ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๓ ภาษาบาลีอักษรไทย ธ.อ.๖ อตฺต-โกธวคฺค

                    ๑๔. พุทฺธวคฺควณฺณนา
                     ------------
                  ๑. มารธีตาวตฺถุ. (๑๔๘)
      "ยสฺส ชิตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โพธิมณฺเฑ วิหรนฺโต
มารธีตโร อารพฺภ กเถสิ.
      เทสนํ ปน สาวตฺถิยํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปุน กุรุรฏฺเฐ มาคนฺทิย-
พฺราหฺมณสฺส กเถสิ. กุรุรฏฺเฐ กิร มาคนฺทิยพฺราหฺมณสฺส ธีตา
มาคนฺทิยาเยว นาม อโหสิ อุตฺตมรูปธรา. ตํ ปฏฺฐยมานา
อเนกพฺราหฺมณมหาสาลา เจว ขตฺติยมหาสาลา จ "ธีตรํ โน
เทตูติ มาคนฺทิยสฺส ปหิณึสุ. โสปิ "น ตุมฺเห มยฺหํ ธีตุ
อนุจฺฉวิกาติ สพฺเพ ปฏิกฺขิปิเยว. อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย
โลกํ โวโลเกนฺโต อตฺตโน ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ มาคนฺทิย-
พฺราหฺมณํ ทิสฺวา "กึ นุ โข ภวิสฺสตีติ อุปธาเรนฺโต พฺราหฺมณสฺส
จ พฺราหฺมณิยา จ ติณฺณํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ อทฺทส.
พฺราหฺมโณปิ พหิคาเม นิพทฺธํ อคฺคึ ปริจรติ. สตฺถา ปาโตว
ปตฺตจีวรมาทาย ตํ ฐานํ อคมาสิ. พฺราหฺมโณ สตฺถุ รูปสิรึ
โอโลเกนฺโต "อิมสฺมึ โลเก อิมินา สทิโส ปุริโส นาม นตฺถิ,
อยํ มยฺหํ ธีตุ อนุจฺฉวิโก, อิมสฺส ธีตรํ ทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา
สตฺถารํ อาห "สมณ มม เอกา ธีตา อตฺถิ, อหํ ตสฺสา
อนุจฺฉวิกํ ปุริสํ อปสฺสนฺโต ตํ น กสฺสจิ อทาสึ, ตฺวํ ปนสฺสา
อนุจฺฉวิโก, อหํ เต ธีตรํ ปาทปริจาริกํ กตฺวา ทาตุกาโม;
ยาว นํ อาเนมิ, ตาว อิเธว ติฏฺฐาหีติ. สตฺถา ตสฺส กถํ
สุตฺวา เนว อภินนฺทิ น ปฏิกฺโกสิ. พฺราหฺมโณปิ เคหํ คนฺตฺวา
พฺราหฺมณึ อาห "โภติ อชฺช เม ธีตุ อนุจฺฉวิโก ปุริโส
ทิฏฺโฐ, ตสฺส นํ ทสฺสามาติ ธีตรํ อลงฺการาเปตฺวา อาทาย
พฺราหฺมณิยา สทฺธึ ตํ ฐานํ อคมาสิ. มหาชโนปิ กุตูหลชาโต
นิกฺขมิ. สตฺถา พฺราหฺมเณน วุตฺตฏฺฐาเน อฏฺฐตฺวา ตตฺถ ปทเจติยํ
ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺมึ ฐาเน อฏฺฐาสิ. พุทฺธานํ กิร ปทเจติยํ
"อิทํ อสุโก นาม ปสฺสตูติ อธิฏฺฐหิตฺวา อกฺกนฺตฏฺฐาเนเยว
ปญฺญายติ. เสสฏฺฐาเน ตํ ปสฺสนฺโต นาม นตฺถิ. พฺราหฺมโณ
อตฺตนา สทฺธึ คจฺฉมานาย พฺราหฺมณิยา "กหํ โสติ ปุฏฺโฐ
"อิมสฺมึ ฐาเน ติฏฺฐาหีติ ตํ อวจนฺติ โอโลเกนฺโต ปทวลญฺชํ
ทิสฺวา "อิทมสฺส ปทนฺติ ทสฺเสสิ. สา ลกฺขณมนฺตกุสลตาย
"น อิทํ พฺราหฺมณ กามโภคิโน ปทนฺติ วตฺวา, พฺราหฺมเณน
"โภติ ตฺวํ อุทกจาฏิมฺหิ สุํสุมารํ ปสฺสสิ, มยา โส [สมโณ]
`ธีตรํ เต ทสฺสามีติ วุตฺโต, เตนาปิ เม อธิวาสิตนฺติ วุตฺเต,
"พฺราหฺมณ กิญฺจาปิ ตฺวํ เอวํ วเทสิ, อิทํ ปน นิกฺกิเลสสฺเสว
ปทนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
               "รตฺตสฺส หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว,
                ทุฏฺฐสฺส โหติ สหสานุปีฬิตํ,
                มุฬฺหสฺส โหติ อวกฑฺฒิตํ ปทํ,
                วิวฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปทนฺติ.
อถ นํ พฺราหฺมโณ "โภติ มา วิรวิ, ตุณฺหีภูตา เอหีติ คจฺฉนฺโต
สตฺถารํ ทิสฺวา "อยํ โส ปุริโสติ ตสฺสา ทสฺเสตฺวา สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา "สมณ ธีตรํ [๑]- ทสฺสามีติ อาห. สตฺถา "น
เม ตว ธีตาย ๒- อตฺโถติ อวตฺวา "พฺราหฺมณ เอกํ เต การณํ
กเถสฺสามิ, สุณิสฺสสีติ วตฺวา, "กเถหิ [โภ] สมณ, สุณิสฺสามีติ
วุตฺเต, อภินิกฺขมนโต ปฏฺฐาย อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิ: ตตฺรายํ
สงฺเขปกถา:
      "มหาสตฺโต รชฺชสิรึ ปหาย กณฺฐกํ อภิรุยฺห ฉนฺนสหาโย
อภินิกฺขมนฺโต นครทฺวาเร ฐิเตน มาเรน "สิทฺธตฺถ นิวตฺตสฺสุ,
อิโต เต สตฺตเม ทิวเส จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสตีติ วุตฺเต,
"อหํเปตํ มาร ชานามิ, น ปน เม เตน อตฺโถติ อาห. "อถ
กิมตฺถาย นิกฺขมสีติ. "สพฺพญฺญุตญฺญาณตฺถายาติ. "เตนหิ สเจ
อชฺชโต ปฏฺฐาย กามวิตกฺกาทีนํ เอกํปิ วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสสิ,
ชานิสฺสามิ เต กตฺตพฺพนฺติ [อาห]. โส ตโต ปฏฺฐาย
โอตาราเปกฺโข สตฺต วสฺสานิ มหาสตฺตํ อนุพนฺธิ. สตฺถาปิ
ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปจฺจตฺตํ ปุริสการํ นิสฺสาย โพธิมูเล
สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทยมาโน ปญฺจเม
สตฺตาเห อชปาลนิโคฺรธมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย มาโร "อหํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "เตติ อตฺถิ.     ๒. ธีตราติ ยุตฺตตรํ.
เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธิตฺวา โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส กิญฺจิ ขลิตํ
นาทฺทสํ, อติกฺกนฺโตทานิ เอส มม วิสยนฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต
มหามคฺเค นิสีทิ. อถสฺส "ตณฺหา อรตี ราคาติ อิมา ติสฺโส ธีตโร
"ปิตา โน น ปญฺญายติ, กหํ นุโข เอตรหีติ โอโลกยมานา
ตํ ตถา นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา "กสฺมา ตาต ทุกฺขี
ทุมฺมโนสีติ ปุจฺฉึสุ. โส ตาสํ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อถ นํ ตา
อาหํสุ "ตาต มา จินฺตยิตฺถ, มยํ ตํ อตฺตโน วเส กตฺวา
อาเนสฺสามาติ. "น สกฺกา อมฺมา เอส เกนจิ วเส กาตุนฺติ.
"ตาต มยํ อิตฺถิโย นาม อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา
อาเนสฺสาม, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถาติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
"ปาเท เต สมณ ปริจาเรมาติ อาหํสุ. สตฺถา เนว ตาสํ วจนํ
มนสากาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ. ปุน มารธีตโร
"อุจจาวโจ โข ปุริสานํ อธิปฺปาโย, เกสญฺจิ กุมาริกาสุ เปมํ โหติ,
เกสญฺจิ ปฐมวเย ฐิตาสุ, เกสญฺจิ มชฺฌิมวเย ฐิตาสุ, เกสญฺจิ
ปจฺฉิมวเย ฐิตาสุ; นานปฺปกาเรหิ ตํ ปโลภิสฺสามาติ เอเกกา
กุมาริกาวณฺณาทิวเสน สตํ สตํ อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริกาโย
อวิชาตา สกึวิชาตา ทุวิชาตา มชฺฌิมิตฺถิโย มหลฺลกิตฺถิโย
จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปาเท เต สมณ
ปริจาเรมาติ อาหํสุ. ตํปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร
อุปธิสงฺขเย อธิมุตฺโตติ. อถ สตฺถา เอตฺตเกนาปิ ตา อนุคจฺฉนฺติโย
"อเปถ, กึ ทิสฺวา เอวํ วายมถ? เอวรูปํ นาม อวีตราคานํ ปุรโต
กาตุํ วฏฺฏติ, ตถาคตสฺส ปน ราคาทโย ปหีนา, เกน มํ การเณน
อตฺตโน วเส เนสฺสถาติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
               "ยสฺส ชิตํ นาวชิยติ,
                ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก,
                ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ
                อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ?
                ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา
                ตณฺหา นตฺถิ กุหิญฺจิ เนตเว,
                ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ
                อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถาติ.
      ตตฺถ "ยสฺส ชิตํ นาวชิยตีติ: ยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
เตน เตน มคฺเคน ชิตํ ราคาทิกฺกิเลสชาตํ ปุน อสมุทาจรณโต
นาวชิยติ ทุชฺชิตํ นาม น โหติ. โนยาตีติ: น อุยฺยาติ, ยสฺส
ชิตํ กิเลสชาตํ ราคาทีสุ โกจิ เอกกฺกิเลโสปิ โลเก ปจฺฉโต
นิวตฺติ นาม น โหติ, นานุพนฺธตีติ อตฺโถ. อนนฺตโคจรนฺติ:
อนนฺตารมฺมณสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วเสน อปริยนฺตโคจรํ.
เกน ปเทนาติ: ยสฺส ราคปทาทีสุ เอกปทํปิ นตฺถิ, ตํ ตุมฺเห
เกน ปเทน เนสฺสถ: ๑- พุทฺธสฺส ปน เอกปทํปิ นตฺถิ, ตํ อปทํ
พุทฺธํ ตุมฺเห เกน ปเทน เนสฺสถ?
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ยสฺส หิ ราคปทาทีสุ เอกปทมฺปิ อตฺถิ, ตํ ตุมฺเห
@เตน ปเทน เนสฺสถ.
      ทุติยคาถายํ ตณฺหา นาเมสา สํสิพฺพิตปริสิพฺพิตปริโยนทฺธตฺเถน
ชาลมสฺสา อตฺถีติปิ ชาลการิกาติปิ ชาลูปมาติปิ ชาลินี, รูปาทีสุ
อารมฺมเณสุ วิสตฺตตาย วิสาหารตาย วิสปุปฺผตาย วิสผลตาย
วิสปริโภคตาย วิสตฺติกา; สา เอวรูปา ตณฺหา ยสฺส กุหิญฺจิ
ภเว เนตุํ นตฺถิ, ตํ ตุมฺเห อปทํ พุทฺธํ เกน ปเทน เนสฺสถาติ
อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหูนํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
มารธีตโรปิ ตตฺเถว อนฺตรธายึสุ.
      สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา "มาคนฺทิย อหํ ปุพฺเพ
อิมา ติสฺโส มารธีตโร อทฺทสํ เสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺเธน
สุวณฺณกฺขนฺธสทิเสน อตฺตภาเวน สมนฺนาคตา, ตทาปิ เม เมถุนสฺมึ
ฉนฺโท นาโหสิ, ตว ปน ธีตุ สรีรํ ทฺวตฺตึสาการกุณปปริปูรํ พหิ
จิตฺโต วิย อสุจิฆโฏ, สเจปิ มม ปาโท อสุจิมกฺขิโต ภเวยฺย,
อยญฺจ อุมฺมารฏฺฐาเน ติฏฺเฐยฺย; ตถาปิสฺสา สรีรํ อหํ ปาทํ ๑- น
ผุเสยฺยนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
               "ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติญฺจ ราคํ
                นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ,
                กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ,
                ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติ.
      เทสนาวสาเน อุโภปิ ชายปติกา อนาคามิผเล ปติฏฺฐหึสูติ.
                      มารธีตาวตฺถุ.
                       ---------
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ปาเทน.
               ๒. ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ. (๑๔๙)
      "เย ฌานปฺปสุตา ธีราติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
สงฺกสฺสนครทฺวาเร พหู เทวมนุสฺเส อารพฺภ กเถสิ.
      เทสนา ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตา. เอกสฺมึ หิ สมเย
ราชคหเสฏฺฐี ปริสฺสยโมจนตฺถญฺเจว ปมาเทน ขลิตานิ อาภรณาทีนิ
รกฺขณตฺถญฺจ ชาลกรณฺฑกํ ปริกฺขิปาเปตฺวา คงฺคาย อุทกกีฬํ
กีฬิ. อเถโก รตฺตจนฺทนรุกฺโข คงฺคาย อุปริตีเร ชาโต คงฺโคทเกน
โธตมูโล ปติตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาสาเณสุ สมฺภญฺชมาโน
วิปฺปกิริ. ตโต เอกา ฆฏปฺปมาณา ฆฏิกา ปาสาเณหิ ฆํสิยมานา
อุทกอูมีหิ โปถิยมานา มฏฺฐา หุตฺวา อนุปุพฺเพน วุยฺหมานา
เสวาลปริโยนทฺธา อาคนฺตฺวา ตสฺส ชาเล ลคฺคิ. เสฏฺฐี
"กิเมตนฺติ วตฺวา "รุกฺขฆฏิกาติ สุตฺวา ตํ อาหราเปตฺวา
"กินฺนาเมตนฺติ อุปธารณตฺถํ วาสิกณฺเณน ตจฺฉาเปสิ. ตาวเทว
อลตฺตกวณฺณํ รตฺตจนฺทนํ ปญฺญายิ. เสฏฺฐี ปน เนว สมฺมาทิฏฺฐิ,
น มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มชฺฌตฺตธาตุโก; โส จินฺเตสิ "มยฺหํ เคเห
รตฺตจนฺทนํ พหุ, กินฺนุ โข อิมินา กโรมีติ. อถสฺส เอตทโหสิ
"อิมสฺมึ โลเก `มยํ อรหนฺโตติ วตฺตาโร พหู, อหํ เอกํ
อรหนฺตํปิ น ชานามิ; เคเห ภมํ โยเชตฺวา ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา
สิกฺกาย ฐเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺฐิหตฺถมตฺเต อากาเส
โอลมฺพาเปตฺวา `สเจ อรหา อตฺถิ, อากาเสนาคนฺตฺวา อิมํ
คณฺหาตูติ วกฺขามิ; โย ตํ คเหสฺสติ, ตํ สปุตฺตทาโร สรณํ
คมิสฺสามีติ. โส จินฺติตนิยาเมเนว ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย
อุสฺสาเปตฺวา "โย อิมสฺมึ โลเก อรหา, โส อากาเสนาคนฺตฺวา
อิมํ ปตฺตํ คณฺหาตูติ อาห.
      ฉ สตฺถาโร "อมฺหากํ เอส อนุจฺฉวิโก, อมฺหากเมว นํ
เทหีติ วทึสุ. โส "อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหาถาติ อาห. ฉฏฺเฐ
ทิวเส นิคฺคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อนฺเตวาสิเก เปเสสิ "คจฺฉถ, เสฏฺฐึ
เอวํ วเทถ `อมฺหากํ อาจริยสฺส อนุจฺฉวิโก, มา อปฺปมตฺตกสฺส
การณา อากาเสน อาคมนํ กริ, เทหิ กิเรตํ ปตฺตนฺติ. เต
คนฺตฺวา เสฏฺฐึ ตถา วทึสุ. เสฏฺฐี "อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหิตุํ
สมตฺโถว คณฺหาตูติ อาห. นาฏปุตฺโต สยํ คนฺตุกาโม หุตฺวา
อนฺเตวาสิกานํ สญฺญมทาสิ "อหํ เอกํ หตฺถญฺจ ปาทญฺจ อุกฺขิปิตฺวา
อุปฺปติตุกาโม วิย ภวิสฺสามิ, ตุมฺเห มํ `อาจริย กึ กโรถ?
