณรํสิโย
วิสฺสชฺเชนฺโต กปิลวตฺถุปฺปเวสนาทีสุ วิย. ตสฺมึปิ ทิวเส สรีรโต
ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา มหตา พุทฺธานุภาเวน มหติยา
พุทฺธลีฬฺหาย ราชคหํ ปาวิสิ. อถ มาลากาโร ภควโต
รตนคฺฆิยกาญฺจนคฺฆิยสทิสํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ
อสีตฺยานุพฺยญฺชนสิริโสภคฺคํ โอโลเกตฺวา ปสนฺนจิตฺโต "กินฺนุ โข
สตฺถุ อธิการํ กโรมีติ จินฺเตตฺวา อญฺ อปสฺสนฺโต "อิเมหิ ปุปฺเผหิ
ภควนฺตํ ปูเชสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ "อิมานิ รญฺโ นิพทฺธํ
อุปฏฺานปุปฺผานิ, ราชา อิมานิ อลภนฺโต มํ พนฺธาเปยฺย วา
ฆาตาเปยฺย วา รฏฺโต วา ปพฺพาเชยฺย, กินฺนุ โข กโรมีติ. อถสฺส
เอตทโหสิ "ราชา มํ ฆาเตตุ วา รฏฺโต วา ปพฺพาเชตุ, โส หิ
มยฺหํ ททมาโนปิ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ชีวิตมตฺตํ ๑- ธนํ ทเทยฺย; สตฺถุ
ปูชา ปน เม อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ อลํ หิตาย เจว สุขาย จาติ
อตฺตโน ชีวิตํ ตถาคตสฺส ปริจฺจชิ. โส "ยาว เม ปสนฺนจิตฺตํ
น ปฏิกุฏติ: ตาวเทว ปูชํ กริสฺสามีติ หฏฺปฺปหฏฺโ อุทคฺคุทคฺโค
สตฺถารํ ปูเชสิ. กถํ? ปมํ ตาว เทฺว ปุปฺผมุฏฺิโย ตถาคตสฺส
อุปริ ขิปิ. ตา อุปริมตฺถเก วิตานํ หุตฺวา อฏฺสุ. อปรา เทฺว
มุฏฺิโย ขิปิ. ตา ทกฺขิณหตฺถปสฺเสน มาลาปฏิจฺฉนฺเนน ๒- โอตริตฺวา
อฏฺสุ. อปรา เทฺว มุฏฺิโย ขิปิ. ตา ปิฏฺิปสฺเสน โอตริตฺวา
ตเถว อฏฺสุ. อปรา เทฺว มุฏฺิโย ขิปิ. ตา วามหตฺถปสฺเสน
โอตริตฺวา ตเถว อฏฺสุ. เอวํ อฏฺ นาฬิโย อฏฺ มุฏฺิโย หุตฺวา
จตูสุ าเนสุ ตถาคตํ ปริกฺขิปึสุ. ปุรโต คมนทฺวารมตฺตเมว อโหสิ.
ปุปฺผานํ วณฺฏานิ อนฺโตมุขานิ อเหสุํ, ปตฺตานิ พหิมุขานิ. ภควา
รชตปฏฺฏปริกฺขิตฺโต วิย หุตฺวา ปายาสิ. ปุปฺผานิ อจิตฺตกานิปิ
@เชิงอรรถ: ๑. ชีวนมตฺตนฺติ ปเทน ภวิตพฺพํ.  ๒. มาลาปฏิจฺฉเทน. (?)
สจิตฺตกํ นิสฺสาย อภิชฺชิตฺวา อปติตฺวา สตฺถารา สทฺธึเยว คจฺฉนฺติ
ิตฏฺาเน ติฏฺนฺติ. สตฺถุ สรีรโต สตสหสฺสวิชฺชุลตา วิย รํสิโย
นิกฺขมึสุ. ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ทกฺขิณโต จ วามโต จ สีสมตฺถกโต
จ นิกฺขนฺตรํสิโย นิกฺขมึสุ. เอกาปิ สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนน อปลายิตฺวา,
สพฺพาปิ สตฺถารํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา
หุตฺวา ปุรโตเยว ธาวนฺติ. สกลนครํ สงฺขุภิ. "อนฺโตนคเร นว
โกฏิโย พหินคเร นว โกฏิโยติ อฏฺารสสุ โกฏีสุ เอโกปิ
ปุริโส วา อิตฺถี วา ภิกฺขํ คเหตฺวา น นิกฺขมนฺโต นาม นตฺถิ.
มหาชโน สีหนาทํ นทนฺโต เจลุกฺเขปสหสฺสานิ กโรนฺโต สตฺถุ
ปุรโตว คจฺฉติ. สตฺถาปิ มาลาการสฺส คุณํ ปากฏํ กาตุํ ติคาวุเต
นคเร เภริจรณมคฺเคเนว อจริ. มาลาการสฺส สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย
ปีติยา ปริปูริ. โส โถกญฺเว ตถาคเตน สทฺธึ จริตฺวา
มโนสิลารเส นิมุคฺโค วิย พุทฺธรํสีนํ อนฺโต ปวิฏฺโ สตฺถารํ
โถเมตฺวา วนฺทิตฺวา ตุจฺฉปจฺฉิเมว คเหตฺวา เคหํ อคมาสิ.
       อถ นํ ภริยา ปุจฺฉิ "กหํ ปุปฺผานีติ. "สตฺถา เม ปูชิโตติ.
"รญฺโ อิทานิ กึ กริสฺสสีติ. "ราชา มํ ฆาเตตุ วา รฏฺโต วา
ปพฺพาเชตุ, อหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา สตฺถารํ ปูเชสึ, สพฺพปุปฺผานิ อฏฺ
มุฏฺิโย อเหสุํ, เอวรูปา นาม ปูชา ชาตา, มหาชโน อุกฺกุฏฺิสหสฺสานิ
กโรนฺโต สตฺถารา สทฺธึ จรติ, โย เอส มหาชนสฺส
อุกฺกุฏฺิสทฺโท, ตสฺมึ าเน เอโสติ. อถสฺส ภริยา อนฺธพาลา เอวรูเป
ปาฏิหาริเย ปสาทํ อชเนตฺวา ตํ อกฺโกสิตฺวา "ราชาโน นาม จณฺฑา
สกึ กุทฺธา หตฺถปาทาทิจฺเฉทเนน พหุมฺปิ อนตฺถํ กโรนฺติ, ตยา
กตกมฺเมน มยฺหมฺปิ อนตฺโถ สิยาติ ปุตฺเต อาทาย ราชกุลํ คนฺตฺวา
รญฺา ปกฺโกสิตฺวา "กึ เอตนฺติ ปุจฺฉิตา อาห "มม สามิโก
ตุมฺหากํ อุปฏฺานปุปฺเผหิ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ตุจฺฉหตฺโถ ฆรํ อาคนฺตฺวา
`กหํ ปุปฺผานีติ มยา ปุฏฺโ อิทนฺนาม วเทสิ, อหํ ตํ ปริภาสิตฺวา
`ราชาโน นาม จณฺฑา สกึ กุทฺธา หตฺถปาทาทิจฺเฉทเนน พหุมฺปิ
อนตฺถํ กโรนฺติ, ตยา กตกมฺเมน มยฺหมฺปิ อนตฺโถ สิยาติ ตํ
ฉฑฺเฑตฺวา อิธาคตา; เตน กตกมฺมํ สุกตํ วา โหตุ ทุกฺกฏํ วา,
ตสฺเสเวตํ; มยา ฉฑฺฑิตภาวํ ชานาหิ เทวาติ. ราชา ปมทสฺสเนเนว
โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน อริยสาวโก จินฺเตสิ "อโห
อยํ อิตฺถี อนฺธพาลา เอวรูเป คุเณ ปสาทํ น อุปฺปาเทสีติ. โส กุทฺโธ
วิย หุตฺวา "กึ อมฺม วเทสิ, มยฺหํ อุปฏฺานปุปฺเผหิ เตน ปูชา กตาติ.
"อาม เทวาติ. "ภทฺทกนฺเต กตํ ตํ ฉฑฺเฑนฺติยา, มม ปุปฺเผหิ
ปูชาการกสฺส  อหํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามีติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา
เวเคน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สตฺถารา สทฺธึเยว วิจริ.
สตฺถา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ ตฺวา เภริจรณวีถิยา นครํ จริตฺวา
รญฺโ เคหทฺวารํ อคมาสิ. ราชา ปตฺตํ คเหตฺวา สตฺถารํ เคหํ
ปเวเสตุกาโม อโหสิ. สตฺถา ปน ราชงฺคเณเยว นิสีทนาการํ ทสฺเสสิ.
ราชา ตํ ตฺวา "สีฆํ มณฺฑปํ กโรถาติ ตํขณญฺเว มณฺฑปํ
การาเปสิ. นิสีทิ สตฺถา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. กสฺมา ปน สตฺถา
ราชเคหํ น ปาวิสิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ "สจาหํ อนฺโต ปวิสิตฺวา
นิสีเทยฺยํ, มหาชโน มํ ทฏฺุํ น ลเภยฺย, มาลาการสฺส คุโณ
ปากโฏ น ภเวยฺย, ราชงฺคเณ ปน มํ นิสินฺนํ มหาชโน ทฏฺุํ
ลภิสฺสติ, มาลาการสฺส คุโณ ปากโฏ ภวิสฺสตีติ. คุณวนฺตานํ หิ
คุณํ พุทฺธาเยว ปากฏํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, อวเสสชโน คุณวนฺตานํ
คุณํ กเถนฺโต มจฺฉรายติ. จตฺตาโร ปุปฺผปฏฺฏา จตุทฺทิสํ อฏฺสุ.
มหาชโน สตฺถารํ ปริวาเรสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน
อาหาเรน ปริวิสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา ปุริมนเยเนว
จตูหิ ปุปฺผปฏฺเฏหิ ปริกฺขิตฺโต สีหนาทํ นทนฺเตน มหาชเนน
ปริวุโต วิหารํ อคมาสิ. ราชา สตฺถารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต มาลาการํ
ปกฺโกสาเปตฺวา "มม อาหริตพฺพปุปฺเผหิ `กินฺติ วตฺวา สตฺถารํ ปูเชสีติ
ปุจฺฉิ. มาลากาโร "ราชา ฆาเตตุ วา รฏฺโต วา ปพฺพาเชตูติ
ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา สตฺถารํ ปูเชสึ เทวาติ อาห. ราชา "ตฺวํ
มหาปุริโส นามาติ วตฺวา "อฏฺ หตฺถี จ อสฺเส จ ทาเส จ
ทาสิโย จ มหาปสาธนานิ จ อฏฺ กหาปณสหสฺสานิ จ ราชกุลโต
นีหริตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตา อฏฺ นาริโย อฏฺ คามวเร
จาติ อิมํ สพฺพฏฺกํ นาม ทานํ อทาสิ.
     อานนฺทตฺเถโร จินฺเตสิ "อชฺช ปาโตว ปฏฺาย สีหนาทสหสฺสานิ
เจว เจลุกฺเขปสหสฺสานิ จ ปวตฺตนฺติ, โก นุ โข
มาลาการสฺส วิปาโกติ. โส สตฺถารํ ปุจฺฉิ. อถ นํ สตฺถา "อานนฺท
`อิมินา มาลากาเรน อปฺปมตฺตกํ กมฺมํ กตนฺติ มา สลฺลกฺเขสิ,
อยญฺหิ มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปูชํ อกาสิ, โส เอวํ มยิ จิตฺตํ
ปสาเทตฺวา กปฺปานํ สตสหสฺสํ ทุคฺคตึ น คมิสฺสตีติ
         กปฺปานํ สตสหสฺสํ        ทุคฺคตึ น คมิสฺสติ
         ตฺวา เทวมนุสฺเสสุ,     ผลํ เอตสฺส กมฺมุโน,
         ปจฺฉา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ    สุมโน นาม ภวิสฺสตีติ
อาห. สตฺถุ ปน วิหารํ คนฺตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิสนกาเล ตานิ
ปุปฺผานิ ทฺวารโกฏฺเก ปตึสุ.
       สายณฺหสมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ  กถํ สมุฏฺาเปสุํ "อโห
อจฺฉริยํ มาลาการสฺส กมฺมํ, ธรมานกพุทฺธสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา
ปุปฺผปูชํ กตฺวา ตํขณญฺเว สพฺพฏฺกนฺนาม ลภีติ. สตฺถา คนฺธกุฏิโต
นิกฺขมิตฺวา ติณฺณํ คมนานํ อญฺตเรน คมเนน ธมฺมสภํ คนฺตฺวา
พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "อาม ภิกฺขเว ยสฺส กมฺมสฺส
กตตฺตา ปจฺฉานุตปฺปํ น โหติ, อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ โสมนสฺสเมว
อุปฺปชฺชติ, เอวรูปํ กมฺมํ กตฺตพฺพเมวาติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ     ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ,
          ยสฺส ปตีโต สุมโน      วิปากํ ปฏิเสวตีติ.
       ตตฺถ "ยํ กตฺวาติ: ยํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺตีนญฺเจว
นิพฺพานสมฺปตฺติยา จ นิพฺพตฺตนสมตฺถํ สุขุทฺริยํ กมฺมํ กตฺวา นานุตปฺปติ,
อถโข ทิฏฺธมฺเมเยว อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ ปีติเวเคน ปตีโต
โสมนสฺสเวเคน จ สุมโน หุตฺวา อายตึ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา
วิปากํ ปฏิเสวติ, ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ สุนฺทรํ สิลิฏฺกนฺติ.
       เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย
อโหสีติ.
                    สุมนมาลาการวตฺถุ.
                       --------
               ๑๐. อุปฺปลวณฺณาเถรีวตฺถุ. (๕๔)
       "มธุวา มญฺตี พาโลติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อุปฺปลวณฺณาเถรึ อารพฺภ กเถสิ.
       สา กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ปาทมูเล ปตฺถนํ ปฏฺเปตฺวา
กปฺปสตสหสฺสํ ปุญฺานิ กุรุมานา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี
อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เทวโลกโต จวิตฺวา สาวตฺถิยํ เสฏฺิกุเล ปฏิสนฺธึ
คณฺหิ. นีลุปฺปลคพฺภสมานวณฺณตาย จสฺสา "อุปฺปลวณฺณาเตฺวว
นามํ อกํสุ. อถสฺสา วยปฺปตฺตกาเล สกลชมฺพุทีเป ราชาโน จ
เสฏฺิโน จ เสฏฺิสฺส สนฺติกํ ปณฺณาการํ ปหิณึสุ "ธีตรํ อมฺหากํ
เทตูติ. อปฺปหิณนฺโต นาม นาโหสิ. ตโต เสฏฺี จินฺเตสิ "อหํ
สพฺเพสํ มนํ คเหตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อุปายํ ปเนกํ กริสฺสามีติ. โส
ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา "อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติ อาห. ตสฺสา
ปจฺฉิมภวิกตฺตา ปิตุ วจนํ สีเส อาสิตฺตสตปากเตลํ วิย อโหสิ;
ตสฺมา ปิตรํ "ปพฺพชิสฺสามิ ตาตาติ อาห. โส ตสฺสา มหนฺตํ
สกฺการํ กตฺวา ตํ ภิกฺขุนูปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตสฺสา อจิรปฺปพฺพชิตาย
เอว อุโปสถาคาเร ตาลวาโร ปาปุณิ. สา ทีปํ ชาเลตฺวา
อุโปสถาคารํ สมฺมชฺชิตฺวา ทีปสิขาย นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวา ิตาว
ปุนปฺปุนํ โอโลกยมานา เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ตเมว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ สทฺธึ ปฏิสมฺภิทาหิ เจว
อภิญฺาหิ จ. สา อปเรน สมเยน ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปจฺจาคตา
อนฺธวนํ ปาวิสิ. ตทา ภิกฺขุนีนํ อรญฺวาโส อปฺปฏิกฺขิตฺโต โหติ.
อถสฺสา มนุสฺสา ตตฺถ กุฏิกํ กตฺวา มญฺจกํ ปญฺาเปตฺวา สาณิยา
ปริกฺขิปึสุ. สา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นิกฺขมิ. มาตุลปุตฺโต
ปนสฺสา นนฺทมาณโว คิหิกาลโต ปฏฺาย ปฏิพทฺธจิตฺโต ตสฺสา
อาคตภาวํ สุตฺวา เถริยา อาคมนโต ปุเรตรเมว อนฺธวนํ คนฺตฺวา
ตํ กุฏิกํ ปวิสิตฺวา เหฏฺามญฺเจ นิลีโน, เถริยา อาคนฺตฺวา กุฏิกํ
ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย มญฺจเก นิสินฺนมตฺตาย, พหิ อาตปโต
อาคตตฺตา จกฺขุปเถ อนฺธกาเร อวิคเตเยว, เหฏฺามญฺจโต นิกฺขมิตฺวา
มญฺจกํ อภิรุยฺห "มา นสฺสิ พาล, มา นสฺสิ พาลาติ เถริยา
วาริยมาโน อภิภวิตฺวา อตฺตโน ปฏฺิตกมฺมํ กตฺวา ปายาสิ. อถสฺส
อคุณํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย มหาปวี เทฺวธา ภิชฺชิ. โส ปวึ
ปวิฏฺโ คนฺตฺวา มหาอวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติ. เถรีปิ ตมตฺถํ ภิกฺขุนีนํ
อาโรเจสิ. ภิกฺขุนิโย ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ.
ตํ สุตฺวา สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา "ภิกฺขเว ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสกอุปาสิกาสุ
โย โกจิ พาโล ปาปกมฺมํ กโรนฺโต มธุสกฺขราทีสุ
กญฺจิเทว มธุรรสํ ขาทมาโน ปุริโส วิย หฏฺปฺปหฏฺโ อุทคฺคุทคฺโค
วิย กโรตีติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "มธุวา มญฺตี พาโล,     ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
          ยทา จ ปจฺจตี ปาปํ;     อถ (พาโล) ทุกฺขํ นิคจฺฉตีติ.
