อรรถกถาเล่มที่ ๒๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๕ ปาป-ชราวคฺค

                     ๙. ปาปวคฺควณฺณนา
                     -------------
                 ๑. จูเฬกสาฏกวตฺถุ. (๙๕)
     "อภิตฺถเรถ กลฺยาเณติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต จูเฬกสาฏกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     วิปสฺสิทสพลสฺส กาลสฺมึ หิ มหาเอกสาฏกพฺราหฺมโณ นาม
อโหสิ. อยมฺปน เอตรหิ สาวตฺถิยํ จูเฬกสาฏโก นาม. ตสฺส หิ
เอโก นิวาสนสาฏโก อโหสิ, พฺราหฺมณิยาปิ เอโก; อุภินฺนํปิ
เอกเมว ปารุปนํ. พหิคมนกาเล พฺราหฺมโณ วา พฺราหฺมณี วา
ตํ ปารุปติ. อเถกทิวสํ วิหาเร ธมฺมสฺสวเน โฆสิเต พฺราหฺมโณ
อาห "โภติ ธมฺมสฺสวนํ โฆสิตํ; กึ ทิวา ธมฺมสฺสวนํ ๑- คมิสฺสสิ,
อุทาหุ รตฺตึ? ปารุปนสฺส หิ อภาเวน น สกฺกา อมฺเหหิ เอกโต
คนฺตุนฺติ. พฺราหฺมณี "สามิ อหํ ทิวา คมิสฺสามีติ สาฏกํ ปารุปิตฺวา
อคมาสิ. พฺราหฺมโณ ทิวสภาคํ เคเห วีตินาเมตฺวา รตฺตึ คนฺตฺวา
สตฺถุ ปุรโต นิสินฺโน ธมฺมํ อสฺโสสิ. อถสฺส สรีรํ ผรมานา
ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส สตฺถารํ ปูชิตุกาโม ๒- หุตฺวา "สเจ
อิมํ สาฏกํ ทสฺสามิ, เนว พฺราหฺมณิยา, น มยฺหํ ปารุปนํ ภวิสฺสตีติ
จินฺเตสิ. อถสฺส มจฺเฉรจิตฺตานํ สหสฺสํ อุปฺปชฺชิ, ปุเนกํ สทฺธาจิตฺตํ
อุปฺปชฺชิ; ตมฺปิ อภิภวนฺตํ ปุน มจฺเฉรสหสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อิติสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ธมฺมสฺสวนาย. ๒. ปูเชตุกาโมติปิ.
พลวมจฺเฉรํ พนฺธิตฺวา คณฺหนฺตํ วิย สทฺธาจิตฺตํ ปฏิพาหติเยว.
ตสฺส "ทสฺสามิ น ทสฺสามีติ จินฺเตนฺตสฺเสว ปมยาโม วีติวตฺโต.
ตโต มชฺฌิมยาเม สมฺปตฺเต ตสฺมึปิ ทาตุํ นาสกฺขิ. ปจฺฉิมยาเม
สมฺปตฺเต โส จินฺเตสิ "มม สทฺธาจิตฺเตน มจฺเฉรจิตฺเตน จ สทฺธึ
ยุชฺฌนฺตสฺเสว เทฺว ยามา วีติวตฺตา, อิทํ มม เอตฺตกํ มจฺเฉรจิตฺตํ
วฑฺฒมานํ จตูหิ อปาเยหิ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, ทสฺสามิ สาฏกนฺติ.
โส มจฺเฉรสหสฺสํ อภิภวิตฺวา สทฺธาจิตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สาฏกํ
อาทาย สตฺถุ ปาทมูเล เปตฺวา "ชิตํ เม, ชิตํ เมติ ติกฺขตฺตุํ
มหาสทฺทมกาสิ.
     ราชา ปเสนทิโกสโล ธมฺมํ สุณนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา
"ปุจฺฉถ นํ, กึ กิร เตน ชิตนฺติ อาห. โส ราชปุริเสหิ ปุจฺฉิโต
ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ราชา "ทุกฺกรํ กตํ พฺราหฺมเณน,
สงฺคหมสฺส กริสฺสามีติ เอกํ สาฏกยุคํ ทาเปสิ. โส ตมฺปิ
ตถาคตสฺเสว อทาสิ. ปุน ราชา "เทฺว จตฺตาริ อฏฺ โสฬสาติ
ทฺวิคุณํ กตฺวา ทาเปสิ. โส ตานิปิ ตถาคตสฺเสว อทาสิ. อถสฺส
ราชา ทฺวตฺตึสยุคานิ ทาเปสิ. พฺราหฺมโณ "อตฺตโน อคฺคเหตฺวา
ลทฺธํ ลทฺธํ วิสฺสชฺเชสิเยวาติ วาทวิโมจนตฺถํ ตโต "เอกํ ยุคํ
อตฺตโน เอกํ พฺราหฺมณิยาติ เทฺว ยุคานิ คเหตฺวา ตึส ยุคานิ
ตถาคตสฺเสว อทาสิ. ราชา ปน, ตสฺมึ สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ ททนฺเต, ปุน
ทาตุกาโมว อโหสิ. ปุพฺเพ มหาเอกสาฏโก จตุสฏฺิยา สาฏกยุเคสุ
เทฺว อคฺคเหสิ. อยมฺปน ทฺวตฺตึสยุคลทฺธกาเล เทฺว อคฺคเหสิ. ราชา
ราชปุริเส อาณาเปสิ "ทุกฺกรํ ภเณ พฺราหฺมเณน กตํ, อนฺเตปุเร
มม เทฺว กมฺพเล อาหราเปยฺยาถาติ. ๑- เต ตถา กรึสุ. ราชา
สตสหสฺสคฺฆนเก เทฺว กมฺพเล ตสฺส ทาเปสิ. พฺราหฺมโณ "น อิเม
มม สรีเร อุปโยคํ อรหนฺติ, พุทฺธสาสนสฺเสว เต อนุจฺฉวิกาติ เอกํ
กมฺพลํ อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ สยนสฺส อุปริ วิตานํ กตฺวา พนฺธิ,
เอกํ อตฺตโน ฆเร นิพทฺธํ ภุญฺชนฺตสฺส ภิกฺขุโน ภตฺตกิจฺจฏาเน
วิตานํ กตฺวา พนฺธิ. ราชา สายณฺหสมเย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
กมฺพลํ สญฺชานิตฺวา "ภนฺเต เกน ปูชา กตาติ ปุจฺฉิตฺวา,
"เอกสาฏเกนาติ วุตฺเต, "พฺราหฺมโณ มม ปสาทฏฺาเนเยว ปสีทตีติ
"จตฺตาโร หตฺถี จตฺตาโร อสฺเส จตฺตาริ กหาปณสหสฺสานิ จตสฺโส
อิตฺถิโย จตสฺโส ทาสิโย จตฺตาโร ปุริเส จตฺตาโร คามวเรติ เอวํ
ยาว สพฺพสตา จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา สพฺพจตุกฺกํ นามสฺส ทาเปสิ.
     ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏาเปสุํ "อโห อจฺฉริยํ จูเฬกสาฏกสฺส
กมฺมํ, มุหุตฺตเมว สพฺพจตุกฺกํ ลภิ, อิทาเนว เขตฺตฏฺาเน กเตน
กลฺยาณกมฺเมน อชฺเชว วิปาโก ทินฺโนติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย
นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว สจายํ เอกสาฏโก ปมยาเม มยฺหํ ทาตุํ
อสกฺขิสฺส, สพฺพโสฬสกํ อลภิสฺส; สเจ มชฺฌิมยาเม ทาตุํ อสกฺขิสฺส,
สพฺพฏฺกํ อลภิสฺส; พลวปจฺจูเส ทินฺนตฺตา ปเนส สพฺพจตุกฺกํ ลภิ;
กลฺยาณกมฺมํ กโรนฺเตน หิ อุปฺปนฺนจิตฺตํ อหาเปตฺวา ตํขณญฺเว
@เชิงอรรถ: ๑. อาหเรยฺยาถาติ ยุตฺตตรํ.
กาตพฺพํ, ทนฺธํ กตํ กุสลํ หิ สมฺปตฺตึ ททมานํ ทนฺธเมว ททาติ;
ตสฺมา จิตฺตุปฺปาทสมนนฺตรเมว กลฺยาณกมฺมํ กาตพฺพนฺติ วตฺวา
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "อภิตฺถเรถ กลฺยาเณ,     ปาปา จิตฺตํ นิวารเย,
         ทนฺธญฺหิ กโรโต ปุญฺ,     ปาปสฺมึ รมตี มโนติ.
     ตตฺถ อภิตฺถเรถาติ: "ตุริตตุริตํ สีฆสีฆํ กเรยฺยาติ อตฺโถ.
คิหินา หิ, "สลากภตฺตทานาทีสุ กิญฺจิเทว กุสลํ กริสฺสามีติ จิตฺเต
อุปฺปนฺเน, ยถา อญฺเ โอกาสํ น ลภนฺติ, เอวํ "อหํ ปุเร อหํ
ปุเรติ ตุริตตุริตเมว กาตพฺพํ. ปพฺพชิเตน วา อุปชฺฌายวตฺตาทีนิ
กโรนฺเตน อญฺสฺส โอกาสํ อทตฺวา "อหํ ปุเร อหํ ปุเรติ
ตุริตตุริตเมว กาตพฺพํ. ปาปา จิตฺตนฺติ: กายทุจฺจริตาทิโต ปน
ปาปกมฺมโต อกุสลจิตฺตุปฺปาทโต วา สพฺพฏฺาเน จิตฺตํ นิวารเย.
ทนฺธญฺหิ กโรโตติ: โย ปน "ทสฺสามิ, กริสฺสามิ, สมฺปชฺชิสฺสติ
นุ โข เม โนติ เอวํ จิกฺขลมคฺเคน คจฺฉนฺโต วิย ทนฺธํ ปุญฺ
กโรติ, ตสฺส เอกสาฏกสฺส วิย มจฺเฉรสหสฺสํ ปาปํ โอกาสํ
ลภติ. อถสฺส ปาปสฺมึ รมติ มโน. กุสลกมฺมกรณกาเลเยว หิ
จิตฺตํ กุสลกมฺเม รมติ, ตโต มุจฺจิตฺวา ปาปนินฺนเมว โหตีติ.
        คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     จูเฬกสาฏกวตฺถุ.
                      -----------
                ๒. เสยฺยสกตฺเถรวตฺถุ. (๙๖)
     "ปาปญฺเจ ปุริโส กยิราติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เสยฺยสกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร โลฬุทายิตฺเถรสฺส ๑- สทฺธิวิหาริโก อตฺตโน อนภิรตึ
ตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ปมสงฺฆาทิเสสกมฺเม สมาทปิโต
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนาย อนภิรติยา ตํ กมฺมมกาสิ. สตฺถา ตสฺส กิริยํ
สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "เอวํ กิร ตฺวํ กโรสีติ ปุจฺฉิตฺวา,
"อาม ภนฺเตติ วุตฺเต, "กสฺมา ภาริยํ กมฺมํ อกาสิ, อนนุจฺฉวิกํ
โมฆปุริสาติ นานปฺปการโต ครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปญฺาเปตฺวา
"เอวรูปํ หิ กมฺมํ ทิฏฺธมฺเมปิ สมฺปราเยปิ ทุกฺขสํวตฺตนิกเมว
โหตีติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
       "ปาปญฺเจ ปุริโส กยิรา,   น นํ กยิรา ปุนปฺปุนํ,
       น ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ,     ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโยติ.
     ตสฺสตฺโถ "สเจ ปุริโส สกึ ปาปกมฺมํ กเรยฺย, ตํขณญฺเว
ปจฺจเวกฺขิตฺวา "อิทํ อปฺปฏิรูปํ โอฬาริกนฺติ น นํ กยิรา ปุนปฺปุนํ,
โยปิ ตมฺหิ ฉนฺโท วา รุจิ วา อุปฺปชฺเชยฺย, ตํปิ วิโนเทตฺวา
น กยิราเถว. กึการณา? ปาปสฺส หิ อุจฺจโย วุฑฺฒิ อิธโลเกปิ
ปรโลเกปิ ทุกฺโข ทุกฺขเมว อาวหตีติ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   เสยฺยสกตฺเถรวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. ลาฬุทายีติปิ เถรสฺส นามํ.
                 ๓. ลาชเทวธีตาวตฺถุ. (๙๗)
       "ปุญฺญฺเจ ปุริโส กยิราติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ลาชเทวธีตรํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ราชคเห สมุฏฺิตํ.