ทารุมยปตฺตสฺส การณา ปฏิจฺฉนฺนํ อรหตฺตํ มหาชนสฺส มา
ทสฺสยิตฺถาติ วตฺวา มํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตา
ภูมิยํ ปาเตยฺยาถาติ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา เสฏฺฐึ อาห "มหาเสฏฺฐิ
มยฺหํ อยํ ปตฺโต อนุจฺฉวิโก, อญฺเญสํ นานุจฺฉวิโก, มา เต
อปฺปมตฺตกสฺส การณา มม อากาเส อุปฺปตนํ รุจฺจติ, เทหิ
เม ปตฺตนฺติ. "ภนฺเต อากาเสน อุปฺปติตฺวาว คณฺหาถาติ.
ตโต นาฏปุตฺโต "เตนหิ อเปถ อเปถาติ อนฺเตวาสิเก อปเนตฺวา
"อากาเส อุปฺปติสฺสามีติ เอกํ หตฺถญฺจ ปาทญฺจ อุกฺขิปิ. อถ นํ
อนฺเตวาสิกา "อาจริย กินฺนาเมตํ กโรถ? ฉวสฺส ทารุมยปตฺตสฺส
การณา ปฏิจฺฉนฺนคฺคุเณน มหาชนสฺส ทสฺสิเตน โก อตฺโถติ ตํ
หตฺถปาเทสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํ. โส เสฏฺฐึ
อาห "มหาเสฏฺฐิ อิเม เม อุปฺปติตุํ น เทนฺติ, เทหิ เม ปตฺตนฺติ.
"อุปฺปติตฺวาว คณฺหาถ ภนฺเตติ. เอวํ ติตฺถิยา ฉ ทิวสานิ
วายมิตฺวาปิ ตํ ปตฺตํ น ลภึสุเยว.
      สตฺตเม ทิวเส อายสฺมโต จ มหาโมคฺคลฺลานสฺส อายสฺมโต
จ ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส "ราชคเห ปิณฺฑาย จริสฺสามาติ คนฺตฺวา
เอกสฺมึ ปิฏฺฐิปาสาเณ ฐตฺวา จีวรํ ปารุปนกาเล ธุตฺตกา กถํ
สมุฏฺฐาเปสุํ "อมฺโภ ปุพฺเพ ฉ สตฺถาโร `โลเก มยํ
อรหนฺตมฺหาติ วทึสุ. ราชคหเสฏฺฐิโน ปน ปตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา `สเจ
อรหา อตฺถิ, อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหาตูติ วทนฺตสฺส อชฺช
สตฺตโม ทิวโส, เอโกปิ `อหํ อรหาติ อากาเส อุปฺปตนฺโต นาม
นตฺถิ; อชฺช โน โลเก อรหนฺตานํ นตฺถิภาโว ญาโตติ. ตํ กถํ
สุตฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ
อาห "สุตนฺเต อาวุโส ภารทฺวาช อิเมสํ วจนํ, อิเม พุทฺธสาสนํ
ปริคฺคณฺหนฺตา วิย วทนฺติ; ตฺวญฺจ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, คจฺเฉตํ
ปตฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหาหีติ. "อาวุโส โมคฺคลฺลาน ตฺวํ
อิทฺธิมนฺตานํ อคฺโค, ตฺวํ เอตํ คณฺหาหิ; ตยิ ปน อคฺคณฺหนฺเต
อหํ คณฺหิสฺสามีติ. "คณฺหาวุโสติ เอวํ วุตฺเต อายสฺมา
ปิณฺโฑลภารทฺวาโช อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺฐาย ติคาวุตํ ปิฏฺฐิปาสาณํ ปาทนฺเตน ปริจฺฉินฺทนฺโต ตูลปิจุ
วิย อากาเส อุฏฺฐาเปตฺวา ราชคหนครสฺส อุปริ สตฺตกฺขตฺตุํ
อนุปริยายิ. โส ติคาวุตปฺปมาณสฺส นครสฺส ปิธานํ วิย ปญฺญายิ.
นครวาสิโน "ปาสาโณ โน อวตฺถริตฺวา คณฺหาตีติ ภีตา
สุปฺปาทีนิ มตฺถเก กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิลียึสุ. สตฺตเม วาเร
เถโร ปิฏฺฐิปาสาณํ ภินฺทิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิ. มหาชโน เถรํ
ทิสฺวา "ภนฺเต ปิณฺโฑลภารทฺวาช ตว ปาสาณํ ทฬฺหํ กตฺวา
คณฺห, มา โน สพฺเพ นาสยีติ. เถโร ปาสาณํ ปาทนฺเตน
ขิปิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. โส คนฺตฺวา ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐาสิ. เถโร
เสฏฺฐิสฺส เคหมตฺถเก อฏฺฐาสิ. ตํ ทิสฺวา เสฏฺฐี อุเรน นิปฺปชฺชิตฺวา,
"โอตรถ สามีติ วตฺวา อากาสโต โอติณฺณํ เถรํ นิสีทาเปตฺวา.
ปตฺตํ โอตาราเปตฺวา จตุมฺมธุรปุณฺณํ กตฺวา เถรสฺส อทาสิ.
เถโร ปตฺตํ คเหตฺวา วิหาราภิมุโข ปายาสิ. อถสฺส เย อรญฺเญ
คตา วา คามคตา วา ปาฏิหาริยํ น ปสฺสึสุ, เต สนฺนิปติตฺวา
"ภนฺเต อมฺหากํปิ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสหีติ เถรํ อนุพนฺธึสุ. โส
เตสํ เตสํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสนฺโต วิหารํ อคมาสิ.
      สตฺถา ตํ อนุพนฺธิตฺวา อุนฺนทนฺตสฺส มหาชนสฺส สทฺทํ สุตฺวา
"อานนฺท กสฺเสโส สทฺโทติ ปุจฺฉิตฺวา "ภนฺเต ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน
อากาเส อุปฺปติตฺวา จนฺทนปตฺโต คหิโต, ตสฺส สนฺติเก เอโส
สทฺโทติ สุตฺวา ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ กิร
ตยา เอวํ กตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา "สจฺจํ ภนฺเตติ วุตฺเต, "กสฺมา เต
ภารทฺวาช เอวํ กตนฺติ เถรํ วิครหิตฺวา ตํ ปตฺตํ ขณฺฑาขณฺฑํ
เภทาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อญฺชนปึสนตฺถาย ทาเปตฺวา ปาฏิหาริยสฺส
อกรณตฺถาย สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ. ติตฺถิยาปิ "สมโณ กิร
โคตโม ตํ ปตฺตํ เภทาเปตฺวา ปาฏิหาริยสฺส อกรณตฺถาย สาวกานํ
สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสีติ สุตฺวา "สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ปญฺญตฺตํ
สิกฺขาปทํ ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺติ, สมโณปิ โคตโม ตํ รกฺขิสฺสเตว,
อิทานิ อมฺเหหิ โอกาโส ลทฺโธติ นครวีถีสุ อาโรเจนฺตา วิจรึสุ,
"มยํ อตฺตโน คุณํ รกฺขนฺตา ปุพฺเพ ทารุมยปตฺตสฺส การณา
อตฺตโน คุณํ มหาชนสฺส น ทสฺสยิมฺหา, สมณสฺส โคตมสฺส
สาวกา ปตฺตสฺส การณา อตฺตโน คุณํ มหาชนสฺส ทสฺเสสุํ,
สมโณ โคตโม อตฺตโน ปณฺฑิตตาย ตํ ปตฺตํ เภทาเปตฺวา
สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ, อิทานิ มยํ เตเนว สทฺธึ ปาฏิหาริยํ
กริสฺสามาติ วทึสุ. ราชา พิมฺพิสาโร ตํ กถํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา "ตุมฺเหหิ กิร ภนฺเต ปาฏิหาริยสฺส อกรณตฺถาย สาวกานํ
สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ. "อาม มหาราชาติ. "อิทานิ ติตฺถิยา
`ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามาติ วทนฺติ, กินฺทานิ กริสฺสถาติ.
"เตสุ กโรนฺเตสุ กริสฺสามิ มหาราชาติ. "นนุ ตุมฺเหหิ สิกฺขาปทํ
ปญฺญตฺตนฺติ. "นาหํ มหาราช อตฺตโน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสึ,
ตเมว สาวกานํ ปญฺญตฺตนฺติ. "ตุมฺเห ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ สิกฺขาปทํ
ปญฺญตฺตํ นาม โหติ ภนฺเตติ. "เตนหิ มหาราช ตเมเวตฺถ
ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ, อตฺถิ ปน เต มหาราช วิชิเต อุยฺยานนฺติ. "อตฺถิ
ภนฺเตติ. "สเจ เต มหาราช อุยฺยาเน มหาชโน อมฺพาทีนิ ขาเทยฺย,
กิมสฺส กตฺตพฺพนฺติ. "ทณฺโฑ ภนฺเตติ. "ตฺวํ ปน ขาทิตุํ ลภสีติ.
"อาม ภนฺเต, มยฺหํ ทณฺโฑ นตฺถิ, อหํ อตฺตโน สนฺตกํ ขาทิตุํ
ลภามีติ. "มหาราช ยถา ตว ติโยชนสติเก รชฺเช อาณา ปวตฺตติ,
อตฺตโน อุยฺยาเน อมฺพาทีนิ ขาทนฺตสฺส ทณฺโฑ นตฺถิ, อญฺเญสํ
ปน อตฺถิ; เอวํ มมปิ จกฺกวาฬโกฏิสตสหสฺเส อาณา ปวตฺตติ,
อตฺตโน สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา อติกฺกโม นาม นตฺถิ, อญฺเญสํ
ปน อตฺถิ; กริสฺสามหํ ปาฏิหาริยนฺติ. ติตฺถิยา ตํ กถํ สุตฺวา
"อิทานิมฺห นฏฺฐา, สมเณน กิร โคตเมน สาวกานญฺเญว สิกฺขาปทํ
ปญฺญตฺตํ, น อตฺตโน; สยเมว กิร ปาฏิหาริยํ กตฺตุกาโม;
กินฺนุ โข กโรมาติ มนฺตยึสุ. ราชา สตฺถารํ ปุจฺฉิ "ภนฺเต กทา
ปาฏิหาริยํ กริสฺสถาติ. "อิโต จาตุมฺมาสจฺจเยน อาสาฬฺหปุณฺณมายํ
มหาราชาติ. "กตฺถ กริสฺสถ ภนฺเตติ. "สาวตฺถึ นิสฺสาย มหาราชาติ.
"กสฺมา ปน สตฺถา เอวํ ทูรฏฺฐานํ อปทิสตีติ. "ยสฺมา ตํ
สพฺพพุทฺธานํ มหาปาฏิหาริยกรณฏฺฐานํ; อปิจ มหาชนสฺส
สนฺนิปาตตฺถายปิ ทูรฏฺฐานเมว อปทิสตีติ. ติตฺถิยา ตํ กถํ สุตฺวา
"อิโต กิร จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สมโณ โคตโม สาวตฺถิยํ
ปาฏิหาริยํ กริสฺสติ, อิทานิ ตํ อมุญฺจิตฺวาว อนุพนฺธิสฺสาม,
มหาชโน อมฺเห ทิสฺวา `กิมิทนฺติ ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺส วกฺขาม
`มยํ `สมเณน โคตเมน สทฺธึ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามาติ วทิมฺหา,
โส ปลายติ, มยมสฺส ปลายิตุํ อทตฺวา อนุพนฺธามาติ. สตฺถา
ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา นิกฺขมิ. ติตฺถิยาปิสฺส ปจฺฉโตว
นิกฺขมิตฺวา ภตฺตกิจฺจฏฺฐาเน วสนฺติ. วสิตฏฺฐาเน ปุนทิวเส
ปาตราสํ กโรนฺติ. เต มนุสฺเสหิ "กิมิทนฺติ ปุจฺฉิตา เหฏฺฐา
วุตฺตนเยเนว อาโรเจนฺติ. มหาชโนปิ "ปาฏิหาริยํ ปสฺสิสฺสามาติ
อนุพนฺธิ. สตฺถา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปาปุณิ. ติตฺถิยาปิ เตน
สทฺธึเยว คนฺตฺวา อุปฏฺฐาเก สมาทเปตฺวา สตสหสฺสํ ลภิตฺวา
ขทิรตฺถมฺเภหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา นีลุปฺปเลหิ ฉาทาเปตฺวา "อิธ
ปาฏิหาริยํ กริสฺสามาติ นิสีทึสุ. อถ ราชา ปเสนทิโกสโล สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต ติตฺถิเยหิ มณฺฑโป การิโต, อหํปิ ตุมฺหากํ
มณฺฑปํ กาเรมีติ. "อลํ มหาราช, อตฺถิ มยฺหํ มณฺฑปการโกติ.
"ภนฺเต มํ ฐเปตฺวา โก อญฺโญ กาตุํ สกฺขิสฺสตีติ. "สกฺโก
เทวราชาติ. "กหํ ปน ภนฺเต ปาฏิหาริยํ กริสฺสถาติ.
"คณฺฑามฺพรุกฺขมูเล มหาราชาติ. ติตฺถิยา "อมฺพรุกฺขมูเล กิร ปาฏิหาริยํ
กริสฺสตีติ สุตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากานํ อาโรเจตฺวา โยชนพฺภนฺตเร
ฐาเน อนฺตมโส ตทหุชาตํปิ อมฺพโปตกํ อุปฺปาฏาเปตฺวา อรญฺเญ
ขิปาเปสุํ.
      สตฺถา อาสาฬฺหปุณฺณมีทิวเส อนฺโตนครํ ปาวิสิ. รญฺโญ
อุยฺยานปาโล คณฺโฑ นาม เอกํ ปิงฺคลกิปิลฺลิเกหิ กตปตฺตปุฏสฺส
อนฺตเร มหนฺตํ อมฺพปกฺกํ ทิสฺวา ตสฺส คนฺธรสโลเภน สมฺปตนฺเต
วายเส ปลาเปตฺวา รญฺโญ อตฺถาย อาทาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
สตฺถารํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "ราชา อิมํ อมฺพํ ขาทิตฺวา มยฺหํ
อฏฺฐ วา โสฬส วา กหาปเณ ทเทยฺย, ตํ เม เอกสฺมึ
อตฺตภาเว ชีวิตวุตฺติยา นาลํ; สเจ ปนาหํ สตฺถุ อิมํ ทสฺสามิ,
อปริยนฺตํ เม กาลํ หิตาวหํ ภวิสฺสตีติ. โส ตํ อมฺพํ สตฺถุ
อุปนาเมสิ.
      สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกสิ. อถสฺส เถโร
จาตุมฺมหาราชทตฺติยํ ปตฺตํ นีหริตฺวา หตฺเถ ฐเปสิ. สตฺถา ปตฺตํ
อุปนาเมตฺวา อมฺพํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺเถว นิสีทนาการํ ทสฺเสสิ.