       ตตฺถ "มธุวาติ: พาลสฺส หิ ปาปํ อกุสลกมฺมํ กโรนฺตสฺส, ตํ
กมฺมํ มธุ วิย มธุรรสํ วิย อิฏฺ กนฺตํ มนาปํ วิย อุปฏฺาติ, อิติ นํ
โส มธุํว มญฺติ. ยาวาติ: ยตฺตกํ กาลํ. ปาปํ น ปจฺจตีติ:
ทิฏฺธมฺเม วา สมฺปราเย วา วิปากํ น เทติ, ตาว นํ เอวํ มญฺติ.
ยทา จาติ: ยทา ปนสฺส ทิฏฺธมฺเม วา วิวิธา กมฺมกรณา
กริยมานสฺส สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตสฺส, ตํ
ปาปํ ปจฺจติ; อถ โส พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉติ วินฺทติ ปฏิลภตีติ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. อปเรน สมเยน
ธมฺมสภายํ มหาชโน กถํ สมุฏฺาเปสิ ๑- "ขีณาสวาปิ มญฺเ กามสุขํ
สาทิยนฺติ กามํ เสวนฺติ, กึ น เสวิสฺสนฺติ; น เหเต โกฬาปรุกฺขา, น
วมฺมิกา, อลฺลมํสสรีราเยว; ตสฺมา เอเตปิ กามสุขํ สาทิยนฺติ, กามํ
เสวนฺตีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย
สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว ขีณาสวา
กามสุขํ สาทิยนฺติ น กามํ เสวนฺติ, ยถา หิ ปทุมปตฺเต ปติตํ
อุทกพินฺทุ น ลิปฺปติ น สณฺาติ, วินิวฏฺเฏตฺวา ปตเตว; ยถา จ
อารคฺเค สาสโป น ลิปฺปติ น สณฺาติ, วินิวฏฺเฏตฺวา ปตเตว;
@เชิงอรรถ: ๑. ปจฺฉา วุตฺเตน น สเมติ. ตถาหิ วกฺขติ `กาย นุตฺถ ภิกฺขเวติอาทึ.
เอวํ ขีณาสวสฺส จิตฺเต ทุวิโธปิ กาโม น ลิปฺปติ น สณฺาตีติ
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ พฺราหฺมณวคฺเค คาถมาห
         "วาริ โปกฺขรปตฺเตว      อารคฺเคริว  สาสโป
          โย น ลิปฺปติ กาเมสุ;    ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
         อิมิสฺสา อตฺโถ พฺราหฺมณวคฺเคเยว อาวิภวิสฺสติ.  สตฺถา ปน
ราชานํ ปเสนทิโกสลํ ปกฺโกสาเปตฺวา "มหาราช อิมสฺมึ สาสเน
ยเถว กุลปุตฺตา เอวํ กุลธีตโรปิ มหนฺตํ าติคณญฺจ โภคกฺขนฺธญฺจ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา อรญฺเ วิหรนฺติ, ตา อรญฺเ วิหรมานา
ราครตฺตา ปาปปุคฺคลา โอมานาติมานวเสน วิเหเนฺติปิ
พฺรหฺมจริยนฺตรายํปิ ปาเปนฺติ; ตสฺมา ภิกฺขุนีสงฺฆสฺส อนฺโตนคเร วสนฏฺานํ
กาตุํ วฏฺฏตีติ. ราชา "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นครสฺส เอกปสฺเส
ภิกฺขุนีสงฺฆสฺส วสนฏฺานํ กาเรสิ. ตโต ปฏฺาย ภิกฺขุนิโย
อนฺโตคาเมเยว วสนฺติ.
                    อุปฺปลวณฺณาเถรีวตฺถุ.
                       --------
                 ๑๑. ชมฺพุกาชีวกวตฺถุ. (๕๕)
       "มาเส มาเส กุสคฺเคนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต ชมฺพุกาชีวกํ อารพฺภ กเถสิ.
       อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล คามวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก
เอกสฺส เถรสฺส วิหารํ กตฺวา ตตฺถ วิหรนฺตํ จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฏฺหิ. เถโร ตสฺส เคเห นิพทฺธํ ภุญฺชติ. อเถโก ขีณาสโว
ภิกฺขุ ทิวา ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส เคหทฺวารํ ปาปุณิ. กุฏุมฺพิโก ตํ
ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสนฺโน เคหํ ปเวเสตฺวา สกฺกจฺจํ ปณีเตน
โภชเนน ปริวิสิตฺวา "ภนฺเต อิมํ สาฏกํ รชิตฺวา นิวาเสยฺยาถาติ
มหนฺตํ สาฏกํ ทตฺวา "ภนฺเต เกสา โว ทีฆา; ตุมฺหากํ เกโสโรปนตฺถาย
นหาปิตํ อาเนสฺสามิ, สยนตฺถาย [๑]- มญฺจกํ คาหาเปตฺวา
อาคมิสฺสามีติ อาห. นิพทฺธํ เคเห ภุญฺชนฺโต กุลุปโก ภิกฺขุ ตสฺส ตํ
สกฺการํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ "อยนฺตํ มุหุตฺตํ ทิฏฺกสฺส
เอวรูปํ สกฺการํ กโรติ, นิพทฺธํ เคเห ภุญฺชนฺตสฺส ปน มยฺหํ น
กโรตีติ จินฺเตตฺวา วิหารํ อคมาสิ. อิตโรปิ เตเนว สทฺธึ คนฺตฺวา
กุฏุมฺพิเกน ทินฺนํ สาฏกํ รชิตฺวา นิวาเสสิ. กุฏุมฺพิโกปิ นหาปิตํ
อาทาย คนฺตฺวา เถรสฺส เกเส โอหาราเปตฺวา มญฺจกํ อตฺถราเปตฺวา
"ภนฺเต อิมสฺมึเยว มญฺจเก สยถาติ วตฺวา เทฺวปิ เถเร สฺวาตนาย
นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิ. เนวาสิโก ตสฺส สกฺการํ กยิรมานํ อธิวาเสตุํ
นาสกฺขิ. อถสฺส โส สายํ เถรสฺส นิปนฺนฏฺานํ คนฺตฺวา จตูหากาเรหิ
[๒]- อกฺโกสิ "อาวุโส อาคนฺตุก กุฏุมฺพิกสฺส เคเห ภตฺตํ ภุญฺชนโต
วรตรํ มีฬฺหํ ขาทิตุํ, กุฏุมฺพิเกน อานีตนหาปิเตน เกโสโรปนโต
วรตรํ ตาลฏฺิเกน เกเส ลุญฺจาเปตุํ, กุฏุมฺพิเกน ทินฺนสาฏกํ
@เชิงอรรถ: ๑. พ. ยุ. เอตฺถนฺตเร "จ โวติ อตฺถิ. สี. "โวติ อตฺถิ.   ๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร
@เถรนฺติ อตฺถิ.
นิวาสนโต วรตรํ นคฺเคน จริตุํ, กุฏุมฺพิเกน อาภตมญฺจเก นิปชฺชนโต
วรตรํ ภูมิยํ นิปชฺชิตุนฺติ. เถโรปิ "มา เอส พาโล มํ นิสฺสาย
นสฺสีติ นิมนฺตนํ อนาทยิตฺวา ปาโตว อุฏฺาย ยถาสุขํ อคมาสิ.
เนวาสิโกปิ ปาโตว วิหาเร กตฺตพฺพวตฺตํ กตฺวา "ภิกฺขาจารเวลายํ
อิทานิปิ อาคนฺตุโก นิทฺทายติ, คณฺฑิสทฺเทน ปพุชฺเฌยฺยาติ สญฺาย
นขปิฏฺเเนว คณฺฑึ ปหริตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. กุฏุมฺพิโกปิ
สกฺการํ กตฺวา เถรานํ อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต เนวาสิกํ ทิสฺวา
"ภนฺเต เถโร กุหินฺติ ปุจฺฉิ. อถ นํ เนวาสิโก "มา อาวุโส
อวจ, ๑- ตุยฺหํ กุลุปโก หีโย ตว นิกฺขนฺตเวลาย โอวรกํ ปวิสิตฺวา
นิทฺทํ โอกฺกนฺโต, ปาโตว ปฏฺาย มม วิหารสมฺมชฺชนสทฺทมฺปิ
ปานียฆฏปริโภชนียฆเฏสุ อุทกาสิญฺจนสทฺทมฺปิ คณฺฑิสทฺทมฺปิ
กโรนฺตสฺส, น ชานาตีติ อาห. กุฏุมฺพิโก จินฺเตสิ "ตาทิสาย
อิริยาปถสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตสฺส เม อยฺยสฺส ยาว อิมมฺหา กาลา
นิทฺทายนํ นาม นตฺถิ, มํ ปน ตสฺส สกฺการํ กโรนฺตํ ทิสฺวา
อทฺธา อิมินา ภทนฺเตน กิญฺจิ วุตฺตํ ภวิสฺสตีติ. โส อตฺตโน
ปณฺฑิตภาเวน ตํ สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา ตสฺส ปตฺตํ สาธุกํ โธวิตฺวา
นานคฺครสโภชนสฺส ปูเรตฺวา "ภนฺเต สเจ เม อยฺยํ ปสฺเสยฺยาถ,
อิมมสฺส ปิณฺฑปาตํ ทเทยฺยาถาติ อาห. อิตโร ตํ คเหตฺวาว
จินฺเตสิ "สเจ โส เอวรูปํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิสฺสติ, อิมสฺมึเยว าเน
ปลุทฺโธ ภวิสฺสตีติ อนฺตรามคฺเค ตํ ปิณฺฑปาตํ ฉฑฺเฑตฺวา เถรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อาวุโส กึ วเทถ.
วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ ตตฺถ โอโลเกนฺโต นาทฺทส. อถ นํ เอตฺตกสฺส
กมฺมสฺส กตตฺตา วีสติวสฺสสหสฺสานิ กโตปิ สมณธมฺโม รกฺขิตุํ
นาสกฺขิ. อายุหปริโยสาเน ปน อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ
มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร เอกสฺมึ
พหุอนฺนปาเน กุลฆเร นิพฺพตฺติ.
       โส ปทสา คมนกาลโต ปฏฺาย เนว สยเน สยิตุํ น ภตฺตํ
ภุญฺชิตุํ อิจฺฉติ, อตฺตโน สรีรวลญฺชเมว ขาทติ. "พาลตาย อชานนฺโต
กโรตีติ นํ โปสึสุ. มหลฺลกกาเลปิ วตฺถํ นิวาเสตุํ น อิจฺฉติ, นคฺโค
วิจรติ, ภูมิยํ สยติ, อตฺตโน สรีรวลญฺชเมว ขาทติ. อถสฺส มาตาปิตโร
"นายํ กุลฆรสฺส อนุจฺฉวิโก; อาชีวกานํ เอส อนุจฺฉวิโกติ เตสํ
สนฺติกํ เนตฺวา "อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชถาติ อทํสุ. อถ นํ เต ปพฺพาเชสุํ,
ปพฺพาเชตฺวา จ ปน คลปฺปมาเณ อาวาเฏ เปตฺวา ทฺวินฺนํ อํสกูฏานํ ๑-
อุปริ ปทรานิ ทตฺวา เตสํ อุปริ นิสีทิตฺวา ตาลฏฺิขณฺเฑน เกเส
ลุญฺจึสุ. อถ เน ตสฺส มาตาปิตโร สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปกฺกมึสุ.
ปุนทิวเส อาชีวกา "เอหิ คามํ ปวิสิสฺสามาติ ตํ วทึสุ. โส "คจฺฉถ
ตุมฺเห, อหํ อิเธว ภวิสฺสามีติ น อิจฺฉิ. อถ นํ ปุนปฺปุนํ วตฺวา
อนิจฺฉมานํ โอหาย อคมํสุ. โสปิ เตสํ คตภาวํ ตฺวา วจฺจกุฏิยา
ทฺวารํ ๒- วิวริตฺวา โอรุยฺห อุโภหิ หตฺเถหิ อาโลปการกํ คูถํ ขาทติ. ๓-
อาชีวกา ตสฺส อนฺโตคามโต อาหารํ ปหิณึสุ. ตมฺปิ น อิจฺฉติ,
ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโนปิ "น เม อิมินา อตฺโถ, ลทฺโธ เม อาหาโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ชตฺตูนํ. ๒. สี. ม. ยุ. ปทรํ. ๓. สี. ม. ยุ. ขาทิ.
"กหํ ลทฺโธติ. "อิเธว ลทฺโธติ. เอวํ ทุติเย ตติเย จตุตฺเถ ทิวเสปิ
เตหิ พหุมฺปิ วุจฺจมาโน "อหํ อิเธว ภวิสฺสามีติ คามํ คนฺตุํ น
อิจฺฉติ. อาชีวกา "อยํ ทิวเส ทิวเส เนว คามํ ปวิสิตุํ, น อมฺเหหิ
ปหิตํ อาหารํ อาหริตุํ อิจฺฉติ, `อิเธว เม ลทฺโธติ วทติ; กินฺนุ
โข กโรติ, ปริคฺคณฺหิสฺสาม นนฺติ คามํ ปวิสนฺตา เอกํ เทฺว ชเน
ตสฺสปิ ปริคฺคณฺหนตฺถํ โอหาย คมึสุ. เต ปจฺฉโต คจฺฉนฺตา วิย
หุตฺวา นิลียึสุ. โสปิ เตสํ คตภาวํ ตฺวา ปุริมนเยเนว วจฺจกุฏึ
โอรุยฺห คูถํ ขาทติ. อิตเร ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา อาชีวกานํ อาโรจยึสุ.
ตํ สุตฺวา อาชีวกา "อโห ภาริยํ กมฺมํ; สเจ สมณสฺส โคตมสฺส
สาวกา ชาเนยฺยุํ, `อาชีวกา คูถํ ขาทมานา วิจรนฺตีติ อมฺหากํ
อกิตฺตึ ปกาเสยฺยุํ; นายํ อมฺหากํ อนุจฺฉวิโกติ ตํ อตฺตโน สนฺติกา
นีหรึสุ. โส เตหิ นีหริโต. มหาชนสฺส อุจฺจารกรณฏฺาเน ปตฺถโต
เอโก ปิฏฺิปาสาโณ อตฺถิ. ตสฺมึ มหนฺตํ โสณฺฑิ. ปิฏฺิปาสาณํ
นิสฺสาย มหาชนสฺส อุจฺจารกรณฏฺานํ โหติ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา รตฺตึ
คูถํ ขาทิตฺวา มหาชนสฺส สรีรวลญฺชนตฺถาย อาคมนกาเล เอเกน
หตฺเถน ปาสาณสฺส เอกํ ปสฺสํ โอลุพฺภ เอกํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา
ชนฺนุเก เปตฺวา อุทฺธวาตาภิมุโข มุขํ วิวริตฺวา ติฏฺติ. มหาชโน
ตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา "ภนฺเต กสฺมา  อยฺโย มุขํ วิวริตฺวา
ิโตติ ปุจฺฉติ. "อหํ วาตภกฺโข, อญฺโ เม อาหาโร นตฺถีติ.
"อถ กสฺมา เอกํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ชนฺนุเก กตฺวา ิโตสิ ภนฺเตติ.
"อหํ อุคฺคตตโป โฆรตโป, มยา ทฺวีหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตา ปวี
กมฺปติ; ตสฺมา เอกํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ชนฺนุเก กตฺวา ิโตมฺหิ,
อหญฺหิ ิตโกว วีตินาเมมิ น นิสีทามิ น นิปชฺชามีติ. มนุสฺสา นาม
เยภุยฺเยน วจนมตฺตเมว สทฺทหนฺติ; ตสฺมา "อโห อจฺฉริยํ, เอวรูปาปิ
นาม ตปสฺสิโน โหนฺติ, น โน เอวรูโป ทิฏฺปุพฺโพติ เยภุยฺเยน
องฺคมคธวาสิโน สงฺขุภิตฺวา มาเส มาเส มหนฺตํ สกฺการํ อภิหรนฺติ.
โส "อหํ วาตเมว ภกฺขามิ, น อญฺ อาหารํ อาหรามิ, อญฺ หิ เม
ขาทนฺตสฺส, ตโป นสฺสตีติ เตหิ อภิหตํ น กิญฺจิ อิจฺฉติ. มนุสฺสา "มา
โน ภนฺเต นาเสถ, ตุมฺหาทิเสน โฆรตเปน ปริโภโค กโต อมฺหากํ
ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตตีติ ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ. "ตสฺส เม
อญฺโ อาหาโร น รุจฺจตีติ มหาชนสฺส ปน ยาจนาย ปีฬิโต
เตหิ อาภตานิ สปฺปิผาณิตาทีนิ กุสคฺเคน ชิวฺหคฺเค เปตฺวา "คจฺฉถ,
อลํ โว เอตฺตกํ หิตาย สุขายาติ อุยฺโยเชสิ. เอวํ โส ปญฺจปณฺณาส
วสฺสานิ นคฺโค คูถํ ขาทนฺโต เกเส ลุญฺจนฺโต ภูมิยํ สยมาโน
วีตินาเมสิ.