     อายสฺมา หิ มหากสฺสโป ปิปฺผลิคุหายํ วิหรนฺโต ฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส วุฏฺาย ทิพฺเพน จกฺขุนา ภิกฺขาจารฏฺานํ
โอโลเกนฺโต เอกํ สาลิกฺเขตฺตปาลิกํ อิตฺถึ สาลิสีสานิ คเหตฺวา ลาเช
กุรุมานํ ทิสฺวา "สทฺธา นุ โข อสฺสทฺธาติ วีมํสิตฺวา "สทฺธาติ ตฺวา
"สกฺขิสฺสติ นุ โข เม สงฺคหํ กาตุํ โนติ อุปธาเรนฺโต "วิสารทา
กุลธีตา มม สงฺคหํ กริสฺสติ, กตฺวา จ ปน มหาสมฺปตฺตึ ลภิสฺสตีติ
ตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย สาลิกฺเขตฺตสฺส สมีเป อฏฺาสิ.
กุลธีตา เถรํ ทิสฺวาว ปสนฺนจิตฺตา ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ผุฏฺสรีรา
"ติฏฺถ ภนฺเตติ วตฺวา ลาเช อาทาย เวเคน คนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺเต
อากีริตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ตุมฺเหหิ ทิฏฺธมฺมสฺส
ภาคินี อสฺสนฺติ ปตฺถนมกาสิ. เถโร "เอวํ โหตูติ อนุโมทนํ อกาสิ.
สาปิ เถรํ วนฺทิตฺวา อตฺตนา ทินฺนทานํ อาวชฺชมานา นิวตฺติ. ตาย จ
ปน เกทารมริยาทาย คมนมคฺเค เอกสฺมึ พิเล โฆรวิโส สปฺโป
นิปชฺชิ. โส เถรสฺส กาสาย ปฏิจฺฉนฺนํ ชงฺฆํ ฑํสิตุํ นาสกฺขิ. อิตรา
ทานํ อาวชฺชมานา นิวตฺตนฺตี นํ ปเทสํ ปาปุณิ. สปฺโป พิลา
นิกฺขมิตฺวา ตํ ฑํสิตฺวา ตตฺเถว ปาเตสิ. สา ปสนฺเนน จิตฺเตน
กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ตึสโยชนิเก กนกวิมาเน สุตฺตปฺปพุทฺธา
วิย สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเตน ติคาวุเตน อตฺตภาเวน นิพฺพตฺติ.
     สา ทฺวาทสหตฺถํ เอกํ ทิพฺพวตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา
อจฺฉราสหสฺสปริวุตา ปุพฺพกมฺมํ ปกาสนตฺถํ สุวณฺณลาชภริเตน
โอลมฺพนฺเตน สุวณฺณสรเกน ปฏิมณฺฑิเต วิมานทฺวาเร ิตา อตฺตโน
สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา "กินฺนุ โข เม กตฺวา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธาติ
ทิพฺเพน จกฺขุนา อุปธาเรนฺตี "อยฺยสฺส เม มหากสฺสปตฺเถรสฺส
ทินฺนลาชนิสฺสนฺเทน ลทฺธาติ อญฺาสิ. สา "เอวํ ปริตฺตเกน
กมฺเมน เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภิตฺวา นทานิ มยา ปมชฺชิตุํ วฏฺฏติ,
อยฺยสฺส วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ถาวรํ กริสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา ปาโตว กนกมยํ สมฺมชฺชนิญฺเจว กจวรฉฑฺฑนิกญฺจ
ปจฺฉึ อาทาย คนฺตฺวา เถรสฺส ปริเวณํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ
ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปสิ. เถโร ตํ ทิสฺวา "เกนจิ ทหเรน วา
สามเณเรน วา วตฺตํ กตํ ภวิสฺสตีติ สลฺลกฺเขสิ. สา ทุติยทิวเสปิ
ตถา อกาสิ. เถโรปิ ตเถว สลฺลกฺเขสิ. ตติยทิวเส ปน เถโร
ตสฺสา สมฺมชฺชนีสทฺทํ สุตฺวา ตาลจฺฉิทฺเทหิ จ ปวิฏฺ สรีโรภาสํ
ทิสฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา "โก เอส สมฺมชฺชตีติ ปุจฺฉิ. "อหํ ภนฺเต
ตุมฺหากํ อุปฏฺายิกา ลาชเทวธีตาติ. "นนุ มยฺหํ เอวํนามิกา
อุปฏฺายิกา นาม นตฺถีติ. "อหํ ภนฺเต สาลิกฺเขตฺตํ รกฺขมานา
ลาเช ทตฺวา ปสนฺนจิตฺตา นิวตฺตนฺตี สปฺเปน ฑฏฺา กาลํ กตฺวา
ตาวตึสเทวโลเก อุปฺปนฺนา, `มยา อยฺยํ นิสฺสาย อยํ สมฺปตฺติ
ลทฺธา, อิทานิปิ ตุมฺหากํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา สมฺปตฺตึ ถาวรํ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑. ถิรนฺติปิ.
กริสฺสามีติ อาคตมฺหิ ภนฺเตติ. "หีโยปิ ปเรปิ ตยาเวตํ านํ
สมฺมชฺชิตํ, ตยาว ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาปิตนฺติ. "อาม ภนฺเตติ.
"อเปหิ เทวธีเต, ตยา กตํ วตฺตํ กตํ โหตุ, อิโต ปฏฺาย อิมํ
านํ มา อาคมีติ. "ภนฺเต มา มํ นาเสถ, ตุมฺหากํ วตฺตํ กตฺวา
สมฺปตฺตึ เม ถิรํ กาตุํ เทถาติ. "อเปหิ เทวธีเต, มา เม อนาคเต
จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา นิสินฺเนหิ ธมฺมกถิเกหิ `มหากสฺสปตฺเถรสฺส กิร
เอกา เทวธีตา อาคนฺตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ
อุปฏฺาเปตีติ ๑- วตฺตพฺพตํ กริ, อิโต ปฏฺาย อิธ มาคมิ, ปฏิกฺกมาติ.
สา "มา มํ ภนฺเต นาเสถาติ ปุนปฺปุนํ ยาจิเทว. เถโร "นายํ
มม วจนํ สุณาตีติ จินฺเตตฺวา "ตว ปมาณํ น ชานาสีติ อจฺฉรํ
ปหริ. สา ตตฺถ สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตี อากาเส อุปฺปติตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคยฺห "ภนฺเต มยา ลทฺธสมฺปตฺตึ มา นาเสถ, ถาวรํ กาตุํ
เทถาติ โรทนฺตี [๒]- อากาเส อฏฺาสิ.
     สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว ตสฺสา โรทิตสทฺทํ สุตฺวา โอภาสํ
ผริตฺวา เทวธีตาย สมฺมุเข นิสีทิตฺวา กเถนฺโต วิย "เทวธีเต มม
ปุตฺตสฺส กสฺสปสฺส สํวรกรณเมว ภาโร, ปุญฺตฺถิกานมฺปน `อยํ
โน อตฺโถติ สลฺลกเขตฺวา ปุญฺกรณเมว ภาโร, ปุญฺกรณํ
หิ อิธ เจว สมฺปราเย จ สุขเมวาติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. อุปฏฺาเปสีติ ยุตฺตตรํ. ๒. ยุ. เอตฺถนฺตเร "ปริเทวนฺตีติ อตฺถิ.
        "ปุญฺญฺเจ ปุริโส กยิรา,     กยิราเถนํ ปุนปฺปุนํ,
         ตมฺหิ ฉนฺทํ กยิราถ,        สุโข ปุญฺสฺส อุจฺจโยติ.
     ตสฺสตฺโถ "สเจ ปุริโส ปุญฺ กเรยฺย, `เอกวารํ เม
ปุญฺ กตํ, อลํ เอตฺตาวตาติ อโนรมิตฺวา ปุนปฺปุนํ กโรถ ๑-,
ตสฺส กรณกฺขเณปิ ตมฺหิ ปุญฺเ ฉนฺทํ รุจึ อุสฺสาหํ กโรเถว.
กึการณา? สุโข ปุญฺสฺส อุจฺจโยติ: ปุญฺสฺส หิ อุจฺจโย วุฑฺฒิ
อิธโลกปรโลกสุขาวหนโต สุโขติ.
     เทสนาวสาเน สา เทวธีตา ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนมตฺถเก ิตาว
โสตาปตฺติผลํ ปาปุณีติ.
                     ลาชเทวธีตาวตฺถุ.
                     -------------
                 ๔. อนาถปิณฺฑิกวตฺถุ. (๙๘)
     "ปาโปปิ ปสฺสตี ภทฺรนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิ.
     อนาถปิณฺฑิโก หิ วิหารเมว อุทฺทิสฺส จตุปญฺาสโกฏิธนํ
พุทฺธสาสเน วิกีริตฺวา, สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต, เทวสิกํ ตีณิ
มหาอุปฏฺานานิ คจฺฉติ, คจฺฉนฺโต จ "กึ นุ โข อาทาย อาคโตติ
สามเณรา วา ทหรา วา หตฺถํปิ เม โอโลเกยฺยุนฺติ ตุจฺฉหตฺโถ
นาม น คตปุพฺโพ, ปาโต คจฺฉนฺโต ยาคุํ คาหาเปตฺวาว คจฺฉติ,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กโรเถว.
กตปาตราโส สปฺปินวนีตาทีนิ เภสชฺชานิ คาหาเปตฺวา คจฺฉติ,
สายณฺหสมเย มาลาคนฺธวิเลปนวตฺถาทีนิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คจฺฉติ,
เอวํ นิจฺจกาลเมว ทิวเส ทิวเส ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขติ. อปรภาเค
โส ธนกฺขยํ คจฺฉติ. โวหารุปชีวิโนปิสฺส หตฺถโต อฏฺารสโกฏิธนํ
อิณํ คณฺหึสุ. กุลสนฺตกาปิสฺส อฏฺารส หิรญฺโกฏิโย นทีตีเร
นิทหิตฺวา ปิตา, อุทเกน กูเล ภินฺเน, มหาสมุทฺทํ ปวิสึสุ. เอวมสฺส
อนุปุพฺเพน ธนํ ปริกฺขยํ อคมาสิ. โส เอวํภูโตปิ สงฺฆสฺส ทานํ
เทติเยว, ปณีตํ ปน กตฺวา ทาตุํ น สกฺโกติ. โส เอกทิวสํ,
สตฺถารา "ทียติ ปน เต คหปติ กุเล ทานนฺติ วุตฺเต, "ทียติ เม
ภนฺเต กุเล ทานํ, ตญฺจ โข กณาชกํ พิลงฺคทุติยนฺติ อาห. อถ นํ
สตฺถา "คหปติ `ลูขํ ทานํ เทมีติ มา จินฺตยิ, จิตฺตสฺมึ หิ ปณีเต
พุทฺธาทีนํ ทินฺนทานํ ลูขํ นาม นตฺถิ, อปิจ ตฺวํ คหปติ อฏฺนฺนํ
อริยปุคฺคลานํ ทานํ เทสิ; อหมฺปน เวลามกาเล สกลชมฺพุทีปํ
อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาทานํ ปวตฺตยมาโน ติสรณคตมฺปิ กญฺจิ
นาลตฺถํ, ทกฺขิเณยฺยา นาม เอวํ ทุลฺลภา; ตสฺมา `ลูขํ เม ทานนฺติ
มา จินฺตยีติ วตฺวา เวลามสุตฺตมสฺส ๑- กเถสิ.
     อถสฺส ทฺวารโกฏฺเก อธิวตฺถา เทวตา, สตฺถริ เจว สาวเกสุ จ
เคหํ ปวิสนฺเตสุ, เตสํ เตเชน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตี "ยถา อิเม
อิมํ เคหํ น ปวิสนฺติ, ตถา คหปตึ ปริภินฺทิสฺสามีติ ตํ วตฺตุกามาปิ
อิสฺสรกาเล กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ, "อิทานิ ปนายํ ทุคฺคโต, คณฺหิสฺสติ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. นวก. ๒๓/๔๐๖.
เม วจนนฺติ รตฺติภาเค เสฏฺสฺส สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อากาเส อฏฺาสิ.
อถ นํ เสฏฺี ทิสฺวา "โก เอโสติ ปุจฺฉิ. "อหนฺเต มหาเสฏฺิ
จตุตฺถทฺวารโกฏฺเก อธิวตฺถา เทวตา ตุยฺหํ โอวาทตฺถาย อาคตาติ.