เถโร จีวรํ ปญฺญเปตฺวา อทาสิ. อถสฺส ตสฺมึ นิสินฺนสฺส เถโร
ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ตํ อมฺพปกฺกํ มทฺทิตฺวา ปานกํ กตฺวา
อทาสิ. สตฺถา อมฺพปานกํ ปิวิตฺวา คณฺฑํ อาห "อิมํ อมฺพฏฺฐึ
อิเธว ปํสุํ วิยูหิตฺวา โรเปหีติ. โส ตถา อกาสิ. สตฺถา ตสฺส
อุปริ หตฺถํ โธวิ. หตฺเถ โธตมตฺเตเยว นงฺคลสีสมตฺตกฺขนฺโธ
หุตฺวา อนุปุพฺเพน ปณฺณาสหตฺโถ อมฺพรุกฺโข อุฏฺฐหิ. จตูสุ ทิสาสุ
เอเกกา อุทฺธํ เอกาติ ปญฺจ มหาสาขา ปณฺณาสปณฺณาสหตฺถาว
อเหสุํ. โส ตาวเทว ปุปฺผผลสมฺปนฺโน หุตฺวา เอกสฺมึ ฐาเน
ปริปกฺกอมฺพปิณฺฑิธโร อโหสิ. ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตา ภิกฺขู
อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺตาเยว อาคมึสุ. ราชา "เอวรูโป กิร อมฺพรุกฺโข
อุฏฺฐิโตติ สุตฺวา "มา นํ โกจิ ฉินฺทีติ อารกฺขํ ฐเปสิ. โส ปน
คณฺเฑน โรปิตตฺตา "คณฺฑามฺพรุกฺโขเตฺวว ปญฺญายิ. ธุตฺตกาปิ
อมฺพปกฺกานิ ขาทิตฺวา "อเร ทุฏฺฐติตฺถิยา `สมโณ โคตโม
คณฺฑามฺพรุกฺขมูเล ปาฏิหาริยํ กริสฺสตีติ ตุมฺเหหิ โยชนพฺภนฺตเร
ตทหุชาตาปิ อมฺพโปตกา อุปฺปาฏาปิตา, คณฺฑามฺโพ นาม อยนฺติ
วตฺวา เต อุจฺฉิฏฺฐอมฺพฏฺฐีหิ ปหรึสุ. สกฺโก วาตวลาหกเทวปุตฺตํ
อาณาเปสิ "ติตฺถิยานํ มณฺฑปํ วาเตหิ อุปฺปาเฏตฺวา อุกฺการภูมิยํ
ขิปาเปหีติ. โส ตถา อกาสิ. สุริยเทวปุตฺตํ อาณาเปสิ "สุริยมณฺฑลํ
นิคฺคณฺหนฺโต ตาเปหีติ. โสปิ ตถา อกาสิ. ปุน วาตวลาหกํ
อาณาเปสิ "วาตมณฺฑลํ อุฏฺฐาเปนฺโต ยาหีติ. โส ตถา กโรนฺโต
ติตฺถิยานํ ปคฺฆริตเสทสรีเร รชวฏฺฏิโย โอกิริ. เต ตามฺพวมฺมิกสทิสา
อเหสุํ. วสฺสวลาหกํปิ อาณาเปสิ "มหนฺตานิ มหนฺตานิ พินฺทูนิ
ปาเตหีติ. โส ตถา อกาสิ. อถ เนสํ กาโย กพรคาวีสทิโส
อโหสิ. เต นิคฺคณา หุตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเยว ปลายึสุ. เอวํ
ปลายนฺเตสุ ปูรณกสฺสปสฺส อุปฏฺฐาโก เอโก กสฺสโก "อิทานิ
เม อยฺยานํ ปาฏิหาริยกรณเวลา, ตํ ปาฏิหาริยํ ปสฺสิสฺสามีติ โคเณ
วิสฺสชฺเชตฺวา ปาโตว อาภตํ ยาคุกุฏญฺเจว โยตฺตญฺจ คเหตฺวา
อาคจฺฉนฺโต ปูรณํ ตถา ปลายนฺตํ ทิสฺวา "ภนฺเต อหํ `อยฺยานํ
ปาฏิหาริยํ ปสฺสิสฺสามีติ อาคจฺฉามิ, ตุมฺเห กหํ คจฺฉถาติ, "กินฺเต
ปาฏิหาริเยน, อิมํ เม กุฏญฺจ โยตฺตญฺจ เทหีติ. โส เตน ทินฺนํ
กุฏญฺจ โยตฺตญฺจ อาทาย นทีตีรํ คนฺตฺวา กุฏํ โยตฺเตน อตฺตโน
คีวายํ พนฺธิตฺวา รหเท ปติตฺวา อุทกพุพฺพุฬเก อุฏฺฐาเปนฺโต
กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติ. สตฺถา ๑- อากาเส รตนจงฺกมํ
มาเปสิ. ตสฺส เอกา โกฏิ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อโหสิ,
เอกา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ. สตฺถา สนฺนิปติตาย ฉตฺตึสโยชนาย
ปริสาย วฑฺฒมานกจฺฉายาย "อิทานิ ปาฏิหาริยกรณเวลาติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. สกฺโก.
คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปมุเข อฏฺฐาสิ.
      อถ นํ ฆรณี นาม นนฺทมาตา เอกา อนาคามิอุปาสิกา
อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต มาทิสาย ธีตริ วิชฺชมานาย ตุมฺหากํ
กิลมนกิจฺจํ นตฺถิ, อหํ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามีติ อาห. "กถํ กริสฺสสิ
ฆรณีติ. "ภนฺเต เอกสฺมึ จกฺกวาฬคพฺเภ มหาปฐวึ อุทกํ กตฺวา
อุทกสกุณิกา วิย นิมุชฺชิตฺวา ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อตฺตานํ
ทสฺเสสฺสามิ, ตถา ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ, ตถา
มชฺเฌ; อถ มหาชนา มํ ทิสฺวา, `กา เอสาติ วุตฺเต, วกฺขนฺติ
`ฆรณี นาเมสา, อยํ ตาว เอกิสฺสา อิตฺถิยา อานุภาโว,
พุทฺธานํ อานุภาโว ปน กีทิโส ภวิสฺสตีติ; เอวํ ติตฺถิยา
ตุมฺเห อทิสฺวาว ปลายิสฺสนฺตีติ. อถ นํ สตฺถา "ชานามิ
เต ฆรณิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺถภาวํ, น ปนายํ
ตวตฺถาย พทฺโธ มาลาปุโฏติ วตฺวา ปฏิกฺขิปิ. สา "น เม
สตฺถา อนุชานาติ, อทฺธา มยา อุตฺตริตรํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ
สมตฺโถ อญฺโญ อตฺถีติ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. สตฺถาปิ "เอวเมว
เตสํ คุโณ ปากโฏ ภวิสฺสตีติ "เอวํ ฉตฺตึสโยชนาย ปริสาย
มชฺเฌ สีหนาทํ นทิสฺสนฺตีติ มญฺญมาโน อปเรปิ ปุจฺฉิ "ตุมฺเห
กถํ ปาฏิหาริยํ กริสฺสถาติ. เต "เอวญฺจ เอวญฺจ กริสฺสาม
ภนฺเตติ สตฺถุ ปุรโต ฐิตาว สีหนาทํ นทึสุ. เตสุ กิร
จุลฺลอนาถปิณฺฑิโก "มาทิเส อนาคามิอุปาสเก ปุตฺเต วิชฺชมาเน
สตฺถุ กิลมนกิจฺจํ นตฺถีติ จินฺเตตฺวา "อหํ ภนฺเต ปาฏิหาริยํ
กริสฺสามีติ วตฺวา "กถํ กริสฺสสีติ ปุฏฺโฐ อาห "อหํ ภนฺเต
ทฺวาทสโยชนิกํ พฺรหฺมตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา อิมิสฺสา ปริสาย
มชฺเฌ มหาเมฆคชฺชิตสทิเสน สทฺเทน พฺรหฺมอปฺโปฐนํ นาม
อปฺโปเฐสฺสามิ, มหาชนา `กึสทฺโท นาเมโสติ ปุจฺฉิตฺวา
`จุลฺลอนาถปิณฺฑิกสฺส กิร พฺรหฺมอปฺโปฐนสทฺโท นามาติ วกฺขนฺติ,
ติตฺถิยา `คหปติกสฺส ตาว เอโส อานุภาโว, พุทฺธานุภาโว
กีทิโส ภวิสฺสตีติ ตุมฺเห อทิสฺวาว ปลายิสฺสนฺตีติ. สตฺถา
"ชานามิ เต อานุภาวนฺติ ตสฺสาปิ ตเถว วตฺวา ปาฏิหาริยกรณํ
นานุชานิ. อเถกา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา สตฺตวสฺสิกา วีรสามเณรี ๑-
นาม สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "อหํ ภนฺเต ปาฏิหาริยํ กริสฺสามีติ
อาห. "กถํ กริสฺสสิ วีเรติ. "ภนฺเต สิเนรุญฺจ จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ
หิมวนฺตญฺจ อาหริตฺวา อิมสฺมึ ฐาเน ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา อหํ
หํสสกุณี วิย ตโต ตโต นิกฺขมิตฺวา อสชฺชมานา คมิสฺสามิ,
มหาชโน มํ ทิสฺวา `กา เอสาติ ปุจฺฉิตฺวา `วีรสามเณรีติ
วกฺขติ, ติตฺถิยา `สตฺตวสฺสิกาย ตาย สามเณริยา อยมานุภาโว,
พุทฺธานุภาโว กีทิโส ภวิสฺสตีติ ตุมฺเห อทิสฺวาว ปลายิสฺสนฺตีติ.
อิโต ปรํ เอวรูปานิ วจนานิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพานิ.
ตสฺสาปิ ภควา "ชานามิ เต อานุภาวนฺติ วตฺวา ปาฏิหาริยกรณํ
นานุชานิ. อเถโก ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต ขีณาสโว จุนฺทสามเณโร
นาม ชาติยา สตฺตวสฺโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา "อหํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ยุ. จีรสามเณรี.
ภนฺเต ปาฏิหาริยํ กริสฺสามีติ วตฺวา "กถํ กริสฺสสีติ ปุฏฺโฐ อาห
"อหํ ภนฺเต ชมฺพุทีปสฺส ธชภูตํ มหาชมฺพุรุกฺขํ ขนฺเธ คเหตฺวา
จาเลตฺวา มหาชมฺพุผลานิ อาหริตฺวา อิมํ ปริสํ ขาทาเปสฺสามิ,
ปาริจฺฉตฺตกกุสุมานิ จ อาหริตฺวา ตุมฺเห วนฺทิสฺสามีติ. สตฺถา
"ชานามิ เต อานุภาวนฺติ วตฺวา ตสฺสาปิ ปาฏิหาริยกรณํ ปฏิกฺขิปิ.
อถ อุปฺปลวณฺณา เถรี สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "อหํ ภนฺเต
ปาฏิหาริยํ กริสฺสามีติ วตฺวา "กถํ กริสฺสสีติ ปุฏฺฐา อาห
"อหํ ภนฺเต สมนฺตา ทฺวาทสโยชนํ ปริสํ ทสฺเสตฺวา อาวฏฺฏโต
ฉตฺตึสโยชนาย ปริสาย ปริวุโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา อาคนฺตฺวา
ตุมฺเห วนฺทิสฺสามีติ. สตฺถา "ชานามิ เต อานุภาวนฺติ วตฺวา
ตสฺสาปิ ปาฏิหาริยกรณํ ปฏิกฺขิปิ. อถ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "อหํ ภนฺเต ปาฏิหาริยํ กริสฺสามีติ วตฺวา
"กถํ กริสฺสสีติ ปุฏฺโฐ อาห "อหํ ภนฺเต สิเนรุปพฺพตราชํ
ทนฺตนฺตเร ฐเปตฺวา สาสปวีชํ วิย นํ ขาทิสฺสามีติ. "อญฺญํ กึ
กริสฺสสีติ. "อิมํ มหาปฐวึ กฏสารกํ วิย สํเวลฺลิตฺวา องฺคุลนฺตเร
นิกฺขิปิสฺสามีติ. "อญฺญํ กึ กริสฺสสีติ. "มหาปฐวึ กุลาลจกฺกํ วิย
ปริวตฺเตตฺวา มหาชนํ ปฐโวชํ ขาทาเปสฺสามีติ. "อญฺญํ กึ
กริสฺสสีติ. "วามหตฺเถ ปฐวึ กตฺวา อิเม สตฺเต ทกฺขิณหตฺเถน
อญฺญสฺมึ ทีเป ฐเปสฺสามีติ. "อญฺญํ กึ กริสฺสสีติ. "สิเนรุํ
ฉตฺตทณฺฑํ กตฺวา มหาปฐวึ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺสุปริ ฐเปตฺวา
ฉตฺตหตฺโถ ภิกฺขุ วิย เอกหตฺเถนาทาย อากาเส จงฺกมิสฺสามีติ.
สตฺถา "ชานามิ เต อานุภาวนฺติ ตสฺสาปิ ปาฏิหาริยกรณํ นานุชานิ.
โส "ชานาติ มญฺเญ สตฺถา มยา อุตฺตริตรํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ
สมตฺถนฺติ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ.
      อถ นํ สตฺถา "นายํ โมคฺคลฺลาน ตวตฺถาย พทฺโธ มาลาปุโฏ,
อหํ หิ อสมธุโร, มม ธุรํ อญฺโญ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ;
อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ อิทานิ มม ธุรํ วหิตุํ สมตฺโถ น ภเวยฺย;
อเหตุกติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตกาเลปิ มม ธุรํ อญฺโญ วหิตุํ
สมตฺโถ นาโหสิเยวาติ วตฺวา "กทา ปน ภนฺเตติ เถเรน ปุฏฺโฐ
อตีตํ อาหริตฺวา
         "ยโต ยโต ครุ ธุรํ       ยโต คมฺภีรวตฺตนี,
          ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ,    สวาสฺสุ ตํ วหเต ธุรนฺติ
อิทํ กณฺหอุสภชาตกํ ๑- วิตฺถาเรตฺวา ปุน ตเทว วตฺถุํ วิเสเสตฺวา
ทสฺเสนฺโต
         "มนาปเมว ภาเสยฺย,     นามนาปํ กุทาจนํ;
          มนาปํ ภาสมานสฺส       ครุภารํ อุทพฺพหิ,
          ธนญฺจ นํ อลาเภสิ       เตน จตฺตมโน อหูติ
อิทํ นนฺทวิสาลชาตกํ ๒- วิตฺถาเรตฺวา กเถสิ. กเถตฺวา จ ปน สตฺถา ตํ
รตนจงฺกมํ อภิรุหิ. ปุรโต ทฺวาทสโยชนิกา ปริสา อโหสิ, ตถา
ปจฺฉโต จ อุตฺตรโต จ ทกฺขิณโต จ, อุชุกํ ปน จตุพฺพีสติโยชนิกา. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ๒๗/๑๐. ตทฏฺฐกถา. ๑/๒๙๓.
@๒. ขุ. ชา. ๒๗/๑๐. ตทฏฺฐกถา. ๑/๒๘๙.
@๓. ปุราณโปตฺถเก จตุวีสติโยชนิกาติ ทิสฺสติ.
ปริสาย มชฺเฌ ภควา ยมกปฺปาฏิหาริยํ อกาสิ. ตํ ปาลิโต ตาว
เอวํ เวทิตพฺพํ.
      "กตมํ ตถาคตสฺส ยมกปฺปาฏิหาริเย ญาณํ? อิธ ตถาคโต
ยมกปฺปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ; อุปริมกายโต
อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ;
เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ;
ปุรตฺถิมกายโต, ปจฺฉิมกายโต; ปจฺฉิมกายโต, ปุรตฺถิมกายโต;
ทกฺขิณกฺขิโต, วามกฺขิโต; วามกฺขิโต, ทกฺขิณกฺขิโต;
ทกฺขิณกณฺณโสตโต วามกณฺณโสตโต; วามกณฺณโสตโต,
ทกฺขิณกณฺณโสตโต; ทกฺขิณนาสิกโสตโต, วามนาสิกโสตโต;
วามนาสิกโสตโต, ทกฺขิณนาสิกโสตโต; ทกฺขิณอํสกูฏโต, วามอํสกูฏโต;
วามอํสกูฏโต, ทกฺขิณอํสกูฏโต; ทกฺขิณหตฺถโต, วามหตฺถโต;
วามหตฺถโต, ทกฺขิณหตฺถโต; ทกฺขิณปสฺสโต, วามปสฺสโต;
วามปสฺสโต, ทกฺขิณปสฺสโต; ทกฺขิณปาทโต, วามปาทโต; วามปาทโต,
ทกฺขิณปาทโต; องฺคุลีหิ, องฺคุลนฺตริกาหิ; องฺคุลนฺตริกาหิ, องฺคุลีหิ;
เอเกกโลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา
ปวตฺตติ; เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมกูปโต
อุทกธารา ปวตฺตติ; ฉนฺนํ วณฺณานํ นีลานํ ปีตกานํ โลหิตกานํ
โอทาตานํ มญฺเชฏฺฐานํ ปภสฺสรานํ; ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต
ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ; ฯเปฯ นิมฺมิโต
เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา,
อิทํ ตถาคตสฺส ยมกปฺปาฏิหาริเย ญาณนฺติ. ๑-
      อิทํ ปน ปาฏิหาริยํ สตฺถา ตสฺมึ จงฺกเม จงฺกมิตฺวา อกาสิ.