       พุทฺธานํปิ โข ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลกนํ อวิชหิตเมว  โหติ;
ตสฺมา เอกทิวสํ ภควโต ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺตสฺส, อยํ
ชมฺพุกาชีวโก าณชาลสฺส อนฺโต ปญฺายิ. สตฺถา "กินฺนุ โข
ภวิสฺสตีติ อาวชฺชิตฺวา ตสฺส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ
ทิสฺวา "อหํ เอตํ อาทึ กตฺวา เอกํ คาถํ ภาสิสฺสามิ, คาถาปริโยสาเน
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, อิมํ กุลปุตฺตํ
นิสฺสาย มหาชโน โสตฺถิภาวํ ปาปุณิสฺสตีติ ตฺวา ปุนทิวเส ราชคเห
ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต อานนฺทตฺเถรํ อาห "อานนฺท
ชมฺพุกาชีวกสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามีติ. "ภนฺเต กึ ตุมฺเหเยว คมิสฺสถาติ.
"อาม อหเมวาติ. เอวํ วตฺวา สตฺถา วฑฺฒมานกจฺฉายาย ตสฺส
สนฺติกํ ปายาสิ. เทวตา จินฺตยึสุ "สตฺถา สายํ ๑- ชมฺพุกาชีวกสฺส
สนฺติกํ คจฺฉติ, โส จ เชคุจฺเฉ อุจฺจารปสฺสาวฏฺาเน ทนฺตกฏฺกฺกิลิฏฺเ
ปิฏฺิปาสาเณ วสติ, เทวํ วสฺสาเปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน
อานุภาเวน ตํมุหุตฺตํเยว เทวํ วสฺสาเปสุํ. ปิฏฺิปาสาโณ สุจิ
นิมฺมโล อโหสิ. อถสฺส อุปริ ปญฺจวณฺณํ ปุปฺผวสฺสํ วสฺสาปยึสุ.
สตฺถา สายํ ชมฺพุกาชีวกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "ชมฺพุกาติ สทฺทมกาสิ.
ชมฺพุโก "โก นุ โข เอส ทุชฺชาโน มํ ชมฺพุกวาเทน วทตีติ
จินฺเตตฺวา "โก เอโสติ อาห. "อหํ ชมฺพุกาติ. "กึ มหาสมณาติ.
"อชฺช เม เอกรตฺตึ อิธ วสนฏฺานํ เทหีติ. "นตฺถิ มหาสมณ
อิมสฺมึ าเน วสนฏฺานนฺติ. "ชมฺพุก มา เอวํ กริ, เอกรตฺตึ เม
วสนฏฺานํ เทหิ; ปพฺพชิตา นาม ปพฺพชิตํ ปฏฺเนฺติ, มนุสฺสา
มนุสฺสํ, ปสโว ปสุนฺติ. "กึ ปน ตฺวํ ปพฺพชิโตสีติ. "อาม ปพฺพชิโตมฺหีติ.
"สเจ ตฺวํ ปพฺพชิโต, กหนฺเต ลาพุกํ, กหํ ธูมกฏจฺฉุโก, กหํ
ยญฺสุตฺตกนฺติ. "อตฺเถตํ มยฺหํ, วิสุํ วิสุํ ปน คเหตฺวา จรณํ
ทุกฺขนฺติ อพฺภนฺตเรเยว คเหตฺวา จรามีติ. โส "จริสฺสสิ ตฺวํ เอตํ
อคฺคณฺหิตฺวาติ กุชฺฌิ. อถ นํ สตฺถา อาห "โหตุ ชมฺพุก, มา
กุชฺฌ, วสนฏฺานํ เม อาจิกฺขาหีติ. "นตฺถิ มหาสมณ เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. "สายนฺติ นตฺถิ.
วสนฏฺานนฺติ. สตฺถา ตสฺส วสนฏฺานโต อวิทูเร เอกํ ปพฺภารํ
อตฺถิ, ตํ นิทฺทิสนฺโต "เอตสฺมึ ปพฺภาเร โก วสตีติ อาห. "น โกจิ
มหาสมณาติ. "เตนหิ เอตํ มยฺหํ เทหีติ. "ตฺวญฺเว ชานาหิ
มหาสมณาติ. สตฺถา ปพฺภาเร นิสีทนํ ปญฺาเปตฺวา นิสีทิ.
       อถ ปมยาเม จตฺตาโร มหาราชาโน จตุทฺทิสา เอโกภาสํ
กโรนฺตา อุปฏฺานํ อาคมึสุ. ชมฺพุโก โอภาสํ ทิสฺวา "กึโอภาโส
นาเมโสติ จินฺเตสิ. มชฺฌิมยาเม สกฺโก เทวราชา อาคมิ. ชมฺพุโก
ตมฺปิ ทิสฺวา "โก นาเมโสติ จินฺเตสิ. ปจฺฉิมยาเม เอกาย องฺคุลิยา
เอกํ ทฺวีหิ เทฺว ฯเปฯ ทสหิ ทส จกฺกวาฬานิ โอภาเสตุํ สมตฺโถ
มหาพฺรหฺมา สกลอรญฺ เอโกภาสํ กโรนฺโต อาคมิ. ชมฺพุโก
ตมฺปิ ทิสฺวา "โก นุ โข เอโสติ จินฺเตตฺวา ปาโตว สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ ิโต สตฺถารํ ปุจฺฉิ "มหาสมณ
ตุมฺหากํ สนฺติกํ จตสฺโส ทิสา โอภาเสนฺโต ปมยาเม โก อาคโตติ.
"จตฺตาโร มหาราชาโนติ. "กึการณาติ. "มํ อุปฏฺาตุนฺติ. "กึ ปน
ตฺวํ จตูหิ มหาราเชหิ อุตฺตริตโรติ. "อาม ชมฺพุก, อหญฺหิ ราชูนํ
อติราชาติ. "มชฺฌิมยาเม ปน โก อาคโตติ. "สกฺโก เทวราชาติ.
"กึการณาติ. "มํ อุปฏฺาตุเมวาติ. "กึ ปน ตฺวํ สกฺกเทวราชโตปิ
อุตฺตริตโรติ. "อาม ชมฺพุก, สกฺกโตปิ อุตฺตริตโรมฺหิ, เอโส ปน
มยฺหํ คิลานุปฏฺาโก กปฺปิยการกสามเณรสทิโสติ. "ปจฺฉิมยาเม
สกลอรญฺ โอภาเสตฺวา โก อาคโตติ. "ยํ นิสฺสาย โลเก
พฺราหฺมณาทโยปิ ขิปิตฺวา ปกฺขลิตฺวา `นโม มหาพฺรหฺมุโนติ วทนฺติ,
โสเอว มหาพฺรหฺมาติ. "กึ ปน ตฺวํ มหาพฺรหฺมุนาปิ อุตฺตริตโรติ.
"อาม ชมฺพุก, อหญฺหิ พฺรหฺมุนาปิ อติพฺรหฺมาติ. "อจฺฉริโยสิ ตฺวํ
มหาสมณ, มยฺหํ ปน ปญฺจปณฺณาสวสฺสานิ อิธ วสนฺตสฺส, เอเตสุ
เอโกปิ มํ อุปฏฺาตุํ นาคตปุพฺโพ; อหญฺหิ เอตฺตกํ อทฺธานํ วาตภกฺโข
หุตฺวา ิตโกว วีตินาเมสึ, น ตาว เต มยฺหํ อุปฏฺานํ อาคตปุพฺพาติ.
อถ นํ สตฺถา อาห "ชมฺพุก ตฺวํ โลกสฺมึ อนฺธพาลํ มหาชนํ
วญฺจยมาโน มํปิ วญฺเจตุกาโม ชาโต; นนุ ตฺวํ ปญฺจปณฺณาสวสฺสานิ
คูถเมว ขาทสิ, ภูมิยํเยว นิปชฺชิ, นคฺโค หุตฺวา วิจริ, ตาลฏฺิขณฺเฑน
เกเส ลุญฺจิ, อถ จ ปน โลกํ วญฺเจนฺโต `อหํ วาตภกฺโขมฺหิ,
เอกปาเทน ติฏฺามิ, น นิสีทามิ, น นิปชฺชามีติ วเทสิ, มํปิ
วญฺเจตุกาโมสิ; ปุพฺเพปิ ตฺวํ ปาปิกํ ลามิกํ ทิฏฺึ นิสฺสาย เอตฺตกํ
กาลํ คูถภกฺโขสิ ภูมิสโย นคฺโค วิจรนฺโต ตาลฏฺิขณฺเฑน
เกสลุญฺจนํ ปตฺโต, อิทานิปิ ปาปิกํ ลามิกํ ทิฏฺิเมว คณฺหาสีติ.
"กึ ปน มยา กตํ มหาสมณาติ. อถสฺส สตฺถา ปุพฺเพ กตกมฺมํ
อาจิกฺขิ. ตสฺส, สตฺถริ กเถนฺเตเยว, สํเวโค อุปฺปนฺโน, หิโรตฺตปฺปํ
อุปฏฺิตํ. โส อุกฺกุฏิโก นิสีทิ. อถสฺส สตฺถา อุทกสาฏกํ ขิปิตฺวา
อทาสิ. โส ตํ นิวาเสตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
สตฺถาปิสฺส อนุปุพฺพีกถํ กเถตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส เทสนาวสาเน
สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา
ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ยาจิ. เอตฺตาวตาสฺส ปุริมกมฺมํ ปริกฺขีณํ.
อยญฺหิ ขีณาสวมหาเถรํ จตูหิ อกฺโกเสหิ อกฺโกสิตฺวา, ยาวายํ
มหาปวี ติคาวุตาธิกํ โยชนํ อุสฺสนฺนา; ตาว อวีจิมฺหิ ปจิตฺวา
ตตฺถ ปกฺกาวเสเสน ปญฺจปณฺณาสวสฺสานิ อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต,
เตนสฺส ตํ กมฺมํ ขีณํ, วีสติวสฺสสหสฺสานิ อิมินา กตสฺส สมณธมฺมสฺส
ผลํ นาเสตุํ น สกฺกา; ตสฺมา ตํ สตฺถา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา
"เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยนฺติ อาห. ตาวเทวสฺส คิหิลิงฺคํ
อนฺตรธายิ, อฏฺปริกฺขารธโร สฏฺิวสฺสตฺเถโร วิย อโหสิ.
       องฺคมคธวาสีนํ ตสฺส สกฺการํ คเหตฺวา อาคตทิวโส กิเรส;
ตสฺมา อุภยรฏฺวาสิโน สกฺการํ คเหตฺวา อาคตา ตถาคตํ ทิสฺวา
"กินฺนุ โข อมฺหากํ อยฺโย ชมฺพุโก มหา, อุทาหุ สมโณ โคตโมติ
จินฺเตตฺวา "สเจ สมโณ โคตโม มหา ภเวยฺย, อยํ สมณสฺส
โคตมสฺส สนฺติกํ คจฺเฉยฺย, ชมฺพุกาชีวกสฺส ปน มหนฺตตาย สมโณ
โคตโม อิมสฺส สนฺติกํ อาคโตติ จินฺตยึสุ. สตฺถา มหาชนสฺส
ปริวิตกฺกํ ตฺวา "ชมฺพุก ตว อุปฏฺากานํ กงฺขํ ฉินฺทาหีติ อาห.
โส "อหมฺปิ ภนฺเต เอตฺตกเมว ปจฺจาสึสามีติ วตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺาย ตาลปฺปมาณํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา "สตฺถา
เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ วตฺวา โอรุยฺห วนฺทิตฺวา ปุน
ทฺวิตาลมตฺตํ ติตาลมตฺตนฺติ เอวํ สตฺตตาลมตฺตํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
โอรุยฺห อตฺตโน สาวกภาวํ ชานาเปสิ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน "อโห
พุทฺธา นาม อจฺฉริยา อโนมคุณาติ จินฺเตสิ. สตฺถา มหาชเนน
สทฺธึ กเถนฺโต เอวมาห "อยํ เอตฺตกํ กาลํ ตุมฺเหหิ อาภตสกฺการํ
กุสคฺเคน ชิวฺหคฺเค เปตฺวา `ตปจรณํ ปูเรมีติ อิธ นิวุตฺโถ; สเจ
อิมินา อุปาเยน วสฺสสตํ ตปจรณํ ปูเรยฺย, ยา จ อสฺส อิทานิ
กุลํ วา ภตฺตํ วา กุกฺกุจฺจายิตฺวา อภุญฺชนฺตสฺส ภตฺตจฺเฉทนกุสลเจตนา,
ตสฺสา ตํ ตปจรณํ โสฬสึปิ กลํ นาคฺฆตีติ อนุสนฺธึ
ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "มาเส มาเส กุสคฺเคน     พาโล ภุญฺเชถ โภชนํ,
          น โส สงฺขาตธมฺมานํ      กลํ อคฺฆติ โสฬสินฺติ.
       ตสฺสตฺโถ "สเจ พาโล อปริญฺาตธมฺโม สีลาทิคุณา ปริพาหิโร
ติตฺถายตเน ปพฺพชิโต "ตปจรณํ ปูเรสฺสามีติ มาเส มาเส สมฺปตฺเต
กุสคฺเคน โภชนํ ภุญฺชนฺโต วสฺสสตํ ภุญฺเชถ โภชนํ. น โส
สงฺขาตธมฺมานํ กลํ อคฺฆติ โสฬสินฺติ; สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ
าตธมฺมา ตูลิตธมฺมา, เตสุ เหฏฺิมโกฏิยา โสตาปนฺโน สงฺขาตธมฺโม,
อุปริมโกฏิยา ขีณาสโว; อิเมสํ สงฺขาตธมฺมานํ โส พาโล
กลํ นาคฺฆติ โสฬสินฺติ, ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนา.  อยํ ปเนตฺถ
อตฺโถ: ยา จ ตสฺส ตถา ตปจรณํ ปูเรนฺตสฺส วสฺสสตํ เจตนา, ยา จ
สงฺขาตธมฺมานํ กุลํ วา ภตฺตํ วา กุกฺกุจฺจายิตฺวา อภุญฺชนฺตานํ
เอกา ภตฺตจฺเฉทนกุสลเจตนา, ตสฺสา เจตนาย สา ตาวทีฆรตฺตํ
ปวตฺตเจตนา โสฬสึ กลํ นาคฺฆติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยํ ตสฺสา
สงฺขาตธมฺมานํ เจตนาย ผลํ; ตํ โสฬสโกฏฺาเส กตฺวา ตโต เอเกกํ
ปุน โสฬสโกฏฺาเส กตฺวา ตโต เอกสฺส โกฏฺาสสฺส ยํ ผลํ;
ตเทว ตสฺส พาลสฺส ตปจรณโต มหนฺตตรนฺติ.
       เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย
อโหสีติ.
                     ชมฺพุกาชีวกวตฺถุ.
                       --------
                  ๑๒. อหิเปตวตฺถุ. (๕๖)
       "น หิ ปาปํ กตํ กมฺมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อญฺตรํ อหิเปตํ อารพฺภ กเถสิ.
       เอกสฺมึ หิ ทิวเส ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตโร อายสฺมา
ลกฺขณตฺเถโร จ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร จ "ราชคเห ปิณฺฑาย
จริสฺสามาติ คิชฺฌกูฏโต โอตรนฺติ. เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน
เอกํ อหิเปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ. อถ นํ ลกฺขณตฺเถโร "กสฺมา
อาวุโส สิตํ ปาตุํ กโรสีติ การณํ ปุจฺฉิ. "อกาโล โข อาวุโส
อิมสฺส ปญฺหสฺส วิสชฺเชตุํ, ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสีติ.
เตสุ ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา นิสินฺเนสุ,
ลกฺขณตฺเถโร ปุจฺฉิ "อาวุโส โมคฺคลฺลาน ตฺวํ คิชฺฌกูฏา โอตรนฺโต
สิตํ ปาตุํ กริตฺวา มยา สิตการณํ ปุฏฺโ `ภควโต สนฺติเก มํ
ปุจฺเฉยฺยาสีติ อวจ, กเถหิ อิทานิ ตํ การณนฺติ. เถโร อาห "อหํ
อาวุโส เอกํ อหิเปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสึ, ตสฺส เอวรูโป
อตฺตภาโว, มนุสฺสสีสํ วิย อสฺส สีสํ, อหิสฺส วิยสฺส เสโส อตฺตภาโว,
อหิเปโต นาเมส ปมาณโต ปญฺจวีสติโยชนิโก, ตสฺส สีสโต
อุฏฺิตา อคฺคิชาลา ยาว นงฺคุฏฺา คจฺฉนฺติ, นงฺคุฏฺโต อุฏฺิตา ยาว
สีสา, มชฺเฌ อุฏฺิตา เทฺว ปสฺสานิ คจฺฉนฺติ, ทฺวีหิ ปสฺเสหิ อุฏฺิตา
มชฺเฌ โอสรนฺตีติ. ทฺวินฺนเมว กิร เปตานํ อตฺตภาโว ปญฺจวีสติโยชนิโก,
อวเสสานํ ติคาวุตปฺปมาโณ, อิมสฺส เจว อหิเปตสฺส
กากเปตสฺส จ ปญฺจวีสติโยชนิโก, เตสุ อยนฺตาว อหิเปโต.
       กากเปตมฺปิ มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูฏมตฺถเก ปจฺจมานํ
ทิสฺวา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต อิมํ คาถมาห
         "ปญฺจโยชนิกา ชิวฺหา,       สีสนฺเต นวโยชนํ
          กาโย อจฺจุคฺคโต ตุยฺหํ      ปญฺจวีสติโยชนํ;
          กินฺนุ กมฺมํ กริตฺวาน        ปตฺโตสิ ทุกฺขมีทิสนฺติ.
อถสฺส เปโต อาจิกฺขนฺโต
         "อหํ ภนฺเต โมคฺคลฺลาน      กสฺสปสฺส มเหสิโน
          สงฺฆสฺสาภิหฏํ ภตฺตํ         อาหเรสึ ยถิจฺฉกนฺติ
คาถํ วตฺวา อาห "ภนฺเต กสฺสปพุทฺธกาเล สมฺพหุลา ภิกฺขู คามํ
ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา เถเร ทิสฺวา สมฺปิยายมานา อาสนสาลายํ
นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา ยาคุํ ปาเยตฺวา
ขชฺชกํ ทตฺวา ปิณฺฑปาตกาลํ อาคมยมานา ธมฺมํ สุณนฺตา นิสีทึสุ.