"เตนหิ วเทหิ เทวเตติ. "มหาเสฏฺิ ตยา ปจฺฉิมกาลํ อโนโลเกตฺวาว
สมณสฺส โคตมสฺส สาสเน พหุธนํ วิปฺปกิณฺณํ, อิทานิ ทุคฺคโต หุตฺวาปิ ตํ
น มุญฺจสิเยว, เอวํ วตฺตมาโน กติปาเหเนว ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ ๑-
น ลภิสฺสสิ; กินฺเต สมเณน โคตเมน, อติปริจฺจาคโต โอรมิตฺวา
กมฺมนฺเต ปโยเชนฺโต กุฏุมฺพํ สณฺเปหีติ. "อยํ เม ตยา ทินฺโน
โอวาโทติ. "อาม มหาเสฏฺีติ. "คจฺฉ, นาหํ ตาทิสีนํ สเตนปิ
สหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ สกฺกา กมฺเปตุํ, ๒- อยุตฺตนฺเต วุตฺตํ, กึ ตยา
มม เคเห วสมานาย, สีฆสีฆํ เม ฆรา นิกฺขมาหีติ. สา โสตาปนฺนสฺส
อริยสาวกสฺส วจนํ สุตฺวา าตุํ อสกฺโกนฺตี ทารเก อาทาย
นิกฺขมิ, นิกฺขมิตฺวา จ ปน อญฺตฺถ วสนฏฺานํ อลภมานา "เสฏฺึ
ขมาเปตฺวา ตตฺเถว วสิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา นครปริคฺคาหกํ เทวปุตฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตนา กตาปราธํ อาจิกฺขิตฺวา "เอหิ, มํ เสฏฺิสฺส
สนฺติกํ เนตฺวา ขมาเปตฺวา วสนฏฺานํ ทาเปหีติ อาห. โส "อยุตฺตํ
ตยา วุตฺตํ, นาหํ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ อุสฺสหามีติ ตํ ปฏิกฺขิปิ.
สา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตหิ ๓- ปฏิกฺขิตฺตา สกฺกํ
เทวราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "อหํ เทว
วสนฏฺานํ อลภมานา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา อนาถา วิจรามิ,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ฆาสจฺฉาทนมฺปิ. ๒. สี. ยุ. หราเปตุํ. ๓. สี. ยุ. เตเหปิ.
วสนฏฺานํ เม ทาเปหีติ สุฏฺุตรํ ยาจิ. อถ นํ โส อาห "อหมฺปิ
ตว การณา เสฏฺึ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เอกมฺปน เต อุปายํ
กเถสฺสามีติ. [สา] "สาธุ เทว กเถหีติ. "คจฺฉ, เสฏฺิโน อายุตฺตกเวสํ
คเหตฺวา เสฏฺิสฺส หตฺถโต ปณฺณํ อาหราเปตฺวา โวหารุปชีวีหิ
คหิตํ อฏฺารสโกฏิธนํ อตฺตโน อานุภาเวน โสเธตฺวา ตุจฺฉคพฺเภ
ปูเรตฺวา, มหาสมุทฺทํ ปวิฏฺ อฏฺารสโกฏิธนํ อตฺถิ, อญฺมฺปิ
อสุกฏฺาเน นาม อสฺสามิกํ อฏฺารสโกฏิธนํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ
สํหริตฺวา ๑- ตสฺส ตุจฺฉคพฺเภ ปูเรตฺวา อิทนฺนาม ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา
ขมาเปหีติ. สา "สาธุ เทวาติ วุตฺตนเยเนว สพฺพํ ๒- กตฺวา ปุน
ตสฺส สิริคพฺภํ โอภาสยมานา อากาเส ตฺวา, "โก เอโสติ วุตฺเต,
"อหนฺเต จตุตฺถทฺวารโกฏฺเก อธิวตฺถา อนฺธพาลเทวตา, มยา
อนฺธพาลตาย ยํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กถิตํ, ตํ เม ขมถ, สกฺกสฺส
หิ เม วจเนน จตุปญฺาสโกฏิธนํ สํหริตฺวา ตุจฺฉคพฺภปูรเณน ๓-
ทณฺฑกมฺมํ กตํ วสนฏฺานํ อลภมานา กิลมามีติ อาห. อนาถปิณฺฑิโก
จินฺเตสิ "อยํ เทวตา `ทณฺฑกมฺมํ เม กตนฺติ วทติ, อตฺตโน จ
โทสํ ปฏิชานาติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส นํ ทสฺเสสฺสามีติ. โส ตํ สตฺถุ
สนฺติกํ เนตฺวา ตาย กตกมฺมํ สพฺพํ อาโรเจสิ. เทวตา สตฺถุ ปาเทสุ
สิรสา นิปติตฺวา "ภนฺเต ยํ มยา อนฺธพาลตาย ตุมฺหากํ คุเณ
อชานิตฺวา ปาปกํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ เม ขมถาติ สตฺถารํ ขมาเปตฺวา
มหาเสฏฺึ ขมาเปสิ. สตฺถา กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากวเสเนว
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อาหริตฺวา.  ๒. สี. ม. ยุ. ตํ สพฺพํ.  ๓. สี. ม. ยุ. ตุจฺฉคพฺภปูรณํ.
เสฏฺิญฺเจว เทวตญฺจ โอวทนฺโต "อิธ คหปติ ปาปปุคฺคโลปิ, ยาว
ปาปํ น ปจฺจติ, ตาว ภทฺรานิ ปสฺสติ; ยทา ปนสฺส ปาปํ ปจฺจติ,
ตทา ปาปเมว ปสฺสติ; ภทฺรปุคฺคโลปิ, ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ, ตาว
ปาปานิ ปสฺสติ, ยทา ปนสฺส ภทฺรํ ปจฺจติ, ตทา ภทฺรเมว ปสฺสตีติ
วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
        "ปาโปปิ ปสฺสตี ภทฺรํ,   ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
         ยทา จ ปจฺจตี ปาปํ,   อถ [ปาโป] ปาปานิ ปสฺสติ;
         ภทฺโรปิ ปสฺสตี ปาปํ,   ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ;
         ยทา จ ปจฺจตี ภทฺรํ,   อถ [ภทฺโร] ภทฺรานิ ปสฺสตีติ.
     ตตฺถ ปาโปติ: กายทุจฺจริตาทินา ปาปกมฺเมน ยุตฺตปุคฺคโล.
โสปิ หิ ปุริมสุจริตานุภาเวน นิพฺพตฺตํ สุขํ อนุภวมาโน ภทฺรํปิ
ปสฺสติ. ยาว ปาปํ น ปจฺจตีติ: ยาว ตสฺส ตํ ปาปกมฺมํ
ทิฏฺธมฺเม วา สมฺปราเย วา วิปากํ น เทติ. ยทา ปนสฺส ตํ
ทิฏฺธมฺเม วา สมฺปราเย วา วิปากํ เทติ, อถ ทิฏฺธมฺเม วิวิธา
กมฺมกรณา สมฺปราเย จ อปายทุกฺขํ อนุโภนฺโต โส ปาโป
ปาปานิเยว ปสฺสติ.
     ทุติยคาถาย ๑-. กายสุจริตาทินา ภทฺรกมฺเมน ยุตฺโต ภทฺโร. โสปิ
ปุริมทุจฺจริตานุภาเวน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวมาโน ปาปํ ปสฺสติ.
ยาว ภทฺรํ น ปจฺจตีติ: ยาว ตสฺส ตํ ภทฺรกมฺมํ ทิฏฺธมฺเม วา
สมฺปราเย วา วิปากํ น เทติ. ยทา ปน ตํ วิปากํ เทติ;
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ทุติยคาถายปิ.
อถ ทิฏฺธมฺเม ลาภสกฺการาทิสุขํ สมฺปราเย จ ทิพฺพสมฺปตฺติสุขํ
อนุภวมาโน โส ภทฺโร ภทฺรานิเยว ปสฺสตีติ.
     เทสนาวสาเน สา เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺต-
ปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                     อนาถปิณฺฑิกวตฺถุ.
                     ------------
              ๕. อสญฺตปริกฺขารภิกฺขุวตฺถุ. (๙๙)
       "มาวมญฺเถ ปาปสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ อสญฺตปริกฺขารํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร ยงฺกิญฺจิ มญฺจปีาทิเภทํ ปริกฺขารํ พหิ ปริภุญฺชิตฺวา
ตตฺเถว ฉฑฺเฑติ. ปริกฺขาโร วสฺเสนปิ อาตเปนปิ อุปจิกาทีหิปิ
วินสฺสติ. โส, ภิกฺขูหิ "นนุ อาวุโส ปริกฺขาโร นาม ปฏิสาเมตพฺโพติ
วุตฺเต, "อปฺปกํ มยา กตํ อาวุโส เอตํ, น เอตสฺส จิตฺตํ อตฺถิ,
นตฺถิ จิตฺตนฺติ วตฺวา ปุน ตเถว กโรติ. ภิกฺขู ตสฺส กิริยํ
สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ
เอวํ กโรสีติ ปุจฺฉิ. โส สตฺถารา ปุจฺฉิโตปิ "กิเมตํ ภควา,
อปฺปกํ มยา กตํ, นาสฺส จิตฺตํ อตฺถิ, นตฺถิ จิตฺตนฺติ ตเถว
อวมญฺนฺโต อาห. อถ นํ สตฺถา "ภิกฺขูหิ เอวํ กาตุํ น วฏฺฏติ,
ปาปกมฺมํ นาม `อปฺปกนฺติ น อวมญฺิตพฺพํ; อชฺโฌกาเส ปิตํ
หิ วิวฏมุขภาชนํ เทเว วสฺสนฺเต กิญฺจาปิ เอกพินฺทุนา น ปูรติ,
ปุนปฺปุนํ วสฺสนฺเต ปน ปูรเตว; เอวเมว ปาปกมฺมํ กโรนฺโต
ปุคฺคโล อนุปุพฺเพน มหนฺตํ ปาปราสึ กโรติเยวาติ วตฺวา อนุสนฺธึ
ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "มาวมญฺเถ ปาปสฺส       `น มตฺตํ อาคมิสฺสติ.'
          อุทพินฺทุนิปเตน            อุทกุมฺโภปิ ปูรติ;
          ปูรติ พาโล ปาปสฺส        โถกํ โถกํปิ ๑- อาจินนฺติ.
     ตตฺถ มาวมญฺเถาติ; น อวชาเนยฺย. ปาปสฺสาติ; ปาปํ.
น มตฺตํ อาคมิสฺสตีติ; "อปฺปมตฺตกํ เม ปาปํ กตํ, กทา เอตํ
วิปจฺจิสฺสตีติ เอวํ ปาปํ นาวชาเนยฺยาติ อตฺโถ. อุทกุมฺโภปีติ:
เทเว วสฺสนฺเต มุขํ วิวริตฺวา ปิตํ ยงฺกิญฺจิ กุลาลภาชนํ ยถา
เอเกกสฺสาปิ อุทกพินฺทุโน นิปาเตน อนุปุพฺเพน ปูรติ; เอวํ
พาลปุคฺคโล โถกํ โถกมฺปิ ปาปํ อาจินนฺโต [๒]- วฑฺเฒนฺโต ปาปสฺส
ปูรติเยวาติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. สตฺถาปิ
"อชฺโฌกาเส เสยฺยํ สนฺถริตฺวา ปฏิปากติกํ อกโรนฺโต อิทนฺนาม
อาปชฺชตีติ สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสีติ.
                  อสญฺตปริกฺขารภิกฺขุวตฺถุ.
                   ----------------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. โถกโถกมฺปิ.  ๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร `กโรนฺโตติ อตฺถิ.
               ๖. พิฬาลปทกเสฏฺิวตฺถุ. (๑๐๐)
       "มาวมญฺเถ ปุญฺสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต พิฬาลปทกเสฏฺึ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกสฺมึ หิ สมเย สาวตฺถีวาสิโน วคฺคพนฺเธน ๑- พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติ. อเถกทิวสํ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต
เอวมาห "อุปาสกา อิเธกจฺโจ อตฺตนา ทานํ เทติ, ปรํ น สมาทเปติ,
โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน โภคสมฺปทํ ลภติ, โน ปริวารสมฺปทํ, เอกจฺโจ
อตฺตนา ทานํ น เทติ, ปรํ สมาทเปติ, โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน
ปริวารสมฺปทํ ลภติ, โน โภคสมฺปทํ; เอกจฺโจ อตฺตนา จ ทานํ
น เทติ ปรญฺจ น สมาทเปติ, โส นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน โน ๒-
โภคสมฺปทํ ลภติ, โน ปริวารสมฺปทํ; วิฆาสาโท หุตฺวา วิจรติ;
เอกจฺโจ อตฺตนา จ ทานํ เทติ ปรญฺจ สมาทเปติ; โส
นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน โภคสมฺปทญฺจ ลภติ ปริวารสมฺปทญฺจาติ.
อเถโก ปณฺฑิตปุริโส ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา "อโห อจฺฉริยมิทํ
การณํ, อหนฺทานิ อุภยสมฺปตฺติสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา
สตฺถารํ อุฏฺาย คมนกาเล อาห "ภนฺเต เสฺว อมฺหากํ ภิกฺขํ
คณฺหถาติ. "กิตฺตเกหิ ปน เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ. "สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ
ภนฺเตติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. โสปิ คามํ ปวิสิตฺวา "อมฺมตาตา
มยา สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุโข ภิกฺขุสงฺโฆ นิมนฺติโต, โย ยตฺตกานํ
ภิกฺขูนํ สกฺโกติ, โส ตตฺตกานํ ยาคุอาทีนํ อตฺถาย ตณฺฑุลาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. วคฺคพนฺธเนน.  ๒. สี. ยุ น.