"ตสฺส เตโชกสิณสมาปตฺติวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ
ปวตฺตติ, อาโปกสิณสมาปตฺติวเสน เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา
ปวตฺตติ; ปุน อุทกธาราย ปวตฺตฏฺฐานโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ,
อคฺคิกฺขนฺธสฺส จ ปวตฺตฏฺฐานโต อุทกธารา ปวตฺตตีติ ตมตฺถํ
ทสฺเสตุํ "เหฏฺฐิมกายโต อุปริมกายโตติ วุตฺตํ. เอส นโย
สพฺพปเทสุ. อคฺคิกฺขนฺโธ ปเนตฺถ อุทกธาราย อสมฺมิสฺโส อโหสิ, ตถา
อุทกธารา อคฺคิกฺขนฺเธน. อุภยํปิ กิร เจตํ ยาว พฺรหฺมโลกา
อุคฺคนฺตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปวตฺตติ. "ฉนฺนํ วณฺณานนฺติ วุตฺตตฺตา
ปนสฺส ฉพฺพณฺณรํสิโย กุเฏหิ อาสิญฺจมานํ วิลีนสุวณฺณํ วิย
ยนฺตนาฬิกโต นิกฺขนฺตา สุวณฺณรสธารา วิย จ เอกจกฺกวาฬคพฺภโต
อุคฺคนฺตฺวา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ ปฏินิวตฺติตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิเมว
คณฺหึสุ. เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ วงฺกโคปานสิวินทฺธํ วิย โพธิฆรํ
อโหสิ เอกาโลกํ. ตํ ทิวสํ สตฺถา จงฺกมิตฺวา ปาฏิหาริยํ กโรนฺโต
อนฺตรนฺตรา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ, กเถนฺโต จ ชนํ
นิรสฺสาสํ อกตฺวา อสฺสาสตรํ ๒- เทติ. ตสฺมึ ขเณ มหาชโน สาธุการํ
ปวตฺเตสิ. ตสฺส สาธุการปฺปวตฺตนกาเล สตฺถา ตาวมหติยา ปริสาย
จิตฺตํ โอโลเกนฺโต เอเกกสฺส โสฬสนฺนํ อาการานํ วเสน จิตฺตวารํ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๘๓.  ๒. ตรปฺปจฺจโย วิเสสนปเทน ยุญฺชิตพฺโพ,
@อิธ ปน นามปเทน, "อตีว อสฺสาสนฺติ ยุตฺตตรํ. ม. อสฺสาสวารํ.
อญฺญาสิ. เอวํ ลหุกปริวตฺตํ พุทฺธานํ จิตฺตํ. โย โย ยสฺมึ ธมฺเม
ยสฺมิญฺจ ปาฏิหาริเย ปสนฺโน, ตสฺส ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ธมฺมญฺจ
กเถสิ ปาฏิหาริยญฺจ อกาสิ. เอวํ ธมฺเม เทสิยมาเน ปาฏิหาริเย
จ กริยมาเน มหาชนสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สตฺถา ปน ตสฺมึ
สมาคเม อตฺตโน มนํ คเหตฺวา อญฺญํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺถํ
อทิสฺวา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ. เตน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ สตฺถา วิสฺสชฺเชสิ.
สตฺถารา ปุจฺฉิตํ โส วิสฺสชฺเชสิ. ภควโต จงฺกมนกาเล นิมฺมิโต
ฐานาทีสุ อญฺญตรํ กปฺเปสิ. นิมฺมิตสฺส จงฺกมนกาเล ภควา
ฐานาทีสุ อญฺญตรํ กปฺเปสิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ "นิมฺมิโต จงฺกมติ
วาติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ กโรนฺตสฺส สตฺถุ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ธมฺมกถญฺจ
สุตฺวา ตสฺมึ สมาคเม วีสติยา ปาณโกฏีนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
      สตฺถา ปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ว "กตฺถ นุ โข อตีตพุทฺธา อิมํ
ปาฏิเหรํ กตฺวา วสฺสํ อุเปนฺตีติ อาวชฺชิตฺวา "ตาวตึสภวเน วสฺสํ
อุปคนฺตฺวา มาตุ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺตีติ ทิสฺวา ทกฺขิณปาทํ
อุกฺขิปิตฺวา ยุคนฺธรมตฺถเก ฐเปตฺวา อิตรํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา
สิเนรุมตฺถเก ฐเปสิ. เอวํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสฏฺฐาเน ตโย
ปทวารา อเหสุํ. เทฺว ปาทจฺฉิทฺทานิ ปกติปาทวีติหรณสทิสนิกฺเขปานิ
อเหสุํ. "สตฺถา ปาทํ ปสาเรตฺวา อกฺกมีติ น สลฺลกฺเขตพฺพํ. ตสฺส
หิ ปาทํ อุกฺขิปนกาเลเยว เต ปพฺพตา ปาทมูลํ อาคนฺตฺวา
สมฺปฏิจฺฉึสุ, สตฺถารา อกฺกนฺตกาเล อุฏฺฐาย ยถาฐาเน อฏฺฐํสุ. สกฺโก
สตฺถารํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "ปณฺฑุกมฺพลสิลาย มชฺเฌ สตฺถา อิมํ
วสฺสาวาสํ อุเปสฺสติ, พหูนํ วต เทวตานํ อุปกาโร ภวิสฺสติ,
สตฺถริ ปเนตฺถ วสฺสํ อุปคเต อญฺญา เทวตา หตฺถํปิ ฐเปตุํ น
สกฺขิสฺสนฺติ; อยํ โข ปน ปณฺฑุกมฺพลสิลา ทีฆโต สฏฺฐิโยชนา
ติริยโต ปญฺญาสโยชนา ปุถุลโต ปณฺณรสโยชนา สตฺถริ นิสินฺเนปิ
ตุจฺฉา วิย ภวิสฺสตีติ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อตฺตโน
สงฺฆาฏึ สิลาตลํ ปฏิจฺฉาทยมานํ ขิปิ. สกฺโก จินฺเตสิ "จีวรํ ตาว
ปฏิจฺฉาทยมานํ ขิปิ, สยํ ปน ปริตฺตเก ฐาเน นิสีทิสฺสตีติ. สตฺถา
ตสฺสชฺฌาสยํ วิทิตฺวา นีจปีฐกํ มหาปํสุกูลิโก วิย ปณฺฑุกมฺพลสิลํ
อนฺโตจีวรโภเคเยว กตฺวา นิสีทิ. มหาชโนปิ ตํขณญฺเญว สตฺถารํ
โอโลเกนฺโต นาทฺทส. จนฺทสฺส อฏฺฐงฺคมิตกาโล วิย อโหสิ,
สุริยสฺส อฏฺฐงฺคมิตกาโล วิย จ อโหสิ. มหาชโน
         "คโต นุ จิตฺตกูฏํ วา    เกลาสํ วา ยุคนฺธรํ,
          น โน ทกฺเขมุ สมฺพุทฺธํ  โลกเชฏฺฐํ นราสภนฺติ
อิมํ คาถํ วทนฺโต ปริเทวิ. อปเร "สตฺถา นาม วิเวกรโต, โส
`เอวรูปาย เม ปริสาย เอวรูปํ ปาฏิเหรํ กตนฺติ ลชฺชาย อญฺญํ
รฏฺฐํ วา ชนปทํ วา คโต ภวิสฺสติ; นทานิ ตํ ทกฺขิสฺสามาติ
ปริเทวนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ
         "ปวิเวกรโต ธีโร       นิมํ โลกํ ปุเนหิติ,
          น โน ทกฺเขมุ สมฺพุทฺธํ   โลกเชฏฺฐํ นราสภนฺติ.
เต มหาโมคฺคลฺลานํ ปุจฺฉึสุ "กหํ ภนฺเต สตฺถาติ. โส สยํ ชานนฺโตปิ
"ปเรสํปิ คุโณ ปากโฏ โหตูติ อชฺฌาสเยน "อนุรุทฺธํ ปุจฺฉถาติ
อาห. เต เถรํ ตถา ปุจฺฉึสุ "กหํ ภนฺเต สตฺถาติ. "ตาวตึสภวเน
ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา มาตุ อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตุํ
คโตติ. "กทา อาคมิสฺสติ ภนฺเตติ. "ตโย มาเส อภิธมฺมปิฏกํ
เทเสตฺวา มหาปวารณาทิวเสติ. เต "สตฺถารํ อทิสฺวา น คมิสฺสามาติ
ตตฺเถว ขนฺธาวารํ กตฺวา วสึสุ. อากาสเมว กิร เนสํ ฉทนํ อโหสิ,
ตาวมหติยา ปริสาย สรีรนิสฺสนฺโท นาม น ปญฺญายิ. ปฐวี วิวรํ
อทาสิ. สพฺพตฺถ ปริสุทฺธเมว ภูมิตลํ อโหสิ. สตฺถา ปฐมเมว
มหาโมคฺคลฺลานํ อโวจ "โมคฺคลฺลาน ตฺวํ เอติสฺสา ปริสาย
ธมฺมํ เทเสยฺยาสิ, จุลฺลอนาถปิณฺฑิโก อาหารํ ทสฺสตีติ. ตสฺมา
ตํ เตมาสํ จุลฺลอนาถปิณฺฑิโกว ตสฺสา ปริสาย สายปาตํ
สพฺพกาเล ยาคุภตฺตขาทนียตมฺพุลคนฺธมาลาปิลนฺธนานิ อทาสิ.
มหาโมคฺคลฺลาโน ธมฺมํ เทเสสิ ปาฏิหาริยํ ทฏฺฐุํ อาคตาคเตหิ
ปุฏฺเฐ ปญฺเห วิสฺสชฺเชสิ.
      สตฺถารํปิ มาตุ อภิธมฺมเทสนตฺถํ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ
อุปคตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปริวารยึสุ. เตน วุตฺตํ
         "ตาวตึเส ยทา พุทฺโธ    สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเล
          ปาริจฺฉตฺตกมูลมฺหิ       วิหาสิ ปุริสุตฺตโม,
          ทสสุ โลกธาตูสุ        สนฺนิปติตฺวาน เทวตา
          ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ     วสนฺตํ นคมุทฺธนิ,
          น โกจิ เทโว วณฺเณน   สมฺพุทฺธสฺส วิโรจติ,
          สพฺเพ เทเว อติกฺกมฺม   สมฺพุทฺโธ ว วิโรจตีติ.
เอวํ สพฺพเทวตา อตฺตโน สรีรปฺปภาย อภิภวิตฺวา นิสินฺนสฺส
ปนสฺส มาตา ตุสิตวิมานโต อาคนฺตฺวา ทกฺขิณปสฺเส นิสีทิ.
อินฺทโกปิ เทวปุตฺโต อาคนฺตฺวา ทกฺขิณปสฺเสเยว นิสีทิ. องฺกุโร
วามปสฺเส. โส มเหสกฺขาสุ เทวตาสุ สนฺนิปติตาสุ อปคนฺตฺวา
ทฺวาทสโยชนิเก ฐาเน โอกาสํ ลภิ. อินฺทโก ตตฺเถว นิสีทิ.
สตฺถา เต อุโภปิ โอโลเกตฺวา อตฺตโน สาสเน ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลานํ
ทินฺนทานสฺส มหปฺผลภาวํ ญาเปตุกาโม เอวมาห "องฺกุร ตยา
ทีฆมนฺตเร ทสวสฺสสหสฺสปริมาณกาเล ทฺวาทสโยชนิกํ อุทฺธนปนฺตึ
กตฺวา มหาทานํ ทินฺนํ, ตฺวํทานิ มม สมาคมํ อาคนฺตฺวา สพฺพทูเร
ทฺวาทสโยชนิเก ฐาเน โอกาสํ ลภิ; กึ นุโข เอตฺถ การณนฺติ.
วุตฺตํปิ เจตํ
         "โอโลเกตฺวาน สมฺพุทฺโธ    องฺกุรญฺจาปิ อินฺทกํ
          ทกฺขิเณยฺยํ ปภาเวนฺโต     อิทํ วจนมพฺรวิ
         `มหาทานํ ตยา ทินฺนํ       องฺกุร ทีฆมนฺตเร,
          อติทูเร นิสินฺโนสิ         อาคจฺฉํ ๑- มม สนฺติกนฺติ.
โส สทฺโท ปฐวีตลํ ปาปุณิ. สพฺพาปิ นํ สา ปริสา อสฺโสสิ. เอวํ วุตฺเต
          โจทิโต ภาวิตตฺเตน       องฺกุโร เอตมพฺรวิ
         `กึ มยฺหํ เตน ทาเนน      ทกฺขิเณยฺเยน สุญฺญตํ,
          อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข     ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ
          อติโรจติ อมฺเหหิ ๒-      จนฺโท ตารคเณ ยถาติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. อาคจฺฉ.  ๒. อมฺเหปิ (?)
      ตตฺถ "ทชฺชาติ; ทตฺวา. ๑-
      เอวํ วุตฺเต สตฺถา อินฺทกํ อาห "อินฺทก ตฺวํ มม ทกฺขิณปสฺเส
นิสินฺโน, กสฺมา อนปคนฺตฺวาว นิสีทสีติ. โส "อหํ ภนฺเต
สุกฺเขตฺเต ปริตฺตกวีชํ วปนกสฺสโก วิย ทกฺขิเณยฺยสมฺปทํ อลตฺถนฺติ
ทกฺขิเณยฺยํ ปภาเวนฺโต อาห
         "อุชฺชงฺคเล ยถา เขตฺเต     พีชํ พหุํปิ โรปิตํ
          น ผลํ วิปุลํ โหติ          นปิ โตเสติ กสฺสกํ,
          ตเถว ทานํ พหุกํ          ทุสฺสีเลสุ ปติฏฺฐิตํ
          น ผลํ วิปุลํ โหติ          นปิ โตเสติ ทายกํ;
          ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต      พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ
          สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺตํ ๒-   ผลํ โตเสติ กสฺสกํ.
          ตเถว สีลวนฺเตสุ          คุณวนฺเตสุ ตาทิสุ
          อปฺปเกปิ กเต กาเร       ผลํ โตเสติ ทายกนฺติ.
"กึ ปเนตสฺส ปุพฺพกมฺมนฺติ. โส กิร อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อนฺโตคามํ
ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อตฺตโน อาภตํ กฏจฺฉุภิกฺขํ ทาเปสิ, ตทสฺส
ปุญฺญํ องฺกุเรน ทสวสฺสสหสฺสานิ ทฺวาทสโยชนิกํ อุทฺธนปนฺตึ
กตฺวา ทินฺนทานโต มหปฺผลตรํ ชาตํ, ตสฺมา เอวมาห. เอวํ
วุตฺเต สตฺถา "องฺกุร ทานํ นาม วิเจยฺย ทาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ
ตํ สุกฺเขตฺเต สุวุตฺตพีชํ วิย มหปฺผลํ โหติ; ตฺวํ ปน น
ตถา อกาสิ, เตน เต ทานํ น มหปฺผลํ ชาตนฺติ อิมมตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. อทตฺถ. ยุ. ทตฺถ.  ๒. สี. ม. ยุ. ปเวจฺฉนฺเต.
วิภาเวนฺโต
        "วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ,     ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;
                วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ,
                เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก,
                เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ
                พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเตติ
วตฺวา อุตฺตรึปิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
         "ติณโทสานิ เขตฺตานิ        ราคโทสา อยํ ปชา,
          ตสฺมา หิ วีตราเคสุ        ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
          ติณโทสานิ เขตฺตานิ        โทสโทสา อยํ ปชา,
          ตสฺมา หิ วีตโทเสสุ        ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
          ติณโทสานิ เขตฺตานิ        โมหโทสา อยํ ปชา,
          ตสฺมา หิ วีตโมเหสุ        ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
          ติณโทสานิ เขตฺตานิ        อิจฺฉาโทสา อยํ ปชา,
          ตสฺมา หิ วิคติจฺเฉสุ        ทินฺนํ โหติ มหปฺผลนฺติ.
เทสนาวสาเน องฺกุโร จ อินฺทโก จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหึสุ.
[มหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสิ].
      อถ สตฺถา เทวปริสาย มชฺเฌ นิสินฺโน มาตรํ อารพฺภ
"กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมาติ อภิธมฺมปิฏกํ
ปฏฺฐเปสิ. เอวํ ตโย มาเส นิรนฺตรํ อภิธมฺมปิฏกํ กเถสิ. กเถนฺโต
จ ปน ภิกฺขาจารเวลาย "ยาว มมาคมนา เอตฺตกํ นาม ธมฺมํ
เทเสตูติ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นาคลตา-
ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา อุตฺตรกุรุโต
ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา มหาวิสาลมาลเก นิสินฺโน ภตฺตกิจฺจํ
อกาสิ. สารีปุตฺตตฺเถโร ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ กโรติ.
สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ "สารีปุตฺต อชฺช มยา เอตฺตโก นาม
ธมฺโม ภาสิโต, ตฺวํ อตฺตโน นิสฺสิตกานํ [ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ]
วาเจหีติ เถรสฺส กเถสิ. ยมกปฺปาฏิหิเร กิร ปสีทิตฺวา ปญฺจสตา
กุลปุตฺตา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เต สนฺธาย สตฺถา เอวมาห.
วตฺวา จ ปน เทวโลกํ คนฺตฺวา นิมฺมิตพุทฺเธน เทสิตฏฺฐานโต
ปฏฺฐาย สยํ ธมฺมํ กเถสิ. เถโรปิ คนฺตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ
เทเสสิ. เต สตฺถริ เทวโลเก วิหรนฺเตเยว สตฺตปฺปกรณิกา อเหสุํ.
