อรรถกถาเล่มที่ ๒๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๖ อตฺต-โกธวคฺค

                    ๑๗. โกธวคฺควณฺณนา
                      ----------
               ๑. โรหิณีขตฺติยกญฺาวตฺถุ. (๑๗๔)
      "โกธํ ชเหติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา นิโคฺรธาราเม วิหรนฺโต
โรหิณึ ขตฺติยกญฺ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ กิร สมเย อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปญฺจสเตหิ ภิกฺขูหิ
สทฺธึ กปิลวตฺถุํ อคมาสิ. อถสฺส าตกา "เถโร อาคโตติ
สุตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมํสุ เปตฺวา โรหิณึ นาม เถรสฺส
ภคินึ. เถโร าตเก ปุจฺฉิ "กหํ โรหิณีติ. "เคเห ภนฺเตติ.
"กสฺมา นาคตาติ. "สรีเร เม ฉวิโรโค อุปฺปนฺโนติ ลชฺชาย นาคตา
ภนฺเตติ. เถโร "ปกฺโกสถ นนฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏกญฺจุกํ
ปฏิมุญฺจิตฺวา อาคตํ เอวมาห "โรหิณิ กสฺมา นาคตาสีติ. "สรีเร
เม ภนฺเต ฉวิโรโค อุปฺปนฺโน; ตสฺมา ลชฺชาย นาคตมฺหีติ.
"กึ ปน เต ปุญฺ กาตุํ. น วฏฺฏตีติ. "กึ กโรมิ ภนฺเตติ.
"อาสนสาลํ กาเรหีติ. "กึ คเหตฺวาติ. "กินฺเต ปสาธนภณฺฑกํ
นตฺถีติ. "อตฺถิ ภนฺเตติ. "กึมูลนฺติ. "ทสสหสฺสมูลํ ภวิสฺสตีติ.
"เตนหิ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อาสนสาลํ กาเรหีติ. "โก เม ภนฺเต
กาเรสฺสตีติ. เถโร สมีเป ิเต าตเก โอโลเกตฺวา "ตุมฺหากํ
ภาโร โหตูติ อาห. "ตุมฺเห ปน ภนฺเต กึ กริสฺสถาติ. "อหํปิ
อิเธว ภวิสฺสามิ, เตนหิ เอติสฺสา ทพฺพสมฺภาเร อาหรถาติ. เต
"สาธุ ภนฺเตติ อาหรึสุ. เถโร อาสนสาลํ สํวิทหนฺโต โรหิณึ อาห
"ทฺวิภูมิกํ อาสนสาลํ กาเรตฺวา อุปริ ปทรานํ ทินฺนกาลโต ปฏฺาย
เหฏฺา นิพทฺธํ สมฺมชฺชิตฺวา อาสนานิ ปญฺาเปหิ, นิพทฺธํ
ปานียฆเฏ อุปฏฺาเปหีติ. สา "สาธุ ภนฺเตติ ปสาธนภณฺฑกํ
วิสฺสชฺเชตฺวา ทฺวิภูมิกํ อาสนสาลํ กาเรตฺวา อุปริ ปทรานํ
ทินฺนกาลโต ปฏฺาย เหฏฺา นิพทฺธํ สมฺมชฺชนาทีนิ อกาสิ.
นิพทฺธํ ภิกฺขู นิสีทนฺติ. อถสฺสา อาสนสาลํ สมฺมชฺชนฺติยาว
ฉวิโรโค มิลายิ. สา อาสนสาลาย นิฏฺิตาย พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อาสนสาลํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ อทาสิ. สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ
"กสฺเสตํ ทานนฺติ ปุจฺฉิ. "ภคินิยา เม ภนฺเต โรหิณิยาติ. "สา
ปน กหนฺติ. "เคเห ภนฺเตติ. "ปกฺโกสถ นนฺติ. สา อาคนฺตุํ น
อิจฺฉิ. อถ นํ สตฺถา อนิจฺฉมานํปิ ปกฺโกสาเปสิเยว, อาคนฺตฺวา
จ ปน วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อาห "โรหิณิ กสฺมา นาคมีติ. "สรีเร
เม ภนฺเต ฉวิโรโค อตฺถิ, เตน ลชฺชมานา นาคตมฺหีติ. "ชานาสิ
ปน `กึ เต นิสฺสาย เอส อุปฺปนฺโนติ. "น ชานามิ ภนฺเตติ.
"ตว โกธํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน เอโสติ. "กึ ปน เม ภนฺเต
กตนฺติ. [เตนหิ สุณาหีติ.] อถสฺสา สตฺถา อตีตํ อาหริ:
      อตีเต พาราณสีรญฺโ อคฺคมเหสี เอกิสฺสา รญฺโ
นาฏกิตฺถิยา อาฆาตํ พนฺธิตฺวา "ทุกฺขมสฺสา อุปฺปาเทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา
มหากจฺฉุผลานิ อาหราเปตฺวา ตํ นาฏกิตฺถึ อตฺตโน สนฺติกํ
ปกฺโกสาเปตฺวา, ยถา สา น ชานาติ, เอวมสฺสา สยเน จ
ปารุปเน จ ปจฺจตฺถรณาทีนญฺจ อนฺตเรสุ กจฺฉุจุณฺณานิ ปาเปสิ,
เกฬึ กุรุมานา วิย อสฺสา สรีเรปิ โอกิริ. ตํขณญฺเว ตสฺสา
สรีรํ อุปฺปกฺกุปฺปกฺกํ คณฺฑาคณฺฑชาตํ อโหสิ. สา กณฺฑุวนฺตี
คนฺตฺวา สยเน นิปชฺชิ. ตตฺราปิสฺสา กจฺฉุจุณฺเณหิ ขาทิยมานาย
ขรตรา เวทนา อุปฺปชฺชิ. ตทา อคฺคมเหสี โรหิณี อโหสิ.
      สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา "โรหิณิ ตทา ตยา เจตํ
กมฺมํ กตํ, อปฺปมตฺตโกปิ หิ โกโธ วา อิสฺสา วา กาตุํ น
ยุตฺตรูปาเยวาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
             "โกธํ ชเห, วิปฺปชเหยฺย มานํ,
              สํโยชนํ สพฺพมติกฺกเมยฺย,
              ตํ นามรูปสฺมิมสชฺชมานํ,
              อกิญฺจนํ นานุตปนฺติ ทุกฺขาติ.
     ตตฺถ "โกธนฺติ: สพฺพาการํปิ โกธํ นววิธํปิ มานํ ชเหยฺย.