เทตุ; เอกสฺมึ าเน ปจาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามาติ อุคฺโฆเสนฺโต
วิจริ. อถ นํ เอโก เสฏฺี อตฺตโน อาปณทฺวารํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา
"อยํ อตฺตโน ปโหนเก ภิกฺขู อนิมนฺเตตฺวา สกลคามํ สมาทเปนฺโต
วิจรตีติ กุชฺฌิตฺวา "ตยา คหิตภาชนํ อาหราติ ตีหิ องฺคุลีหิ
คเหตฺวา โถเก ตณฺฑุเล อทาสิ, ตถา มุคฺเค ตถา มาเสติ. โส
ตโต ปฏฺาย พิฬาลปทกเสฏฺี นาม ชาโต. สปฺปิผาณิตาทีนิ
เทนฺโตปิ กรณฺฑกกณฺณิกํ กุเฏ ปกฺขิปิตฺวา เอกโต นํ ๑- กตฺวา
พินฺทุํ พินฺทุํ ปคฺฆราเปนฺโต โถกเมว อทาสิ. อุปาสโก อวเสเสหิ
ทินฺนํ เอกโต กตฺวา อิมินา ทินฺนํ วิสุํเยว อคฺคเหสิ. โส เสฏฺี
ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา "กึ นุ โข เอส มยา ทินฺนํ วิสุํ คณฺหาตีติ
จินฺเตตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต เอกํ จูฬุปฏฺากํ ปหิณิ "คจฺฉ, ยํ
เอส กโรติ, ตํ ชานาหีติ. โส คนฺตฺวา "เสฏิสฺส มหปฺผลํ โหตูติ
ยาคุภตฺตปูวานํ อตฺถาย เอกํ เทฺว ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา มุคฺคมาเสปิ
เตลผาณิตาทิพินฺทูนิปิ สพฺพภาชเนสุ ปกฺขิปิ. จูฬุปฏฺาโก คนฺตฺวา
เสฏฺิสฺส อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา เสฏฺี จินฺเตสิ "สเจ เม โส
ปริสมชฺเฌ อวณฺณํ ภาสิสฺสติ, มม นาเม คหิตมตฺเตเยว นํ
ปหริตฺวา มาเรสฺสามีติ นิวาสนนฺตเร ฉุริกํ พนฺธิตฺวา ปุนทิวเส
คนฺตฺวา ภตฺตคฺเค อฏฺาสิ. โส ปุริโส พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ
ปริวิสิตฺวา ภควนฺตํ อาห "ภนฺเต มยา มหาชนํ สมาทเปตฺวา
อิทํ ทานํ ทินฺนํ, ตตฺถ สมาทปิตา มนุสฺสา อตฺตโน พเลน พหูนิปิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. โกณํ.
โถกานิปิ ตณฺฑุลาทีนิ อทํสุ; เตสํ สพฺเพสํ มหปฺผลํ โหตูติ. ตํ
สุตฺวา เสฏฺี จินฺเตสิ "อหํ `อสุเกน นาม อจฺฉราย คณฺหิตฺวา
ตณฺฑุลาทีนิ ทินฺนานีติ มม นาเม คหิตมตฺเต อิมํ มาเรสฺสามีติ
อาคโต, อยมฺปน สพฺพสงฺคาหิกํ กตฺวา `เยหิปิ นาฬิกาทีหิ มินิตฺวา
ทินฺนํ, เยหิปิ อจฺฉราย คเหตฺวา ทินฺนํ, สพฺเพสํ มหปฺผลํ โหตูติ
วทติ, สจาหํ เอวรูปํ น ขมาเปสฺสามิ, เทวทณฺโฑ เม มตฺถเก
ปติสฺสตีติ. โส ตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา "ขมาหิ เม สามีติ
อาห, "กิมิทนฺติ จ เตน ปุฏฺโ สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ
กิริยํ ทิสฺวา สตฺถา "กิมิทนฺติ ทานเวยฺยาวฏิกํ ปุจฺฉิ. โส
อตีตทิวสโต ปฏฺาย สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. อถ นํ สตฺถา
"เอวํ กิร เสฏฺีติ ปุจฺฉิตฺวา, "อาม ภนฺเตติ วุตฺเต, "อุปาสก
ปุญฺ นาม `อปฺปกนฺติ น อวมญฺิตพฺพํ, มาทิสพุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา `อปฺปกนฺติ น อวมญฺิตพฺพํ, ปณฺฑิต-
ปุริสา หิ ปุญฺ กโรนฺตา วิวฏมุขภาชนํ วิย อุทเกน อนุกฺกเมน
ปุญฺเน ปูรนฺติเยวาติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต
อิมํ คาถมาห
        "มาวมญฺเถ ปุญฺสฺส   `น มตฺตํ อาคมิสฺสติ.'
         อุทพินฺทุนิปาเตน      อุทกุมฺโภปิ ปูรติ,
         ปูรติ ธีโร ปุญฺสฺส    โถกํ โถกํปิ อาจินนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ "ปณฺฑิตมนุสฺโส ปุญฺ กตฺวา `อปฺปมตฺตกํ มยา
ปุญฺ กตํ, น มตฺตํ วิปากวเสน อาคมิสฺสติ, เอวํ ปริตฺตกํ กมฺมํ
กหํ มํ ทกฺขิสฺสติ, อหํ วา ตํ กหํ ทกฺขิสฺสามิ, กทา เอตํ วิปจฺจิสฺสตีติ
เอวํ ปุญฺ มาวมญฺเถ น อวชาเนยฺย. ยถา หิ นิรนฺตรํ
อุทกพินฺทุนิปาเตน วิวริตฺวา ปิตํ กุลาลภาชนํ ปูรติ, เอวํ
ธีโร ปณฺฑิตปุริโส โถกํ โถกมฺปิ ปุญฺ อาจินนฺโต ปุญฺสฺส
ปูรตีติ.
     เทสนาวสาเน โส เสฏฺี โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ. สมฺปตฺตปริสายปิ
สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                    พิฬาลปทกเสฏฺิวตฺถุ.
                   ----------------
                ๗. มหาธนวาณิชวตฺถุ. (๑๐๑)
       "วาณิโชว ภยํ มคฺคนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต มหาธนวาณิชํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตสฺส กิร วาณิชสฺส เคเห ปญฺจสตา โจรา โอตารํ
คเวสมานา [โอตารํ] น ลภึสุ. อปเรน สมเยน โส วาณิโช
ปญฺจสกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ "อหํ
อสุกฏฺานนฺนาม วณิชฺชาย คจฺฉามิ, เย อยฺยา ตํ านํ คนฺตุกามา,
เต นิกฺขมนฺตุ, มคฺเค ภิกฺขาย น กิลมิสฺสนฺตีติ. ตํ สุตฺวา ปญฺจสตา
ภิกฺขู เตน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ. เตปิ โจรา "โส กิร
วาณิโช ๑- นิกฺขนฺโตติ คนฺตฺวา อฏวิยํ อฏฺสุ. วาณิโชปิ คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. วณิชฺชาย.
อฏวีมุเข เอกสฺมึ คาเม นิวาสํ คเหตฺวา เทฺว ตโย ทิวเส
โคณสกฏาทีนิ สํวิทหติ, ๑- เตสมฺปน ภิกฺขูนํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ เทติเยว.
โจรา, ตสฺมึ อติจิรายนฺเต, "คจฺฉ, ตสฺส นิกฺขมนทิวสํ ตฺวา เอหีติ
เอกํ ปุริสํ ปหิณึสุ. โส ตํ คามํ คนฺตฺวา เอกํ สหายกํ ปุจฺฉิ
"กทา วาณิโช นิกฺขมิสฺสตีติ. โส "ทฺวีหตีหจฺจเยนาติ วตฺวา
"กิมตฺถมฺปน ปุจฺฉสีติ อาห. อถสฺส โส "มยํ ปญฺจสตา โจรา
เอตสฺส อตฺถาย อฏวิยํ ิตาติ อาจิกฺขิ. อิตโร "เตนหิ คจฺฉ,
สีฆํ นิกฺขมิสฺสตีติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา "กินฺนุ โข โจเร วาเรมิ อุทาหุ
วาณิชนฺติ จินฺเตตฺวา "กึ เม โจเรหิ, วาณิชํ นิสฺสาย ปญฺจสตา
ภิกฺขู ชีวนฺติ, วาณิชสฺส สญฺ ทสฺสามีติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
"กทา คมิสฺสถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "ตติยทิวเสติ วุตฺเต, "มยฺหํ วจนํ
กโรถ, อฏวิยํ กิร ตุมฺหากํ อตฺถาย ปญฺจสตา โจรา ิตา,
มา ตาว คมิตฺถาติ. "ตฺวํ กถํ ชานาสีติ. "เตสํ อนฺตเร มม
สหาโย อตฺถิ, ตสฺส เม กถาย าตนฺติ. "เตนหิ กึ เม เอตฺโต
คเตน, นิวตฺติตฺวา เคหเมว คมิสฺสามีติ. ตสฺมึ จิรายนฺเต ปุน เตหิ
โจเรหิ ปหิโต ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ สหายกํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ
สุตฺวา "นิวตฺติตฺวา กิร เคหเมว คมิสฺสตีติ คนฺตฺวา โจรานํ
อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา โจรา ตโต นิกฺขมิตฺวา อิตรสฺมึ มคฺเค อฏฺสุ.
ตสฺมึ จิรายนฺเต ปุนปิ เต โจรา สหายกสฺส สนฺติเก ปุริสํ เปเสสุํ.
โส เตสํ ตตฺถ ิตภาวํ ตฺวา ปุน วาณิชสฺส อาโรเจสิ. วาณิโช
@เชิงอรรถ: ๑. สํวิทหิ.
"อิธาปิ เม เวกลฺลํ นตฺถิ, เอวํ สนฺเต เนว เอตฺโต คมิสฺสามิ,
น อิโต, อิเธว ภวิสฺสามีติ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห "ภนฺเต
โจรา กิร มํ วิลุมฺปิตุกามา มคฺเค ตฺวา `อิทานิ ปุน นิวตฺติสฺสตีติ
สุตฺวา อิตรสฺมึ มคฺเค ิตา, อหํ เอตฺโต วา อิโต วา อคนฺตฺวา
โถกํ อิเธว ภวิสฺสามิ; ภทนฺตา อิธ วสิตุกามา วสนฺตุ, คนฺตุกามา
อตฺตโน รุจิยา คจฺฉนฺตูติ. ภิกฺขู "เอวํ สนฺเต มยํ นิวตฺติสฺสามาติ
วาณิชํ อาปุจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส สาวตฺถึ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
นิสีทึสุ. สตฺถา "กึ ภิกฺขเว มหาธนวาณิเชน สทฺธึ น คมิตฺถาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อาม ภนฺเต, มหาธนวาณิชสฺส วิลุมฺปนตฺถาย ทฺวีสุปิ
มคฺเคสุ โจรา ปริยุฏฺึสุ, เตน โส ตตฺเถว ิโต, มยมฺปน ตํ
อาปุจฺฉิตฺวา อาคตาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว มหาธนวาณิโช โจรานํ
อตฺถิตาย มคฺคํ ปริวชฺเชติ; ชีวิตุกาโมปิ ปุริโส หลาหลํ วิสํ
ปริวชฺเชติ; ภิกฺขุนาปิ `ตโย ภวา โจเรหิ ปริยุฏฺิตมคฺคสทิสาติ
ตฺวา ปาปํ ปริวชฺเชตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ
เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "วาณิโชว ภยํ มคฺคํ    อปฺปสตฺโถ มหทฺธโน
         วิสํ ชีวิตุกาโมว      ปาปานิ ปริวชฺชเยติ.
     ตตฺถ ภยนฺติ: ภายิตพฺพํ, โจเรหิ ปริยุฏฺิตตฺตา สปฺปฏิภยนฺติ
อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยถา มหทฺธโน วาณิโช อปฺปสตฺโถ
สปฺปฏิภยํ มคฺคํ, ยถา [๑]- ชีวิตุกาโม หลาหลํ วิสํ ปริวชฺเชติ; เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "จาติ อตฺถิ.
ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อปฺปมตฺตกานิปิ ปาปานิ ปริวชฺเชยฺยาติ.
     เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
สมฺปตฺตมหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                     มหาธนวาณิชวตฺถุ.
                      -----------
                 ๘. กุกฺกุฏมิตฺตวตฺถุ. (๑๐๒)
     "ปาณิมฺหิ เจ วโณ นาสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต กุกฺกุฏมิตฺตนฺนาม เนสาทํ อารพฺภ กเถสิ.