เต กิร กสฺสปพุทฺธกาเล ขุทฺทกวคฺคุลิโย หุตฺวา เอกสฺมึ ปพฺภาเร
โอลมฺพนฺตา ทฺวินฺนํ เถรานํ จงฺกมิตฺวา อภิธมฺมํ สชฺฌายนฺตานํ
สเร นิมิตฺตํ คเหตฺวา อสฺโสสุํ. เต "อิเม ขนฺธา นาม, อิมา
ธาตุโย นามาติ อชานิตฺวา สเร นิมิตฺตคฺคหณมตฺเตเนว ตโต
จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา
ตโต จวิตฺวา สาวตฺถิยํ กุลฆเรสุ นิพฺพตฺตา ยมกปฺปาฏิหิเร
อุปฺปนฺนปฺปสาทา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สพฺพปฺปฐมํ
สตฺตปฺปกรณิกา อเหสุํ. สตฺถาปิ เตเนว นีหาเรน เตมาสํ
อภิธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาวสาเน อสีติโกฏิสหสฺสานํ เทวตานํ
ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. มหามายาปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
      สาปิ โข ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลา ปริสา "อิทานิ อิโต
สตฺตเม ทิวเส มหาปวารณา ภวิสฺสตีติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ
อุปสงฺกมิตฺวา อาห "ภนฺเต สตฺถุ โอโรหณทิวสํ ญาตุํ วฏฺฏติ,
น หิ มยํ สตฺถารํ อทิสฺวา คมิสฺสามาติ. อายสฺมา
มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ กถํ สุตฺวา "สาธูติ ตตฺเถว ปฐวิยํ นิมุคฺโค
"สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา มํ อภิรุหนฺตํ ปริสา ปสฺสตูติ อธิฏฺฐาย
มณิรตเน อาวุตํ ปณฺฑุกมฺพลสุตฺตํ วิย ปญฺญายมานรูโปว
สิเนรุมชฺเฌน อภิรุหิ. มนุสฺสาปิ นํ "เอกโยชนํ อภิรุฬฺโห ทฺวิโยชนํ
อภิรุฬฺโหติ โอโลกยึสุ. เถโรปิ สตฺถุ ปาเท สีเสน อุกฺขิปนฺโต
วิย อภิรุหิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห "ภนฺเต ปริสา ตุมฺเห ทิสฺวาว
คนฺตุกามา, กทา โอโรหิสฺสถาติ. "กหํ ปน เต โมคฺคลฺลาน
เชฏฺฐภาติโก สารีปุตฺโตติ. "ภนฺเต สงฺกสฺสนคเร วสฺสํ อุปคโตติ.
"โมคฺคลฺลาน อหํ อิโต สตฺตเม ทิวเส มหาปวารณาย สงฺกสฺส-
นครทฺวาเร โอตริสฺสามิ, มํ ทฏฺฐุกามา ตตฺถ คจฺฉนฺตุ; สาวตฺถิโต
จ สงฺกสฺสนครํ ตึสโยชนานิ, ๑- เอตฺตเก มคฺเค กสฺสจิ
ปาเถยฺยกิจฺจํ นตฺถิ, `อุโปสถิกา หุตฺวา ธุรวิหารํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย
คจฺฉนฺตา วิย คจฺเฉยฺยาถาติ เตสํ อาโรเจยฺยาสีติ. เถโร "สาธุ
ภนฺเตติ วตฺวา ตถา อาโรเจสิ. สตฺถา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา
สกฺกสฺส อาโรเจสิ "มหาราช มนุสฺสปถํ คมิสฺสามีติ. สกฺโก
"โสวณฺณมยํ มณิมยํ รชตมยนฺติ ตีณิ โสปาณานิ มาเปสิ. เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑. ตึสโยชนํ. (?)
ปาทา สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปติฏฺฐหึสุ, สีสานิ สิเนรุมุทฺธนิ. เตสุ
ทกฺขิณปสฺเส สุวณฺณโสปาณํ เทวานํ อโหสิ, วามปสฺเส
รชตโสปาณํ มหาพฺรหฺมานํ, มชฺเฌ มณิโสปาณํ ตถาคตสฺส. สตฺถา
สิเนรุมุทฺธนิ ฐตฺวา เทโวโรหเณ ยมกปฺปาฏิหาริยํ กตฺวา อุทฺธํ
โอโลเกสิ, ยาว พฺรหฺมโลกา เอกงฺคณานิ อเหสุํ; อโธ โอโลเกสิ,
ยาว อวีจิโต เอกงฺคณํ อโหสิ; ทิสาวิทิสา โอโลเกสิ, อเนกานิ
จกฺกวาฬสตสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ; เทวา มนุสฺเส ปสฺสึสุ.
มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสึสุ. สพฺเพ สมฺมุขาว ปสฺสึสุ. ภควา
ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ทิวสํ พุทฺธสิรึ โอโลเกตฺวา
ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย เอโกปิ พุทฺธภาวํ อปฺปฏฺเฐนฺโต
นาม นาโหสิ. สุวณฺณโสปาเณน เทวา โอตรึสุ, รชตโสปาเณน
มหาพฺรหฺมาโน; มณิโสปาเณน สมฺมาสมฺพุทฺโธ โอตริ. ปญฺจสิโข
คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เพฬุวปณฺฑุวีณํ อาทาย ทกฺขิณปสฺเส ฐตฺวา
สตฺถุ คนฺธพฺพปูชํ กโรนฺโต โอตริ. มาตลิสงฺคาหโก วามปสฺเส
ฐตฺวา ทิพฺพคนฺธมาลาปุปฺผํ คเหตฺวา นมสฺสมาโน ปูชํ กตฺวา
โอตริ. มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สุยาโม วาลวีชนึ. สตฺถา อิมินา
ปริวาเรน สทฺธึ โอตริตฺวา สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปติฏฺฐหิ.
สารีปุตฺตตฺเถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ยสฺมา เตน ตถารูปาย
พุทฺธสิริยา โอตรนฺโต สตฺถา อิโต ปุพฺเพ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ตสฺมา
         "น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ     น สุโต อุท กสฺสจิ
          เอวํ วคฺคุคโท ๑- สตฺถา     ตุสิตา คณิมาคโตติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. วคฺคุวโท.
อาทีหิ อตฺตโน ตุฏฺฐึ ปกาเสตฺวา "อชฺช ภนฺเต สพฺเพปิ เทวมนุสฺสา
ตุมฺหากํ ปิหยนฺติ ปฏฺเฐนฺตีติ อาห. อถ นํ สตฺถา "สารีปุตฺต
เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม เทวมนุสฺสานํ ปิยา
โหนฺติเยวาติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "เย ฌานปฺปสุตา ธีรา    เนกฺขมฺมูปสเม รตา,
          เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ    สมฺพุทฺธานํ สตีมตนฺติ.
      ตตฺถ "เย ฌานปฺปสุตาติ; "ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อารมฺมณูป-
นิชฺฌานนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ ฌาเนสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนอธิฏฺฐาน-
วุฏฺฐานปฺปจฺจเวกฺขเณหิ ยุตฺตปฺปยุตฺตา. เนกฺขมฺมูปสเม รตาติ;
เอตฺถ ปพฺพชฺชา `เนกฺขมฺมนฺติ น คเหตพฺพา, กิเลสวูปสมน-
นิพฺพานรตึ ปน สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เทวาปีติ: เทวาปิ มนุสฺสาปิ
เตสํ ปิหยนฺติ ปฏฺเฐนฺติ. สตีมตนฺติ: เอวรูปคุณานํ เตสํ สติยา
สมนฺนาคตานํ สมฺพุทฺธานํ "อโห วต มยํปิ พุทฺธา ภเวยฺยามาติ
พุทฺธภาวํ อิจฺฉมานา ปิหยนฺตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน ตึสมตฺตานํ ปาณโกฏีนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เถรสฺส สทฺธิวิหาริกา ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ.
      สพฺพพุทฺธานํ กิร อวิชหิตเมว ยมกปฺปาฏิหาริยํ กตฺวา
เทวโลเก วสฺสํ วสิตฺวา สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอตรณํ. ตตฺถ ปน
ทกฺขิณปาทสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อจลเจติยฏฺฐานํ นาม โหติ. สตฺถา
ตตฺถ ฐิโต ปุถุชฺชนาทีนํ วิสเยสุ ปญฺเห ปุจฺฉิ. ปุถุชฺชนา
อตฺตโนว วิสเย ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา โสตาปนฺนสฺส วิสเย
ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขึสุ. ตถา สกทาคามิอาทีนํ วิสเย
โสตาปนฺนาทโย. มหาโมคฺคลฺลานสฺส วิสเย เสสมหาสาวกา.
สารีปุตฺตตฺเถรสฺส วิสเย มหาโมคฺคลฺลาโน. พุทฺธวิสเย
สารีปุตฺตตฺเถโรปิ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิเยว. โส ปาจีนทิสํ อาทึ กตฺวา
สพฺพทิสา โอโลเกสิ. สพฺพตฺถ เอกงฺคณเมว อโหสิ. อฏฺฐสุ ทิสาสุ
เทวมนุสฺสา อุทฺธํ ยาว พฺรหฺมโลกา เหฏฺฐา จ ภุมฺมฏฺฐกา
ยกฺขนาคสุปณฺณา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา "ภนฺเต อิธ เอตสฺส
ปญฺหสฺส วิสฺสชฺเชนฺโต ๑- นาม นตฺถิ, เอตฺเถว อุปธาเรถาติ อาหํสุ.
      สตฺถา "สารีปุตฺโต กิลมติ, กิญฺจาปิ หิ เอส
       `เย จ สงฺขาตธมฺมา เส      เย จ เสขา ปุถู อิธ
        เตสํ เม นิปโก อิริยํ        ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสาติ
อิมํ พุทฺธวิสเย ปุฏฺฐปญฺหํ สุตฺวา `สตฺถา มํ เสขาเสขานํ
อาคมนปฺปฏิปทํ ปุจฺฉตีติ ปญฺเห นิกฺกงฺโข, `ขนฺธาทีสุ ปน
กตเรน นุ โข มุเขน อิมํ ปฏิปทํ กเถนฺโต อหํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ
คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามีติ มม อชฺฌาสยํ กงฺขติ; โส มยา นเย
อทินฺเน กเถตุํ น สกฺขิสฺสติ, นยมสฺส ทสฺสามีติ นยํ ทสฺเสนฺโต
"ภูตมิทํ สารีปุตฺต สมนุปสฺสาหีติ อาห. เอวํ กิรสฺส อโหสิ
"สารีปุตฺโต มม อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถนฺโต ขนฺธวเสน
กเถสฺสตีติ. เถรสฺส สห นยทาเนน โส ปญฺโห นยสเตน
นยสหสฺเสน อุปฏฺฐาสิ. โส สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา ตํ ปญฺหํ
@เชิงอรรถ: ๑. วิสฺสชฺชนโกติ ภวิตพฺพํ. ญ.ว. สี. ม. ยุ. วิสฺสชฺเชตา.
กเถสิ. ฐเปตฺวา กิร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส
ปญฺญํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. เตเนว กิร เถโร สตฺถุ
ปุรโต ฐตฺวา สีหนาทํ นทิ "อหํ ภนฺเต สกลกปฺปํปิ เทเว
วสฺสนฺเต `เอตฺตกานิ พินฺทูนิ มหาสมุทฺเท ปติตานิ, เอตฺตกานิ
ภูมิยํ, เอตฺตกานิ ปพฺพเตติ คเณตฺวา ลกฺขํ อาโรเปตุํ สมตฺโถติ.
สตฺถาปิ นํ "ชานามิ เต สารีปุตฺต คเณตุํ สมตฺถภาวนฺติ อาห.
ตสฺส อายสฺมโต ปญฺญาย อุปมา นาม นตฺถิ. เตเนวมาห
       "คงฺคาย วาลุกา ขีเย    อุทกํ ขีเย มหณฺณเว
        มหิยา มตฺติกา ขีเย     ลกฺเขน ๑- มม พุทฺธิยาติ.
      อิทํ วุตฺตํ โหติ "สเจ หิ ภนฺเต พุทฺธิสมฺปนฺน โลกนาถ
มยา เอกสฺมึ ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต เอกํ วา วาลุกํ เอกํ วา อุทกพินฺทุํ
เอกํ วา ปํสุขณฺฑํ ปกฺขิปิตฺวา ปญฺหานํ สเต วา สหสฺเส วา
สตสหสฺเส วา วิสฺสชฺชิเต ๒- คงฺคาย วาลุกาทีสุ เอเกกํ เอกมนฺเต
ขิเปยฺย, ขิปฺปตรํ คงฺคาทีสุ วาลุกาทโย ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํ; น
เตฺวว มม ปญฺหานํ วิสฺสชฺชนํ ขียตีติ.
      เอวํ มหาปญฺโญปิ ภิกฺขุ พุทฺธวิสเย ปุฏฺฐปญฺหสฺส อนฺตํ
วา โกฏึ วา อทิสฺวา สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวาว ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "ยํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ
สพฺโพปิ ชโน กเถตุํ นาสกฺขิ, ตํ ธมฺมเสนาปติ สารีปุตฺตตฺเถโร
เอกโกว กเถสีติ. สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา "น อิทาเนว สารีปุตฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑. น ขีเยติปิ ปาโฐ.  ๒. สี. ยุ. วิสฺสชฺเชนฺโต.
ยํ ปญฺหํ มหาชโน วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิ, ตํ วิสฺสชฺเชสิ; ปุพฺเพปิ
เตน วิสฺสชฺชิโตเยวาติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา
             "ปโรสหสฺสํปิ สมาคตานํ
              กนฺเทยฺยุ เต วสฺสสตํ อปญฺญา,
              เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ,
              โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถนฺติ
อิมํ ชาตกํ ๑- วิตฺถาเรน กเถสีติ.
                    ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ.
                     ------------
              ๓. เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ. (๑๕๐)
      "กิจฺโฉ มนุสฺสปฺปฏิลาโภติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
พาราณสึ อุปนิสฺสาย สตฺตสิรีสรุกฺขมูเล วิหรนฺโต เอรกปตฺตํ
นาคราชํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธสาสเน ทหรภิกฺขุ หุตฺวา คงฺคาย
นาวํ อภิรุยฺห คจฺฉนฺโต เอกสฺมึ เอรกคุมฺเพ เอรกปตฺตํ คเหตฺวา
นาวาย เวคสา คจฺฉมานายปิ น มุญฺจิ. เอรกปตฺตํ ฉิชฺชิตฺวา คตํ.
โส "อปฺปมตฺตกํ เอตนฺติ อาปตฺตึ อเทเสตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ
อรญฺเญ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ มรณกาเล เอรกปตฺเตน คีวายํ คหิโต
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๓๒. ตทฏฺฐกถา. ๒/๒๕๔.
วิย อาปตฺตึ เทเสตุกาโมปิ อญฺญํ ภิกฺขุํ อปสฺสนฺโต "อปริสุทฺธํ เม
สีลนฺติ อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาโร ตโต จวิตฺวา เอกโทณิกนาวปฺปมาโณ
นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. "เอรกปตฺโตเตฺววสฺส นามํ อโหสิ.
โส นิพฺพตฺตกฺขเณเยว อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา "เอตฺตกํ นาม กาลํ
สมณธมฺมํ กตฺวา อเหตุกโยนิยํ มณฺฑูกภกฺขฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตมฺหีติ
วิปฺปฏิสารี อโหสิ. โส อปรภาเค เอกํ ธีตรํ ลภิตฺวา มชฺเฌ
คงฺคาย อุทกปิฏฺเฐ มหนฺตํ ผณํ อุกฺขิปิตฺวา ธีตรํ ตสฺมึ ฐเปตฺวา
นจฺจาเปตฺวา คายาเปสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อทฺธา อหํ อิมินา
อุปาเยน พุทฺเธ อุปฺปนฺเน ตสฺส อุปฺปนฺนภาวํ สุณิสฺสามิ; ๑- โย เม
คีตสฺส ปฏิคีตํ อาหรติ, ตสฺส มหนฺเตน นาควิภเวน สทฺธึ ธีตรํ
ทสฺสามีติ, อนฺวฑฺฒมาสํ อุโปสถทิวเส ตํ ธีตรํ ผเณ ฐเปสิ. สา
ตตฺถ ฐิตา นจฺจนฺตี
       "กึสุ อธิปตี ราชา         กึสุ ราชา รชสฺสิโร,
        กถํสุ วิรโช โหติ,        กถํ `พาโลติ วุจฺจตีติ
อิมํ คีตํ คายติ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน "นาคมาณวิกํ คณฺหิสฺสามาติ
อาคนฺตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปญฺญาพเลน ปฏิคีตํ กตฺวา คายนฺติ. สา
ตํ ปฏิกฺขิปติ. ตสฺสา อนฺวฑฺฒมาสํ ผเณ ฐตฺวา เอวํ คายนฺติยาว
เอกํ พุทฺธนฺตรํ วีติวตฺตํ. อถ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ
ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต เอรกปตฺตํ อาทึ กตฺวา
อุตฺตรมาณวนฺนาม อตฺตโน ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา "กินฺนุ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. "สุณิสฺสามีติ"อิติ ทิสฺสติ. ยุ. "ชานิสฺสามีติ"อิติ ทิสฺสติ.