สํโยชนนฺติ: กามราคสํโยชนาทิกํ ทสวิธํปิ สพฺพํ สํโยชนํ
อติกฺกเมยฺย. อสชฺชมานนฺติ: อลคฺคมานํ. โย หิ "มม รูปํ, มม
เวทนาติอาทินา นเยน นามรูปํ คณฺหาติ, ตสฺมิญฺจ ภิชฺชมาเน
โสจติ วิหญฺติ; อยํ นามรูปสฺมึ สชฺชติ นาม; เอวํ อคฺคณฺหนฺโต
ปน น สชฺชติ นาม; ตํ ปุคฺคลํ เอวํ อสชฺชมานํ ราคาทีนํ
อภาเวน อกิญฺจนํ ทุกฺขา นาม นานุปตนฺตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. โรหิณีปิ
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตํขณํเยวสฺสา สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ
อโหสิ. สา ตโต จุตา ตาวตึสภวเน จตุนฺนํ เทวปุตฺตานํ สีมนฺตเร
นิพฺพตฺติตฺวา ปาสาทิกา รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ. จตฺตาโรปิ
เทวปุตฺตา ตํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนหา หุตฺวา "มม สีมาย อนฺโต
นิพฺพตฺตา, มม สีมาย อนฺโต นิพฺพตฺตาติ วิวทนฺตา สกฺกสฺส
เทวรญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา "เทว อิมํ โน นิสฺสาย อฏฺโฏ
อุปฺปนฺโน, ตํ วินิจฺฉินถาติ ๑- อาหํสุ. สกฺโกปิ ตํ โอโลเกตฺวาว
อุปฺปนฺนสิเนโห หุตฺวา เอวมาห "อิมาย โว ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย
กถํ จิตฺตานิ อุปฺปนฺนานีติ; อเถโก อาห "มม ตาว อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ
สงฺคามเภริ วิย สนฺนิสีทิตุํ นาสกฺขีติ. ทุติโย "มม จิตฺตํ ปพฺพตนที
วิย สีฆํ ปวตฺตติเยวาติ. ตติโย "มม อิมิสฺสา ทิฏฺกาลโต
ปฏฺาย กกฺกฏกสฺส วิย อกฺขีนิ นิกฺขมึสูติ. จตุตฺโถ "มม
จิตฺตํ เจติเย อุสฺสาปิตทฺธโช วิย นิจฺจลํ าตุํ นาสกฺขีติ. อถ เน
สกฺโก อาห "ตาตา ตุมฺหากํ ตาว จิตฺตานิ ปสยฺหรูปานิ; ๒-  อหํ
ปน อิมํ ลภนฺโต ชีวิสฺสามิ, อลภนฺตสฺส เม มรณํ ภวิสฺสตีติ.
เทวปุตฺตา "มหาราช ตุมฺหากํ มรเณน อตฺโถ นตฺถีติ ตํ สกฺกสฺส
วิสฺสชฺเชตฺวา ปกฺกมึสุ. สา สกฺกสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา.
"อสุกกีฬํ นาม คจฺฉามาติ วุตฺเต, สกฺโก ตสฺสา วจนํ ปฏิกฺขิปิตุํ
นาสกฺขิเยวาติ.
                   โรหิณีขตฺติยกญฺาวตฺถุ.
                    ---------------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปจฺฉินฺทถาติ. ม. วินิจฺฉถาติ.  ๒. สี. ยุ. ฑยฺหมานานิ.
                 ๒. อญฺตรภิกฺขุวตฺถุ. (๑๗๕)
     "โย เว อุปฺปติตํ โกธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา อคฺคาฬเว
เจติเย วิหรนฺโต อญฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
     สตฺถารา หิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เสนาสเน อนุญฺาเต
ราชคหเสฏฺิอาทีหิ เสนาสเนสุ การิยมาเนสุ เอโก อาฬวิโก ภิกฺขุ
อตฺตโน เสนาสนํ กโรนฺโต เอกํ  มนาปํ รุกฺขํ ทิสฺวา ฉินฺทิตุํ
อารภิ. ตตฺถ ปน นิพฺพตฺตา เอกา ตรุณปุตฺตา เทวตา ปุตฺตํ
องฺเกนาทาย ิตา ยาจิ "มา เม สามิ วิมานํ ฉินฺท, น
สกฺขิสฺสามิ ปุตฺตกํ อาทาย อนาวาสา วิจริตุนฺติ. โส "อหํ
อญฺตฺถ อีทิสํ รุกฺขํ น ลภิสฺสามีติ ตสฺสา วจนํ อนาทยิ. สา
"อิมํ ตาว ทารกํ โอโลเกตฺวา โอรมิสฺสตีติ ปุตฺตํ รุกฺขสาขาย
เปสิ. โสปิ ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตผรสุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ทารกสฺส
พาหุํ ฉินฺทิ. เทวตา อุปฺปนฺนพลวโกธา "ปหริตฺวา นํ มาเรสฺสามีติ
อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา เอวนฺตาว จินฺเตสิ "อยํ ภิกฺขุ สีลวา,
สจาหํ อิมํ มาเรสฺสามิ, นิรยคามินี ภวิสฺสามิ: เสสเทวตาปิ
อตฺตโน รุกฺขํ ฉินฺทนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา `อสุกเทวตาย เอวนฺนาม
มาริโต ภิกฺขูติ มํปิ ปมาณํ กตฺวา ภิกฺขู มาเรสฺสนฺตีติ; อยญฺจ
สสฺสามิโก [ภิกฺขุ], สามิกสฺเสว นํ กเถสฺสามีติ อุกฺขิตฺเต หตฺเถ
อปเนตฺวา โรทมานา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา "กึ เทวเตติ อาห. สา "ภนฺเต
ตุมฺหากเมว สาวเกน อิทํ นาม กตํ, อหํปิ ตํ มาเรตุกามา
หุตฺวา อิทํ นาม จินฺเตตฺวา อมาเรตฺวาว อิธาคตาติ สพฺพนฺตํ
ปวตฺตึ วิตฺถารโต อาโรเจสิ. สตฺถา ตํ สุตฺวา "สาธุ สาธุ
เทวเต, สาธุ เต กตํ เอวํ  อุปฺปนฺนํ โกธํ ภนฺตํ รถํ วิย
นิคฺคยฺหมานายาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
      "โย เว อุปฺปติตํ โกธํ      รถํ ภนฺตํว ธารเย,
       ตมหํ สารถึ พฺรูมิ,        รสฺมิคฺคาโห อิตโร ชโนติ.