ธมฺมกถาวสาเน เถรานํ ปตฺเต อาทาย อตฺตโน อตฺตโน เคเห
นานคฺครสโภชนสฺส ปูเรตฺวา อาหรึสุ. ตทาหํ กาโก หุตฺวา อาสนสาลาย
ฉทนปิฏเ นิสินฺโน ตํ ทิสฺวา เอเกน คหิตปตฺตโต ติกฺขตฺตุํ
มุขํ ปูเรนฺโต ตโย กพเฬ อคฺคเหสึ, ตํ ปน ภตฺตํ เนว สงฺฆสฺส
สนฺตกํ, น สงฺฆสฺส นิยเมตฺวา ทินฺนํ, น ภิกฺขูหิ คหิตาวเสสกํ
อตฺตโน เคหํ เนตฺวา มนุสฺเสหิ ภุญฺชิตพฺพกํ, เกวลํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส
อภิหฏมตฺตเมว, ตโต มยา ตโย กพฬา คหิตา, เอตฺตกํ เม
ปุพฺพกมฺมํ; สฺวาหํ กาลํ กตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน อวีจิมฺหิ
ปจิตฺวา ตตฺถ ปกฺกาวเสเสน อิทานิ คิชฺฌกูเฏ กากเปโต หุตฺวา
นิพฺพตฺโต อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภมีติ. อิทํ กากเปต วตฺถุ.
       อิธ ปน เถโร "อหิเปตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสินฺติ อาห.
อถสฺส สตฺถา สกฺขิ หุตฺวา "สจฺจํ ภิกฺขเว โมคฺคลฺลาโน อาห,
มยา ปเนส สมฺโพธิปฺปตฺตทิวเสเยว ทิฏฺโ, อปิจาหํ `เย เม วจนํ น
สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย ภเวยฺยาติ ปรานุทยาย น กเถสินฺติ
อาห. ลกฺขณสํยุตฺเตปิ ๑- หิ มหาโมคฺคลฺลาเนน ทิฏฺกาเลเยว สตฺถา
ตสฺส สกฺขิ หุตฺวา วีสติวตฺถูนิ กเถสิ. อิทมฺปิ เตน ตเถว กถิตํ. ตํ
สุตฺวา ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถาปิ เตสํ กเถสิ:
       อตีเต กิร พาราณสึ นิสฺสาย นทีตีเร ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ปณฺณสาลํ กรึสุ. โส ตตฺถ วิหรนฺโต นิพทฺธํ นคเร ปิณฺฑาย จรติ.
นาคราปิ สายํ ปาตํ คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปฏฺานํ
คจฺฉนฺติ. เอโก พาราณสีวาสี ปุริโส ตํ มคฺคํ นิสฺสาย เขตฺตํ กสิ.
มหาชโน สายํ ปาตํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต ตํ เขตฺตํ
มทฺทนฺโต คจฺฉติ. กสโก "มา เม เขตฺตํ มทฺทถาติ วาเรนฺโตปิ
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. นิ. ๑๖/๒๙๘.
วาเรตุํ นาสกฺขิ. อถสฺส เอตทโหสิ "สเจ อิมสฺมึ าเน ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ปณฺณสาลา น ภเวยฺย, น เม เขตฺตํ มทฺเทยฺยุนฺติ. โส ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ปิณฺฑาย ปวิฏฺกาเล ปริโภคภาชนานิ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ฌาเปสิ.
ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ ฌามํ ทิสฺวา ยถาสุขํ ปกฺกามิ. มหาชโน คนฺธมาลํ
อาทาย อาคโต ฌามํ ปณฺณสาลํ ทิสฺวา "กหํ นุ โข โน อยฺโย
คโตติ อาห. โสปิ มหาชเนเนว สทฺธึ อาคโต มหาชนมชฺเฌ ิตโก
เอวมาห "มยา ตสฺส ปณฺณสาลา ฌาปิตาติ. อถ นํ "คณฺหถ, อิมํ
ปาปํ นิสฺสาย มยํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทฏฺุํ น ลภิมฺหาติ ทณฺฑาทีหิ
โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุํ. โส อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา, ยาวายํ
ปวี โยชนมตฺตํ อุสฺสนฺนา; ตาว นิรเย ปจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน
คิชฺฌกูเฏ อหิเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
       สตฺถา อิมํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา "ภิกฺขเว ปาปกมฺมํ
นาเมตํ ขีรสทิสํ; ยถา ขีรํ ทุยฺหมานเมว น ปริณมติ; ตถา กมฺมํ
กริยมานเมว น วิปจฺจติ, ยทา ปน วิปจฺจติ; ตทา เอวรูเปน
ทุกฺเขน โยเชตีติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ         สชฺชุขีรํว มุจฺจติ,
          ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ          ภสฺมาจฺฉนฺโนว ปาวโกติ.
       ตตฺถ "สชฺชุขีรนฺติ: ตํขณญฺเว เธนุยา ถเนหิ นิกฺขนฺตํ
อพฺภุณฺหํ ขีรํ น มุจฺจติ น ปริณมติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยถา อิทํ
สชฺชุขีรํ ตํขณญฺเว น มุจฺจติ น ปริณมติ ปกตึ น ชหติ, ยสฺมึ
ปน ภาชเน ทูหิตฺวา ๑- คหิตํ, ยาว ตตฺถ ตกฺกาทิอมฺพิลํ น ปกฺขิปติ,
ยาว ทธิภาชนาทิกํ อมฺพิลภาชนํ น ปาปุณาติ, ตาว ปกตึ อวิชหิตฺวา
ปจฺฉา ชหติ; เอวเมว ปาปกมฺมํปิ กริยมานเมว น ปจฺจติ, ยทิ
วิปจฺเจยฺย, น โกจิ ปาปกมฺมํ กาตุํ วิสเหยฺย; ยาว ปน
กุสลาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา ธรนฺติ; ตาว เต นํ รกฺขนฺติ, เตสํ เภทา
อปาเย นิพฺพตฺเตสุ ขนฺเธสุ วิปจฺจติ, วิปจฺจมานญฺจ ฑหนฺตํ
พาลมนฺเวติ. กึ วิยาติ. ภสฺมาจฺฉนฺโนว ปาวโกติ: ยถา หิ ฉาริกาย
ปฏิจฺฉนฺโน วีตจฺฉิตงฺคาโร อกฺกนฺโตปิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น
ตาว ฑหติ, ฉาริกํ ปน ตาเปตฺวา จมฺมาทีนํ ฑหนวเสน ยาว
มตฺถลุงฺคา ฑหนฺโต คจฺฉติ: เอวเมว ปาปกมฺมํปิ เยน กตํ โหติ,
ตํ พาลํ ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตํ
ฑหนฺตํ อนุคจฺฉตีติ.
    เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                       อหิเปตวตฺถุ.
                       --------
                 ๑๓. สฏฺิกูฏเปตวตฺถุ. (๕๗)
       "ยาวเทว อนตฺถายาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต สฏฺิกูฏเปตํ อารพฺภ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ทุยฺหิตฺวา.
       ปุริมนเยเนว หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธึ
คิชฺฌกูฏา โอโรหนฺโต ๑- อญฺตรสฺมึ ปเทเส สิตํ กตฺวา เถเรน
สิตการณํ ปุฏฺโ "ภควโต สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาสีติ วตฺวา ปิณฺฑาย
จริตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนกาเล ปุน ปุฏฺโ
"อหํ อาวุโส เอกํ เปตํ อทฺทสํ ติคาวุตปฺปมาเณน อตฺตภาเวน,
ตสฺส สฏฺี อยกูฏสหสฺสานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ อุปริมตฺถเก
ปติตฺวา อุฏฺหนฺติ สีสํ ภินฺทนฺติ, ภินฺนํ ภินฺนํ ปุน สมุฏฺหติ, อิมินา
อตฺตภาเวน มยา เอวรูโป อตฺตภาโว น ทิฏฺปุพฺโพ, อหนฺตํ
ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสินฺติ อาห. เปตวตฺถุสฺมึ หิ
       "สฏฺี กูฏสหสฺสานิ       ปริปุณฺณานิ สพฺพโส,
        สีเส ตุยฺหํ นิปตนฺติ      โอภินฺทนฺเตว มตฺถกนฺติอาทิ ๒-
อิมเมว เปตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตฺถา เถรสฺส กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว
มยาเปส สตฺโต โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนเนว ทิฏฺโ `เย จ ปน เม วจนํ
น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย ภเวยฺยาติ ปเรสํ อนุกมฺปาย น กเถสึ;
อิทานิ ปน โมคฺคลฺลานสฺส สกฺขิ หุตฺวา กเถมีติ อาห. ตํ สุตฺวา
ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถาปิ เตสํ กเถสิ:
       "อตีเต กิร พาราณสิยํ สาลิตฺตกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต
เอโก ปีสปฺปิ อโหสิ. โส นครทฺวาเร เอกสฺส วฏฺฏรุกฺขสฺส
เหฏฺา นิสินฺโน "สกฺขรานิ ขิปิตฺวา ตสฺส ปณฺณานิ ฉินฺทนฺโต
หตฺถิรูปกํ โน ทสฺเสหิ; อสฺสรูปกํ โน ทสฺเสหีติ คามทารเกหิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. โอตรนฺโต. ๒. ขุ. เปต. ๒๖/๒๕๘.
วุจฺจมาโน อิจฺฉิติจฺฉิตานิ ๑- รูปานิ ทสฺเสตฺวา เตสํ สนฺติกา ขาทนียาทีนิ
ลภติ. อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ปเทสํ ปาปุณิ.
ทารกา ปีสปฺปึ ปาโรหนฺตเร กตฺวา ปลายึสุ. รญฺโ ิตมชฺฌนฺติเก
รุกฺขมูลํ ปวิฏฺสฺส, ฉิทฺทจฺฉายา สรีรํ ผริ. โส "กินฺนุ โข เอตนฺติ
อุทฺธํ โอโลเกนฺโต รุกฺขปณฺเณสุ หตฺถิรูปกาทีนิ ทิสฺวา "กสฺเสตํ
กมฺมนฺติ ปุจฺฉิตฺวา "ปีสปฺปิโนติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห
"มยฺหํ ปุโรหิโต อติมุขโร, อปฺปมตฺตเกปิ วุตฺเต, พหุํ ภณนฺโต มํ
อุปทฺทเวติ, สกฺขิสฺสสิ ตสฺส มุเข นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา ขิปิตุนฺติ.
"สกฺขิสฺสามิ เทว, อชลณฺฑิกา อาหราเปตฺวา ปุโรหิเตน สทฺธึ
ตุมฺเห อนฺโตสาณิยํ นิสีทถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามีติ. ราชา
ตถา อกาสิ. ๒- อิตโร กตฺตริยคฺเคน สาณิยา ฉิทฺทํ กาเรตฺวา, ปุโรหิตสฺส
รญฺา สทฺธึ กเถนฺตสฺส, มุเข วิวฏมตฺเต, เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ขิปิ.
ปุโรหิโต มุขํ ปวิฏฺ ปวิฏฺ คิลิ. ปีสปฺปิ, ขีณาสุ อชลณฺฑิกาสุ,
สาณึ จาเลสิ. ราชา ตาย สญฺาย อชลณฺฑิกานํ ขีณภาวํ ตฺวา
อาห "อาจริย อหํ ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถนฺโต กถํ นิตฺถริตุํ น สกฺขิสฺสามิ,
ตุมฺเห อติมุขรตาย นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา คิลิตฺวาปิ ตุณฺหีภาวํ
นาปชฺชถาติ. พฺราหฺมโณ มงฺกุภาวํ อาปชฺชิตฺวา ตโต ปฏฺาย มุขํ
วิวริตฺวา รญฺา สทฺธึ สลฺลปิตุํ นาสกฺขิ. ราชา ปีสปฺปึ
ปกฺโกสาเปตฺวา "ตํ นิสฺสาย เม สุขํ ลทฺธนฺติ ตุฏฺโ ตสฺส
สพฺพฏฺกํ นาม ทตฺวา นครสฺส จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร คามวเร
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อิจฺฉิติจฺฉิตานํ.  ๒. สี. ยุ. กาเรสิ.
อทาสิ. ตมตฺถํ วิทิตฺวา รญฺโ อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อิมํ
คาถมาห
         "สาธุ โข สิปฺปกนฺนาม,       อปิ ยาทิสกีทิสํ
          ปสฺส, ขญฺชปฺปหาเรน        ลทฺธา คามา จตุทฺทิสาติ. ๑-
(โส ปน อมจฺโจ เตน สมเยน อหเมว ภควา อโหสิ.) อเถโก ปุริโส
ปีสปฺปินา ลทฺธสมฺปตฺตึ ทิสฺวา จินฺเตสิ "อยนฺนาม ปีสปฺปิ หุตฺวา
อิมํ สิปฺปํ นิสฺสาย มหาสมฺปตฺตึ ปตฺโต, มยาเปตํ สิกฺขิตุํ วฏฺฏตีติ.
โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา "อิมํ เม อาจริย สิปฺปํ เทหีติ
อาห. "น สกฺกา ตาต ทาตุนฺติ. โส เตน ปฏิกฺขิตฺโต "โหตุ,
อาราเธสฺสามิ นนฺติ ตสฺส หตฺถปาทปริกมฺมาทีนิ กโรนฺโต จิรสฺสํ ตํ
อาราเธตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิ. ปีสปฺปิ "อยํ เม อติวิย อุปการโกติ
ตํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต สิปฺปํ สิกฺขาเปตฺวา "นิปฺผนฺนํ เต ตาต
สิปฺปํ, อิทานิ กึ กริสฺสสีติ อาห. "พหิ คนฺตฺวา สิปฺปํ วีมํสิสฺสามีติ.
"กึ กริสฺสสีติ. "คาวึ วา มนุสฺสํ วา ปหริตฺวา มาเรสฺสามีติ.
"ตาต คาวึ มาเรนฺตสฺส, สตํ ทณฺโฑ โหติ, มนุสฺสํ มาเรนฺตสฺส,
สหสฺสํ, ตฺวํ สปุตฺตทาโรปิ ตํ นิตฺถริตุํ น สกฺขิสฺสสิ, มา วินสฺส;
ยมฺหิ ปหเฏ, ทณฺโฑ นตฺถิ, ตาทิสํ นิมฺมาตาปิติกํ กญฺจิ อุปธาเรหีติ.
โส "สาธูติ สกฺขเร อุจฺฉงฺเค กตฺวา ตาทิสํ อุปธารยมาโน วิจรนฺโต
คาวึ ทิสฺวา "อยํ สสฺสามิกาติ ปหริตุํ น วิสหิ, มนุสฺสํ ทิสฺวา
"อยํ สมาตาปิติโกติ ปหริตุํ น วิสหิ. เตน จ สมเยน สุเนตฺโต
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ๒๗/๓๕. ตทฏฺกถา. ๒/๒๗๖.
นาม ปจฺเจกพุทฺโธ นครํ นิสฺสาย ปณฺณสาลายํ วิหรติ. โส ตํ
ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ นครทฺวารนฺตเร ิตํ ทิสฺวา "อยํ นิมฺมาตาปิติโก,
อิมสฺมึ ปหเฏ, ทณฺโฑ นตฺถิ, อิมํ ปหริตฺวา สิปฺปํ วีมํสิสฺสามีติ
ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทกฺขิณกณฺณโสตํ สนฺธาย สกฺขรํ ขิปิ. [๑]- ทกฺขิเณน
กณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วาเมน นิกฺขมิ. ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิ.
ปจฺเจกพุทฺโธ ภิกฺขาย จริตุํ นาสกฺขิ, อากาเสน ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา
ปรินิพฺพายิ. มนุสฺสา, ปจฺเจกพุทฺเธ อนาคจฺฉนฺเต, "กิญฺจิ อผาสุกํ
ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ปรินิพฺพุตํ ทิสฺวา โรทึสุ
ปริเทวึสุ. โสปิ มหาชนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ
สญฺชานิตฺวา "อยํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ทฺวารนฺตเร มม สมฺมุขีภูโต,
อหํ อตฺตโน สิปฺปํ วีมํสนฺโต อิมํ ปหรินฺติ อาห. มนุสฺสา "อิมินา
กิร ปาเปน ปจฺเจกพุทฺโธ ปหโฏ, คณฺหถ คณฺหถาติ โปเถตฺวา
ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุํ. โส อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา, ยาวายํ
มหาปวี โยชนํ อุสฺสนฺนา; ตาว ปจิตฺวา วิปากาวเสเสน
คิชฺฌกูฏมตฺถเก สฏฺิกูฏเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
       สตฺถา อิมมสฺส ๒- ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา "ภิกฺขเว พาลสฺส นาม
สิปฺปํ วา อิสฺสริยํ วา อุปฺปชฺชมานํ อนตฺถาย อุปฺปชฺชติ, พาโล
หิ สิปฺปํ วา อิสฺสริยํ วา ลภิตฺวา อตฺตโน อนตฺถเมว กโรตีติ
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "สาติ อตฺถิ.ม.โส  ๒. สี. อิมํ ตสฺส. ม. ตสฺส อิมํ.
@   ยุ. อิมมสฺส.
         "ยาวเทว อนตฺถาย            ตฺตํ พาลสฺส ชายติ,
          หนฺติ พาลสฺส สุกฺกํสํ           มุทฺธมสฺส วิปาตยนฺติ.