     ราชคเห กิเรกา เสฏฺิธีตา วยปฺปตฺตา สตฺตภูมิกสฺส
ปาสาทสฺส อุปริคพฺเภ อารกฺขณตฺถาย เอกํ ปริจาริกํ ทตฺวา
มาตาปิตูหิ วาสิยมานา เอกทิวสํ สายณฺหสมเย วาตปาเนน
อนฺตรวีถึ โอโลเกนฺตี ปญฺจ ปาสสตานิ ปญฺจ จ สูลสตานิ อาทาย
มิเค วธิตฺวา ชีวมานํ เอกํ กุกฺกุฏมิตฺตํ นาม เนสาทํ ปญฺจ
มิคสตานิ วธิตฺวา เตสํ มํเสน มหาสกฏํ ปูเรตฺวา สกฏธูเร
นิสีทิตฺวา มํสํ วิกฺกีณนตฺถาย นครํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ตสฺมึ
ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปริจาริกาย หตฺเถ ปณฺณาการํ ทตฺวา
"คจฺฉ, เอตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา คมนกาลํ ตฺวา เอหีติ
เปเสสิ. สา คนฺตฺวา ตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา ปุจฺฉิ "กทา
คมิสฺสสีติ. "อชฺช มํสํ วิกฺกีณิตฺวา ปาโตว อสุกทฺวาเรน นาม
นิกฺขมิตฺวา คมิสฺสามีติ. สา เตน กถิตํ กถํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา
ตสฺสา อาโรเจสิ. เสฏฺิธีตา อตฺตนา คเหตพฺพยุตฺตกํ วตฺถาภรณชาตํ
สํวิทหิตฺวา ปาโตว มลินวตฺถํ นิวาเสตฺวา กุฏํ อาทาย ทาสีหิ สทฺธึ
อุทกติตฺถํ คจฺฉนฺตี วิย นิกฺขมิตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา ตสฺสาคมนํ
โอโลเกนฺตี อฏฺาสิ. โสปิ ปาโตว สกฏํ ปาเชนฺโต นิกฺขมิ. สาปิ
ตสฺส ปจฺฉโต ปายาสิ. โส ตํ ทิสฺวา "อหํ ตํ `อสุกสฺส นาม
ธีตาติ น ชานามิ, มา มํ อนุพนฺธิ อมฺมาติ อาห. "น มํ ตฺวํ
ปกฺโกสสิ, อหํ อตฺตโน ธมฺมตาย อาคจฺฉามิ, ตฺวํ ตุณฺหี หุตฺวา
อตฺตโน สกฏํ ปาเชหีติ. โส ปุนปฺปุนํ ตํ นิวาเรสิเยว. อถ นํ สา
อาห "สิรึ นาม อตฺตโน สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตึ นิวาเรตุํ น วฏฏตีติ.
โส ตสฺสา นิสฺสํสเยน อตฺตโน อาคมนํ ตฺวา ตํ สกฏํ อาโรเปตฺวา
อคมาสิ. ตสฺสา ๑- มาตาปิตโร อิโตจิโต จ ปริเยสาเปตฺวา อปสฺสนฺตา
"มตา ภวิสฺสตีติ มตกภตฺตํ กรึสุ. สาปิ เตน สทฺธึ สํวาสมนฺวาย
ปฏิปาฏิยา สตฺต ปุตฺเต วิชายิตฺวา เต วยปฺปตฺเต ฆรพนฺธเนน พนฺธิ.
     เอกทิวสํ ๒- สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต กุกฺกุฏมิตฺตํ
สปุตฺตํ สสุณิสํ อตฺตโน าณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺ ทิสฺวา
"กินฺนุ โข เอตนฺติ อุปธาเรนฺโต เตสํ [๓]- โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ
ทิสฺวา ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺส ปาสฏฺานํ อคมาสิ.
ตํทิวสํ ปาเส พนฺโธ เอกมิโคปิ นาโหสิ. สตฺถา ตสฺส ปาสมูเล
ปทวลญฺชํ ทสฺเสตฺวา ปุรโต เอกสฺส คุมฺพสฺส เหฏฺาฉายาย นิสีทิ.
กุกฺกุฏมิตฺโต ปาโตว ธนุํ อาทาย ปาสฏฺานํ คนฺตฺวา อาทิโต
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ตสฺสาปิ. ๒. สี. ยุ. อเถกทิวสํ. ๓. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร
@"ปณฺณรสนฺนมฺปีติ อตฺถิ.
ปฏฺาย ปาเส โอโลกยมาโน ปาเส พทฺธํ เอกมฺปิ มิคํ อทิสฺวา
สตฺถุ ปทวลญฺชํ อทฺทส. อถสฺส เอตทโหสิ "โก มยฺหํ พทฺธมิเค
โมเจนฺโต วิจรตีติ. โส สตฺถริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺโต คุมฺพมูเล
นิสินฺนํ สตฺถารํ ทิสฺวา "อิมินา มม มิคา โมจิตา, มาเรสฺสามิ
นนฺติ ธนุํ อากฑฺฒิ. สตฺถา ธนุํ อากฑฺฒิตุํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ
นาทาสิ. โส สรํ วิสฺสชฺเชตุมฺปิ โอโรเปตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ผาสุกาหิ
ภิชฺชนฺตีหิ วิย มุขโต เขเฬน ปคฺฆรนฺเตน กิลนฺตรูโป อฏฺาสิ.
อถสฺส ปุตฺตา เคหํ คนฺตฺวา "ปิตา โน จิรายติ กึ นุโขติ วตฺวา
"คจฺฉถ ตาตา ปิตุ สนฺติกนฺติ มาตรา เปสิตา ธนูนิ อาทาย
คนฺตฺวา ปิตรํ ตถาิตํ ทิสฺวา "อยํ โน ปิตุ ปจฺจามิตฺโต
ภวิสฺสตีติ สตฺตปิ ชนา ธนูนิ อากฑฺฒิตฺวา พุทฺธานุภาเวน, ยถา
เนสํ ปิตา ิโต, ตเถว อฏฺสุ. อถ เนสํ มาตา "กึ นุ โข
ปิตา ปุตฺตา จิรายนฺตีติ สตฺตหิ สุณิสาหิ สทฺธึ คนฺตฺวา เต
ตถาิเต ทิสฺวา "กสฺส นุ โข อิเม ธนูนิ อากฑฺฒิตฺวา ิตาติ
โอโลเกนฺตี สตฺถารํ ทิสฺวา พาหา ปคฺคยฺห "มา เม ปิตรํ นาเสถ,
มา เม ปิตรํ นาเสถาติ มหาสทฺทมกาสิ. กุกฺกุฏมิตฺโต ตํ สทฺทํ
สุตฺวา จินฺเตสิ "นฏฺโ วตมฺหิ, สสุโร กิร เม เอส, อโห มยา
ภาริยํ กมฺมํ กตนฺติ. ปุตฺตาปิสฺส "อยฺยโก กิร โน เอส, อโห
ภาริยํ กมฺมนฺติ จินฺตยึสุ. กุกฺกุฏมิตฺโต "อยํ สสุโร เมติ เมตฺตจิตฺตํ
อุปฏฺเปสิ. ปุตฺตาปิสฺส "อยฺยโก โนติ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปสุํ.
อถ เนสํ มาตา เสฏฺิธีตา "ขิปฺปํ ธนูนิ ฉฑฺเฑตฺวา ปิตรํ เม
ขมาเปถาติ อาห. สตฺถา เตสํ มุทุจิตฺตํ ๑- ตฺวา ธนุํ โอตาเรตุํ
อทาสิ. เต สพฺเพ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "ขมถ โน ภนฺเตติ ขมาเปตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ เนสํ สตฺถา อนุปุพฺพีกถํ กเถสิ. เทสนาวสาเน
กุกฺกุฏมิตฺโต สทฺธึ ปุตฺเตหิ เจว สุณิสาหิ จ อตฺตปญฺจทสโม
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถา ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ
อคมาสิ. อถ นํ อานนฺทตฺเถโร ปุจฺฉิ "อชฺช ภนฺเต กหํ คมิตฺถาติ.
"กุกฺกุฏมิตฺตสฺส สนฺติกํ อานนฺทาติ. "ปาณาติปาตกมฺมสฺส โว ภนฺเต
อการโก กโตติ. "อาม อานนฺท, โส อตฺตปญฺจทสโม อจลสทฺธาย
ปติฏฺาย ตีสุ รตเนสุ นิกฺกงฺโข หุตฺวา ปาณาติปาตกมฺมสฺส อการโก
ชาโตติ. ภิกฺขู อาหํสุ "นนุ ภนฺเต ภริยาปิสฺส อตฺถีติ. "อาม ภิกฺขเว,
สา กุลเคเห กุมาริกาว หุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาติ. ภิกฺขู
กถํ สมุฏฺาเปสุํ "กุกฺกุฏมิตฺตสฺส กิร ภริยา กุมาริกกาเลเยว
โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา สตฺต ปุตฺเต ลภิ, สา
เอตฺตกํ กาลํ สามิเกน `ธนุํ อาหร สเร อาหร สตฺตึ อาหร
สูลํ อาหร ชาลํ อาหราติ วุจฺจมานา ตานิ อทาสิ, โส ตาย
ทินฺนานิ อาทาย คนฺตฺวา ปาณาติปาตํ กโรติ, ๒- กึ นุ โข
โสตาปนฺนาปิ ปาณาติปาตํ กโรนฺตีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ
ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ
วุตฺเต, "น ภิกฺขเว โสตาปนฺนา ปาณาติปาตํ กโรนฺติ, สา ปน
"สามิกสฺส วจนํ กโรมีติ ตถา อกาสิ, `อิทํ คเหตฺวา เอส คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. มุทุจิตฺตตนฺติ ปเทน ภวิตพฺพํ.  ๒. อกาสีติ. ยุตฺตตรํ.
ปาณาติปาตํ กโรตูติ ตสฺสา จิตฺตํ นตฺถิ; ปาณิตลสฺมึ หิ วเณ
อสติ วิสํ คณฺหนฺตสฺส ตํ วิสํ อนุฑหิตุํ น สกฺโกติ; เอวเมว
อกุสลเจตนาย อภาเวน ปาปํ อกโรนฺตสฺส ธนุอาทีนิ นีหริตฺวา
ททโตปิ ปาปํ นาม น โหตีติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ
เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "ปาณิมฺหิ เจ วโณ นาสฺส,   หเรยฺย ปาณินา วิสํ,
         นาพฺพณํ วิสมนฺเวติ        นตฺถิ ปาปํ อกุพฺพโตติ.
     ตตฺถ นาสฺสาติ: น ภเวยฺย. หเรยฺยาติ: หริตุํ สกฺกุเณยฺย.
กึการณา? ยสฺมา นาพฺพณํ วิสมนฺเวติ. อพฺพณํ หิ ปาณึ
วิสํ อนฺเวตุํ น สกฺโกติ; เอวเมว ธนุอาทีนิ นีหริตฺวา เทนฺตสฺสาปิ
อกุสลเจตนาย อภาเวน ปาปํ อกุพฺพโต ปาปํ นาม นตฺถิ, อพฺพณํ
หิ ปาณึ วิสํ วิย นาสฺส จิตฺตํ ปาปํ อนุคจฺฉตีติ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ.
     อปเรน สมเยน ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ "โก นุ โข
กุกฺกุฏมิตฺตสฺส สปุตฺตสฺส สสุณิสสฺส โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย,
เกน การเณน เอส เนสาทกุเล นิพฺพตฺโตติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา
"กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย
นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว อตีเต กสฺสปทสพลสฺส ธาตุเจติยํ
สํวิทหนฺตา เอวมาหํสุ `กึ นุ โข อิมสฺส เจติยสฺส มตฺติกา ภวิสฺสติ,
กึ อุทกนฺติ. อถ เนสํ เอตทโหสิ `หริตาลมโนสิลา มตฺติกา ภวิสฺสติ,
ติลเตลํ อุทกนฺติ. เต หริตาลมโนสิลา โกฏฺเฏตฺวา ติลเตเลน
สํสนฺทิตฺวา อิฏฺกาย ฆเฏตฺวา สุวณฺเณน ขจิตฺวา อนฺโต จินึสุ. พหิมุเข
ปน เอกฆนสุวณฺณิฏฺกาว อเหสุํ. เอเกกา สตสหสฺสคฺฆนิกา
อโหสิ. เต, ยาว ธาตุนิธานา เจติเย นิฏฺิเต, จินฺตยึสุ
`ธาตุนิธานกาเล พหุนา ธเนน อตฺโถ, กนฺนุ โข เชฏฺกํ
กโรมาติ. อเถโก คามวาสี เสฏฺี `อหํ เชฏฺโก ภวิสฺสามีติ
ธาตุนิธานฏฺาเน เอกํ หิรญฺโกฏึ ปกฺขิปิ. ตํ ทิสฺวา รฏฺวาสิโน
`อยํ นครเสฏฺี ธนเมว สํหรติ, เอวรูเป เจติเย เชฏฺโก ภวิตุํ
น สกฺโกติ, คามวาสี ปน โกฏิธนํ ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺโกว ชาโตติ
อุชฺฌายึสุ. โส เตสํ กถํ สุตฺวา `อหํ เทฺว โกฏิโย ทตฺวา เชฏฺโก
ภวิสฺสามีติ เทฺว โกฏิโย อทาสิ. อิตโร `อหเมว เชฏฺโก ภวิสฺสามีติ
ติสฺโส โกฏิโย อทาสิ. เอวํ วฑฺเฒตฺวา, นครวาสี อฏฺ โกฏิโย
อทาสิ. คามวาสิโน ปน เคเห นวโกฏิธนเมว อตฺถิ, นครวาสิโน
จตฺตาฬีสโกฏิธนํ; ตสฺมา คามวาสี จินฺเตสิ `สจาหํ นว โกฏิโย
ทสฺสามิ, อยํ `ทส โกฏิโย ทสฺสามีติ วกฺขติ, อถ เม นิทฺธนภาโว
ปญฺายิสฺสตีติ. โส เอวมาห `อหํ เอตฺตกํ ธนํ ทสฺสามิ, สปุตฺตทาโร จ
เจติยสฺส ทาโส ภวิสฺสามีติ สตฺต ปุตฺเต สตฺต สุณิสาโย ภริยญฺจ
คเหตฺวา อตฺตนา สทฺธึ เจติยสฺส นิยฺยาเทสิ. รฏฺวาสิโน `ธนํ
นาม สกฺกา อุปฺปาเทตุํ, อยมฺปน สปุตฺตทาโร อตฺตานํ นิยฺยาเทสิ,
อยเมว เชฏฺโก โหตูติ ตํ เชฏฺกํ กรึสุ. อิติ เต โสฬสปิ ชนา
เจติยสฺส ทาสา อเหสุํ. รฏฺวาสิโน ปน เต ภุชิสฺเส กรึสุ. ๑- เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อกํสุ.