     ตตฺถ "อุปฺปติตนฺติ: อุปฺปนฺนํ. รถํ ภนฺตํ วาติ: ยถา นาม
เฉโก สารถิ อติเวเคน ธาวนฺตํ รถํ นิคฺคณฺหิตฺวา ยถิจฺฉกํ
เปสิ; เอวํ โย ปุคฺคโล อุปฺปนฺนํ โกธํ ธารเย นิคฺคณฺหิตุํ
สกฺโกติ. ตมหนฺติ: ตํ อหํ สารถึ พฺรูมิ. อิตโร ชโนติ: อิตโร
ปน ราชอุปราชาทีนํ รถสารถิ ชโน รสฺมิคฺคาโห นาม โหติ น
อุตฺตมสารถีติ.
     เทสนาวสาเน เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ,
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
     เทวตา ปน โสตาปนฺนา หุตฺวาปิ โรทมานา อฏฺาสิ. อถ
นํ สตฺถา "กึ เทวเตติ ปุจฺฉิตฺวา, "ภนฺเต วิมานํ เม นฏฺ,
อิทานิ กึ กริสฺสามีติ วุตฺเต "อลํ เทวเต, มา จินฺตยิ, อหนฺเต
วิมานํ ทสฺสามีติ เชตวเน คนฺธกุฏิสมีเป ปุริมทิวเส จุตเทวตํ
เอกํ รุกฺขํ อปทิสนฺโต "อสุกสฺมึ โอกาเส อสุโก รุกฺโข วิวิตฺโต,
ตตฺถ อุปคจฺฉาติ อาห. สา ตตฺถ อุปคญฺฉิ. ตโต ปฏฺาย
"พุทฺธทตฺติยํ อิมิสฺสา วิมานนฺติ  มเหสกฺขา เทวตาปิ อาคนฺตฺวา
ตํ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ: สตฺถา ตํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา ภิกฺขูนํ
ภูตคามสิกฺขาปทํ ปญฺเปสีติ.
                     อญฺตรภิกฺขุวตฺถุ.
                    --------------
               ๓. อุตฺตราอุปาสิกาวตฺถุ. (๑๗๖)
     "อกฺโกเธน ชิเน โกธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อุตฺตราย เคเห กตภตฺตกิจฺโจ อุตฺตรํ อุปาสิกํ อารพฺภ
กเถสิ.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา: ราชคเห กิร สุมนเสฏฺึ นิสฺสาย
ปุณฺโณ นาม ทลิทฺโท ภตึ กตฺวา ชีวติ. "ตสฺส ภริยา จ
อุตฺตรา นาม จ ธีตาติ เทฺวเยว เคเห มานุสกา. อเถกทิวสํ
"สตฺตาหํ นกฺขตฺตํ กีฬิตพฺพนฺติ ราชคเห โฆสนํ กรึสุ. ตํ สุตฺวา
สุมนเสฏฺี ปาโตว อาคตํ ปุณฺณํ อามนฺเตตฺวา "ตาต อมฺหากํ
ปริชโน นกฺขตฺตํ กีฬิตุกาโม, ตฺวํ กึ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสสิ อุทาหุ
ภตึ กริสฺสสีติ อาห. "สามิ นกฺขตฺตกีฬนนฺนาม สธนานํ โหติ,
มม ปน เคเห สฺวาตนาย ยาคุตณฺฑุลํปิ นตฺถิ, กึ เม นกฺขตฺเตน,
โคเณ ลภนฺโต กสิตุํ คมิสฺสามีติ. "เตนหิ โคเณ คณฺหสฺสูติ.
โส พลวโคเณ จ นงฺคลญฺจ คเหตฺวา "ภทฺเท นาครา นกฺขตฺตํ
กีฬนฺติ, อหํ ทลิทฺทตาย ภตึ กาตุํ คมิสฺสามิ, มยฺหํปิ ตาว
อชฺช ทฺวิคุณํ นิวาปํ ปจิตฺวา ภตฺตํ อาหเรยฺยาสีติ ภริยํ วตฺวา
เขตฺตํ อคมาสิ.
     ตทา สารีปุตฺตตฺเถโร สตฺตาหํ นิโรธสมาปนฺโน ตํทิวสํ
วุฏฺาย "กสฺส นุ โข อชฺช มยา สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตีติ
โอโลเกนฺโต ปุณฺณํ อตฺตโน าณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺ
ทิสฺวา "สทฺโธ นุ โข เอส, สกฺขิสฺสติ วา เม สงฺคหํ กาตุนฺติ
โอโลเกนฺโต ตสฺส สทฺธภาวญฺจ สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถภาวญฺจ
ตปฺปจฺจยา จสฺส มหาสมฺปตฺติปฺปฏิลาภํ ตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย
ตสฺส กสนฏฺานํ คนฺตฺวา อาวาฏตีเร เอกํ คุมฺพํ โอโลเกนฺโต
อฏฺาสิ. ปุณฺโณ เถรํ ทิสฺวา กสึ เปตฺวา ปญฺจปฺปติฏฺิเตน
เถรํ วนฺทิตฺวา "ทนฺตกฏฺเน อตฺโถ ภวิสฺสตีติ ทนฺตกฏฺ กปฺปิยํ
กตฺวา อทาสิ. อถสฺส เถโร ปตฺตญฺจ ปริสฺสาวนญฺจ นีหริตฺวา
อทาสิ. โส "ปานีเยน อตฺโถ ภวิสฺสตีติ ตํ อาทาย ปานียํ
ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. เถโร จินฺเตสิ "อยํ ปเรสํ ปจฺฉิมเคเห
วสติ, สจสฺส เคหทฺวารํ คมิสฺสามิ, อิมสฺส ภริยา มํ ทฏฺุํ น
ลภิสฺสติ; ยาวสฺส ภตฺตํ อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชติ, ตาว อิเธว