โข ภวิสฺสตีติ อาวชฺชนฺโต "อชฺช เอรกปตฺตสฺส ธีตรํ ผเณ กตฺวา
นจฺจาปนทิวโส, อยํ อุตฺตรมาณโว มยา ทินฺนํ ปฏิคีตํ คณฺหนฺโต
โสตาปนฺโน หุตฺวา ตํ อาทาย นาคราชสฺส สนฺติกํ คมิสฺสติ, โส ตํ
สุตฺวา `พุทฺโธ อุปฺปนฺโนติ ญตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, อหํ ตสฺมึ
อาคเต มหาสมาคเม คาถํ กเถสฺสามิ, คาถาวสาเน จตุราสีติยา
ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตีติ อทฺทส. โส ตตฺถ คนฺตฺวา,
พาราณสิโต อวิทูเร สตฺต สิรีสรุกฺขา อตฺถิ, เตสุ เอกสฺส มูเล นิสีทิ.
ชมฺพุทีปวาสิโน คีตปฺปฏิคีตํ อาทาย สนฺนิปตึสุ. สตฺถา อวิทูเร
คจฺฉนฺตํ อุตฺตรมาณวํ ทิสฺวา "อุตฺตราติ อาห. "กึ ภนฺเตติ.
"อิโต ตาว เอหีติ. อถ นํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อาห
"กหํ คจฺฉสีติ. "เอรกปตฺตสฺส ธีตุ คายนฏฺฐานนฺติ. "ชานาสิ
ปน คีตปฺปฏิคีตนฺติ. "ชานามิ ภนฺเตติ. "วเทหิ ตาว นนฺติ. อถ
นํ อตฺตโน ชานนนิยาเมเนว วทนฺตํ "น อุตฺตร เอตํ ปฏิคีตํ,
อหํ เต ปฏิคีตํ ทสฺสามิ, ตํ อาทาย คมิสฺสสีติ. "สาธุ ภนฺเตติ.
อถ นํ สตฺถา "อุตฺตร ตฺวํ นาคมาณวิกาย คีตกาเล
         "ฉทฺวาราธิปตี ราชา     รชมาโน ๑- รชสฺสิโร ๒-
       ๓- อรชํ วิรโช โหติ    ๔- รชํ `พาโลติ วุจฺจตีติ
อิมํ ปฏิคีตํ คาเยยฺยาสีติ อาห.
      นาคมาณวิกาย หิ คีตสฺส อตฺโถ: กึสุ อธิปตี ราชาติ:
กึสุ อธิปติ ราชา นาม โหติ. กึสุ ราชา รชสฺสิโรติ: กถํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. รชฺชมาโน.  ๒. สี. ม. ยุ. รชฺชิสฺสโร.
@๓. สี. ม. ยุ. อรชฺชํ.     ๔. สี. ม. ยุ. รชฺชํ.
ปน ราชา รชสฺสิโร นาม โหติ. กถํ สูติ: กถํ นุ โข โส
ราชา วิรโช นาม โหตีติ. ปฏิคีตสฺส ปนตฺโถ: ฉทฺวาราธิปตี
ราชาติ: โย ฉนฺนํ ทฺวารานํ อธิปติ เอกทฺวาเรปิ รูปาทีหิ อนภิภูโต,
อยํ ราชา นาม. รชมาโน รชสฺสิโรติ: โย ปน เตสุ อารมฺมเณสุ
รชติ, โส รชมาโน รชสฺสิโร นาม. อรชนฺติ: อรชมาโน ปน
วิรโช นาม โหติ. รชนฺติ รชมาโน `พาโลติ วุจฺจติ.
      เอวมสฺส สตฺถา ปฏิคีตํ ทตฺวา "อุตฺตร ตยา อิมสฺมึ คีเต
คายิเต อิมสฺส เต คีตสฺส อิมํ ปฏิคีตํ คายิสฺสติ
         `เกนสฺสุ วุยฺหตี พาโล,   กถํ นุทติ ปณฺฑิโต,
          โยคกฺเขมี กถํ โหติ,    ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตติ,
อถสฺสา ตฺวํ อิมํ ปฏิคีตํ คาเยยฺยาสิ
         `โอเฆน วุยฺหตี พาโล,   โยคา นุทติ ปณฺฑิโต,
          สพฺพโยควิสํยุตฺโต       `โยคกฺเขมีติ วุจฺจตีติ อาห.
      ตสฺสตฺโถ "กาโมฆาทินา จตุพฺพิเธน โอเฆน พาโล วุยฺหติ,
ตํ โอฆํ ปณฺฑิโต สมฺมปฺปธานสงฺขาเตน โยเคน นุทติ. โส
สพฺเพหิ กามโยคาทีหิ วิสํยุตฺโต โยคกฺเขมี นาม วุจฺจตีติ.
      อุตฺตโร อิมํ ปฏิคีตํ คณฺหนฺโตว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
โส โสตาปนฺโน หุตฺวา ตํ คาถํ อาทาย คนฺตฺวา "อมฺโภ มยา
คีตปฺปฏิคีตํ อาหฏํ, โอกาสํ เม เทถาติ วตฺวา นิรนฺตรํ ฐิตสฺส
มหาชนสฺส มชฺเฌ ชนฺนุนาว อกฺกมนฺโต อคมาสิ. นาคมาณวิกา
ปิตุ ผเณ ฐตฺวา นจฺจมานา "กึ สุ อธิปตี ราชาติ คีตํ คายิ.
อุตฺตโร "ฉทฺวาราธิปตี ราชาติ ปฏิคีตํ คายิ. ปุน นาคมาณวิกา
"เกนสฺสุ วุยฺหตี พาโลติ ตสฺส ปฏิคีตํ คายิ. อถสฺสา ปฏิคีตํ
คายนฺโต อุตฺตโร "โอเฆน วุยฺหตี พาโลติ อิมํ คาถมาห. นาคราชา
ตํ สุตฺวาว พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา "มยา เอกํ พุทฺธนฺตรํ
เอวรูปํ ปทนฺนาม น สุตปุพฺพํ, อุปฺปนฺโน วต โภ โลเก พุทฺโธติ
ตุฏฺฐมานโส นงฺคุฏฺเฐน อุทกํ ปหริ. มหาวีจิโย อุฏฺฐหึสุ. อุโภ ตีรานิ
ภิชฺชึสุ. อิโต จิโต จ อุสภมตฺเต ฐาเน มนุสฺสา อุทเก นิมุชฺชึสุ. โส
เอตฺตกํ มหาชนํ ผเณ ฐเปตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺฐเปสิ. โส
อุตฺตรํ อุปสงฺกมิตฺวา "กหํ สามิ สตฺถาติ ปุจฺฉิ. "เอกสฺมึ รุกฺขมูเล
นิสินฺโน มหาราชาติ. โส "เอหิ สามิ คจฺฉามาติ อุตฺตเรน สทฺธึ
อคมาสิ. มหาชโนปิ เตน สทฺธึเยว คโต. นาคราชา คนฺตฺวา
ฉพฺพณฺณานํ รสฺมีนํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา โรทมาโน
อฏฺฐาสิ. อถ นํ สตฺถา อาห "กิมิทํ มหาราชาติ. "อหํ ภนฺเต
ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส สาวโก หุตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ
สมณธมฺมํ อกาสึ, โสปิ มํ สมณธมฺโม นิตฺถาเรตุํ นาสกฺขิ,
อปฺปมตฺตกํ เอรกปตฺตจฺฉินฺทนมตฺตํ นิสฺสาย อเหตุกปฺปฏิสนฺธึ
คเหตฺวา อุเรน ๑- ปริสกฺกนฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตมฺหิ, เอกํ พุทฺธนฺตรํ
เนว มนุสฺสตฺตํ ลภามิ, น สทฺธมฺมสฺสวนํ, น ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส
ทสฺสนนฺติ. สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา "มหาราช มนุสฺสตฺตํ นาม
ทุลฺลภเมว, ตถา สทฺธมฺมสฺสวนํ, ตถา พุทฺธุปฺปาโท; อิทญฺหิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อุทเรน.
กิจฺเฉน กสิเรน ลพฺภตีติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
         "กิจฺโฉ มนุสฺสปฺปฏิลาโภ,   กิจฺฉํ มจฺจานชีวิตํ,
          กิจฺฉํ สทฺธมฺมสฺสวนํ,      กิจฺโฉ พุทฺธานมุปฺปาโทติ.
      ตสฺสตฺโถ "มหนฺเตน หิ วายาเมน มหนฺเตน กุสเลน ลทฺธตฺตา
มนุสฺสปฺปฏิลาโภ นาม กิจฺโฉ ทุลฺลโภ, นิรนฺตรํ กสิกมฺมาทีนิ
กตฺวา ชีวิตวุตฺตึ ฆฏนโตปิ ๑- ปริตฺตตายปิ มจฺจานํ ชีวิตํปิ กิจฺฉํ,
อเนเกสุปิ กปฺเปสุ ธมฺมเทสกสฺส ปุคฺคลสฺส ทุลฺลภตาย สทฺธมฺมสฺสวนํปิ
กิจฺฉํ, มหนฺเตน ปน วายาเมน อภินีหารสฺส สมิชฺฌนโต
สมิทฺธาภินีหารสฺส จ อเนเกหิปิ กปฺปโกฏิสหสฺเสหิ ทุลฺลภุปฺปาทโต
พุทฺธานํ อุปฺปาโทปิ กิจฺโฉเยว อติวิย ทุลฺลโภติ.
      เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
นาคราชาปิ ตํทิวสํ โสตาปตฺติผลํ ลเภยฺย, ติรจฺฉานคตตฺตา ปน
นาลตฺถ. โส, เยสุ ปฏิสนฺธิคฺคหณตจชหนวิสฺสฏฺฐนิทฺโทกฺกมนส-
ชาติยาเมถุนเสวนจุติสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ นาคา นาคสรีรเมว
คเหตฺวา กิลมนฺติ, เตสุ อกิลมนภาวํ ปตฺวา มาณวรูเปเนว วิจริตุํ ลภตีติ.
                   เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ.
                     ------------
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ฆเฏนฺโตปิ.
              ๔. อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ. (๑๕๑)
      "สพฺพปาปสฺส อกรณนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส ปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
      เถโร กิร ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน จินฺเตสิ "สตฺถารา สตฺตนฺนํ
พุทฺธานํ `มาตาปิตโร อายุปริจฺเฉโท โพธิ สาวกสนฺนิปาโต
อคฺคสาวกา อุปฏฺฐาโกติ สพฺพํ กถิตํ, อุโปสโถ ปน อกถิโต;
กินฺนุ โข เตสํปิ อยเมว อุโปสโถ อญฺโญติ. โส สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฉิ. ยสฺมา ปน เตสํ พุทฺธานํ กาลเภโทว
อโหสิ, น คาถาเภโท; วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สตฺตเม
สตฺตเม สํวจฺฉเร อุโปสถํ อกาสิ, เอกทิวสํ ทินฺโนวาโทเยว
หิสฺส สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ อลํ อโหสิ; สิขี จ เวสฺสภู จ
ฉฏฺเฐ ฉฏฺเฐ สํวจฺฉเร อุโปสถํ กรึสุ, กกุสนฺโธ จ โกนาคมโน จ
สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร, กสฺสปทสพโล ฉฏฺเฐ ฉฏฺเฐ มาเส อุโปสถํ
อกาสิ, เอกทิวสํ ทินโนวาโทเยว หิสฺส ฉนฺนํ มาสานํ อลํ อโหสิ;
ตสฺมา สตฺถา เตสํ อิมํ กาลเภทํ อาโรเจตฺวา "โอวาทคาถา
ปน เนสํ อิมาเยวาติ วตฺวา สพฺเพสํ เอกเมว อุโปสถํ อาวิกโรนฺโต
อิมา คาถา อภาสิ
         "สพฺพปาปสฺส อกรณํ     กุสลสฺสูปสมฺปทา
          สจิตฺตปริโยทปนํ       เอตํ พุทฺธานสาสนํ.
                ขนฺตี ปรมํ ตโป ตีติกฺขา,
                นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา,
                น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี,
                สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโต.
        อนูปวาโท อนูปฆาโต     ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร
        มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมึ     ปนฺตญฺจ สยนาสนํ
        อธิจิตฺเต จ อาโยโค     เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ.
      ตตฺถ "สพฺพปาปสฺสาติ: สพฺพสฺส อกุสลธมฺมสฺส. อุปสมฺปทาติ:
นิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา กุสลสฺส อุปฺปาทนญฺเจว
อุปฺปาทิตสฺส จ ภาวนา. สจิตฺตปริโยทปนนฺติ: ปญฺจหิ นีวรเณหิ
อตฺตโน จิตฺตสฺส โวทาปนํ. เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ: สพฺพพุทฺธานํ
อยํ อนุสิฏฺฐิ.
      ขนฺตีติ: ยา เอสา ตีติกฺขาสงฺขาตา ขนฺติ นาม, อิทํ
อิมสฺมึ สาสเน ปรมํ อุตฺตมํ ตโป. นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ
พุทฺธาติ: "พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อนุพุทฺธา จาติ อิเม
ตโย พุทฺธา นิพฺพานํ "อุตฺตมนฺติ วทนฺติ. น หิ ปพฺพชิโตติ:
ปาณิอาทีหิ ปรํ อุปหนนฺโต วิเหเฐนฺโต ปรูปฆาตี ปพฺพชิโต
นาม น โหติ. สมโณติ: วุตฺตนเยเนว ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณปิ
น โหติเยว.
      อนูปวาโทติ: อนูปวาทนญฺเจว อนูปวาทาปนญฺจ.
อนูปฆาโตติ: อนูปฆาตนญฺเจว อนูปฆาตาปนญฺจ. ปาฏิโมกฺเขติ:
เชฏฺฐกสีเล. สํวโรติ: ปิทหนํ. มตฺตญฺญุตาติ: มตฺตญฺญุภาโว
ปมาณชานนํ. ปนฺตนฺติ: วิวิตฺตํ. อธิจิตฺเตติ: อฏฺฐสมาปตฺติสงฺขาเต
อธิกจิตฺเต. อาโยโคติ: ปโยคกรณํ. เอตนฺติ: เอตํ สพฺเพสํ พุทฺธานํ
สาสนํ. เอตฺถ หิ อนูปวาเทน วาจสิกํ สีลํ กถิตํ, อนูปฆาเตน
กายิกํ สีลํ. ปาฏิโมกฺเข จ สํวโรติ อิมินา ปาฏิโมกฺขสีลญฺเจว
อินฺทฺริยสํวรญฺจ, มตฺตญฺญุตาย อาชีวปาริสุทฺธิ เจว ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลญฺจ,
ปนฺตเสนาสเนน สปฺปายเสนาสนํ, อธิจิตฺเตน อฏฺฐ
สมาปตฺติโย. เอวํ อิมาย คาถาย ติสฺโสปิ สิกฺขา กถิตาเยว
โหนฺตีติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                  อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ.
                   -----------------
                 ๕. อนภิรตภิกฺขุวตฺถุ. (๑๕๒)
      "น กหาปณวสฺเสนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ อนภิรตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท "อสุกฏฺฐานนฺนาม
คนฺตฺวา อุทฺเทสํ คณฺหาหีติ อุปชฺฌาเยน เปสิโต ตตฺถ อคมาสิ.