       ตตฺถ "ยาวเทวาติ: อวธิปริจฺเฉทนตฺเถ นิปาโต. ตฺตนฺติ:
ชานนภาโว. ยมฺปิ สิปฺปํ ชานาติ, ยมฺหิ วา อิสฺสริเย ยาย วา
ยสสมฺปตฺติยา ๑- ิโต ชเนน ายติ ปากโฏ ปญฺาโต โหติ, ตสฺเสตํ
นามํ. สิปฺปํ วา หิ อิสฺสริยาทิภาโว วา พาลสฺส อนตฺถาเยว ชายติ,
ตํ นิสฺสาย โส อตฺตโน อนตฺถเมว กโรติ. หนฺตีติ: วินาเสติ.
สุกฺกํสนฺติ: กุสลโกฏฺาสํ. พาลสฺส หิ สิปฺปํ วา อิสฺสริยํ วา
อุปฺปชฺชมานํ กุสลโกฏฺาสํ ฆาเตนฺตเมว อุปฺปชฺชติ. มุทฺธนฺติ
ปญฺาเยตํ นามํ. วิปาตยนฺติ: วิทฺธํสมานํ. ตสฺส หิ ตํ สุกฺกํสํ
หนนฺตํ ปญฺาสงฺขาตํ มุทฺธํ วินิปาเตนฺตํ วิทฺธํเสนฺตเมว หนตีติ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     สฏฺิกูฏเปตวตฺถุ.
                        -------
                 ๑๔. สุธมฺมตฺเถรวตฺถุ. (๕๘)
     "อสนฺตํ ภาวมิจฺเฉยฺยาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สุธมฺมตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     เทสนา ปน มจฺฉิกาสณฺเฑ สมุฏฺาย สาวตฺถิยํ นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ.....อิสฺสริเย ยเส สมฺปตฺติยญฺจ.
มจฺฉิกาสณฺฑนครสฺมึ หิ จิตฺโต คหปติ ปญฺจวคฺคิยานํ อพฺภนฺตรํ
มหานามตฺเถรํ นาม ปิณฺฑาย จรมานํ ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ
ปสีทิตฺวา ปตฺตมาทาย เคหํ ปเวเสตฺวา โภเชตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน
ธมฺมกถํ สุณนฺโต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อจลสทฺโธ หุตฺวา อมฺพาฏกวนนฺนาม
อตฺตโน อุยฺยานํ สงฺฆารามํ กตฺตุกาโม เถรสฺส หตฺเถ
อุทกํ ปาเตตฺวา นิยฺยาเทสิ. ตสฺมึ ขเณ "ปติฏฺิตํ พุทฺธสาสนนฺติ
อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปวี กมฺปิ. มหาเสฏฺี อุยฺยาเน มหาวิหารํ
กาเรตฺวา สพฺพทิสาหิ อาคตภิกฺขูนํ วิวฏทฺวาโร อโหสิ. มจฺฉิกาสณฺเฑ
สุธมฺมตฺเถโร นาม เนวาสิโก อโหสิ. อปเรน สมเยน จิตฺตสฺส
คุณกถํ สุตฺวา เทฺว อคฺคสาวกา ตสฺส สงฺคหํ กตฺตุกามา มจฺฉิกาสณฺฑํ
อคมํสุ. จิตฺโต คหปติ เตสํ อาคมนํ สุตฺวา อฑฺฒโยชนมคฺคํ
ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เต อาทาย อตฺตโน วิหารํ ปเวเสตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ
กตฺวา "ภนฺเต โถกํ ธมฺมกถํ โสตุกาโมมฺหีติ ธมฺมเสนาปตึ ยาจิ.
อถ นํ เถโร "อุปาสก อทฺธาเนนมฺหา กิลนฺตรูปา, อปิจ โถกํ
สุณาหีติ ตสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ. โส เถรสฺส ธมฺมกถํ สุณนฺโตว
อนาคามิผลํ ปาปุณิ. โส เทฺว อคฺคสาวเก วนฺทิตฺวา "ภนฺเต เสฺว
ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธึ มม เคเห ภิกฺขํ คณฺหถาติ นิมนฺเตตฺวา ปจฺฉา
เนวาสิกํ สุธมฺมตฺเถรํ "ตุมฺเหปิ ภนฺเต เสฺว เถเรหิ สทฺธึ
อาคจฺเฉยฺยาถาติ นิมนฺเตสิ. โส "อยํ มํ ปจฺฉา นิมนฺเตตีติ ๑- กุทฺโธ
ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ ปฏิกฺขิปิเอว. อุปาสโก
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. นิมนฺเตสีติ.
"ปญฺายิสฺสถ ภนฺเตติ ปกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส อตฺตโน นิเวสเน
มหาทานํ สชฺเชสิ. สุธมฺมตฺเถโรปิ ปจฺจูสกาเลเยว "กีทิโส นุ โข
คหปตินา อคฺคสาวกานํ สกฺกาโร สชฺชิโต, เสฺว คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย  ตสฺส เคหํ อคมาสิ. โส
คหปตินา "นิสีทถ ภนฺเตติ วุจฺจมาโนปิ "นาหํ นิสีทามิ, ปิณฺฑาย
จริสฺสามีติ วตฺวา อคฺคสาวกานํ ปฏิยาทิตสกฺการํ โอโลเกตฺวา
คหปตึ ชาติยา ฆฏฺเฏตุกาโม "อุฬาโร เต คหปติ สกฺกาโร,
อปิเจตฺถ เอกญฺเว นตฺถีติ อาห. "กึ ภนฺเตติ. "ติลสงฺคุลิกา
คหปตีติ วตฺวา คหปตินา กาโกปมาย อปสาทิโต กุชฺฌิตฺวา "เอโส
เต คหปติ อาวาโส, ปกฺกมิสฺสามหนฺติ วตฺวา ยาวตติยํ วาริยมาโนปิ
ปกฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา จิตฺเตน จ คหปตินา อตฺตนา
จ วุตฺตวจนํ อาโรเจสิ. สตฺถา "ตยา อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน
หีเนน ขุํสิโตติ ตสฺเสว โทสํ อาโรเปตฺวา ปฏิสารณียกมฺมํ กาเรตฺวา
"คจฺฉ, จิตฺตคหปตึ ขมาเปหีติ เปเสสิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา "คหปติ
มยฺเหเวโส โทโส, ขมาหิ เมติ วตฺวาปิ "นาหํ ขมามีติ เตน
ปฏิกฺขิตฺโต มงฺกุภูโต ตํ ขมาเปตุํ นาสกฺขิ, ปุนเทว สตฺถุ สนฺติกํ
ปจฺจาคมาสิ. สตฺถา "นาสฺส อุปาสโก ขมิสฺสตีติ ชานนฺโตปิ
"มานตฺถทฺโธ เอส ตึสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉตูติ ขมาปนุปายํ
อนาจิกฺขิตฺวาว อุยฺโยเชสิ. อถสฺส ปุน อาคตกาเล นีหตมานสฺส
อนุทูตํ ทตฺวา "คจฺฉ, อิมินา สทฺธึ คนฺตฺวา อุปาสกํ ขมาเปหีติ
วตฺวา "สมเณน นาม `มยฺหํ วิหาโร มยฺหํ นิวาสนฏฺานํ มยฺหํ
อุปาสโก มยฺหํ อุปาสิกาโยติ มานํ วา อิสฺสํ วา กาตุํ น วฏฺฏติ,
เอวํ กโรนฺตสฺส, หิ อิสฺสามานาทโย กิเลสา วฑฺฒนฺตีติ อนุสนฺธึ
ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
         "อสนฺตํ ภาวมิจฺเฉยฺย      ปุเรกฺขารญฺจ ภิกฺขุสุ
          อาวาเสสุ จ อิสฺสริยํ     ปูชา ปรกุเลสุ จ
         `มเมว กต มญฺนฺตุ       คิหิปพฺพชิตา อุโภ
          มเมว อติวสา อสฺสุ      กิจฺจากิจฺเจสุ กิสฺมิญฺจิ,
          อิติ พาลสฺส สงฺกปฺโป     อิจฺฉา ๑- มาโน จ วฑฺฒตีติ.
       ตตฺถ "อสนฺตนฺติ: "พาโล ภิกฺขุ อวิชฺชมานํ สมฺภาวนํ
อิจฺเฉยฺย: อสฺสทฺโธว สมาโน `สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉตีติ
ปาปิจฺฉตานิทฺเทเส ๒- วุตฺตนเยเนว พาโล อสฺสทฺโธ ทุสฺสีโล อปฺปสฺสุโต
อวิวิตฺโต กุสีโต อนุปฏฺิตสฺสติ อสมาหิโต ทุปฺปญฺโ อกฺขีณาสโว
สมาโน "อโห วต มํ ชโน `อยํ สทฺโธ สีลวา พหุสฺสุโต ปวิวิตฺโต
อารทฺธวิริโย อุปฏฺิตสฺสติ สมาหิโต ปญฺวา ขีณาสโวติ ชาเนยฺยาติ
อิมํ อสนฺตํ สมฺภาวนํ อิจฺฉติ. ปุเรกฺขารนฺติ: ปริวารํ. "อโห วต มํ
สกลวิหาเร ภิกฺขู ปริวาเรตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตา วิหเรยฺยุนฺติ เอวํ
อิจฺฉาจาเร ตฺวา ปุเรกฺขารญฺจ ภิกฺขูสุ อิจฺฉติ. อาวาเสสูติ:
สงฺฆิเกสุ จ อาวาเสสุ. ยานิ วิหารมชฺเฌ ปณีตเสนาสนานิ, ตานิ
อตฺตโน สนฺทิฏฺสมฺภตฺตาทีนํ ภิกฺขูนํ "ตุมฺเห อิธ วสถาติ วิจาเรนฺโต
สยมฺปิ วรเสนาสนํ ปลิพุทฺธนฺโต เสสานํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ ปจฺจนฺติมานิ
@เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยํ "อิสฺสาติ ทิสฺสติ.  ๒. อภิ. วิ. ๓๕/๔๗๓.
ลามกเสนาสนานิ เจว อมนุสฺสปริคฺคหิตานิ จ "ตุมฺเห อิธ วสถาติ
วิจาเรนฺโต อาวาเสสุ จ อิสฺสริยํ อิจฺฉติ. ปูชา ปรกุเลสุ จาติ:
เนว มาตาปิตูนํ น าตกานํ, ปเรสํเยว กุเลสุ "อโห วติเม
มยฺหเมว ทเทยฺยุํ น อญฺเสนฺติ เอวํ จตุปฺปจฺจยปูชํ อิจฺฉติ.
มเมว กต มญฺนฺตูติ: ยสฺส จ พาลสฺส "ยงฺกิญฺจิ วิหาเร
อุโปสถาคาราทิกรณวเสน กตํ นวกมฺมํ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ เถเรน
กตนฺติ เอวํ คิหี จ ปพฺพชิตา จ อุโภปิ มเมว นิสฺสาย กตํ
ปรินิฏฺิตํ มญฺนฺตูติ สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ. มเมว อติวสา อสฺสูติ:
คิหี จ ปพฺพชิตา จ สพฺเพปิ มเมว วเส วตฺตนฺตุ, สกฏโคณวาสีผรสุอาทีนิ
วา ลทฺธพฺพานิ โหนฺตุ อนฺตมโส ยาคุมตฺตมฺปิ ตาเปตฺวา
ปิวนาทีนิ วา, เอวรูเปสุ กิจฺจากิจฺเจสุ ขุทฺทกมหนฺเตสุ กรณีเยสุ
กิสฺมิญฺจิ เอกกิจฺเจปิ มเมว วเส วตฺตนฺตุ, มญฺเว อาปุจฺฉิตฺวา
กโรนฺตูติ สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ. อิติ พาลสฺสาติ: ยสฺส พาลสฺส
สา จ ๑- อิจฺฉา อยญฺจ เอวรูโป สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เนว
วิปสฺสนา น มคฺคผลานิ วฑฺฒนฺติ, เกวลํ ปนสฺส ฉนฺทาทโย ๒-
สมุทฺทสฺส อุทกํ วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชนกตณฺหา เจว
นววิธมาโน จ วฑฺฒตีติ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
       สุธมฺมตฺเถโรปิ อิมํ โอวาทํ สุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
อุฏฺายาสนา ปทกฺขิณํ กตฺวา เตน อนุทูเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ยา จ.  ๒. สี. ยุ. จนฺโททเย. ตํ ยุตฺตตรํ.
อุปาสกสฺส จกฺขุปเถ อาปตฺตึ ปฏิกฺกริตฺวา อุปาสกํ ขมาเปสิ. โส
อุปาสเกน "ขมามหํ ภนฺเต, สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถิ, ขมถ เมติ
ปฏิกฺขมาปิโต สตฺถารา ทินฺเน โอวาเท ตฺวา กติปาเหเนว สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อุปาสโกปิ จินฺเตสิ "มยา สตฺถารํ
อทิสฺวาว โสตาปตฺติผลํ ปตฺตํ, อทิสฺวาเยว อนาคามิผเล ปติฏฺิโต,
สตฺถารเมว ทฏฺุํ วฏฺฏตีติ. โส ติลตณฺฑุลสปฺปิผาณิตวตฺถจฺฉาทนาทิปุณฺณานิ
ปญฺจ สกฏสตานิ โยชาเปตฺวา "เย สตฺถารํ ทฏฺุกามา,
คจฺฉนฺตุ, ปิณฺฑปาตาทีหิ น กิลมิสฺสนฺตีติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรจาเปตฺวา
ภิกฺขุนีสงฺฆสฺสปิ อุปาสกานมฺปิ อุปาสิกานมฺปิ อาโรจาเปสิ. เตน
สทฺธึ ปญฺจสตา ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ อุปาสกา จ อุปาสิกาโย จ
นิกฺขมึสุ. โส "เตสญฺเจว อตฺตโน จ ปริสายาติ ติณฺณํ ชนสหสฺสานํ,
ยถา ตึสโยชนมคฺเค ยาคุภตฺตาทีหิ กิญฺจิ เวกลฺลํ นาโหสิ; ตถา
สํวิทหิ. ตสฺส ปน นิกฺขนฺตภาวํ ตฺวา โยชเน โยชเน เทวตา
ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ทิพฺเพหิ ยาคุขชฺชกภตฺตปานกาทีหิ ตํ มหาชนํ
อุปฏฺหึสุ. กสฺสจิ เกนจิ เวกลฺลํ นาโหสิ. เอวํ เทวตาหิ อุปฏฺิยมาโน
เทวสิกํ โยชนํ คจฺฉนฺโต มาเสน สาวตฺถึ ปาปุณิ. ปญฺจ สกฏสตานิ
ยถาปูราเนว อเหสุํ. เทวตาหิ เจว มนุสฺเสหิ จ อภิหฏปณฺณาการํ
วิสฺสชฺเชนฺโต อคมาสิ. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาห ๑- "อานนฺท อชฺช
วฑฺฒมานกจฺฉายาย จิตฺโต คหปติ ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต
อาคนฺตฺวา มํ วนฺทิสฺสตีติ. "กึ ปน ภนฺเต ตสฺส ตุมฺหากํ วนฺทนกาเล
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อามนฺเตสิ.
กิญฺจิ ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตีติ. "ภวิสฺสติ อานนฺทาติ. "กึ ภนฺเตติ.
"ตสฺส อาคนฺตฺวา มํ วนฺทนกาเล ราชมาเนน อฏฺกรีสมตฺเต
ปเทเส ชนฺนุมตฺเตน โอธินา ปญฺจวณฺณานํ ทิพฺพปุปฺผานํ ฆนวสฺสํ
วสฺสิสฺสตีติ. ตํ กถํ สุตฺวา นครวาสิโน "เอวํ มหาปุญฺโ กิร
จิตฺโต นาม คหปติ อาคนฺตฺวา อชฺช สตฺถารํ วนฺทิสฺสติ, เอวรูปํ กิร
ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสติ, มยมฺปิ ตํ มหาปุญฺ ทฏฺุํ ลภิสฺสามาติ
ปณฺณาการํ อาทาย มคฺคสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ อฏฺสุ. วิหารสมีปํ
อาคตกาเล ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ปมํ อาคมึสุ. จิตฺโต คหปติ
"อมฺมา ตุมฺเห ปจฺฉโต อาคจฺฉถาติ อุปาสิกาโย วตฺวา สยํ
ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. พุทฺธานํ
สมฺมุขฏฺาเน ปน ิตา วา นิสินฺนา วา น อิโต เอโต ๑- วา โหนฺติ,
พุทฺธวีถิยา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นิจฺจลาว ติฏฺนฺติ. จิตฺโต คหปติ
มหนฺตํ พุทฺธวีถึ โอกฺกมิ. ตีณิ ผลานิ ปตฺเตน อริยสาวเกน
โอโลกิโตโลกิตฏฺานํ กมฺปิ. "เอโส กิร จิตฺโต คหปตีติ มหาชโน
โอโลเกสิ. โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ฉพฺพณฺณานํ พุทฺธรํสีนํ อนฺโต
ปวิสิตฺวา ทฺวีสุ โคปฺผเกสุ สตฺถุ ปาเท คเหตฺวา วนฺทิ. ตํขณญฺเว
วุตฺตปฺปการํ ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ. สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺตึสุ. โส
เอกมาสํ สตฺถุ สนฺติเก วสมาโนว สกลํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ
วิหาเรเยว นิสีทาเปตฺวา มหาทานํ อทาสิ. อตฺตนา สทฺธึ อาคเตปิ
อนฺโตวิหาเรเยว กตฺวา ปฏิชคฺคิ. เอกทิวสํปิ อตฺตโน สกเฏสุ กิญฺจิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺโต.