ภวิสฺสามีติ. โส ตตฺเถว โถกํ วีตินาเมตฺวา ตสฺสา มคฺคารุฬฺหภาวํ
ตฺวา อนฺโตนคราภิมุโข ปายาสิ. สา อนฺตรามคฺเค เถรํ ทิสฺวา
จินฺเตสิ "อปฺเปกทาหํ เทยฺยธมฺเม สติ อยฺยํ น ปสฺสามิ,
อปฺเปกทา เม อยฺยํ ปสฺสนฺติยา เทยฺยธมฺโม น โหติ, อชฺช ปน
อยฺโย จ ทิฏฺโ, เทยฺยธมฺโม จายํ ๑- อตฺถิ, กริสฺสติ นุ โข เม
สงฺคหนฺติ. สา ภตฺตภาชนํ โอตาเรตฺวา เถรํ ปญฺจปฺปติฏฺิเตน
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต `อิทํ ลูขํ วา ปณีตํ  วาติ อจินฺเตตฺวา ทาสสฺส
โว สงฺคหํ กโรถาติ อาห. เถโร ปตฺตํ อุปนาเมตฺวา ตาย
เอเกน หตฺเถน ภาชนํ ธาเรตฺวา เอเกน หตฺเถน ภตฺตํ ททมานาย
อุปฑฺฒภตฺเต ทินฺเน "อลนฺติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. สา "ภนฺเต
เอโกว ปฏิวึโส น สกฺกา ทฺวิธา กาตุํ, ตุมฺหากํ ทาสสฺส
อิธโลกสงฺคหํ อกตฺวา ปรโลกสงฺคหํ กโรถ, นิรวเสสเมว
ทาตุกามามฺหีติ วตฺวา สพฺพํ เถรสฺส ปตฺเต ปติฏฺเปตฺวา ๒- "ตุมฺเหหิ
ทิฏฺธมฺมสฺเสว ภาคินี อสฺสนฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. เถโร "เอวํ
โหตูติ วตฺวา ิตโกว อนุโมทนํ กตฺวา เอกสฺมึ อุทกผาสุกฏฺาเน
นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ. สาปิ นิวตฺติตฺวา ตณฺฑุเล ปริเยสิตฺวา
ภตฺตํ ปจิ. ปุณฺโณปิ อฑฺฒกรีสมตฺตํ านํ กสิตฺวา ชิฆจฺฉํ สหิตุํ
อสกฺโกนฺโต โคเณ วิสฺสชฺเชตฺวา เอกํ รุกฺขจฺฉายํ ปวิสิตฺวา มคฺคํ
โอโลเกนฺโต นิสีทิ. อถสฺส ภริยา ภตฺตํ อาทาย คจฺฉมานา ตํ
ทิสฺวาว "เอส ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต มํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน:
สเจ  มํ `อติวิย เต จิรายิตนฺติ ตชฺเชตฺวา ปโตทยฏฺิยา ปหริสฺสติ,
มยา กตกมฺมํ นิรตฺถกํ ภวิสฺสติ, ปฏิกจฺเจวสฺส อาโรเจสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา เอวมาห "สามิ อชฺเชกทิวสํ จิตฺตํ ปสาเทหิ, มา
มยา กตกมฺมํ นิรตฺถกํ  อกาสิ; อหํ หิ ปาโตว เต ภตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑. จ. (?).  ๒. สี. ปติฏฺาเปตฺวา.
อาหรนฺตี อนฺตรามคฺเค ธมฺมเสนาปตึ ทิสฺวา ตว ภตฺตํ ตสฺส
ทตฺวา ปุน คนฺตฺวา ภตฺตํ ปจิตฺวา อาคตา, ปสาเทหิ สามิ
จิตฺตนฺติ. โส "กึ วเทสิ ภทฺเทติ ปุจฺฉิตฺวา ปุน ตมตฺถํ สุตฺวา
"ภทฺเท สาธุ วต เต กตํ มม ภตฺตํ อยฺยสฺส ททมานาย,
มยาปิสฺส อชฺช ปาโตว ทนฺตกฏฺญฺจ มุโขทกญฺจ ทินฺนนฺติ
ปสนฺนมานโส ตํ วจนํ อภินนฺทิตฺวา อุสฺสูเร ลทฺธภตฺตตาย
กิลนฺตกาโย ตสฺสา องฺเก สีสํ กตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. อถสฺส
ปาโตว กสิตฏฺานํ ปํสุจุณฺณํ อุปาทาย สพฺพํ รตฺตสุวณฺณํ
กณิการปุปฺผราสิ วิย โสภมานํ อฏฺาสิ. โส ปพุทฺโธ โอโลเกตฺวา
ภริยมาห "ภทฺเท เอตํ กสิตฏฺานํ สพฺพํ มม สุวณฺณํ หุตฺวา
ปญฺายติ, กินฺนุ โข เม อติอุสฺสูเร ลทฺธภตฺตตาย อกฺขีนิ
ภมนฺตีติ. [สาปิ] "มยฺหํปิ เอวเมว ปญฺายตีติ. โส อุฏฺาย
ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปิณฺฑํ คเหตฺวา นงฺคลสีเส ปหริตฺวา
สุวณฺณภาวํ ตฺวา "อโห อยฺยสฺส ธมฺมเสนาปติสฺส ทินฺนทาเนน
อชฺเชว วิปาโก ทสฺสิโต, น โข ปน สกฺกา เอตฺตกํ ธนํ
ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปริภุญฺชิตุนฺติ ภริยาย อาภตํ ภตฺตปาตึ สุวณฺณสฺส
ปูเรตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา รญฺา กโตกาโส ปวิสิตฺวา ราชานํ
อภิวาเทตฺวา, "กึ ตาตาติ วุตฺเต, "เทว อชฺช มยา กสิตฏฺานํ
สพฺพํ สุวณฺณภริตเมว หุตฺวา ิตํ, สุวณฺณํ อาหราเปตุํ วฏฺฏตีติ.
"โกสิ ตฺวนฺติ. "ปุณฺโณ นามาหนฺติ. "กึ ปน เต อชฺช กตนฺติ.