อถสฺส ปิตุ โรโค อุปฺปชฺชิ. โส ปุตฺตํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา ตํ
ปกฺโกสิตุํ สมตฺถํ กญฺจิ อลภิตฺวา ปุตฺตโสเกน วิลปนฺโตเยว
อาสนฺนมรโณ หุตฺวา "อิทํ เม ปุตฺตสฺส ปตฺตจีวรมูลํ กเรยฺยาสีติ
กหาปณสตํ กนิฏฺฐสฺส หตฺเถ ทตฺวา กาลมกาสิ. โส ทหรสฺสาคต-
กาเล ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริวตฺเตนฺโต โรทิตฺวา "ภนฺเต ปิตา
โว วิลปนฺโตว กาลกโต, มยฺหํ ปน เตน กหาปณสตํ หตฺเถ
ฐปิตํ, เตน กึ กโรมีติ อาห. ทหโร "น เม กหาปเณหิ
อตฺโถติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อปรภาเค จินฺเตสิ "กึ เม ปรกุเลสุ
ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิเตน, สกฺกา ตํ กหาปณสตํ นิสฺสาย ชีวิตุํ,
วิพฺภมิสฺสามีติ. โส อนภิรติยา ปีฬิโต วิสฺสฏฺฐสชฺฌายกมฺมฏฺฐาโน
ปณฺฑุโรคี วิย อโหสิ. อถ นํ ทหรสามเณรา "กิมิทนฺติ ปุจฺฉิตฺวา,
"อุกฺกณฺฐิโตมฺหีติ วุตฺเต, อาจริยุปชฺฌายานํ อาจิกฺขึสุ. อถ นํ
เต สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา สตฺถุ ทสฺเสสุํ. สตฺถา "สจฺจํ กิร ตฺวํ
ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตติ ปุจฺฉิตฺวา, "อาม ภนฺเตติ วุตฺเต, "กสฺมา
เอวมกาสิ, อตฺถิ ปน เต โกจิ ชีวิตปฺปจฺจโยติ อาห. "อาม
ภนฺเตติ. "กินฺเต อตฺถีติ. "กหาปณสตํ ภนฺเตติ. "เตนหิ กติปิ
ตาว สกฺขรา อาหร, คเณตฺวา ชานิสฺสสิ ๑- `สกฺกา วา ตตฺตเกน
ชีวิตุํ, โน วาติ. โส สกฺขรา อาหริ. อถ นํ สตฺถา อาห
"ปริโภคตฺถาย ตาว ปณฺณาสํ ฐเปหิ, ทฺวินฺนํ โคณานํ อตฺถาย
จตุวีสติ, เอตฺตกนฺนาม วีชตฺถาย, ยุคนงฺคลตฺถาย, กุทฺทาลตฺถาย,
วาสีผรสุอตฺถายาติ. เอวํ คณิยมาเน ตํ กหาปณสตํ นปฺปโหติ.
อถ นํ สตฺถา "ภิกฺขุ ตว กหาปณา อปฺปกา, กถํ เอเต
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ชานิสฺสาม.
นิสฺสาย ตณฺหํ ปูเรสฺสสิ; อตีเต กิร ปณฺฑิตา จกฺกวตฺติรชฺชํ
กาเรตฺวา อปฺโปฐิตมตฺเตน ทฺวาทสโยชนฏฺฐาเน กฏิปฺปมาเณน
สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสาเปตุํ สมตฺถา, ยาว ฉตฺตึส สกฺกา จวนฺติ,
เอตฺตกํ กาลํ เทวรชฺชํ กาเรตฺวาปิ มรณกาเล ตณฺหํ อปูเรตฺวาว
กาลมกํสูติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริตฺวา มนฺธาตุราชชาตกํ ๑-
วิตฺถาเรตฺวา
       "ยาวตา จนฺทิมสุริยา [ปริหรนฺติ] ทิสา ภนฺติ วิโรจนา,
        สพฺเพว ทาสา มนฺธาตุ     เย ปาณา ปฐวินิสฺสิตาติ ๒-
อิมิสฺสา คาถาย อนนฺตรา อิมา เทฺว คาถา อภาสิ
       "น กหาปณวสฺเสน         ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ,
        อปฺปสฺสาทา ทุกฺขา กามา   อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต
        อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ       รตึ โส นาธิคจฺฉติ,
        ตญฺหกฺขยรโต โหติ        สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ.
      ตตฺถ "กหาปณวสฺเสนาติ: ยํ โส อปฺโปเฐตฺวา สตฺตรตนวสฺสํ
วสฺสาเปสิ, ตํ อิธ "กหาปณวสฺสนฺติ วุตฺตํ, เตนาปิ หิ
วตฺถุกามกฺกิเลสกาเมสุ ติตฺติ นาม นตฺถิ; เอวํ ทุปฺปูรา เอสา
ตณฺหา. อปฺปสฺสาทาติ: สุปินกูปมาทิตาย ปริตฺตสุขา. ทุกฺขาติ;
ทุกฺขกฺขนฺธาทีสุ ๓- อาคตทุกฺขวเสน พหุทุกฺขาว. อิติ วิญฺญายาติ:
เอวเมเต กาเม ชานิตฺวา. อปิ ทิพฺเพสูติ; สเจ หิ เทวานํ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ติก. ๒๗/๑๐๒. ตทฏฺฐกถา. ๔/๔๗.
@๒. ม. ปฐวิสฺสิตา.   ๓. ม. มู. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํ ๑๒/๑๖๖.
@จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํ. ๑๒/๑๗๙.
อุปกปฺปนกกาเมหิ นิมนฺเตยฺย. อายสฺมา สมิทฺธิ วิย, เอวํปิ เตสุ
กาเมสุ รตึ น วินฺทติเยว. ตณฺหกฺขยรโตติ: อรหตฺเต เจว
นิพฺพาเน จ อภิรโต โหติ: ตํ ปฏฺฐยมาโน วิหรติ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ: สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตสฺส ธมฺมสฺส สวนนฺเต
ชาโต โยคาวจโร ภิกฺขูติ.
      เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     อนภิรตภิกฺขุวตฺถุ.
                      -----------
               ๖. อคฺคิทตฺตปุโรหิตวตฺถุ. (๑๕๓)
      "พหุํ เว สรณํ ยนฺตีติ: อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา [เชตวเน
วิหรนฺโต] วาลุกราสิมฺหิ นิสินฺโน อคฺคิทตฺตนฺนาม โกสลรญฺโญ
ปุโรหิตํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร มหาโกสลสฺส ปุโรหิโต อโหสิ. อถ นํ ปิตริ
กาลกเต ราชา ปเสนทิโกสโล "อยํ ปิตุ เม ปุโรหิโตติ คารเวน
ตสฺมึเยว ฐาเน ฐเปตฺวา ตสฺส อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตกาเล
ปจฺจุคฺคมนํ กโรติ, "อาจริย อิธ นิสีทถาติ สมานาสนํ ทาเปสิ.
โส จินฺเตสิ "อยํ ราชา อติวิย มยิ คารวํ กโรติ, น โข ปน
ราชูนํ นิจฺจกาลเมว สกฺกา จิตฺตํ คเหตุํ; ราชา ปน ยุวา ทหโร,
สมานวเยเนว หิ สทฺธึ รชฺชํ นาม สุขํ โหติ: อหญฺจมฺหิ
มหลฺลโก, ปพฺพชิตุํ เม ยุตฺตนฺติ. โส ราชานํ ปพฺพชฺชํ
อนุชานาเปตฺวา นคเร เภริญฺจาราเปตฺวา สตฺตาเหน สพฺพํ อตฺตโน
ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา พาหิรกปฺปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตํ นิสฺสาย
ทส ปุริสสหสฺสานิ อนุปฺปพฺพชึสุ. โส เตหิ สทฺธึ องฺคมคธานญฺจ
กุรุรฏฺฐสฺส จ อนฺตราวาสํ กปฺเปตฺวา อิมํ โอวาทํ เทติ "ตาตา
ยสฺส โว กามวิตกฺกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, โส นทิโต เอเกกํ
วาลุกาปุฏํ อุทฺธริตฺวา อิมสฺมึ ฐาเน โอกิรตูติ. เต "สาธูติ
ปฏิสฺสุณิตฺวา กามวิตกฺกาทีนํ อุปฺปนฺนกาเล ตถา กรึสุ. อปเรน
สมเยน มหาวาลุกราสิ อโหสิ. ตํ อหิจฺฉตฺโต นาม นาคราชา
ปริคฺคเหสิ. องฺคมคธวาสิโน เจว กุรุรฏฺฐวาสิโน จ มาเส มาเส
เตสํ มหนฺตํ สกฺการํ อภิหริตฺวา ทานํ เทนฺติ. อถ เนสํ อคฺคิทตฺโต
อิมํ โอวาทํ อทาสิ "ปพฺพตํ สรณํ ยาถ, วนํ สรณํ ยาถ,
อารามํ สรณํ ยาถ, รุกฺขํ สรณํ ยาถ; เอวํ สพฺพทุกฺขโต
มุจฺจิสฺสถาติ อตฺตโน อนฺเตวาสิเกปิ อิมินาว โอวาเทน โอวทิ.
      โพธิสตฺโตปิ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต ๑- สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา
ตสฺมึ สมเย สาวตฺถึ นิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต ปจฺจูสกาเล
โลกํ โวโลเกนฺโต อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณํ สทฺธึ อนฺเตวาสิเกหิ อตฺตโน
ญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา "สพฺเพปิเม อรหตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กตาภินิกฺขมโณ. ม. กตาภินิกฺขมโน.
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนาติ ญตฺวา สายณฺหสมเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ
อาห "โมคฺคลฺลาน กึ นุ ปสฺสสิ อคฺคิทตฺตพฺราหฺมณํ มหาชนํ
อติตฺเถน ปกฺขนฺทาเปนฺตํ? คจฺฉ, เตสํ โอวาทํ เทหีติ. "ภนฺเต
พหู เอเต เอกสฺส มยฺหํ อวิสยฺหา, สเจ ตุมฺเหปิ อาคมิสฺสถ, ๑-
วิสยฺหา ภวิสฺสนฺตีติ. "โมคฺคลฺลาน อหํปิ อาคมิสฺสามิ, ๒- ตฺวํ
ปุรโต ยาหีติ. เถโร คจฺฉนฺโตว จินฺเตสิ "เอเต พลวนฺโต เจว
พหู จ, สเจ สพฺเพสํ สมาคมฏฺฐาเน กิญฺจิ กเถสฺสามิ; สพฺเพปิ
วคฺควคฺเคน อุฏฺฐเหยฺยุนฺติ อตฺตโน อานุภาเวน ถูลผุสิตกํ เทวํ
วุฏฺฐาเปสิ. เต ถูลผุสิตเกสุ ปตนฺเตสุ อุฏฺฐายุฏฺฐาย อตฺตโน อตฺตโน
ปณฺณสาลํ ปวิสึสุ. เถโร อคฺคิทตฺตสฺส ปณฺณสาลทฺวาเร
ฐตฺวา "อคฺคิทตฺตาติ อาห. โส เถรสฺส สทฺทํ สุตฺวา "อิมสฺมึ
โลเก มํ นาเมน อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, โก นุ โข
มํ นาเมน อาลปตีติ มานตฺถทฺธตาย "โก เอโสติ อาห.
"อหํ พฺราหฺมณาติ. "กึ วเทสีติ. "อชฺช เม เอกรตฺตึ อิธ
วสนฏฺฐานํ อาจิกฺขาติ. "อิธ วสนฏฺฐานํ นตฺถิ, เอกสฺส เอกาว
ปณฺณสาลาติ. "อคฺคิทตฺต มนุสฺสา นาม มนุสฺสานํ, คาโว
คุนฺนํ, ปพฺพชิตา ปพฺพชิตานํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, มา เอวํ กริ,
เทหิ เม วสนฏฺฐานนฺติ. "กึ ปน ตฺวํ ปพฺพชิโตติ. "อาม
ปพฺพชิโตมฺหีติ. "สเจ ปพฺพชิโต, กหํ เต ขาริภณฺฑํ
ปพฺพชิตปริกฺขาโรติ. "อตฺถิ เม ปริกฺขาโร, `วิสุํ ปน นํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. คมิสฺสถ?        ๒. คมิสฺสามิ? ญ. ว.
วิจริตุํ ทุกฺขนฺติ อพฺภนฺตเรเนว นํ คเหตฺวา วิจรามิ พฺราหฺมณาติ.
โส "ตํ คเหตฺวา ๑- วิจริสฺสสีติ เถรสฺส กุชฺฌิ. อถ นํ โส อาห
"[อเปหิ] อคฺคิทตฺต มา กุชฺฌิ, วสนฏฺฐานํ เม อาจิกฺขาติ.
"นตฺถิ เอตฺถ วสนฏฺฐานนฺติ. "เอตสฺมึ ปน วาลุกราสิมฺหิ
โก วสตีติ. "เอโก นาคราชาติ. "เอตํ เม เทหีติ. "น สกฺกา
ทาตุํ, ภาริยํ เอตสฺส กมฺมนฺติ. "โหตุ, เทหิ เมติ. "เตนหิ
ตฺวเมว ชานาหีติ. เถโร วาลุกราสิอภิมุโข ปายาสิ. นาคราชา
ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ สมโณ อิโต อาคจฺฉติ, น ชานาติ
มญฺเญ มม อตฺถิภาวํ; ธูมายิตฺวา นํ มาเรสฺสามีติ ธูมายิ.
เถโร "อยํ นาคราชา `อหเมว ธูมายิตุํ สกฺโกมิ, อญฺเญ น
สกฺโกนฺตีติ มญฺเญ สลฺลกฺเขตีติ สยํปิ ธูมายิ. ทฺวินฺนมฺปิ สรีรโต
อุคฺคตา ธูมา ยาว พฺรหฺมโลกา อุฏฺฐหึสุ. อุโภปิ ธูมา เถรํ
อพาธยิตฺวา นาคราชานเมว พาเธนฺติ. นาคราชา ธูมเวคํ สหิตุํ
อสกฺโกนฺโต ปชฺชลิ. เถโรปิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา เตน
สทฺธึเยว ปชฺชลิ. อคฺคิชาลา ยาว พฺรหฺมโลกา อุฏฺฐหึสุ. อุโภปิ
อคฺคิชาลา เถรํ อพาธยิตฺวา นาคราชานเมว พาธยึสุ. อถสฺส
สกลสรีรํ อุกฺกาหิ ปทิตฺตํ วิย อโหสิ. อิสิคโณ โอโลเกตฺวา
จินฺเตสิ "นาคราชา สมณํ ฌาเปติ, ภทฺทโก วต สมโณ
อมฺหากํ วจนํ อสฺสุณิตฺวา นฏฺโฐติ, เถโร นาคราชานํ ทเมตฺวา
นิพฺพิเสวนํ กตฺวา วฺาลุกราสิมฺหิ นิสีทิ. นาคราชา วาลุกราสึ
@เชิงอรรถ: ๑. อคฺคเหตฺวา (?) สี. ตํ น คเหตฺวา วิจริสฺสสีติ.
โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา กูฏาคารกุจฺฉิปฺปมาณํ ผณํ มาเปตฺวา
เถรสฺส อุปริ ธาเรสิ. อิสิคโณ ปาโตว "สมณสฺส มตภาวํ
วา อมตภาวํ วา ชานิสฺสามาติ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ
วาลุกราสิมตฺถเก นิสินฺนํ ทิสฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห อภิตฺถวนฺโต
อาห "สมณ กจฺจิ นาคราเชน น พาธิโตติ. "กึ น ปสฺสถ
มม อุปริ ผณํ ธาเรตฺวา ฐิตนฺติ. เต "อจฺฉริยํ วต โภ,
สมณสฺส อานุภาโว เอวรูโป นาม, อเนน นาคราชา ทมิโตติ
เถรํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา อาคโต. เถโร.
สตฺถารํ ทิสฺวา อุฏฺฐาย วนฺทิ. อถ นํ อิสโย อาหํสุ "อยํ
ตยาปิ มหนฺตตโรติ. "เอส ภควา สตฺถา, อหํ อิมสฺส สาวโกติ.
สตฺถา วาลุกราสิมตฺถเก นิสีทิ. อิสิคโณ "อยํ ตาว สาวกสฺส
อานุภาโว, อิมสฺส ปน อานุภาโว กีทิโส ภวิสฺสตีติ อญฺชลึ
ปคฺคยฺห สตฺถารํ อภิตฺถวิ. สตฺถา อคฺคิทตฺตํ อามนฺเตตฺวา อาห
"อคฺคิทตฺต ตฺวํ ตว สาวกานญฺจ อุปฏฺฐากานญฺจ โอวาทํ ททมาโน
`กินฺติ วตฺวา เทสีติ. "เอตํ ปพฺพตํ สรณํ คจฺฉถ, วนํ, อารามํ,
รุกฺขํ สรณํ คจฺฉถ; เอตานิ หิ สรณํ คโต สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ
เอวํ เตสํ โอวาทํ ทมฺมีติ. สตฺถา "น โข อคฺคิทตฺต เอตานิ
สรณํ คโต ทุกฺขา ปมุจฺจติ, พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ ปน สรณํ
คนฺตฺวา สกลวฏฺฏทุกฺขา ปมุจฺจตีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
         "พหุํ เว สรณํ ยนฺติ     ปพฺพตานิ วนานิ จ
          อารามรุกฺขเจตฺยานิ    มนุสฺสา ภยตชฺชิตา;
          เนตํ โข สรณํ เขมํ,   เนตํ สรณมุตฺตมํ,
          เนตํ สรณมาคมฺม      สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
          โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ  สงฺฆญฺจ สรณํ คโต
          จตฺตาริ อริยสจฺจานิ    สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ
          ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ     ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ
          อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ    ทุกฺขูปสมคามินํ
          เอตํ โข สรณํ เขมํ,   เอตํ สรณมุตฺตมํ,
          เอตํ สรณมาคมฺม,     สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "พหุนฺติ: พหู. ปพฺพตานีติ: "ตตฺถ ตตฺถ อิสิคิลิ-
เวปุลฺลเวภาราทิเก ปพฺพเต เจว มหาวนโคสิงฺคสาลวนาทีนิ วนานิ
จ เวฬุวนชีวกมฺพวนาทโย อาราเม จ อุเทนเจติยโคตมเจติยาทีนิ
รุกฺขเจตฺยานิ จ เต เต มนุสฺสา เตน เตน ภเยน ตชฺชิตา
ภยโต มุจฺจิตุกามา ปุตฺตลาภาทีนิ วา ปฏฺฐยมานา สรณํ ยนฺตีติ
อตฺโถ. เนตํ สรณนฺติ: เอตํ ปน สพฺพํปิ สรณํ เนว เขมํ น
อุตฺตมํ, น จ เอตํ ปฏิจฺจ ชาติอาทิธมฺเมสุ สตฺเตสุ เอโกปิ
ชาติอาทิโต สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ อตฺโถ.