คเหตพฺพํ นาโหสิ. เทวมนุสฺเสหิ อาภตปณฺณากาเรเนว สพฺพกิจฺจานิ
อกาสิ. โส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห "ภนฺเต อหํ `ตุมฺหากํ ทานํ
ทสฺสามีติ อาคจฺฉนฺโต มาสํ อนฺตรามคฺเค อโหสึ, อิธ เม มาโส
วีติวตฺโต, มยา อาภตํ กิญฺจิ คเหตุํ น ลภามิ, เอตฺตกํ กาลํ
เทวมนุสฺเสหิ อาภตปณฺณากาเรเนว ทานํ อทาสึ, โสหํ สเจปิ อิธ
สํวจฺฉรํ วสิสฺสามิ, เนว มม เทยฺยธมฺมํ ทาตุํ ลภิสฺสามิ, สกฏานิ
โอตาเรตฺวา คนฺตุํ อิจฺฉามิ, ปฏิสามนฏฺานํ เม อาโรจาเปถาติ.
สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาห "อานนฺท อุปาสกสฺส เอกํ ปเทสํ ตุจฺฉํ
กาเรตฺวา เทหีติ. เถโร ตถา อกาสิ. กปฺปิยภูมิ กิร จิตฺตสฺส
คหปติโน อนุญฺาตา. อุปาสโกปิ อตฺตนา สทฺธึ อาคเตหิ ตีหิ
ชนสหสฺเสหิ สทฺธึ ตุจฺฉสกเฏหิ ปุน มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เทวมนุสฺสา
อุฏฺาย "อยฺย ตยา ตุจฺฉสกเฏหิ คมนกมฺมํ กตนฺติ สตฺตหิ
รตเนหิ สกฏานิ ปูรยึสุ. โส อตฺตโน อาภตปณฺณากาเรหิ มหาชนํ
ปฏิชคฺคนฺโต อคมาสิ.
       อานนฺทตฺเถโร สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห "ภนฺเต ตุมฺหากํ
สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโตปิ มาเสน อาคโต, อิธาปิ มาสเมว วุตฺโถ,
เอตฺตกํ กาลํ อาภตปณฺณากาเรเนว ทานํ อทาสิ; อิทานิ ปญฺจ
สกฏสตานิ ตุจฺฉานิ กตฺวา มาเสเนว กิร คมิสฺสติ, เทวมนุสฺสา
ปนสฺส อุฏฺาย "อยฺย ตยา ตุจฺฉสกเฏหิ คมนกมฺมํ กตนฺติ สกฏานิ
สตฺตหิ รตเนหิ ปูรยึสุ, ปุน [๑]-  อตฺตโน อาภตปณฺณากาเรเนว
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "โสติ อตฺถิ. ม. โส ปุน.
กิร มหาชนํ  ปฏิชคฺคนฺโต   คมิสฺสติ; กึ ปน ภนฺเต เอตสฺส ตุมฺหากํ
สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺเสว อยํ สกฺกาโร อุปฺปชฺชติ, อุทาหุ อญฺตฺถ
คจฺฉนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชตีติ. "อานนฺท มม สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ
อญฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชเตว, อยญฺหิ อุปาสโก สทฺโธ
ปสนฺโน สมฺปนฺนสีโล, เอวรูโป ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ; ตตฺถ ตตฺเถวสฺส
ลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺตตีติ วตฺวา สตฺถา อิมํ ปกิณฺณกวคฺเค
คาถมาห
         "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน     ยโสโภคสมปฺปิโต
          ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ;        ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโตติ.
อตฺโถ ปนสฺสา ตตฺเถว อาวิภวิสฺสติ. เอวํ วุตฺเต, อานนฺทตฺเถโร
จิตฺตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา กเถนฺโต อาห
       "อานนฺท อยํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตาภินีหาโร
กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเล มิคลุทฺทกกุเล
นิพฺพตฺโต วุฑฺฒิมนฺวาย, เอกทิวสํ เทเว วสฺสนฺเต, มิคมารณตฺถาย
สตฺตึ อาทาย อรญฺ คนฺตฺวา มิเค โอโลเกนฺโต เอกสฺมึ อกตปพฺภาเร
สีสํ ปารุปิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ นิสินฺนํ ทิสฺวา "เอโก อยฺโย สมณธมฺมํ
กโรนฺโต นิสินฺโน ภวิสฺสติ, ภตฺตมสฺส อาหริสฺสามีติ เวเคน เคหํ
คนฺตฺวา เอกสฺมึ อุทฺธเน หีโย อาภตมํสํ ปจาเปตฺวา เอกสฺมึ อุทฺธเน
ภตฺตํ ปจาเปตฺวา อญฺเ ปิณฺฑจาริเก ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํปิ ปตฺเต
อาทาย ปญฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมฺปาเทตฺวา "อยฺเย
ปริวิสถาติ อญฺ อาณาเปตฺวา ตํ ภตฺตํ ปิฏเก ปกฺขิปิตฺวา อาทาย
คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค นานาปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปตฺตปูเฏ กตฺวา
เถรสฺส นิสินฺนฏฺานํ คนฺตฺวา "ภนฺเต มยฺหํ สงฺคหํ กโรถาติ วตฺวา
ปตฺตมาทาย ๑- ภตฺตสฺส ปูเรตฺวา เถรสฺส หตฺเถ เปตฺวา เตหิ ปุปฺเผหิ
ปูชํ กตฺวา "ยถา เม อยํ รสปิณฺฑปาโต ปุปฺผปูชาย สทฺธึ จิตฺตํ
โตเสสิ; เอวํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ปณฺณาการสหสฺสานิ [๒]-
อาคนฺตฺวา มยฺหํ จิตฺตํ โตเสนฺตุ, ปญฺจวณฺณกุสุมวสฺสญฺจ วสฺสตูติ
ปตฺถนํ เปสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา  เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
นิพฺพตฺตฏฺาเน ชานุมตฺเตน โอธินา  ทิพฺพปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ. อิทานิปิสฺส
ชาตทิวเส เจว อิธ จ อาคตสฺส ปุปฺผวสฺสวสฺสนญฺจ
ปณฺณาการาภิหาโร จ สตฺตหิ รตเนหิ สกฏปูรณญฺจ ตสฺเสว กมฺมสฺส
นิสฺสนฺโทติ.
                     สุธมฺมตฺเถรวตฺถุ.
                       --------
               ๑๕. วนวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ. (๕๙)
       "อญฺา หิ ลาภูปนิสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต วนวาสิติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
       เทสนา ราชคเห สมุฏฺิตา. สารีปุตฺตตฺเถรสฺส กิร ปิตุ
วงฺคนฺตพฺราหฺมณสฺส สหายโก มหาเสนพฺราหฺมโณ นาม ๓- ราชคเห
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปตฺตํ คเหตฺวา. ๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "อาทายาติ อตฺถิ.
@ ๓. สี. ยุ. "นามาติ นตฺถิ.
วสติ. สารีปุตฺตตฺเถโร เอกทิวสํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺมึ อนุกมฺปาย
ตสฺส เคหทฺวารํ อคมาสิ. โส ปน ปริกฺขีณวิภโว ทลิทฺโท ชาโต. ๑-
โส "มม ปุตฺโต มยฺหํ เคหทฺวาเร ปิณฺฑาย จริตุํ อาคโต ภวิสฺสติ,
อหญฺจมฺหิ ทุคฺคโต, มม ปุตฺโต มยฺหํ ทุคฺคตภาวํ น ชานาติ
มญฺเ, นตฺถิ เม โกจิ เทยฺยธมฺโมติ ตสฺส สมฺมุขา ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต
นิลียิ. เถโรปิ อปรมฺปิ ทิวสํ อคมาสิ. พฺราหฺมโณ ตเถว นิลียิ.
"กิญฺจิเทว ลภิตฺวา ทสฺสามีติ จินฺเตนฺโต นาลภิ. อเถกทิวสํ เอกสฺมึ
พฺราหฺมณวาจเก ถุลฺลสาฏเกน สทฺธึ ปายาสปาตึ ลภิตฺวา อาทาย
เคหํ คนฺตฺวาว เถรํ อนุสฺสริ "อิมํ ปิณฺฑปาตํ มยา เถรสฺส
ทาตุํ วฏฺฏตีติ. เถโรปิ ตํขณญฺเว ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต
วุฏฺาย ตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา "พฺราหฺมโณ เทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา มม
อาคมนํ ปจฺจาสึสติ, มยา ตตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา
ปตฺตมาทาย ตสฺส เคหทฺวาเร ิตเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิ. พฺราหฺมณสฺส
เถรํ ทิสฺวาว จิตฺตํ ปสีทิ. อถ นํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ
กตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทาเปตฺวา ปายาสปาตึ คเหตฺวา เถรสฺส ปตฺเต
อากิริ. เถโร อุปฑฺฒํ ปฏิจฺฉิตฺวา หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. อถ นํ
พฺราหฺมโณ "ภนฺเต เอกสฺส ปฏิวึสมตฺโตว อยํ ปายาโส, ปรโลกสงฺคหํ
เม กโรถ, มา อิธโลกสงฺคหํ; นิรวเสสเมว ทาตุกาโมมฺหีติ
สพฺพํ อากิริ. เถโร ตตฺเถว ปริภุญฺชิ. อถสฺส ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน
ตมฺปิ สาฏกํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห "ภนฺเต อหมฺปิ ตุมฺเหหิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. "ชาโตติ นตฺถิ.
ทิฏฺธมฺมเมว ปาปุเณยฺยนฺติ. เถโร "เอวํ โหตุ พฺราหฺมณาติ ตสฺส
อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมนฺโต อนุปุพฺเพน จาริกํ
จรมาโน เชตวนํ อคมาสิ.
       ทุคฺคตกาเล ทินฺนทานํ ปน อติวิย หาเสตีติ พฺราหฺมโณปิ ตํ
ทานํ ทตฺวา ปสนฺนจิตฺโต โสมนสฺสชาโต เถเร อธิมตฺตสิเนหมกาสิ.
โส เถเร สิเนเหเนว กาลํ กตฺวา สาวตฺถิยํ เถรสฺส อุปฏฺากกุเล
ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํขณญฺเว ปนสฺส มาตา "กุจฺฉิยํ เม คพฺโภ
ปติฏฺิโตติ สามิกสฺส อาโรเจสิ. โส ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิ.
ตสฺสา อจฺจุณฺหอติสีตอติอมฺพิลาทิปริโภคํ วชฺเชตฺวา สุเขน คพฺภํ
ปริหรมานาย เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปชฺชิ "อโห วตาหํ สารีปุตฺตตฺ-
เถรปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ นิมนฺเตตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา
อสมฺภินฺนขีรปายาสํ ทตฺวา สยมฺปิ กาสาววตฺถานิ ปริทหิตฺวา
สุวณฺณสรกํ อาทาย อาสนปริยนฺเต นิสีทิตฺวา เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ
อุจฺฉิฏฺปายาสํ ปริภุญฺเชยฺยนฺติ. ตสฺสา กิร โส กาสายวตฺถ-
ปริทหนโทหโฬ กุจฺฉิยํ ปุตฺตสฺส พุทฺธสาสเน ปพฺพชฺชาย ปุพฺพนิมิตฺตํ
อโหสิ. อถสฺสา าตกา "ธมฺมิโก โน ธีตาย โทหโฬติ สารีปุตฺตตฺเถรํ
สงฺฆตฺเถรํ กตฺวา ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อสมฺภินฺนขีรปายาสํ อทํสุ.
สาปิ เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา สุวณฺณสรกํ
คเหตฺวา อาสนปริยนฺเต นิสินฺนา อุจฺฉิฏฺปายาสํ ปริภุญฺชิ. โทหโฬ
ปฏิปฺปสฺสมฺภิ. ตสฺสา ยาว คพฺภวุฏฺานา อนฺตรนฺตรา กตมงฺคเลสุปิ
ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชาตาย กตมงฺคเลสุปิ สารีปุตฺตตฺเถรปฺปมุขานํ
ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อปฺโปทกมธุปายาสเมว อทํสุ. ปุพฺเพ ๑- กิเรส
ทารเกน พฺราหฺมณกาเล ทินฺนปายาสสฺส นิสฺสนฺโท. ชาตมงฺคลทิวเส
ปน ตํ ทารกํ ปาโตว นหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา สิริสยเน สตสหสฺสคฺฆนิกสฺส
กมฺพลสฺส อุปริ นิปชฺชาเปสุํ. โส ตตฺถ นิปนฺนโกว เถรํ
โอโลเกตฺวา "อยํ เม ปุพฺพาจริโย, มยา เอตํ นิสฺสาย อยํ
สมฺปตฺติ ลทฺธา, มยา อิมสฺส เอกํ ปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏตีติ
สิกฺขาปทคฺคหณตฺถาย นียมาโน ตํ กมฺพลํ จูฬงฺคุลิยา เวเตฺวา
อคฺคเหสิ. อถสฺส "องฺคุลิยา กมฺพโล ลคฺโคติ หริตุํ อารภึสุ. โส
ปโรทิ. าตกา "อเปถ, มา ทารกํ โรทาเปถาติ กมฺพเลเนว สทฺธึ
อานยึสุ. โส เถรํ วนฺทนกาเล กมฺพลโต องฺคุลึ อปกฺกฑฺฒิตฺวา
กมฺพลํ เถรสฺส ปาทมูเล ปาเตสิ. อถ าตกา "ทหเรน กุมาเรน
อชานิตฺวา กตนฺติ อวตฺวา "ปุตฺเตน โน ทินฺนํ ปริจฺจตฺตเมว โหตุ
ภนฺเตติ วตฺวา "ภนฺเต สตสหสฺสคฺฆนิเกน กมฺพเลเนว ปูชาการกสฺส
ตุมฺหากํ ทาสสฺส สิกฺขาปทานิ เทถาติ อาหํสุ. "โก นามายํ ทารโกติ.
"ภนฺเต อยฺเยน สมานนามโกติ. "ติสฺโส นาเมส ภวิสฺสตีติ. เถโร
กิร คิหิกาเล อุปติสฺสมาณโว นาม อโหสิ. มาตาปิสฺส จินฺเตสิ
"น มยา ปุตฺตสฺส อชฺฌาสโย ภินฺทิตพฺโพติ. เอวํ ทารกสฺส
นามกรณมงฺคลํ กตฺวา ปุน ตสฺส อาหารปริโภคมงฺคเลปิ ปุน ตสฺส
กณฺณวิชฺฌนมงฺคเลปิ ทุสฺสคฺคหณมงฺคเลปิ จูฬากรณมงฺคเลปิ
สารีปุตฺตตฺเถรปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อปฺโปทกมธุปายาสเมว
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. สพฺโพ.
อทํสุ. ทารโก วุฑฺฒิมนฺวาย สตฺตวสฺสิกกาเล มาตรํ อาห "อมฺม
เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามีติ. สา "สาธุ ตาต, ปุพฺเพวาหํ `น มยา
ปุตฺตสฺส  อชฺฌาสโย ภินฺทิตพฺโพติ  มนํ อกาสึ, ปพฺพช ปุตฺตกาติ
เถรํ นิมนฺตาเปตฺวา ตสฺส อาคตสฺส ภิกฺขํ ทตฺวา "ภนฺเต ตุมฺหากํ
ทาโส `ปพฺพชิสฺสามีติ วทติ, อิมํ อาทาย สายํ วิหารํ คมิสฺสามาติ
เถรํ อุยฺโยเชตฺวา สายณฺหสมเย มหนฺเตน สกฺการสมฺมาเนน
ปุตฺตมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส นิยฺยาเทสิ. เถโร เตน สทฺธึ
กเถสิ "ติสฺส ปพฺพชฺชา นาม ทุกฺกรา, อพฺภุณฺเหน อตฺเถ สติ,
สีตลํ ลภติ, สีตเลน อตฺเถ สติ, อพฺภุณฺหํ ลภติ, ปพฺพชิตา นาม
กิจฺเฉน ชีวนฺติ, ตฺวญฺจ สุเขธิโตติ. "ภนฺเต อหํ ตุมฺเหหิ วุตฺตนิยาเมน
สพฺพํ กาตุํ สกฺขิสฺสามีติ. เถโร "สาธูติ วตฺวา ตสฺส ปฏิกูลมนสิการวเสน
ตจปญฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ปพฺพาเชสิ. สกลมฺปิ
หิ ทฺวตฺตึสาการํ กเถตุํ วฏฺฏติเยว, สพฺพํ กเถตุํ อสกฺโกนฺเตน [๑]-
ตจปญฺจกํ กเถตพฺพเมว, อิทํ หิ กมฺมฏฺานํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตเมว.
เกสาทีสุ เอเกกโกฏฺาเส อรหตฺตปฺปตฺตานํ ภิกฺขูนมฺปิ ภิกฺขุนีนมฺปิ
อุปาสกานมฺปิ อุปาสิกานมฺปิ ปริจฺเฉโท นตฺถิ. อพฺยตฺตา ภิกฺขู
ปน ปพฺพาเชนฺตา อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ นาเสนฺติ; ตสฺมา เถโร
กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวาว ปพฺพาเชตฺวา ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ.
มาตาปิตโร ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตสฺส สกฺการํ กโรนฺตา สตฺตาหํ
วิหาเรเยว พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อปฺโปทกมธุปายาสเมว
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "ปนาติ อตฺถิ.
อทํสุ. ภิกฺขูปิ "นิพทฺธํ อปฺโปทกมธุปายาสํ ปริภุญฺชิตุํ น สกฺโกมาติ
อุชฺฌายึสุ. ตสฺสปิ มาตาปิตโร สตฺตเม ทิวเส สายํ เคหํ อคมํสุ.
สามเณโร อฏฺเม ทิวเส ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
       สาวตฺถีวาสิโน "สามเณโร กิร อชฺช ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสติ,
สกฺการมสฺส กริสฺสามาติ ปญฺจหิ สาฏกสเตหิ จุมฺพิฏกานิ ๑- กตฺวา
ปญฺจ ปิณฺฑปาตสตานิ สชฺเชตฺวา อาทาย ปฏิปเถ ตฺวา อทํสุ.