"ธมฺมเสนาปติสฺส เม อชฺช ปาโตว ทนฺตกฏฺญฺจ มุโขทกญฺจ
ทินฺนํ, ภริยายปิ เม มยฺหํ อาหรณภตฺตํ ตสฺเสว ทินฺนนฺติ. ตํ
สุตฺวา ราชา "อชฺเชว กิร โภ ธมฺมเสนาปติสฺส ทินฺนทาเนน
วิปาโก ทสฺสิโตติ วตฺวา "ตาต กึ กโรมีติ ปุจฺฉิ. "พหูนิ
สกฏสหสฺสานิ ปหิณิตฺวา สุวณฺณํ อาหราเปถาติ. ราชา สกฏานิ
ปหิณิ. ราชปุริเสสุ "รญฺโ สนฺตกนฺติ คณฺหนฺเตสุ คหิตคฺคหิตํ
มตฺติกาว โหติ. เต คนฺตฺวา รญฺโ อาโรเจตฺวา "ตุมฺเหหิ
`กินฺติ วตฺวา คหิตนฺติ ปุฏฺา "ตุมฺหากํ สนฺตกนฺติ อาหํสุ. "น
มยฺหํ [ตาตา] สนฺตกํ, คจฺฉถ, `ปุณฺณสฺส สนฺตกนฺติ วตฺวา
คณฺหถาติ. เต ตถา กรึสุ. คหิตคฺคหิตํ สุวณฺณเมว อโหสิ. ตํ
สพฺพํ อาหริตฺวา ราชงฺคเณ ราสึ อกํสุ. อสีติหตฺถุพฺเพโธ ราสิ
อโหสิ. ราชา นาคเร สนฺนิปาเตตฺวา "อิมสฺมึ นคเร อตฺถิ
กสฺสจิ เอตฺตกํ สุวณฺณนฺติ. "นตฺถิ เทวาติ. "กึ ปนสฺส ทาตุํ
วฏฺฏตีติ. "เสฏฺิจฺฉตฺตํ เทวาติ. ราชา "พหุธนเสฏฺี นาม
โหตูติ มหนฺเตน โภเคน สทฺธึ ตสฺส เสฏฺิจฺฉตฺตํ อทาสิ. อถ
นํ โส อาห "มยํ เทว เอตฺตกํ กาลํ ปรกุเล วสิมฺหา,
วสนฏฺานํ โน เทถาติ. "เตนหิ ปสฺส, ทกฺขิณโต เอส คุมฺโพ
ปญฺายติ, เอตํ หราเปตฺวา เคหํ กาเรหีติ ปุราณเสฏฺิสฺส
เคหฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ตสฺมึ าเน กติปาเหเนว เคหํ กาเรตฺวา
เคหปฺปเวสนมงฺคลญฺจ ฉตฺตมงฺคลญฺจ เอกโตว กโรนฺโต
สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ อทาสิ. อถสฺส
สตฺถา ทานานุโมทนํ กโรนฺโต อนุปุพฺพีกถํ กเถสิ. ธมฺมกถาวสาเน
"ปุณฺณเสฏฺี จ ภริยา จสฺส ธีตา จ อุตฺตราติ ตโยปิ ชนา
โสตาปนฺนา อเหสุํ.
     อปรภาเค ราชคหเสฏฺี ปุณฺณเสฏฺิโน ธีตรํ อตฺตโน
ปุตฺตสฺส วาเรสิ. โส "นาหํ ทสฺสามีติ วตฺวา, "มา เอวํ
กโรตุ, เอตฺตกํ กาลํ อมฺเห นิสฺสาย วสนฺเตเนว เต สมฺปตฺติ
ลทฺธา, เทตุ เม ปุตฺตสฺส ธีตรนฺติ วุตฺเต, "โส มิจฺฉาทิฏฺิโก,
มม ธีตา ตีหิ รตเนหิ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกติ, เนวสฺส ธีตรํ
ทสฺสามีติ อาห. อถ นํ พหู เสฏฺิคหปติกาทโย กุลปุตฺตา "มา
เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ ภินฺทิ, เทหิสฺส ธีตรนฺติ ยาจึสุ. โส เตสํ
วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อาสาฬฺหปุณฺณมายํ ธีตรํ อทาสิ. สา
ปติกุลํ คตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนึ วา อุปสงฺกมิตุํ
ทานํ วา ทาตุํ ธมฺมํ วา โสตุํ นาลตฺถ. เอวํ อฑฺฒติเยสุ
มาเสสุ วีติวตฺเตสุ สา สนฺติเก ิตํ ปริจาริกํ ปุจฺฉิ "อิทานิ
กิตฺตกํ อนฺโตวสฺสํ อวสิฏฺนฺติ. "อฑฺฒมาโส อยฺเยติ. สา ปิตุ
สาสนํ ปหิณิ "กสฺมา มํ เอวรูเป พนฺธนาคาเร ปกฺขิปึสุ? วรํ
มํ ลกฺขณาหตํ กตฺวา ปเรสํ ทาสึ สาเวตุํ, น เอวรูปสฺส
มิจฺฉาทิฏฺิกกุลสฺส ทาตุํ [วรํ], อาคตกาลโต ปฏฺาย
ภิกฺขุทสฺสนาทีสุ เอกํปิ ปุญฺ กาตุํ น ลภามีติ. อถสฺสา ปิตา
"ทุกฺขิตา วต เม ธีตาติ อนตฺตมนตํ ปเวเทตฺวา ปญฺจทส
กหาปณสหสฺสานิ เปเสสิ "อิมสฺมึ นคเร สิริมา นาม คณิกา
อตฺถิ, `เทวสิกํ สหสฺสํ คณฺหาติ อิเมหิ กหาปเณหิ ตํ อาเนตฺวา
สามิกสฺส ปทปริจาริกํ กตฺวา สยํ ปุญฺานิ กโรตูติ. สา
สิริมํ ปกฺโกสาเปตฺวา "สหายิเก อิเม กหาปเณ คเหตฺวา อิมํ
อฑฺฒมาสํ ตว สหายกํ ปริจราหีติ อาห. สา "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ.