สนฺเตปิ เจติยเมว ปฏิชคฺคิตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุตา
เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. เตสุ เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก วสนฺเตสุ
อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภริยา ตโต จวิตฺวา ราชคเห เสฏฺิโน ธีตา
หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สา กุมาริกาว หุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ.
อทิฏฺสจฺจสฺส ปน ปฏิสนฺธิ นาม ภาริยาติ ตสฺสา สามิโก
สมฺปริวตฺตมาโน คนฺตฺวา เนสาทกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส สห ทสฺสเนเนว
เสฏฺิธีตรํ ปุพฺพสิเนโห อชฺโฌตฺถริ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
        "ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน     ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา
         เอวนฺตํ ชายเต เปมํ    อุปฺปลํว ยโถทเกติ.
     สา ปุพฺพสิเนเหน เนสาทกุลํ อคมาสิ. ปุตฺตาปิสฺสา เทวโลกา
จวิตฺวา ตสฺสาเอว กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหึสุ. สุณิสาโยปิสฺสา
ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา เตสํเยว เคหํ อคมํสุ. เอวํ
เต สพฺเพปิ ตทา เจติยํ ปฏิชคฺคิตฺวา ตสฺส กมฺมสฺสานุภาเวน
โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาติ.
                      กุกฺกุฏมิตฺตวตฺถุ.
                     ------------
                ๙. โกกสุนขลุทฺทกวตฺถุ. (๑๐๓)
       "โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
เชตวเน วิหรนฺโต โกกนฺนาม สุนขลุทฺทกํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร เอกทิวสํ ปุพฺพณฺหสมเย ธนุํ อาทาย สุนขปริวุโต
อรญฺ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ ปิณฺฑาย
จรนฺตํ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา "กาฬกณฺณิ เม ทิฏฺโ, อชฺช กิญฺจิ
น ลภิสฺสามีติ จินฺเตนฺโต ปกฺกามิ. เถโรปิ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา
กตภตฺตกิจฺโจ ปุน วิหารํ ปายาสิ. ๑- อิตโรปิ อรญฺเ วิจริตฺวา
กิญฺจิ อลภิตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต ปุน เถรํ ทิสฺวา "อชฺชาหํ อิมํ
กาฬกณฺณึ ทิสฺวา อรญฺ คโต กิญฺจิ น ลภึ, อิทานิ เม ปุนปิ
อภิมุโข ชาโต, สุนเขหิ นํ ขาทาเปสฺสามีติ สญฺ ทตฺวา สุนเข
วิสฺสชฺเชสิ. เถโร "มา เอวํ กริ อุปาสกาติ ยาจิ. โส "อชฺชาหํ
ตว สมฺมุขีภูตตฺตา กิญฺจิ นาลตฺถํ, ปุนปิ เม สมฺมุขีภาวํ อาคโตสิ,
ขาทาเปสฺสามิ ตนฺติ วตฺวา สุนเข อุยฺโยเชสิ. เถโร เวเคน เอกํ
รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา ปุริสปฺปมาเณ าเน นิสีทิ. สุนขา รุกฺขํ ปริวารยึสุ.
โกโก คนฺตฺวา "รุกฺขํ อภิรุหโตปิ เต โมกฺโข นตฺถีติ สรตุณฺเฑน
เถรสฺส ปาทตเล วิชฺฌิ. เถโร "มา เอวํ กโรหีติ ยาจิเยว. อิตโร ตสฺส
ยาจนํ อนาทยิตฺวา ปุนปฺปุนํ วิชฺฌิเยว. เถโร, เอกสฺมึ ปาทตเล
วิชฺฌิยมาเน, ตํ อุกฺขิปิตฺวา ทุติยํ โอลมฺเพติ. ตสฺมึปิ วิชฺฌิยมาเน ตํ
อุกฺขิปติ. เอวมสฺส โส ยาจนํ อนาทยิตฺวา เทฺวปิ ปาทตลานิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปาวิสิ.
วิชฺฌิเยว. เถรสฺส สรีรํ อุกฺกาหิ อาทิตฺตํ วิย อโหสิ. โส
เวทนานุวตฺตี หุตฺวา สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ นาสกฺขิ; ปารุตจีวรํ
ภสฺสนฺตํปิ น สลฺลกฺเขสิ. ตํ ปตมานํ โกกํ สีสโต ปฏฺาย
ปริกฺขิปนฺตเมว ปติ. สุนขา "เถโร ปติโตติ สญฺาย จีวรนฺตรํ
ปวิสิตฺวา อตฺตโน สามิกํ ลุญฺจิตฺวา ขาทนฺตา อฏฺิมตฺตาวเสสํ กรึสุ.
สุนขา จีวรนฺตรโต นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺสุ. อถ เนสํ เถโร เอกํ
สุกฺขทณฺฑกํ ภญฺชิตฺวา ขิปิ. สุนขา เถรํ ทิสฺวา "สามิโกว อมฺเหหิ
ขาทิโตติ ตฺวา อรญฺ ปวิสึสุ. เถโร กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทสิ "มม
จีวรนฺตรํ ปวิสิตฺวา เอส นฏฺโ, อโรคํ นุ โข เม สีลนฺติ. โส รุกฺขา
โอตริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา
"ภนฺเต มม จีวรํ นิสฺสาย โส อุปาสโก นฏฺโ, กจฺจิ เม อโรคํ สีลํ,
กจฺจิ เม อตฺถิ สมณภาโวติ ปุจฺฉิ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา
"ภิกฺขุ อโรคํ ตว สีลํ, อตฺถิ เต สมณภาโว: โส อปฺปทุฏฺสฺส
ปทุสฺสิตฺวา วินาสํ ปตฺโต, น เกวลญฺจ อิทาเนว, อตีเตปิ อปฺปทุฏฺานํ
ปทุสฺสิตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวาติ วตฺวา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อตีตํ
อาหริ:
     "อตีเต กิร เอโก เวชฺโช เวชฺชกมฺมตฺถาย คามํ วิจริตฺวา
กิญฺจิ กมฺมํ อลภิตฺวา ฉาตชฺฌตฺโต นิกฺขมิตฺวา คามทฺวาเร สมฺพหุเล
กุมารเก กีฬนฺเต ทิสฺวา `อิเม สปฺเปน ฑํสาเปตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา
อาหารํ ลภิสฺสามีติ เอกสฺมึ รุกฺขพิเล สีสํ นีหริตฺวา นิปนฺนํ
สปฺปํ ทสฺเสตฺวา `อมฺโภ กุมารกา เอส สาลิกโปตโก, คณฺหถ
นนฺติ อาห. อเถโก กุมารโก สปฺปํ คีวายํ ทฬฺหํ คเหตฺวา นีหริตฺวา
ตสฺส สปฺปภาวํ ตฺวา วิรวนฺโต อวิทูเร ิตสฺส เวชฺชสฺส มตฺถเก
ขิปิ. สปฺโป เวชฺชสฺส ขนฺธฏฺิกํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฬฺหํ ฑํสิตฺวา
ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. เอวเมส [โกโก สุนขลุทฺทโก] ปุพฺเพปิ
อปฺปทุฏฺสฺส ปทุสฺสิตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวาติ.
     สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต
อิมํ คาถมาห
             "โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ
              สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส,
              ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ
              สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโตติ.
     ตตฺถ อปฺปทุฏฺสฺสาติ อตฺตโน วา สพฺพสตฺตานํ วา
อปฺปทุฏฺสฺส. นรสฺสาติ: สตฺตสฺส. ทุสฺสตีติ: อปรชฺฌติ. สุทฺธสฺสาติ:
นิรปราธสฺเสว. โปสสฺสาติ อิทมฺปิ อปเรนากาเรน สตฺตาธิวจนเมว.
อนงฺคณสฺสาติ: นิกฺกิเลสสฺส. ปจฺเจตีติ: ปฏิเอติ. ปฏิวาตนฺติ:
ยถา เอเกน ปุริเสน ปฏิวาเต ิตํ ปหริตุกามตาย ขิตฺโต สุขุโม
รโช ตเมว ปุริสํ ปจฺเจติ ตสฺเสว อุปริ ปตติ; เอวเมว โย ปุคฺคโล
อปฺปทุฏฺสฺส ปุริสสฺส ปาณิปฺปหาราทีนิ ททนฺโต ปทุสฺสติ ตเมว
พาลํ ทิฏฺเว ธมฺเม สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ วิปจฺจมานํ ตํ ปาปํ
วิปากทุกฺขวเสน ปจฺเจตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตปริสายปิ
สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                    โกกสุนขลุทฺทกวตฺถุ.
                     ------------
            ๑๐. มณิการกุลุปกติสฺสตฺเถรวตฺถุ. (๑๐๔)
       "คพฺภเมเก อุปฺปชฺชนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต มณิการกุลุปกํ ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร เถโร เอกสฺส มณิการสฺส กุเล ทฺวาทส วสฺสานิ
ภุญฺชิ. ตสฺมึ กุเล ชายปติกา มาตาปิตุฏฺาเน ตฺวา เถรํ ปฏิชคฺคึสุ.
อเถกทิวสํ [โส] มณิกาโร เถรสฺส ปุรโต มํสํ ฉินฺทนฺโต นิสินฺโน
โหติ. ตสฺมึ ขเณ ราชา ปเสนทิโกสโล เอกํ มณิรตนํ "อิมํ
โธวิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ปหิณตูติ เปเสสิ. มณิกาโร สโลหิเตเนว
หตฺเถน ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา เปฬาย อุปริ เปตฺวา หตฺถโธวนตฺถํ
อนฺโต ปาวิสิ. ตสฺมึ ปน เคเห โปสาวนิยโกญฺจสกุโณ อตฺถิ.
โส โลหิตคนฺเธน มํสสญฺาย ตํ มณึ, เถรสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว, คิลิ
มณิกาโร อาคนฺตฺวา มณึ อปสฺสนฺโต "มณิ โว คหิโตติ ภริยญฺจ
ธีตรญฺจ ปุตฺตญฺจ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิตฺวา, เตหิ "น คณฺหามาติ.
วุตฺเต, "เถเรน คหิโต ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ภริยาย สทฺธึ มนฺเตสิ
"เถเรน คหิโต ภวิสฺสตีติ. "สามิ มา เอวํ อวจ, เอตฺตกํ กาลํ
มยา เถรสฺส กิญฺจิ วชฺชํ น ทิฏฺปุพฺพํ, น โส มณึ คณฺหาตีติ.