ปุนทิวเส วิหารสฺส อุปวนํ อาคนฺตฺวา อทํสุ. เอวํ สามเณโร
ทฺวีเหว ทิวเสหิ สาฏกสหสฺเสน สทฺธึ ปิณฺฑปาตสหสฺสํ ลภิตฺวา
ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาเปสิ. พฺราหฺมณกาเล ทินฺนสฺส ถุลฺลสาฏกสฺส กิเรส
นิสฺสนฺโท. อถสฺส ภิกฺขู "ปิณฺฑปาตทายกติสฺโสติ นามํ กรึสุ.
ปุเนกทิวสํ สามเณโร สีตกาเล วิหารจาริกํ จรนฺโต ภิกฺขู ตตฺถ
ตตฺถ อคฺคิสาลาทีสุ วิสิพฺเพนฺเต ทิสฺวา อาห "กึ ภนฺเต วิสิพฺเพนฺตา
นิสินฺนตฺถาติ. "สีตํ โน ปีเฬติ ๒- สามเณราติ. "ภนฺเต สีตกาเล
นาม กมฺพลํ ปารุปิตุํ วฏฺฏติ, โส หิ สีตํ  ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถติ.
"สามเณร ตฺวํ มหาปุญฺโ กมฺพลํ ลเภยฺยาสิ, อมฺหากํ กุโต
กมฺพโลติ. "เตนหิ ภนฺเต กมฺพลตฺถิกา มยา สทฺธึ อาคจฺฉนฺตูติ
สกลวิหาเร อาโรจาเปสิ. ภิกฺขู "สามเณเรน สทฺธึ คนฺตฺวา กมฺพลํ
อาหริสฺสามาติ สตฺตวสฺสิกสามเณรํ นิสฺสาย สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู
นิกฺขมึสุ. โส "เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ กุโต กมฺพเล ลภิสฺสามีติ จิตฺตมฺปิ
อนุปฺปาเทตฺวา เต อาทาย นคราภิมุโข ปายาสิ. สุทินฺนสฺส หิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. จุมฺพฏกานิ.  ๒. สี. ม. ยุ. "ปิเฬตีติ นตฺถิ.
ทานสฺส เอวรูโป อานุภาโว โหติ. โส พหินคเรเยว ฆรปฏิปาฏิยา
จรนฺโต ปญฺจ กมฺพลสตานิ ลภิตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิ. มนุสฺสา อิโต
จิโต จ กมฺพเล อาหรนฺติ. เอโก ปน ปุริโส อาปณทฺวาเรน
คจฺฉนฺโต ปญฺจ กมฺพลสตานิ ปสาเรตฺวา นิสินฺนํ เอกํ อาปณิกํ
ทิสฺวา อาห "อมฺโภ เอโก สามเณโร กมฺพเล สํหรนฺโต อาคจฺฉติ,
ตว กมฺพเล ปฏิจฺฉาเทหีติ. "กึ ปน โส ทินฺนเก คณฺหาติ อุทาหุ
อทินฺนเกติ. "ทินฺนเก คณฺหาตีติ. "เอวํ สนฺเต, สเจ อิจฺฉิสฺสามิ,
ทสฺสามิ; โน เจ, น ทสฺสามิ; คจฺฉ ตฺวนฺติ อุยฺโยเชสิ. มจฺฉริโน หิ
อนฺธพาลา, เอวํ ปเรสุ ทานํ ททมาเนสุ, มจฺฉรายิตฺวา อสทิสทานํ
ทิสฺวา มจฺฉรายนฺโต กาโล วิย นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ. อาปณิโก
จินฺเตสิ "อยํ ปุริโส อตฺตโน ธมฺมตาย อาคจฺฉมาโน `ตว กมฺพเล
ปฏิจฺฉาเทหีติ มํ อาห, อหมฺปิ `สเจ โส ทินฺนกํ คณฺหาติ, อหํ มม
สนฺตกํ สเจ อิจฺฉามิ, ทสฺสามิ; โน เจ, น ทสฺสามีติ อวจํ; ทิฏฺกํ
ปน อเทนฺตสฺส ลชฺชา อุปฺปชฺชติ, อตฺตโน สนฺตกํ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส
โทโส นตฺถิ; อิเมสุ ปญฺจสุ กมฺพลสเตสุ เทฺว กมฺพลา สตสหสฺสคฺฆนิกา,
อิเม ปฏิจฺฉาเทตุํ วฏฺฏตีติ เทฺวปิ กมฺพเล ทสาย ทสํ สมฺพนฺธิตฺวา
เตสํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาเทสิ. สามเณโรปิ ภิกฺขุสหสฺเสน
สทฺธึ ตํ ปเทสํ ปาปุณิ. อาปณิกสฺส สามเณรํ ทิสฺวาว ปุตฺตสิเนโห
อุปฺปชฺชิ. สกลสรีรํ สิเนเหน ปริปุณฺณํ อโหสิ; โส จินฺเตสิ "ติฏฺนฺตุ
กมฺพลานิ, อิมํ ทิสฺวา หทยมํสมฺปิ ทาตุํ ยุตฺตรูปนฺติ. โส เต เทฺวปิ
กมฺพเล นีหริตฺวา สามเณรสฺส ปาทมูเล เปตฺวา วนฺทิตฺวา "ภนฺเต
ตยา ทิฏฺธมฺมสฺส ภาคี อสฺสนฺติ อวจ. โสปิสฺส "เอวํ โหตูติ
อนุโมทนํ อกาสิ. สามเณโร อนฺโตนคเรปิ ปญฺจ กมฺพลสตานิ ลภิ.
เอวํ เอกทิวเสเยว กมฺพลสหสฺสํ ลภิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสสฺส อทาสิ.
อถสฺส "กมฺพลทายกติสฺโสติ นามํ กรึสุ. เอวํ นามกรณทิวเส
ทินฺนกมฺพโล สตฺตวสฺสิกกาเล กมฺพลสหสฺสภาวํ ปาปุณิ. พุทฺธสาสนํ
หิ เปตฺวา นตฺถญฺ านํ, ยตฺถ อปฺปํ ทินฺนํ พหุํ โหติ, พหุํ ทินฺนํ
พหุตรํ; เตนาห ภควา "ตถารูโปยํ ภิกฺขเว ภิกฺขุสงฺโฆ; ยถารูเป
ภิกฺขุสงฺเฆ อปฺปํ ทินฺนํ พหุํ โหติ, พหุํ ทินฺนํ พหุตรนฺติ. เอวํ
สามเณโรปิ เอกสฺส กมฺพลสฺส นิสฺสนฺเทน สตฺตวสฺสิโก กมฺพลสหสฺสํ
ลภิ.
       ตสฺส เชตวเน วิหรนฺตสฺส, อภิกฺขณํ าติทารกา สนฺติกํ
อาคนฺตฺวา กถาสลฺลาปํ กโรนฺติ. โส จินฺเตสิ "มยา อิธ วสนฺเตน,
าติทารเกสุ อาคนฺตฺวา กเถนฺเตสุ, อกเถตุํปิ น สกฺกา, เอเตหิ สทฺธึ
กถาปปญฺเจน อตฺตโน ปติฏฺ กาตุํ น สกฺกา, ยนฺนูนาหํ สตฺถุ
สนฺติเก กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา อรญฺ ปวิเสยฺยนฺติ. โส สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา
อุปชฺฌายํ วนฺทิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วิหารา นิกฺขมิตฺวา จินฺเตสิ
"สเจ อาสนฺนฏฺาเน วสิสฺสามิ, าตกา มํ ปกฺโกสิสฺสนฺตีติ
วีสติโยชนสตมคฺคํ อคมาสิ. อเถเกน คามทฺวาเรน คจฺฉนฺโต เอกํ
มหลฺลกปุริสํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ "กินฺนุ โข อุปาสก อิมสฺมึ ปเทเส
วสนฺตานํ อารญฺกวิหาโร อตฺถีติ. "อตฺถิ ภนฺเตติ. "เตนหิ เม มคฺคํ
อาจิกฺขาติ. มหลฺลกอุปาสกสฺส ปน ตํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนโห อุทปาทิ.
อถสฺส ตตฺเถว ิโต อนาจิกฺขิตฺวา "เอหิ ภนฺเต, อาจิกฺขิสฺสามิ
เตติ วตฺวา ตํ คเหตฺวาว อคมาสิ. สามเณโร เตน สทฺธึ คจฺฉนฺโต
อนฺตรามคฺเค นานาปุปฺผผลปฏิมณฺฑิเต ฉปฺปญฺจปฺปเทเส ทิสฺวา "อยํ
อุปาสก กึ ปเทโส นามาติ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส เตสํ นามานิ อาจิกฺขนฺโต
อารญฺกวิหารํ ปตฺวา "อิทํ ภนฺเต ผาสุกฏฺานํ, อิธ วสาหีติ วตฺวา
   "ภนฺเต โก นาม ตฺวนฺติ นามํ ปุจฺฉิตฺวา, "อหํ วนวาสิติสฺโส นาม
อุปาสกาติ วุตฺเต, "เสฺว อมฺหากํ คาเม ปิณฺฑาย จริตุํ วฏฺฏตีติ
วตฺวา นิวตฺติตฺวา อตฺตโน คามเมว คโต "วนวาสิติสฺสตฺเถโร นาม
วิหารํ อาคโต, ตสฺส ยาคุภตฺตาทีนิ ปฏิยาเทถาติ มนุสฺสานํ อาโรเจสิ.
สามเณโร ปมเมว ติสฺโส นาม หุตฺวา ตโต `ปิณฺฑปาตทายกติสฺโส,
กมฺพลทายกติสฺโส, วนวาสิติสฺโสติ อิมานิ ตีณิ นามานิ ลภิตฺวา
สตฺตวสฺสพฺภนฺตเร จตฺตาริ นามานิ ลภิ. โส ปุนทิวเส ปาโตว ตํ
คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. มนุสฺสา ภิกฺขํ ทตฺวา วนฺทึสุ. สามเณโร
"สุขิตา โหถ, ทุกฺขา มุจฺจถาติ อาห. เอกมนุสฺโสปิ ตสฺส ภิกฺขํ
ทตฺวา ปุน เคหํ คนฺตุํ นาสกฺขิ. สพฺเพ โอโลเกนฺตาว อฏฺสุ. โสปิ
อตฺตโน ยาปนมตฺตํ คณฺหิ. สกลคามวาสิโน ตสฺส ปาทมูเล อุเรน
นิปชฺชิตฺวา "ภนฺเต ตุมฺเหสุ อิมํ เตมาสํ อิธ วสนฺเตสุ, มยํ
ตีณิ สรณานิ คเหตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาย มาสสฺส อฏฺ
อุโปสถกมฺมานิ กริสฺสาม, อิธ วสนตฺถาย โน ปฏิญฺ เทถาติ. โส
อุปการํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ ปฏิญฺ ทตฺวา นิพทฺธํ ตตฺเถว ปิณฺฑาย
จริ, วนฺทิตวนฺทิตกฺขเณ จ "สุขิตา โหถ, ทุกฺขา มุจฺจถาติ ปททฺวยเมว
กเถตฺวา ปกฺกามิ. โส ตตฺถ ปมมาสญฺจ ทุติยมาสญฺจ วีตินาเมตฺวา,
ตติยมาเส คจฺฉนฺเต, สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
       อถสฺส ปวาเรตฺวา วุตฺถวสฺสกาเล อุปชฺฌาโย สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อาห "ภนฺเต ติสฺสสามเณรสฺส สนฺติกํ
คจฺฉามีติ. "คจฺฉ สารีปุตฺตาติ. โส อตฺตโน ปริวาเร ปญฺจสเต
ภิกฺขู อาทาย ปกฺกมนฺโต "อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อหํ ติสฺสสามเณรสฺส
สนฺติกํ คจฺฉามีติ  อาห. โมคฺคลฺลานตฺเถโร "อหมฺปิ อาวุโส
คจฺฉิสฺสามีติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ นิกฺขมิ. เอเตเนวุปาเยน
"มหากสฺสปตฺเถโร อนุรุทฺธตฺเถโร อุปาลิตฺเถโร ปุณฺณตฺเถโรติ
สพฺเพ มหาสาวกา ปญฺจหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ นิกฺขมึสุ.
สพฺเพสมฺปิ ๑- มหาสาวกานํ ปริวารา ๒- จตฺตาฬีสภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ.
เต วีสติโยชนสตํ มคฺคํ คนฺตฺวา โคจรคามํ สมฺปตฺเต สามเณรสฺส
นิพทฺธุปฏฺาโก อุปาสโก คามทฺวาเรเยว ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา
วนฺทิ. อถ นํ สารีปุตฺตตฺเถโร ปุจฺฉิ "อตฺถิ นุ โข อุปาสก อิมสฺมึ
ปเทเส อารญฺกวิหาโรติ. "อตฺถิ ภนฺเตติ. "สภิกฺขุโกติ. "สภิกฺขุโก
ภนฺเตติ. "โก นาม ตตฺถ วสตีติ. "วนวาสิติสฺโส ภนฺเตติ. "เตนหิ
มคฺคํ โน อาจิกฺขาติ. "เก ตุมฺเห ภนฺเตติ. "มยํ สามเณรสฺส
สนฺติกํ อาคตาติ. อุปาสโก เต โอโลเกตฺวา ธมฺมเสนาปตึ อาทึ
กตฺวา สพฺเพปิ มหาสาวเก สญฺชานิ. โส นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏฺสรีโร
@เชิงอรรถ: ๑. สี. สพฺโพปิ.  ๒. สี. ยุ. ปริวาโร.
หุตฺวา "ติฏฺถ ตาว ภนฺเตติ เวเคน คามํ ปวิสิตฺวา "เอเต อยฺยา
สารีปุตฺตตฺเถรํ อาทึ กตฺวา อสีติมหาสาวกา อตฺตโน อตฺตโน
ปริวาเรหิ สทฺธึ สามเณรสฺส สนฺติกํ อาคตา, มญฺจปีปจฺจตฺถรณทีปเตลาทีนิ
คเหตฺวา เวเคน นิกฺขมถาติ อุคฺโฆเสสิ. มนุสฺสา
ตาวเทว มญฺจาทีนิ คเหตฺวา เถรานํ ปทานุปทิกา หุตฺวา เถเรหิ
สทฺธึเยว วิหารํ ปวิสึสุ. สามเณโร ภิกฺขุสงฺฆํ สญฺชานิตฺวา กติปยานํ
มหาเถรานํ ปตฺตจีวรานิ ปฏิคฺคเหตฺวา วตฺตมกาสิ. ตสฺส เถรานํ
วสนฏฺานํ สํวิทหนฺตสฺส ปตฺตจีวเร ปฏิสาเมนฺตสฺเสว, สมนฺธกาโร
ชาโต. สารีปุตฺตตฺเถโร อุปาสเก อาห "คจฺฉถ อุปาสกา, ตุมฺหากํ
อนฺธกาโร ชาโตติ. "ภนฺเต อชฺช ธมฺมสฺสวนทิวโส, น มยํ
คมิสฺสาม, ธมฺมํ สุณิสฺสาม, อิโต ปุพฺเพ ธมฺมสฺสวนมฺปิ โน นตฺถีติ.
"เตนหิ สามเณร ทีปํ ชาเลตฺวา ธมฺมสฺสวนกาลํ อุคฺโฆเสหีติ.
โส ตถา อกาสิ. อถ นํ เถโร อาห "ติสฺส ตว อุปฏฺากา `ธมฺมํ
โสตุกามมฺหาติ วทนฺติ, กเถหิ เตสํ ธมฺมนฺติ. อุปาสกา เอกปฺปหาเรเนว
อุฏฺาย "ภนฺเต อมฺหากํ อยฺโย `สุขิตา โหถ, ทุกฺขา มุจฺจถาติ
อิมานิ เทฺว ปทานิ เปตฺวา อญฺ ธมฺมกถํ น ชานาติ, อมฺหากํ
อญฺ ธมฺมกถิกํ เทถาติ วทึสุ. สามเณโร ปน อรหตฺตํ ปตฺวาปิ เนว
เตสํ ธมฺมกถํ กเถสิ. ตทา ปน นํ อุปชฺฌาโย "สามเณร กถํ
ปน สุขิตา โหนฺติ, ทุกฺขา มุจฺจนฺติ; อิเมสํ โน ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺถํ
กเถหีติ อาห. โส "สาธุ ภนฺเตติ จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา ธมฺมาสนํ
อภิรุยฺห ปญฺจหิ นิกาเยหิ อตฺถญฺจ การณญฺจ อากฑฺฒิตฺวา ฆนวสฺสํ
วสฺสนฺโต จาตุทีปกมหาเมโฆ วิย ขนฺธธาตุอายตนโพธิปกฺขิยธมฺเม
วิภชนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน ธมฺมกถํ กเถตฺวา "ภนฺเต เอวํ อรหตฺตปฺปตฺตสฺส
สุขํ โหติ, อรหตฺตปฺปตฺโตเยว ทุกฺขา มุจฺจติ, เสสชนา
ชาติทุกฺขาทีหิ เจว นิรยทุกฺขาทีหิ จ น ปริมุจฺจนฺตีติ อาห. "สาธุ
สามเณร สุกถิโต เต ปทภาโณ, อิทานิ สรภาณํ ภณาหีติ. โส
สรภาณมฺปิ ภณิ. อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเต, สามเณรสฺส อุปฏฺากมนุสฺสา
เทฺว ภาคา อเหสุํ. เอกจฺเจ "น วต โน อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป
กกฺขโฬ ทิฏฺปุพฺโพ, กถญฺหิ นาม เอวรูปํ ธมฺมกถํ ชานนฺโต
เอตฺตกํ กาลํ มาตาปิตุฏฺาเน ตฺวา อุปฏฺหนฺตานํ มนุสฺสานํ
เอกมฺปิ ธมฺมปทํ น กเถสีติ กุชฺฌึสุ. เอกจฺเจ "ลาภา วต โน, เย มยํ
เอวรูปํ ภทนฺตํ คุณํ วา อคุณํ วา อชานนฺตาปิ อุปฏฺหิมฺหา, อิทานิ
ปนสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสตุํ ลภิมฺหาติ ตุสฺสึสุ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ
ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต วนวาสิติสฺสสฺส อุปฏฺาเก
อตฺตโน าณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺเ ทิสฺวา "กินฺนุ โข ภวิสฺสตีติ
อาวชฺชนฺโต อิมมตฺถํ อุปธาเรสิ "วนวาสิติสฺสสฺส อุปฏฺากา
เอกจฺเจ กุทฺธา, เอกจฺเจ ตุฏฺา, มยฺหํ ปุตฺตสฺส ปน สามเณรสฺส
กุทฺธา นิรยคามิโน ภวิสฺสนฺติ, คนฺตพฺพเมว ตตฺถ มยา, มยิ คเต,
สพฺเพปิ เต สามเณเร เมตฺตจิตฺตํ กตฺวา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตีติ.