สา ตํ อาทาย สามิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, เตน สิริมํ ทิสฺวา
"กิมิทนฺติ วุตฺเต, "สามิ อิมํ อฑฺฒมาสํ มม สหายิกา ตุมฺเห
ปริจรตุ, อหํ ปน อิมํ อฑฺฒมาสํ ทานญฺเจว ทาตุกามา ธมฺมญฺจ
โสตุกามาติ อาห. โส ตํ อภิรูปํ [อิตฺถึ] ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห
"สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ. อุตฺตราปิ โข พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ
นิมนฺเตตฺวา "ภนฺเต อิมํ อฑฺฒมาสํ อญฺตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว
ภิกฺขา คเหตพฺพาติ สตฺถุ ปฏิญฺ คเหตฺวา "อิโตทานิ ปฏฺาย
ยาว มหาปวารณา, ตาว สตฺถารํ อุปฏฺาตุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ
ลภิสฺสามีติ ตุฏฺมานสา "เอวํ ยาคุํ ปจถ, เอวํ ปูเว ปจถาติ
มหานเส สพฺพกิจฺจานิ สํวิทหนฺตี วิจรติ. อถสฺสา สามิโก "เสฺว
ปวารณา ภวิสฺสตีติ มหานสาภิมุโข วาตปาเน ตฺวา "กินฺนุ
โข กโรนฺตี สา อนฺธพาลา วิจรตีติ โอโลเกนฺโต ตํ เสฏฺิธีตรํ
เสทกิลินฺนํ ฉาริกาย โอกิณฺณํ องฺคารมสิมกฺขิตํ ตถา สํวิทหิตฺวา
วิจรมานํ ทิสฺวา "อโห อนฺธพาลา เอวรูเป าเน อิมํ
สิริสมฺปตฺตึ นานุโภติ, `มุณฺฑกสมเณ อุปฏฺหิสฺสามีติ ตุฏฺจิตฺตา
วิจรตีติ หสิตฺวา อปคญฺฉิ. ตสฺมึ อปคเต ตสฺส สนฺติเก ิตา
สิริมา "กินฺนุ โข โอโลเกตฺวา เอส หสีติ เตเนว วาตปาเนน
โอโลเกนฺตี อุตฺตรํ ทิสฺวา "อิมํ โอโลเกตฺวา อิมินา หสิตํ,
อทฺธา อิมสฺส เอตาย สทฺธึ สนฺถโว อตฺถีติ จินฺเตสิ. สา กิร
อฑฺฒมาสํ ตสฺมึ เคเห พาหิรกอิตฺถี หุตฺวา วสมานาปิ ตํ
สมฺปตฺตึ อนุภวมานา อตฺตโน พาหิรกอิตฺถีภาวํ อชานิตฺวา "อหํ
ฆรสามินีติ สญฺมกาสิ. สา อุตฺตราย อาฆาตํ พนฺธิตฺวา
"ทุกฺขมสฺสา อุปฺปาเทสฺสามีติ ปาสาทา โอรุยฺห มหานสํ ปวิสิตฺวา
ปูวปจนฏฺาเน ปกฺกุฏฺิตํ สปฺปึ กฏจฺฉุนา อาทาย อุตฺตราภิมุขี ๑-
ปายาสิ. อุตฺตรา ตํ อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา "มม สหายิกาย มยฺหํ
มหาอุปกาโร กโต; จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, พฺรหฺมโลโก อตินีโจ,
มม ปน สหายิกาย คุโณว มหนฺโต; อหญฺหิ เอตํ นิสฺสาย
ทานญฺจ ทาตุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ ลภึ; สเจ มม เอติสฺสา อุปริ
โกโธ อตฺถิ, อิทํ สปฺปิ มํ ฑหตุ; สเจ นตฺถิ, มา ฑหตูติ
ตํ เมตฺตาย ผริ. ตาย ตสฺสา มตฺถเก อาสิตฺตํ ปกฺกุฏฺิตสปฺปิ
สีตุทกํ วิย อโหสิ. อถ นํ "อิทํ สีตลํ ภวิสฺสตีติ ปุน กฏจฺฉุํ
ปูเรตฺวา อาทาย อาคจฺฉนฺตึ อุตฺตราย ทาสิโย ทิสฺวา "อเปหิ
ทุพฺพินีเต, น ตฺวํ อมฺหากํ อยฺยาย อุปริ ปกฺกุฏฺิตํ สปฺปึ
อาสิญฺจิตุํ อนุจฺฉวิกาติ สนฺตชฺเชนฺติโย อิโต จิโต จ อุฏฺาย
หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํ. อุตฺตรา ตา
วาเรตุํ นาสกฺขิ, อถสฺสา อุปริ ิตา สพฺพา ทาสิโย ปฏิพาหิตฺวา
"กิสฺส เต เอวรูปํ ภาริยํ กมฺมํ กตนฺติ สิริมํ โอวทิตฺวา
อุณฺโหทเกน นหาเปตฺวา สตปากเตเลน อพฺภญฺชิ. ตสฺมึ ขเณ
@เชิงอรรถ: ๑. "อุตฺตราภิมุขินีติ ยุตฺตตรํ . ว.
สา อตฺตโน พาหิริตฺถีภาวํ ตฺวา จินฺเตสิ "มยา ภาริยํ กมฺมํ
กตํ สามิกสฺส หสิตมตฺตการณา อิมิสฺสา อุปริ ปกฺกุฏฺิตํ สปฺปึ
อาสิญฺจนฺติยา, อยํ `คณฺหถ นนฺติ ทาสิโย น อาณาเปตฺวา มํ
วิเหนกาเลปิ สพฺพา ทาสิโย ปฏิพาหิตฺวา มยฺหํ กตฺตพฺพเมว
อกาสิ; สจาหํ อิมํ น ขมาเปสฺสามิ, มุทฺธา เม สตฺตธา
ผเลยฺยาติ ตสฺสา ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา "อยฺเย ชมาหิ เมติ
อาห. "อหํ สปีติกา ธีตา ปิตริ ขมนฺเต ขมิสฺสามีติ. "โหตุ
อยฺเย, ปิตรํปิ เต ปุณฺณเสฏฺึ ขมาเปสฺสามีติ. "ปุณฺโณ มม
วฏฺเฏ ชนกปิตา, วิวฏฺเฏ ชนกปิตริ ขมนฺเต ปนาหํ ขมิสฺสามีติ.
"โก ปน เต วิวฏฺเฏ ชนกปิตาติ. "สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. "มยฺหํ
เตน สทฺธึ วิสฺสาโส นตฺถีติ. "อหํ กริสฺสามิ, ๑- สตฺถา เสฺว
ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย อิธาคมิสฺสติ; ตฺวํ ยถาลทฺธํ สกฺการํ คเหตฺวา
อิเธว อาคนฺตฺวา ตํ ขมาเปหีติ. สา "สาธุ อยฺเยติ อุฏฺาย
อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ปญฺจสตา ปริวาริตฺถิโย อาณาเปตฺวา
นานาวิธานิ ขาทนียานิ เจว สูเปยฺยานิ จ สมฺปาเทตฺวา ปุนทิวเส
ตํ สกฺการํ อาทาย อุตฺตราย เคหํ อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปตุํ อวิสหนฺตี อฏฺาสิ. ตํ สฺพฺพํ
คเหตฺวา อุตฺตรา สํวิทหิ. สิริมา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สทฺธึ ปริวาเรน
สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิ. อถ  นํ สตฺถา ปุจฺฉิ "โก เต อปราโธติ.
"ภนฺเต มยา หีโย อิทนฺนาม กตํ, อถ เม สหายิกา มํ
วิเหยมานา ทาสิโย นิวาเรตฺวา มยฺหํ อุปการเมว อกาสิ,
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ "ยถาติ ปเทน ภวิตพฺพํ.
สาหํ อิมิสฺสา คุณํ ชานิตฺวา อิมํ ขมาเปสึ, อถ มํ เอสา
`ตุมฺเหสุ ขมนฺเตสุ ขมิสฺสามีติ อาหาติ. "เอวํ กิร อุตฺตเรติ.