มณิกาโร เถรํ ปุจฺฉิ "ภนฺเต อิมสฺมึ าเน มณิรตนํ ตุมฺเหหิ
คหิตนฺติ. "น คณฺหามิ อุปาสกาติ. "ภนฺเต อิธ อญฺโ นตฺถิ,
ตุมฺเหหิเยว คหิโต ภวิสฺสติ, เทถ เม มณิรตนนฺติ. โส, ตสฺมึ
อสมฺปฏิจฺฉนฺเต, ปุน ภริยํ อาห "เถเรเนว มณิ คหิโต, ปีเฬตฺวา
นํ ปุจฺฉิสฺสามีติ. "สามิ มา โน นาเสหิ, วรํ อมฺเหหิ ทาสพฺยํ ๑-
อุปคนฺตุํ, น จ เอวรูปํ เถรํ วตฺตุนฺติ. โส "สพฺเพว มยํ ทาสพฺยํ
อุปคจฺฉนฺตา มณึ น อคฺฆามาติ รชฺชุํ คเหตฺวา เถรสฺส สีสํ
เวเตฺวา ทณฺฑเกน ฆฏฺเฏสิ. เถรสฺส สีสโต จ กณฺณนาสาหิ จ โลหิตํ
ปคฺฆริ. อกฺขีนิ นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ. โส เวทนาปฺปตฺโต
ภูมิยํ ปติ. โกญฺโจ โลหิตคนฺเธน อาคนฺตฺวา โลหิตํ ปิวติ. ๒-
อถ นํ มณิกาโร เถเร อุปฺปนฺนโกธเวเคน "ตฺวํ กึ กโรสีติ ปาเทน
ปหริตฺวา ขิปิ. โส เอกปฺปหาเรเนว มริตฺวา ปริวตฺตมาโน ปติ.
เถโร ตํ ทิสฺวา "อุปาสก สีสเวนํ ตาว เม สิถิลํ กตฺวา อิมํ
โกญฺจํ โอโลเกหิ, มโต วา โน วาติ. อถ นํ โส อาห "เอโส
วิย ตฺวํปิ มริสฺสสีติ. ๓- "อุปาสก อิมินา [โส] มณิ คิลิโต, สเจ
อยํ น มริสฺสติ, น เต อหํ มรนฺโตปิ มณึ อาจิกฺขิสฺสนฺติ. โส
ตสฺส อุทรํ ผาเลตฺวา มณึ ทิสฺวา ปเวธนฺโต สํวิคฺคมานโส เถรสฺส
ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา "ขมถ เม ภนฺเต, อชานนฺเตน มยา กตนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ทาสตฺตํ.  ๒. สี. ยุ. ปิวิ.  ๓. สี. ยุ. มราหีติ.
อาห. "อุปาสก เนว ตุยฺหํ โทโส อตฺถิ, น มยฺหํ, วฏฺฏสฺเสว ๑-
โทโส, ขมามิ เตติ. "ภนฺเต สเจ เม ขมถ, ปกตินิยาเมเนว เม
เคเห นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ คณฺหถาติ. "อุปาสก นทานาหํ อิโต ปฏฺาย
ปเรสํ เคหสฺส อนฺโตฉทนํ ปวิสิสฺสามิ, อนฺโตเคหปฺปเวสนสฺเสว
หิ อยํ โทโส, อิโต ปฏฺาย ปาเทสุ วหนฺเตสุ เคหทฺวาเร ิโตว
ภิกฺขํ คณฺหิสฺสามีติ วตฺวา ธูตงฺคํ สมาทาย อิมํ คาถมาห
        "ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ    โถกํ โถกํ กุเล กุเล,
         ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ,   อตฺถิ ชงฺฆพลํ มมาติ. ๒-
อิมญฺจ ปน วตฺวา เถโร เตเนว พฺยาธินา นจิรสฺเสว ปรินิพฺพายิ.
โกญฺโจ มณิการสฺส ภริยาย กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. มณิกาโร
กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติ. มณิการสฺส ภริยา เถเร มุทุจิตฺตตาย
กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ภิกฺขู สตฺถารํ เตสํ อภิสมฺปรายํ
ปุจฺฉึสุ. สตฺถา "ภิกฺขเว อิเธกจฺเจ คพฺเภ นิพฺพตฺตนฺติ, เอกจฺเจ
ปาปการิโน นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, เอกจฺเจ กตกลฺยาณา เทวโลเก
นิพฺพตฺตนฺติ, อนาสวา ปน ปรินิพฺพายนฺตีติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "คพฺภเมเก อุปฺปชฺชนฺติ,   นิรยํ ปาปกมฺมิโน,
         สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ,     ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ.
     ตตฺถ คพฺภนฺติ: อิธ มนุสฺสคพฺโภว อธิปฺเปโต. เสสเมตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. วฏฺฏสฺเสเวส.  ๒. ขุ. เถร. ๒๖/๓๐๗.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                 มณิการกุลุปกติสฺสตฺเถรวตฺถุ.
                    --------------
                  ๑๑. ตโยชนวตฺถุ. (๑๐๕)
       "น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
เชตวเน วิหรนฺโต ตโย ชเน อารพฺภ กเถสิ.
     สตฺถริ กิร เชตวเน วิหรนฺเต สมฺพหุลา ภิกฺขู สตฺถุ
ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตา เอกํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. คามวาสิโน
เตสํ ปตฺเต อาทาย อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา
ปิณฺฑปาตเวลํ อาคมยมานา ธมฺมํ สุณนฺตา นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ
ภตฺตํ ปจิตฺวา สูปพฺยญฺชเน ปจมานาย ๑- เอกิสฺสา อิตฺถิยา อุทฺธนโต
อคฺคิชาลา อุฏฺหิตฺวา ฉทนํ คณฺหิ. ตโต เอกํ ติณกรฬํ อุฏฺหิตฺวา
ฌายมานํ อากาสํ ปกฺขนฺทิ. ตสฺมึ ขเณ เอโก กาโก อากาเสน
คจฺฉนฺโต ตตฺถ คีวํ ปเวเสตฺวา ติณวลฺลิปลิเวิโต ฌายิตฺวา
คามมชฺเฌ ปติ. ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา "อโห ภาริยํ กมฺมํ, ปสฺสถาวุโส
กาเกน ปตฺตํ วิปฺปการํ, อิมินา กตกมฺมํ อญฺตฺร สตฺถารา โก
ชานิสฺสติ, สตฺถารมสฺส กมฺมํ ปุจฺฉิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา ปกฺกมึสุ.
     อปเรสํ ๒- ภิกฺขูนํ สตฺถุ ทสฺสนตฺถาย นาวํ อภิรุยฺห คจฺฉนฺตานํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. สูปพฺยญฺชนํ ธูปยมานาย. ๒. สี. ยุ. อปเรสมฺปิ.
นาวา สมุทฺทมชฺเฌ นิจฺจลา ว อฏฺาสิ. มนุสฺสา "กาฬกณฺณินา เอตฺถ
ภวิตพฺพนฺติ สลากํ วิจาเรสุํ. นาวิกสฺส จ ภริยา ปมวเย ิตา
ทสฺสนียา, สลากา ตสฺสา ปาปุณิ. "สลากํ ปุน วิจาเรถาติ วตฺวา
ยาวตติยํ วิจารยึสุ. ติกฺขตฺตุมฺปิ ตสฺสาเยว ปาปุณิ. มนุสฺสา "กึ
สามีติ นาวิกสฺส มุขํ โอโลเกสุํ. นาวิโก "น สกฺกา เอติสฺสา
อตฺถาย มหาชนํ นาเสตุํ, อุทเก นํ ขิปถาติ อาห. สา คเหตฺวา
อุทเก ขิปิยมานา มรณภยตชฺชิตา มหาวิรวมกาสิ. ตํ สุตฺวา
นาวิโก "โก อตฺโถ อิมิสฺสา อาภรเณหิ นฏฺเหิ, สพฺพาภรณานิ
โอมุญฺจิตฺวา เอกํ ปิโลติกํ นิวาสาเปตฺวา ฉฑฺเฑถ นํ, อหมฺปเนตํ
อุทกปิฏฺเ ปลฺวมานํ ๑- ทฏฺุํ น สกฺขิสฺสามิ; ตสฺมา ยถา นํ อหํ
น ปสฺสามิ; เอวํ วาลุกกุฏํ คีวายํ พนฺธิตฺวา สมุทฺเท ขิปถาติ.
เต ตถา กรึสุ. ตมฺปิ ปติตฏฺาเนเยว มจฺฉกจฺฉปา วิลุมฺปึสุ. ภิกฺขู
ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "สตฺถารํ เปตฺวา โก อญฺโ เอติสฺสา อิตฺถิยา
กมฺมํ ชานิสฺสติ, สตฺถารมสฺสา กมฺมํ ปุจฺฉิสฺสามาติ อิจฺฉิตฏฺานํ
ปตฺวา นาวาโต โอรุยฺห ปกฺกมึสุ.
     อปเรปิ สตฺต ภิกฺขู ปจฺจนฺตโต สตฺถารํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉนฺตา
สายํ เอกํ วิหารํ ปวิสิตฺวา วสนฏฺานํ ปุจฺฉึสุ. เอกสฺมิญฺจ เลเณ
สตฺต มญฺจา โหนฺติ, เตสํ ตเทว ลภิตฺวา ตตฺถ นิปนฺนานํ,
รตฺติภาเค กูฏาคารมตฺโต ปาสาโณ ปวฏฺฏมาโน อาคนฺตฺวา
เลณทฺวารํ ปิทหิ. เนวาสิกา ภิกฺขู "มยํ อิมํ เลณํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. มรมานํ.
ปาปยิมฺหา, อยญฺจ มหาปาสาโณ เลณทฺวารํ ปิทหนฺโต อฏฺาสิ,
อปเนสฺสาม นนฺติ สมนฺตา สตฺตหิ คาเมหิ มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา
ตํ วายมนฺตาปิ านา จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. อนฺโต ปวิฏฺภิกฺขูปิ
วายมึสุเยว. เอวํ สนฺเตปิ สตฺตาหํ ปาสาณํ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ.
อาคนฺตุกา ภิกฺขู สตฺตาหํ ฉาตชฺฌตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวึสุ. สตฺตเม
ทิวเส ปาสาโณ สยเมว ปวฏฺฏิตฺวา อปคโต. ภิกฺขู นิกฺขมิตฺวา
"อมฺหากํ อิมํ ปาปํ อญฺตฺร สตฺถารา โก ชานิสฺสติ, สตฺถารํ
ปุจฺฉิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา ปกฺกมึสุ. เต ปุริเมหิ สทฺธึ อนฺตรามคฺเค
สมาคนฺตฺวา สพฺเพ เอกโตว สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา
เอกมนฺตํ นิสินฺนา สตฺถารา กตปฏิสนฺถารา อตฺตนา ทิฏฺานุภูตานิ
การณานิ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉึสุ. สตฺถาปิ เตสํ ปฏิปาฏิยา เอวํ
พฺยากาสิ:
     "ภิกฺขเว โส ตาว กาโก อตฺตนา กตกมฺมเมว อนุโภสิ.
อตีเต หิ พาราณสิยํ เอโก กสโก อตฺตนา โคณํ ทเมนฺโต ทเมตุํ
นาสกฺขิ. โส หิสฺส โคโณ โถกํ คนฺตฺวา นิปชฺชิ, โปเถตฺวา
อุฏฺาปิโตปิ โถกํ คนฺตฺวา ปุนปิ ตเถว นิปชฺชิ. โส วายมิตฺวาปิ
ตํ ทเมตุํ อสกฺโกนฺโต โกธาภิภูโต หุตฺวา `อิโตทานิ ปฏฺาย สุขํ
นิปชฺชิสฺสสีติ ตํ ปลาลปิณฺฑํ วิย กโรนฺโต ปลาเลน ตสฺส คีวํ
ปลิเวเตฺวา อคฺคึ อทาสิ. โคโณ ตตฺเถว ฌายิตฺวา มโต. ตทา
ภิกฺขเว เตน กาเกน ตํ ปาปกมฺมํ กตํ, โส ตสฺส วิปาเกน
ทีฆรตฺตํ นิรเย ปจิตฺวา วิปากาวเสเสน สตฺตกฺขตฺตุํ กากโยนิยํ
นิพฺพตฺติตฺวา เอวเมว อากาเส ฌายิตฺวา มโตติ.