เตปิ มนุสฺสา ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา คามํ คนฺตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา
ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทตฺวา อาสนานิ ปญฺาเปตฺวา สงฺฆสฺส อาคมนํ
โอโลเกนฺตา นิสีทึสุ. ภิกฺขูปิ สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย
คามํ ปวิสนฺตา สามเณรํ ปุจฺฉึสุ "กึ นุ ติสฺส อมฺเหหิ สทฺธึ
คมิสฺสสิ, อุทาหุ ปจฺฉาติ. "มม คมนเวลายเมว คมิสฺสามิ, คจฺฉถ
ตุมฺเห ภนฺเตติ. ภิกฺขู ปตฺตจีวรมาทาย ปาวิสึสุ. สตฺถา เชตวนสฺมึเยว
จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย เอกจิตฺตกฺขเณเนว คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ
ปุรโต ิตเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิ. "สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาคโตติ
สกลคาโม สงฺขุภิตฺวา เอกโกลาหโล อโหสิ. มนุสฺสา อุทคฺคจิตฺตา
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ขชฺชกํ อทํสุ.
สามเณโร, ภตฺเต อนิฏฺิเตเยว, อนฺโตคามํ ปาวิสิ. คามวาสิโน
นีหริตฺวา ตสฺส สกฺกจฺจํ ภิกฺขํ อทํสุ. โส ยาปนมตฺตํ คเหตฺวา
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปตฺตํ อุปนาเมสิ. สตฺถา "อาหร ติสฺสาติ
หตฺถํ ปสาเรตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา "ปสฺส สารีปุตฺต ตว สามเณรสฺส
ปตฺตนฺติ เถรสฺส ทสฺเสสิ. เถโร สตฺถุ หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา
สามเณรสฺส ทตฺวา "คจฺฉ, อตฺตโน ปตฺตฏฺาเน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ
กโรหีติ อาห. คามวาสิโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา สตฺถารํ
อนุโมทนํ ยาจึสุ. สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต เอวมาห "ลาภา โว
อุปาสกา, เย ตุมฺเห อตฺตโน กุลุปกํ สามเณรํ นิสฺสาย  `สารีปุตฺตํ
โมคฺคลฺลานํ กสฺสปนฺติ อสีติมหาสาวเก ทสฺสนาย ลภถ, อหมฺปิ
ตุมฺหากํ กุลุปกเมว นิสฺสาย อาคโต, พุทฺธทสฺสนมฺปิ โว อิมํ
นิสฺสาเยว ลทฺธํ, ลาภา โว, สุลทฺธํ โวติ. มนุสฺสา จินฺตยึสุ "อโห
อมฺหากํ ลาภา; พุทฺธานญฺเจว ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อาราธนสมตฺถํ
อมฺหากํ อยฺยํ ทสฺสนาย ลภาม, เทยฺยธมฺมญฺจสฺส ทาตุํ ลภามาติ.
สามเณรสฺส กุทฺธมนุสฺสา ตุสฺสึสุ. ตุฏฺมนุสฺสา ภิยฺโยโส มตฺตาย
ปสีทึสุ. อนุโมทนาวสาเน จ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ.
สตฺถา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. มนุสฺสา สตฺถารํ อนุคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
นิวตฺตึสุ.
       สตฺถา สามเณเรน สทฺธึ สมธุเรน คจฺฉนฺโต "สามเณร อยํ
ปเทโส โก นาม, อยํ ปเทโส โก นามาติ ปุพฺเพ ตสฺส อุปาสเกน
ทสฺสิตปฺปเทเส ปุจฺฉนฺโต อคมาสิ. สามเณโรปิ "ภนฺเต อยํ
อิตฺถนฺนาโม, อยํ อิตฺถนฺนาโมติ อาจิกฺขมาโนว อคมาสิ. สตฺถา ตสฺส
วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิ. ตตฺถ ิตานํ ปน
มหาสมุทฺโท ปญฺายติ. สตฺถา สามเณรํ ปุจฺฉิ "ติสฺส ปพฺพตมตฺถเก
ิโต อิโต จิโต จ โอโลเกตฺวา กึ ปสฺสสีติ. "มหาสมุทฺทํ
ภนฺเตติ. "สมุทฺทํ ทิสฺวา กึ จินฺเตสีติ. "มม ทุกฺขิตกาเล โรทนฺตสฺส,
จตูหิ มหาสมุทฺเทหิ อติเรกตเรน อสฺสุนา ภวิตพฺพนฺติ อิทํ ภนฺเต
จินฺเตสินฺติ. "สาธุ สาธุ ติสฺส, เอวเมตํ, เอเกกสฺส หิ สตฺตสฺส
ทุกฺขิตกาเล ปคฺฆริตอสฺสุ จตูหิ มหาสมุทฺเทหิ อติเรกตรเมวาติ.
อิทญฺจ ปน วตฺวา อิมํ คาถมาห
              "จตูสุ สมุทฺเทสุ ชลํ ปริตฺตกํ,
               ตโต พหุํ อสฺสุชลํ อนปฺปกํ
               ทุกฺเขน ผุฏฺสฺส นรสฺส โสจโต;
               กึการณา สมฺม ตุวํ ปมชฺชสีติ.
อถ นํ ปุน ปุจฺฉิ "ติสฺส กหํ วสสีติ. "อิมสฺมึ ปพฺภาเร ภนฺเตติ.
"ตตฺถ ปน วสนฺโต กึ จินฺเตสีติ. "มยา มรนฺเตน อิมสฺมึ าเน
กตสฺส สรีรนิกฺเขปสฺส ปริจฺเฉโท นตฺถีติ จินฺเตสึ ภนฺเตติ. "สาธุ
สาธุ ติสฺส, เอวเมตํ, อิเมสํ หิ สตฺตานํ ปวิยํ นิปชฺชิตฺวา
อมตฏฺานํ นาม นตฺถีติ วตฺวา
           "อุปสาฬฺหกนามานํ        สหสฺสานิ จตุทฺทส
            อสฺมึ ปเทเส ทฑฺฒานิ     นตฺถิ โลเก อนามตํ.
            ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ    อหึสา สญฺโม ทโม,
            เอตทริยา เสวนฺติ,      เอตํ โลเก อนามตนฺติ
อิมํ ทุกนิปาเต อุปสาฬฺหกชาตกํ ๑- กเถสิ. อิติ ปวิยํ สรีรนิกฺเขปํ
กตฺวา มรนฺเตสุ อมตปุพฺเพ ปเทเส มรนฺตา นาม นตฺถิ.
อานนฺทตฺเถรสทิสา ปน อมตปุพฺเพ ปเทเส ปรินิพฺพายนฺติ.
       อานนฺทตฺเถโร กิร วีสวสฺสสติกกาเล อายุสงฺขารํ โอโลเกนฺโต
ปริกฺขีณภาวํ ตฺวา "อิโต สตฺตเม ทิวเส ปรินิพฺพายิสฺสามีติ
อาโรเจสิ. ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โรหิณีนทิยา อุภยตีรวาสิเกสุ มนุสฺเสสุ
โอริมตีรวาสิกา "มยํ เถรสฺส พหุปการา, อมฺหากํ สนฺติเก ปรินิพฺพายิสฺสตีติ
วทึสุ. ปาริมตีรวาสิกา "มยํ เถรสฺส พหุปการา, อมฺหากํ
สนฺติเก ปรินิพฺพายิสฺสตีติ. เถโร เตสํ วจนํ สุตฺวา "อุภยตีรวาสิโนปิ
มยฺหํ อุปการกาว, `อิเม นาม อนุปการาติ น สกฺกา วตฺตุํ;
สจาหํ โอริมตีเร ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ปาริมตีรวาสิโน ธาตุคฺคหณตฺถํ
เตหิ สทฺธึ กลหํ กริสฺสนฺติ; สเจ ปาริมตีเร ปรินิพฺพายิสฺสามิ,
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๕๗. ตทฏฺกถา. ๓/๗๐.
โอริมตีรวาสิโน ตถา กริสฺสนฺติ; กลโห อุปฺปชฺชมาโนปิ มํ นิสฺสาเยว
อุปฺปชฺชิสฺสติ, วูปสมมาโนปิ มํ นิสฺสาเยว วูปสมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา
"โอริมตีรวาสิโนปิ มยฺหํ อุปการกา, ปาริมตีรวาสิโนปิ มยฺหํ
อุปการกา, อนุปการโก นาม นตฺถิ; โอริมตีรวาสิโน โอริมตีเรเยว
สนฺนิปตนฺตุ, ปาริมตีรวาสิโน ปาริมตีเรเยวาติ อาห. ตโต สตฺตเม
ทิวเส มชฺเฌ นทิยา สตฺตตาลปฺปมาเณ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา
มหาชนสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา "มม สรีรํ มชฺเฌ ภิชฺชิตฺวา, เอโก
ภาโค โอริมตีเร ปตตุ; เอโก ปาริมตีเรติ อธิฏฺาย ยถานิสินฺโนว
เตโชธาตุํ สมาปชฺชิ. อคฺคิชาลา อุฏฺหึสุ. สรีรํ มชฺเฌ ภิชฺชิตฺวา,
เอโก ภาโค โอริมตีเร ปติ, เอโก ปาริมตีเร. มหาชโน ปริเทวิ.
ปวีอุทฺริยนสทฺโท วิย อาโรทนสทฺโท อโหสิ สตฺถุ ปรินิพฺพาเน
อาโรทนสทฺทโตปิ การุญฺตโร. มนุสฺสา จตฺตาโร มาเส โรทนฺตา
ปริเทวนฺตา "สตฺถุ ปตฺตจีวรคฺคาหเก ติฏฺนฺเต, สตฺถุ ิตกาโล วิย
โน อโหสิ, อิทานิ โน สตฺถา ปรินิพฺพุโตติ วิปฺปลปนฺตา วิจรึสุ.
       ปุน สตฺถา สามเณรํ ปุจฺฉิ "ติสฺส อิมสฺมึ วนสณฺเฑ ทีปิอาทีนํ
สทฺเท น ภายสีติ. "น ภายามิ ภควา, อปิจ โข ปน เอเตสํ
สทฺทํ สุตฺวา วนรติ นาม อุปฺปชฺชตีติ วตฺวา สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ
วนวณฺณํ นาม กเถสิ. อถ นํ สตฺถา "ติสฺสาติ อามนฺเตสิ. "กึ
ภนฺเตติ. "มยํ คจฺฉาม, ตฺวํ คมิสฺสสิ นิวตฺติสฺสสีติ. "มยฺหํ อุปชฺฌาเย
มํ อาทาย คจฺฉนฺเต, คมิสฺสามิ, นิวตฺเตนฺเต, นิวตฺติสฺสามิ ภนฺเตติ.
สตฺถา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปกฺกามิ. สามเณรสฺส ปน นิวตฺติตุเมว
อชฺฌาสโย. เถโร ตํ ตฺวา "ติสฺส สเจ นิวตฺติตุกาโม, นิวตฺตาหีติ
อาห. โส สตฺถารญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา นิวตฺติ. สตฺถา
เชตวนเมว อคมาสิ.
       ภิกฺขูนํ ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ "อโห วต ติสฺสสามเณโร
ทุกฺกรํ กโรติ; ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺายสฺส าตกา สตฺตสุ
มงฺคเลสุ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อปฺโปทกมธุปายาสเมว อทํสุ,
ปพฺพชิตกาเล อนฺโตวิหาเร พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺต
ทิวสานิ อปฺโปทกมธุปายาสเมว อทํสุ, ปพฺพชิตฺวา อฏฺเม ทิวเส คามํ
ปวิสนฺโต ทฺวีเหว ทิวเสหิ สาฏกสหสฺเสน สทฺธึ ปิณฺฑปาตสหสฺสํ ลภิ,
ปุเนกทิวสํ กมฺพลสหสฺสํ ลภิ, อิติสฺส อิธ วสนกาเล มหาลาภสกฺกาโร
อุปฺปชฺชิ, อิทานิ เอวรูปํ ลาภสกฺการํ ฉฑฺเฑตฺวา อรญฺ ปวิสิตฺวา
มิสฺสกาหาเรน ยาเปติ; ทุกฺกรการโก วต สามเณโรติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "อาม ภิกฺขเว ลาภูปนิสา
นาเมสา อญฺา นิพฺพานคามินี ปฏิปทา อญฺา; `เอวํ ลาภํ
ลภิสฺสามีติ หิ อารญฺกาทิธูตงฺคสมาทานวเสน ลาภูปนิสํ รกฺขนฺตสฺส
ภิกฺขุโน จตฺตาโร อปายา วิวฏทฺวาราเยว ติฏฺนฺติ, นิพฺพานคามินิยา
ปน ปฏิปทาย อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการํ ปหาย อรญฺ ปวิสิตฺวา
ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ คณฺหตีติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ
เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "อญฺา หิ ลาภูปนิสา,    อญฺา นิพฺพานคามินี "
          เอวเมตํ อภิญฺาย      ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก
          สกฺการํ นาภินนฺเทยฺย    วิเวกมนุพฺรูหเยติ.
       ตตฺถ "อญฺา หิ ลาภูปนิสาติ: ลาภูปนิสา นาเมสา อญฺา
เอว, อญฺา นิพฺพานคามินี ปฏิปทา. ลาภุปฺปาทเกน หิ ภิกฺขุนา
โถกํ อกุสลกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. กายวงฺกาทีนิ กตฺตพฺพานิ โหนฺติ.
ยสฺมึ หิ กาเล กายวงฺกาทีสุ กิญฺจิ กโรติ, ตทา ลาโภ อุปฺปชฺชติ.
ปายาสปาฏิยํ หิ วงฺกํ อกตฺวา อุชุกเมว หตฺถํ โอตาเรตฺวา
อุกฺขิปนฺตสฺส, หตฺโถ มกฺขิตมตฺตโกว โหติ, วงฺกํ กตฺวา โอตาเรตฺวา
อุกฺขิปนฺตสฺส, ปน ปายาสปิณฺฑํ อุทฺธรนฺโตว นิกฺขมติ, เอวํ
กายวงฺกาทีนิ กรณกาเลเยว ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชติ: อยํ
อธมฺมิกา ลาภูปนิสา. "อุปธิสมฺปทา จีวรธารณํ พาหุสจฺจํ ปริวาโร
อรญฺวาโสติ เอวรูเปหิ ปน การเณหิ อุปฺปนฺโน ลาโภ ธมฺมิโก
นาม โหติ. นิพฺพานคามินีปฏิปทํ ปูเรนฺเตน ปน ภิกฺขุนา กายวงฺกาทีนิ
ปหาตพฺพานิ, อนนฺเธเนว อนฺเธน วิย อมูเคเนว  มูเคน วิย
อพธิเรเนว พธิเรน วิย ภวิตุํ วฏฺฏติ, อสเน อมาเยน ภวิตุํ
วฏฺฏติ. เอวเมตนฺติ: เอวํ ลาภุปฺปาทนปฺปฏิปทญฺจ นิพฺพานคามินีปฏิปทญฺจ
เอตํ ตฺวา สพฺเพสํ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ พุชฺฌนตฺเถน
พุทฺธสฺส สวนนฺเต ชาตตฺเถน โอวาทานุสาสนึ วา สวนตฺเถน
สาวโก ภิกฺขุ อธมฺมิกํ จตุปฺปจฺจยสกฺการํ นาภินนฺเทยฺย ตเมว
ธมฺมิกํ น ปฏิกฺโกเสยฺย กายวิเวกาทิกํ วิเวกํ อนุพฺรูหเย; ตตฺถ
กายวิเวโกติ กายสฺส เอกีภาโว, จิตฺตวิเวโกติ อฏฺ สมาปตฺติโย,
อุปธิวิเวโกติ นิพฺพานํ, เตสุ กายวิเวโก คณสงฺคณิกํ วิโนเทติ,
จิตฺตวิเวโก กิเลสสงฺคณิกํ วิโนเทติ, อุปธิวิเวโก สงฺขารสงฺคณิกํ
วิโนเทติ, กายวิเวโก จิตฺตวิเวกสฺส ปจฺจโย โหติ, จิตฺตวิเวโก
อุปธิวิเวกสฺส ปจฺจโย โหติ; วุตฺตมฺปิ ๑- เจตํ "กายวิเวโก จ
วูปกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ
ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ
วิสงฺขารคตานนฺติ; อิมํ ติวิธํ วิเวกํ พฺรูเหยฺย วฑฺเฒยฺย อุปสมฺปชฺช
วิหเรยฺยาติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   วนวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ.
                  พาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                      ปญฺจโม วคฺโค.
                        -------
             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๐ หน้า ๑๐๐-๑๙๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=20&A=2059&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=20&A=2059&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=15
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=434
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=425
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=425
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25