"อาม ภนฺเต, หีโย สีเส เม สหายิกาย ปกฺกุฏฺิตสปฺปิ
อาสิตฺตนฺติ. "อถ ตยา กึ จินฺติตนฺติ. "จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ,
พฺรหฺมโลโก อตินีโจ, มม สหายิกาย คุโณว มหนฺโต;
อหญฺหิ เอตํ นิสฺสาย ทานญฺจ ทาตุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ อลตฺถํ;
สเจ เม อิมิสฺสา อุปริ โกโธ อตฺถิ, อิทํ มํ ฑหตุ, โน เจ,
มา ฑหตูติ เอวํ จินฺเตตฺวา อิมํ เมตฺตาย ผรึ ภนฺเตติ. สตฺถา
"สาธุ สาธุ อุตฺตเร, เอวํ โกธํ ชินิตุํ วฏฺฏติ; โกโธ หิ นาม
อกฺโกเธน, อกฺโกสกปริภาสโก อนกฺโกสเนน อปริภาสเนน,
ถทฺธมจฺฉรี อตฺตโน สนฺตกสฺส ทาเนน ชินิตพฺโพ, มุสาวาที
สจฺจวจเนน ชินิตพฺโพติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
      "อกฺโกเธน ชิเน โกธํ,     อสาธุํ สาธุนา ชิเน,
       ชิเน กทริยํ ทาเนน,      สจฺเจนาลิกวาทินนฺติ.
     ตตฺถ "อกฺโกเธนาติ: โกธโน หิ ปุคฺคโล อกฺโกเธน
หุตฺวา ชินิตพฺโพ. อสาธุ อภทฺทโก ภทฺทเกน หุตฺวา, กทริโย
ถทฺธมจฺฉรี อตฺตโน สนฺตกสฺส จาคจิตฺเตน, อลิกวาที สจฺจวจเนน
ชินิตพฺโพ; ตสฺมา เอวมาห "อกฺโกเธน ชิเน โกธํ ฯเปฯ
สจฺเจนาลิกวาทินนฺติ.
     เทสนาวสาเน สิริมา สทฺธึ ปญฺจสตาหิ อิตฺถีหิ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺหีติ.
                    อุตฺตราอุปาสิกาวตฺถุ.
                     -------------
             ๔. โมคฺคลฺลานตฺเถรปญฺหวตฺถุ. (๑๗๗)
     "สจฺจํ ภเณติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกสฺมึ หิ สมเย เถโร เทวจาริกํ คนฺตฺวา มเหสกฺขาย
เทวธีตาย วิมานทฺวาเร ตฺวา ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคนฺตฺวา
วนฺทิตฺวา ิตํ เอวมาห "เทวธีเต มหตี เต สมฺปตฺติ, กึ กมฺมํ
กตฺวา ลทฺธาติ. "มา มํ ภนฺเต ปุจฺฉถาติ. เทวธีตา กิร อตฺตโน
ปริตฺตกมฺเมน ลชฺชมานา เอวํ วทติ. สา ปน เถเรน "กเถหิเยวาติ
วุจฺจมานา อาห "ภนฺเต มยา เนว ทานํ ทินฺนํ, น ปูชา กตา, น
ธมฺโม สุโต; เกวลํ สจฺจมตฺตํ รกฺขิตนฺติ. เถโร อญฺานิปิ
วิมานทฺวารานิ คนฺตฺวา อาคตาคตา อปราปิ เทวธีตโร ปุจฺฉิ.
ตาสุปิ ตเถว นิคูหิตฺวา เถรํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺตีสุ เอกา
ตาว อาห "ภนฺเต มยา ทานาทีสุ กตํ นาม นตฺถิ, อหํ ปน
กสฺสปพุทฺธกาเล ปรสฺส ทาสี อโหสึ. ตสฺสา เม สามิโก
อติวิย จณฺโฑ ผรุโส คหิตคฺคหิเตเนว กฏฺเน วา กลิงฺคเรน
วา สีสํ ภินฺทติ, สาหํ อุปฺปนฺเน โกเป `เอส ตว สามิโก
ลกฺขณาหตํ วา ตํ กาตุํ นาสาทีนิ วา เต ฉินฺทิตุํ อิสฺสโร,
มา กุชฺฌีติ อตฺตานเมว ปริภาสิตฺวา โกปํ นาม นากาสึ; เตน
เม อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธาติ. อปรา อาห "อหํ ภนฺเต อุจฺฉุกฺเขตฺตํ
รกฺขมานา เอกสฺส ภิกฺขุโน เอกํ อุจฺฉุยฏฺึ อทาสึ; อปรา
`เอกํ ติมฺพรุสกํ อทาสึ; อปรา `เอกํ เอลาฬุกํ อทาสึ; อปรา
`เอกํ ผารุสกํ อทาสึ; อปรา `เอกํ มูลกมุฏฺึ อทาสึ; อปรา
`เอกํ นิมฺพมุฏฺึ อทาสินฺติ อาทินา นเยน อตฺตนา อตฺตนา กตํ
ปริตฺตกํ ทานํ อาโรเจตฺวา "อิมินา การเณน อมฺเหหิ อยํ
สมฺปตฺติ ลทฺธาติ อาหํสุ. เถโร ตาหิ กตกมฺมํ สุตฺวา สคฺคโต
โอตริตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "สกฺกา นุ โข ภนฺเต
สจฺจกถนมตฺเตน โกปนิพฺพาปนมตฺเตน อติปริตฺตเกน ติมฺพรุสกาทิ-
ทานมตฺเตน ทิพฺพสมฺปตฺตึ ลทฺธุนฺติ. "กสฺมา มํ โมคฺคลฺลาน
ปุจฺฉสิ? นนุ เต เทวธีตาหิ อยมตฺโถ กถิโตติ. "อาม ภนฺเต,
ลพฺภติ มญฺเ เอตฺตเกน ทิพฺพสมฺปตฺตีติ. อถ นํ สตฺถา
"โมคฺคลฺลาน สจฺจมตฺตํ กเถตฺวาปิ โกปมตฺตํ ชหิตฺวาปิ ปริตฺตกํ
ทานํ ทตฺวาปิ เทวโลกํ คจฺฉติเยวาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
      "สจฺจํ ภเณ, น กุชฺเฌยฺย,     ทชฺชา อปฺปํปิ ยาจิโต,
       เอเตหิ ตีหิ าเนหิ         คจฺเฉ เทวาน สนฺติเกติ.