     "สาปิ ภิกฺขเว อิตฺถี อตฺตนา กตกมฺมเมว อนุโภสิ. สา หิ อตีเต
พาราณสิยํ เอกสฺส คหปติกสฺส ภริยา อุทกาหรณโกฏฺฏนปจนาทีนิ
สพฺพกิจฺจานิ สหตฺเถเนว อกาสิ. ตสฺสา เอโก สุนโข ตํ เคเห
สพฺพกิจฺจานิ กุรุมานํโอโลเกนฺโต นิสีทิ. เขตฺเต ภตฺตํ หรนฺติยา
ทารุปณฺณาทีนํ วา อตฺถาย อรญฺ คจฺฉนฺติยา โส ตาย สทฺธึเยว
คจฺฉติ. ตํ ทิสฺวา ทหรมนุสฺสา `อมฺโภ นิกฺขนฺโต สุนขลุทฺทโก,
อชฺช มยํ มํเสน ภุญฺชิสฺสามาติ อุปฺผณฺเฑนฺติ. สา เตสํ กถาย
มงฺกุ หุตฺวา สุนขํ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ปลาเปสิ. สุนโข
นิวตฺติตฺวา ปุน อนุพนฺธิ. โส กิร ตสฺสา ตติเย อตฺตภาเว
สามิโก อโหสิ; ตสฺมา สิเนหํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกติ. กิญฺจาปิ หิ
อนมตคฺเค สํสาเร ชายา วา ปติ วา อภูตปุพฺโพ นาม นตฺถิ,
อวิทูเร ปน อตฺตภาเว าตเกสุ อธิมตฺโต สิเนโห โหติ; ตสฺมา
โส ตํ วิชหิตุํ น สกฺโกติ. สา ตสฺส กุชฺฌิตฺวา เขตฺเต สามิกสฺส
ยาคุํ หรมานา รชฺชุํ อุจฺฉงฺเค เปตฺวา อคมาสิ. สุนโข ตาเยว
สทฺธึ คโต. สา สามิกสฺส ยาคุํ ทตฺวา ตุจฺฉกุฏํ อาทาย เอกํ
อุทกฏฺานํ คนฺตฺวา กุฏํ วาลุกาย ปูเรตฺวา สมีเป โอโลเกตฺวา
ิตสฺส สุนขสฺส สทฺทมกาสิ. สุนโข `จิรสฺสํ วต เม อชฺช มธุรกถา
ลทฺธาติ นงฺคุฏฺ จาเลนฺโต ตํ อุปสงฺกมิ. สา ตํ คีวายํ ทฬฺหํ
คเหตฺวา เอกาย รชฺชุโกฏิยา กุฏํ พนฺธิตฺวา เอกํ รชฺชโกฏึ สุนขสฺส
คีวายํ พนฺธิตฺวา กุฏํ อุทกาภิมุขํ ปวฏฺเฏสิ. สุนโข กุฏํ อนุพนฺธนฺโต
อุทเก ปติตฺวา ตตฺเถว กาลมกาสิ. สา ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน
ทีฆรตฺตํ นิรเย ปจิตฺวา วิปากาวเสเสน อตฺตภาวสเต วาลุกาย
กุฏํ คีวายํ พนฺธิตฺวา อุทเก ปกฺขิตฺตา กาลมกาสีติ.
     "ตุมฺเหหิปิ ภิกฺขเว อตฺตนา กตกมฺมเมว อนุภูตํ. อตีตสฺมึ
หิ พาราณสีวาสิโน สตฺต โคปาลทารกา เอกสฺมึ อฏวิปฺปเทเส
สตฺตาหวาเรน คาวิโย วิจาเรนฺตา เอกทิวสํ คาวิโย วิจาเรตฺวา
อาคจฺฉนฺตา เอกํ มหาโคธํ ทิสฺวา อนุพนฺธึสุ. โคธา ปลายิตฺวา
เอกํ วมฺมิกํ ปาวิสิ. ตสฺส ปน วมฺมิกสฺส สตฺต ฉิทฺทานิ. ทารกา
"มยํ อิทานิ คเหตุํ น สกฺขิสฺสาม, เสฺว อาคนฺตฺวา คณฺหิสฺสามาติ
เอเกโกเอเกกํ สาขาภงฺคมุฏฺิมาทาย สตฺตปิ ชนา สตฺต ฉิทฺทานิ
ปิทหิตฺวา ปกฺกมึสุ. เต ปุนทิวเส ตํ โคธํ อมนสิกริตฺวา อญฺสฺมึ
ปเทเส คาวิโย วิจาเรตฺวา สตฺตเม ทิวเส คาวิโย อาทาย คจฺฉนฺตา
ตํ วมฺมิกํ ทิสฺวา สตึ ปฏิลภิตฺวา "กา นุ โข ตสฺสา โคธาย
ปวตฺตีติ อตฺตนา อตฺตนา ปิทหิตานิ ฉิทฺทานิ วิวรึสุ. โคธา ชีวิเต
นิราลยา หุตฺวา อฏฺิจมฺมาวเสสา ปเวธมานา นิกฺขมิ. เต ตํ
ทิสฺวา อนุกมฺปํ กตฺวา `มา นํ มาเรถ, สตฺตาหํ ฉินฺนภตฺตา
ชาตาติ ตสฺสา ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา `สุเขน คจฺฉาหีติ วิสฺสชฺเชสุํ.
เต โคธาย อมาริตตฺตา นิรเย ตาว น ปจฺจึสุ. เต ปน สตฺต
ชนา เอกโต หุตฺวา จุทฺทสสุ อตฺตภาเวสุ สตฺต สตฺต ทิวสานิ
ฉินฺนภตฺตา อเหสุํ. ตทา ภิกฺขเว ตุมฺเหหิ สตฺตหิ โคปาลเกหิ
หุตฺวา ตํ กมฺมํ กตนฺติ. เอวํ สตฺถา เตหิ ปุฏฺปุฏฺ ปญฺหํ พฺยากาสิ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอวํ วตฺวา เตหิ ปุฏฺปญฺเห พฺยากาสิ.
     อเถโก ภิกฺขุ สตฺถารํ อาห "กึ ปน ภนฺเต ปาปกมฺมํ
กตฺวา อากาเส อุปฺปติตสฺสาปิ สมุทฺทํ ปกฺขนฺตสฺสาปิ ปพฺพตนฺตรํ
ปวิฏฺสฺสาปิ ๑- โมกฺโข นตฺถีติ. สตฺถา "เอวเมว ภิกฺขเว, อากาสาทีสุปิ
เอกปเทโสปิ นตฺถิ, ยตฺร ิโต ปาปกมฺมโต มุจฺเจยฺยาติ วตฺวา
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
              "น อนฺตลิกฺเข, น สมุทฺทมชฺเฌ,
               น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส,
               น วิชฺชเต โส ชคติปฺปเทโส,
               ยตฺรฏฺิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมาติ.
    ตสฺสตฺโถ "สเจ หิ โกจิ `อิมินา อุปาเยน ปาปกมฺมโต
มุจฺจิสฺสามีติ อนฺตลิกฺเข วา นิสีเทยฺย, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีรํ
มหาสมุทฺทํ วา ปวิเสยฺย, ปพฺพตนฺตเร วา นิสีเทยฺย, เนว ปากกมฺมโต
มุจฺเจยฺย. ปุรตฺถิมาทีสุ หิ ชคติปฺปเทเสสุ ปวีภาเคสุ น โส
วาลคฺคมตฺโตปิ โอกาโส อตฺถิ, ยตฺถ ิโต ปาปกมฺมโต มุจฺจิตุํ
สกฺกุเณยฺยาติ.
     เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ.
สมฺปตฺตมหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                       ตโยชนวตฺถุ.
                       --------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปวิสนฺตสฺสาปิ.
                ๑๒. สุปฺปพุทฺธสกฺกวตฺถุ. (๑๐๖)
      "น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
นิโคฺรธาราเม วิหรนฺโต สุปฺปพุทฺธํ สกฺกํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร "อยํ มม ธีตรํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขนฺโต มม ปุตฺตํ
ปพฺพาเชตฺวา ตสฺส เวริฏฺาเน ิโต จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ
สตฺถริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา เอกทิวสํ "นทานิสฺส นิมนฺตนฏฺานํ คนฺตฺวา
ภุญฺชิตุํ ทสฺสามีติ คมนมคฺคํ ปิทหิตฺวา อนฺตรวีถิยํ สุรํ ปิวนฺโต
นิสีทิ. อถสฺส, สตฺถริ ภิกฺขุสงฺฆปริวุเต ตํ านํ อาคเต, "สตฺถา
อาคโตติ อาโรเจสุํ. โส อาห "ปุรโต คจฺฉถ, ตสฺส วเทถ `นายํ
มยา มหลฺลกตโรติ นาสฺส มคฺคํ ทสฺสามีติ, ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโนปิ
ตเถว วตฺวา นิสีทิ. สตฺถา มาตุลสฺส สนฺติกา มคฺคํ อลภิตฺวา ตโต
นิวตฺติ. โสปิ เอกํ จารปุริสํ เปเสสิ "คจฺฉ, ตสฺส กถํ สุตฺวา
เอหีติ. สตฺถาปิ นิวตฺตนฺโต สิตํ กตฺวา อานนฺทตฺเถเรน "โก นุ โข
ภนฺเต สิตปาตุกมฺมสฺส ๑- ปจฺจโยติ ปุฏฺโ อาห "ปสฺสสิ อานนฺท
สุปฺปพุทฺธนฺติ. "ปสฺสามิ ภนฺเตติ. "ภาริยํ เตน กมฺมํ กตํ มาทิสสฺส
พุทฺธสฺส มคฺคํ อเทนฺเตน, อิโต สตฺตเม ทิวเส เหฏฺาปาสาเท
โสปาณปาทมูเล ปวึ ปวิสิสฺสตีติ. จารปุริโส ตํ กถํ สุตฺวา
สุปฺปพุทฺธสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ เม ภาคิเนยฺเยน นิวตฺตนฺเตน
วุตฺตนฺติ ปุฏฺโ ยถาสุตํ อาโรเจสิ. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา
"นทานิ มม ภาคิเนยฺยสฺส กถาโทโส อตฺถิ, อทฺธา ยํ โส วทติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กมฺเม.
ตํ ตเถว โหติ, เอวํ สนฺเตปิ นํ อิทานิ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิสฺสามิ,
โส หิ มํ `สตฺตเม ทิวเส ปวึ ปวิสิสฺสตีติ อนิยเมน อวตฺวา
`เหฏฺาปาสาเท โสปาณปาทมูเล ปวึ ปวิสิสฺสตีติ อาห อิโตทานิ
ปฏฺายาหํ ตํ านํ น คมิสฺสามิ, อถ นํ ตสฺมึ าเน ปวึ
อปวิสิตฺวา มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิสฺสามีติ. โส อตฺตโน อุปโภคชาตํ
สพฺพํ สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริ อาโรเปตฺวา โสปาณํ
หราเปตฺวา ทฺวารํ ปิทหาเปตฺวา เอเกกสฺมึ ทฺวาเร เทฺว เทฺว
มลฺเล เปตฺวา "สจาหํ ปมาเทน เหฏฺา โอโรหิตุกาโม โหมิ;
นิวาเรยฺยาถ มนฺติ วตฺวา สตฺตเม ปาสาทตเล สิริคพฺเภ นิสีทิ.
สตฺถา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "ภิกฺขเว สุปฺปพุทฺโธ น เกวลํ ปาสาทตเล ๑-,
เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อากาเส วา นิสีทตุ, นาวาย วา สมุทฺทํ
ปกฺขนฺทตุ, ปพฺพตนฺตรํ วา ปวิสตุ; พุทฺธานํ กถาย ทฺวิธาภาโว
นาม นตฺถิ, มยา วุตฺตฏฺาเนเยว โส ปวึ ปวิสิสฺสตีติ วตฺวา
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
              "น อนฺตลิกฺเข, น สมุทฺทมชฺเฌ,
               น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส,
               น วิชฺชเต โส ชคติปฺปเทโส,
               ยตฺรฏฺิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจูติ.
     ตตฺถ นปฺปสเหยฺย มจฺจูติ: ยสฺมึ ปเทเส ิตํ มรณํ
นปฺปสเหยฺย นาภิภเวยฺย, เกสคฺคมตฺโตปิ โส ปวิปฺปเทโส นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปาสาทตลํ.
เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
     สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ ภิกฺขาจารมคฺคสฺส นิรุทฺธเวลาย
เหฏฺาปาสาเท สุปฺปพุทฺธสฺส มงฺคลสฺโส อุทฺทาโม หุตฺวา ตํ ตํ
ภิตฺตึ ปหริ. โส อุปริ นิสินฺโนวสฺส สทฺทํ สุตฺวา "กึ เอตนฺติ
ปุจฺฉิ. "มงฺคลสฺโส อุทฺทาโมติ. โส ปนสฺโส สุปฺปพุทฺธํ ทิสฺวาว
สนฺนิสีทติ. อถ นํ โส คณฺหิตุกาโม หุตฺวา นิสินฺนฏฺานา อุฏฺาย
ทฺวาราภิมุโข อโหสิ. ทฺวารานิ สยเมว วิวฏานิ, โสปาณํ สกฏฺาเนเยว
ิตํ. ทฺวาเร ิตา มลฺลา ตํ คีวายํ คเหตฺวา เหฏฺาภิมุขํ ขิปึสุ.
เอเตนุปาเยน สตฺตสุปิ ตเลสุ ทฺวารานิ สยเมว วิวฏานิ,
โสปาณานิ ยถาาเนสุ ิตานิ. ตตฺถ ตตฺถ มลฺลา ตํ คีวายเมว
คเหตฺวา เหฏฺาภิมุขํ ขิปึสุ. อถ นํ เหฏฺาปาสาเท โสปาณปาทมูลํ
สมฺปตฺตเมว มหาปวี วิวรมานา ภิชฺชิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิ. โส คนฺตฺวา
อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตีติ.
                     สุปฺปพุทฺธสกฺกวตฺถุ.
                  ปาปวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                       นวโม วคฺโค
                       ---------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๒ หน้า ๑-๔๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=22&A=1&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=22&A=1&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=19
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=587
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=572
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=572
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25