      โย จาติ: อิทํ อกฺเขมํ อนุตฺตมํ สรณํ ทสฺเสตฺวา เขมํ
อุตฺตมํ สรณํ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ตสฺสตฺโถ "โย จ คหฏฺโฐ
วา ปพฺพชิโต วา `อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิกํ
พุทฺธธมฺมสงฺฆานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย เสฏฺฐวเสน พุทฺธญฺจ
ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ สรณํ คโต, ตสฺสาปิ ตํ สรณคมนํ
อญฺญติตฺถิยวนฺทนาทีหิ กุปฺปติ จลติ, ตสฺส ปน อจลภาวํ ทสฺเสตุํ
มคฺเคน อาคตสรณเมว ปกาเสนฺโต `จตฺตาริ อริยสจฺจานิ
สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ อาห. โย หิ เอเตสํ สจฺจานํ ทสฺสนวเสน
เอตานิ สรณํ คโต, ตสฺส เอตํ สรณํ เขมญฺจ อุตฺตมญฺจ, โส
จ ปุคฺคโล เอตํ สรณํ ปฏิจฺจ สกลสฺมาปิ วฏฺฏทุกฺขา ปมุจฺจติ;
ตสฺมา "เอตํ โข สรณํ เขมนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ.
      เทสนาวสาเน สพฺเพปิ เต อิสโย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา จีวรพฺภนฺตรโต
หตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว, จรถ พฺรหฺมจริยนฺติ อาห.
ตํขณญฺเญว อฏฺฐปริกฺขารธรา วสฺสสติกตฺเถรา วิย อเหสุํ. โส
จ สพฺเพสํปิ องฺคมคธกุรุรฏฺฐวาสีนํ สกฺการํ อาทาย อาคมนทิวโส
อโหสิ. เต สกฺการํ อาทาย อาคตา สพฺเพปิ เต อิสโย
ปพฺพชิเต ทิสฺวา "กินฺนุ โข อมฺหากํ อคฺคิทตฺตพฺราหฺมโณ มหา
อุทาหุ สมโณ โคตโมติ จินฺเตตฺวา "สมณสฺส โคตมสฺส
อาคตตฺตา อคฺคิทตฺโตว มหาติ อมญฺญึสุ. สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ
โอโลเกตฺวา "อคฺคิทตฺต ปริสาย กงฺขํ ฉินฺทาติ อาห. โส
"อหํปิ เอตฺตกเมว ปจฺจาสึสามีติ อิทฺธิพเลน สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ
อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุนปฺปุนํ โอรุยฺห สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "สตฺถา เม
ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ วตฺวา สาวกตฺตํ ปกาเสสีติ.
                    อคฺคิทตฺตปุโรหิตวตฺถุ.
                     ------------
              ๗. อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ. (๑๕๔)
      "ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส ปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
      เถโร หิ เอกทิวสํ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน จินฺเตสิ "หตฺถาชานีโย
ฉทฺทนฺตกุเล วา อุโปสถกุเล วา อุปฺปชฺชติ, อสฺสาชานีโย สินฺธวกุเล
วา วลาหกอสฺสราชกุเล วา, โคอาชานีโย ทกฺขิณาปเถติอาทีนิ
วทนฺเตน สตฺถารา หตฺถิอาชานียาทีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานานิ กถิตานิ,
ปุริสาชานีโย ปน กหํ นุ โข อุปฺปชฺชตีติ. โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "อานนฺท ปุริสาชานีโย นาม น
สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชติ, อุชุกโต ปน ติโยชนสตายาเม อาวฏฺฏโต
นวโยชนสตปฺปมาเณ มชฺฌิมเทสฏฺฐาเน อุปฺปชฺชติ; อุปฺปชฺชนฺโต
จ น ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา กุเล อุปฺปชฺชติ, ขตฺติยมหาสาลพฺราหฺมณ-
มหาสาลกุลานํ อญฺญตรสฺมึเยว อุปฺปชฺชตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญ,    น โส สพฺพตฺถ ชายติ.
        ยตฺถ โส ชายตี ธีโร,   ตํ กุลํ สุขเมธตีติ.
      ตตฺถ "ทุลฺลโภติ: ปุริสาชญฺโญ หิ ทุลฺลโภ, น หิ
หตฺถาชานียาทโย วิย สุลโภ, โส สพฺพตฺถ ปจฺจนฺตเทเส วา
นีจกุเล วา น ชายติ, มชฺฌิมเทเสเยว ปน มหาชนสฺส
อภิวาทนาทิสกฺการกรณฏฺฐาเน ขตฺติยพฺราหฺมณกุลานํ อญฺญตรสฺมึ
กุเล ชายติ, เอวํ ชายมาโน จ ยตฺถ โส ชายติ ธีโร
อุตฺตมปฺปญฺโญ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตํ กุลํ สุขเมธติ สุขปฺปตฺตเมว
โหตีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ
                  อานนฺทตฺเถรสฺสปญฺหวตฺถุ.
                    --------------
                 ๘. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ. (๑๕๕)
      "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโทติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ กถํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ ปญฺจสตา ภิกฺขู อุปฏฺฐานสาลายํ นิสินฺนา
"อาวุโส กึ นุ โข อิมสฺมึ โลเก สุขนฺติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ.
ตตฺถ เกจิ "รชฺชสุขสทิสํ สุขนฺนาม  นตฺถีติ อาหํสุ. เกจิ
"กามสุขสทิสํ... เกจิ "สาลิมํสโภชนสุขสทิสํ สุขนฺนาม นตฺถีติ
อาหํสุ. สตฺถา เตสํ นิสินฺนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ
ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ
วุตฺเต, "ภิกฺขเว กึ กเถถ, อิทํ หิ สพฺพํปิ สุขํ วฏฺฏทุกฺข-
ปริยาปนฺนเมว, อิมสฺมึ ปน โลเก `พุทฺธุปฺปาโท ธมฺมสฺสวนํ
สงฺฆสามคฺคี สมฺโมทมานภาโวติ อิทเมว สุขนฺติ วตฺวา อิมํ
คาถมาห
       "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท,   สุขา สทฺธมฺมเทสนา,
        สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี,   สมคฺคานํ ตโป สุโขติ.
      ตตฺถ "พุทฺธานมุปฺปาโทติ: ยสฺมา พุทฺธา อุปฺปชฺชมานา
มหาชนํ ราคกนฺตาราทีหิ ตาเรนฺติ; ตสฺมา พุทฺธานํ อุปฺปาโท
สุโข. ยสฺมา สทฺธมฺมเทสนํ อาคมฺม ชาติอาทิธมฺมา สตฺตา
ชาติอาทีหิ มุจฺจนฺติ; ตสฺมา สทฺธมฺมเทสนา สุขา. สามคฺคีติ
สมจิตฺตตา. สาปิ สุขา เอว. สมคฺคานํ ปน เอกจิตฺตานํ ยสฺมา
พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ ธูตงฺคานิ วา ปริหริตุํ สมณธมฺมํ วา
กาตุํ สุขํ; ตสฺมา "สมคฺคานํ ตโป สุโขติ วุตฺตํ. เตเนวาห ๑-
"ยาวกีวญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขู สมคฺคา สนฺนิปติสฺสนฺติ, สมคฺคา
วุฏฺฐหิสฺสนฺติ, สมคฺคา สงฺฆกรณียานิ กริสฺสนฺติ; วุฑฺฒิเยว
ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติ.
      เทสนาวสาเน พหู ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ. มหาชนสฺสาปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ.
                     ------------
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. สตฺตก. ๒๓/๒๒.
            ๙. กสฺสปทสพลสฺสสุวณฺณเจติยวตฺถุ. (๑๕๖)
      "ปูชารเหติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา จาริกํ จรมาโน
กสฺสปทสพลสฺส สุวณฺณเจติยํ อารพฺภ กเถสิ.
      ตถาคโต [๑]- สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ
คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โตเทยฺยคามสฺส สมีเป มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร
อญฺญตรํ เทวฏฺฐานํ สมฺปาปุณิ. ตตฺร นิสินฺโน สุคโต
ธมฺมภณฺฑาคาริกํ เปเสตฺวา อวิทูเร กสิกมฺมํ กโรนฺตํ พฺราหฺมณํ
ปกฺโกสาเปสิ. โส พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา ตถาคตํ อนภิวนฺทิตฺวา
ตเมว เทวฏฺฐานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ. สุคโตปิ "อิมํ ปเทสํ กินฺติ
มญฺญสิ พฺราหฺมณาติ อาห. "อมฺหากํ ปเวณิยา อาคตเจติยฏฺฐานนฺติ
วนฺทามิ โภ โคตมาติ. "อิมํ ฐานํ วนฺทนฺเตน ตยา สาธุ กตํ
พฺราหฺมณาติ สุคโต ตํ สมฺปหํเสสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู "เกน
นุ โข การเณน ภควา เอวํ สมฺปหํเสสีติ สํสยํ สญฺชเนสุํ. ตโต
ตถาคโต เตสํ สํสยมปเนตุํ มชฺฌิมนิกาเย ฆฏีการสุตฺตนฺตํ ๒-
วตฺวา อิทฺธานุภาเวน กสฺสปทสพลสฺส โยชนุพฺเพธํ กนกเจติยํ
อปรญฺจ กนกเจติยํ อากาเส นิมฺมินิตฺวา มหาชนํ ทสฺเสตฺวา
"พฺราหฺมณ เอวํวิธานํ ปูชารหานํ ปูชา ยุตฺตตราวาติ วตฺวา
มหาปรินิพฺพานสุตฺเต ๓- ทสฺสิตนเยเนว พุทฺธาทิเก จตฺตาโร ปูชารเห
ปกาเสตฺวา สรีรเจติยํ อุทฺทิสฺสเจติยํ ปริโภคเจติยนฺติ ตีณิ เจติยานิ
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร หิสทฺโท โยเชตพฺโพ.
@๒. ม. ม. ๑๓/๓๗๔.  ๓. ม. มหา. ๑๐/๘๕.
วิเสสโต ปริทีเปตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
       "ปูชารเห ปูชยโต      พุทฺเธ ยทิจ สาวเก
        ปปญฺจสมติกฺกนฺเต      ติณฺณโสกปริทฺทเว
        เต ตาทิเส ปูชยโต    นิพฺพุเต อกุโตภเย
        น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ  อิเมตฺตมปิ เกนจีติ.
      ตตฺถ ปูชิตุํ อรหา ปูชารหา. ปูชิตุํ ยุตฺตาติ อตฺโถ.
ปูชารเห ปูชยโตติ [๑]- อภิวาทนาทีหิ จ จตูหิ [๒]- ปจฺจเยหิ
ปูเชนฺตสฺส. ปูชารเห ทสฺเสติ พุทฺเธติอาทินา. พุทฺเธติ
สมฺมาสมฺพุทฺเธ. ยทีติ ยทิวา. อถวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปจฺเจก-
พุทฺเธติ กถิตํ โหติ. สาวเก จ. ปปญฺจสมติกฺกนฺเตติ
สมติกฺกนฺตตณฺหาทิฏฺฐิมานปปญฺเจ. ติณฺณโสกปริทฺทเวติ อติกฺกนฺต-
โสกปริทฺทเว. อิเม เทฺว อติกฺกนฺเตติ อตฺโถ. เอเตหิ ปูชารหตฺตํ
ทสฺสิตํ. เตติ พุทฺธาทโย. ๓- ตาทิเสติ วุตฺตคหณวเสน [๔]-.
นิพฺพุเตติ ราคาทินิพฺพุติยา [๕]-. นตฺถิ กุโตจิ ภวโต วา
อารมฺมณโต วา เอเตสํ ภยนฺติ อกุโตภยา. เต อกุโตภเย.
น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุนฺติ ปุญฺญํ คเณตุํ น สกฺกา กถนฺติ
เจ. อิเมตฺตมปิ เกนจีติ อิมํ เอตฺตกํ อิมํ เอตฺตกนฺติ เกนจีติ.
อปิสทฺโท อิธ สมฺพนฺธิตพฺโพ. เกนจิ ปุคฺคเลน มาเนน วา.
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร เตติ ปทํ โยเชตพฺพํ.
@๒. เอตฺถนฺตเร จสทฺโท โยเชตพฺโพ.   ๓. สี. พุทฺธาทีนิ.
@๔. เอตฺถนฺตเร ตาทิคุณยุตฺเตติ ปทํ โยเชตพฺพํ.
@ยถาวุตฺตคุณวเสน ตาทิคุณยุตฺเตติ วจนํ ยุตฺตตรํ.
@๕. เอตฺถนฺตเร นิพฺพุเตติ ปทํ โยเชตพฺพํ.
ตตฺถ ปุคฺคเลนาติ เตน พฺรหฺมาทินา. มาเนนาติ ติวิเธน มาเนน
ตีรเณน ธารเณน ปูรเณน วา. ตีรณํ นาม อิทํ เอตฺตกนฺติ
นยโต ตีรณํ. ธารณนฺติ ๑- ตุลาย ธารณํ. ปูรณํ นาม
อฑฺฒปฺปสตปตฺถนาฬิกาทิวเสน ปูรณํ. เกนจิ ปุคฺคเลน อิเมหิ
ตีหิ มาเนหิ พุทฺธาทิเก ปูชยโต ปุญฺญํ วิปากวเสน คเณตุํ น
สกฺกา ปริยนฺตรหิตโตติ. ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปูชยโต กึ ทานํ ปฐมํ
ธรมาเน พุทฺธาที ปูชยโต น สกฺกา ปุญฺญํ สงฺขาตุํ. ปุน เต
ตาทิเส กิเลสปรินิพฺพานนิมิตฺเตน ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุเตปิ
ปูชยโต น สกฺกา สงฺขาตุนฺติ เภทา ยุชฺชนฺติ. เตน หิ
วิมานวตฺถุมฺหิ ๒-
         ติฏฺฐนฺเต นิพฺพุเต จาปิ     สเม จิตฺเต ๓- สมํ ผลํ
         เจโตปสาทเหตุมฺหิ ๔-     สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคตินฺติ (วุตฺตํ).
      เทสนาวสาเน โส พฺราหฺมโณ โสตาปนฺโน อโหสีติ. โยชนิกํ
กนกเจติยํ สตฺตาหมากาเสว อฏฺฐาสิ. มหนฺเตน ๕- สมาคโม จาโหสิ.
สตฺตาหํ เจติยํ นานปฺปกาเรน ปูเชสุํ. ตโต ภินฺนลทฺธิกานํ
ลทฺธิเภโท ชาโต. พุทฺธานุภาเวน ตํ เจติยํ สกฏฺฐานเมว คตํ.
ตตฺเถว ตํขเณ มหนฺตํ ปาสาณเจติยํ อโหสิ. ตสฺมึ สมาคเม
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑. ธารณํ นาม.    ๒. ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๒.
@๓. สี. สมํ จิตฺตํ.   ๔. ขุ. วิมาน.
@เจโตปณิธิเหตู หิ.   ๕. มหนฺโตติ ปทํ ภเวยฺย.
              กสฺสปทสพลสฺส สุวณฺณเจติยวตฺถุ. ๑-
                  พุทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     จุทฺทสโม วคฺโค.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. โปตฺถเกสุ อิทํ วตฺถุ อตฺถิ, สฺยามโปตฺถเก ปน นตฺถิ.
@"ปูชารเห ปูชฺยโตติ  อิมาปิ คาถาโย สุตฺตนฺตปิฏเก ขุทฺทกนิกาเย
@ธมฺมปเท พุทฺธวคฺคสฺส ปริโยสาเน ทิสฺสนฺเตว. ตสฺมา อิมสฺมึ ๒๕๐๕
@พุทฺธสเก ปุน มุทฺทนกาเล สพฺพปาริปูริยา อิทํ วตฺถุ อิธาเนตฺวา มุทฺทิตํ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๓ หน้า ๖๑-๑๑๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=23&A=1200&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=23&A=1200&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=24              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=748              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=743              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=743              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]