     ตตฺถ "สจฺจํ ภเณติ: สจฺจํ ทีเปยฺย  โวหเรยฺย, สจฺเจ
ปติฏฺเหยฺยาติ อตฺโถ. น กุชฺเฌยฺยาติ: ปรสฺส น กุชฺเฌยฺย.
ยาจิโตติ: ยาจกา นาม สีลวนฺโต ปพฺพชิตา. เต หิ กิญฺจาปิ
"เทถาติ อยาจิตฺวาว ฆรทฺวาเร ติฏฺนฺติ, อตฺถโต ปน ยาจนฺติเยว
นาม; เอวํ สีลวนฺเตหิ ยาจิโต อปฺปสฺมึปิ เทยฺยธมฺเม วิชฺชมาเน
อปฺปมตฺตกมฺปิ ทเทยฺย. เอเตหิ ตีหีติ: เอเตสุ เอเกนาปิ การเณน
เทวโลกํ คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                  โมคฺคลฺลานตฺเถรปญฺหวตฺถุ.
                   ----------------
                ๕. ภิกฺขูหิปุฏปญฺหวตฺถุ. (๑๗๘)
     "อหึสกา เยติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาเกตํ นิสฺสาย
อญฺชนวเน วิหรนฺโต ภิกฺขูหิ ปุฏฺปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
     ภควโต กิร ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส สาเกตํ ปิณฺฑาย ปวิสนกาเล
เอโก สาเกตวาสี มหลฺลกพฺราหฺมโณ นครโต นิกฺขมนฺโต
อนฺตรทฺวาเร ทสพลํ ทิสฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ
คเหตฺวา "ตาต นนุ นาม ปุตฺเตหิ ชิณฺณกาเล มาตาปิตโร
ปฏิชคฺคิตพฺพา; กสฺมา เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ อตฺตานํ น
ทสฺเสสิ? มยา ตาว ทิฏฺโสิ, มาตรํปิ ปสฺสิตุํ เอหีติ สตฺถารํ
คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ อคมาสิ. สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา ปญฺตฺเต
อาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. พฺราหฺมณีปิ อาคนฺตฺวา สตฺถุ
ปาเทสุ นิปติตฺวา "ตาต เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสิ? นนุ นาม
มาตาปิตโร มหลฺลกกาเล อุปฏฺาตพฺพาติ วตฺวา ปุตฺตธีตโร
"เอถ, ภาตรํ วนฺทถาติ วนฺทาเปสิ. เต อุโภปิ ตุฏฺมานสา
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา "ภนฺเต อิเธว นิพทฺธํ ภิกฺขํ
คณฺหถาติ วตฺวา, "พุทฺธา นาม เอกฏฺาเนเยว นิพทฺธํ ภิกฺขํ น
คณฺหนฺตีติ วุตฺเต, "เตนหิ ภนฺเต เย โว นิมนฺเตตุํ อาคจฺฉนฺติ,
เต อมฺหากํ สนฺติเก ปหิเณยฺยาถาติ อาหํสุ. สตฺถา ตโต ปฏฺาย
นิมนฺเตตุํ อาคเต "คนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส อาโรเจถาติ เปเสสิ.
เต คนฺตฺวา "มยํ สฺวาตนาย สตฺถารํ นิมนฺเตมาติ พฺราหฺมณํ
วทนฺติ. พฺราหฺมโณ ปุนทิวเส อตฺตโน เคหโต ภตฺตภาชนสูเปยฺย-
ภาชนานิ อาทาย สตฺถุ นิสีทนฏฺานํ คจฺฉติ. อญฺตฺถ ปน
นิมนฺตเน อสติ สตฺถา พฺราหฺมณสฺเสว เคเห ภตฺตกิจฺจํ กโรติ.
เต อุโภปิ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ นิจฺจกาลํ ตถาคตสฺส เทนฺตา
ธมฺมกถํ สุณนฺตา อนาคามิผลํ ปาปุณึสุ.
     ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ "อาวุโส อสุโก นาม
พฺราหฺมโณ `ตถาคตสฺส สุทฺโธทโน ปิตา, มหามายา มาตาติ
ชานาติ, ชานนฺโตว สทฺธึ พฺราหฺมณิยา ตถาคตํ `อมฺหากํ
ปุตฺโตติ วทติ, สตฺถาปิ ตเถว อธิวาเสสิ; กินฺนุโข การณนฺติ.
สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว อุโภปิ เต อตฺตโน ปุตฺตเมว
`ปุตฺโตติ วทนฺตีติ วตฺวา อตีตํ อาหริ ๑- "ภิกฺขเว อยํ พฺราหฺมโณ
อตีเต นิรนฺตรํ ปญฺจ ชาติสตานิ มยฺหํ ปิตา อโหสิ, ปญฺจ
ชาติสตานิ จุลฺลปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหาปิตา; สาปิ พฺราหฺมณี
นิรนฺตรเมว ปญฺจ ชาติสตานิ มยฺหํ มาตา อโหสิ, ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑. อาหริตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยาปเทน ภวิตพฺพํ.
ชาติสตานิ จุลฺลมาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหามาตา; เอวาหํ
ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ สํวฑฺโฒ, ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ
พฺราหฺมณิยา หตฺเถ สํวฑฺโฒติ ตีณิ ชาติสหสฺสานิ เตสํ ปุตฺตภาวํ
ทสฺเสตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
       "ยสฺมึ มโน นิวีสติ,     จิตฺตญฺจาปิ ปสีทติ,
        อทิฏฺปุพฺพเก โปเส    กามํ ตสฺมึปิ วิสฺสเส.
        ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน    ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา
        เอวนฺตํ ชายเต เปมํ   อุปฺปลํว ยโถทเกติ.
     สตฺถา เตมาสเมว ตํ กุลํ นิสฺสาย วิหาสิ. เต อุโภปิ
อรหตฺตํ สจฺฉิกตฺวา ปรินิพฺพายึสุ. อถ เนสํ มหาสกฺการํ กตฺวา
อุโภปิ เอกกูฏาคารเมว อาโรเปตฺวา นีหรึสุ. สตฺถาปิ ปญฺจสต-
ภิกฺขุปริวาโร เตหิ สทฺธึเยว อาฬาหนํ อคมาสิ. "พุทฺธานํ กิร
มาตาปิตโร กาลกตาติ มหาชโน นิกฺขมิ. สตฺถา อาฬาหนสมีเป
เอกํ สาลํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสิ. มนุสฺสา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
เอกมนฺเต ตฺวา "ภนฺเต `มาตาปิตโร โว กาลกตาติ มา
จินฺตยิตฺถาติ สตฺถารา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺติ. สตฺถา เต
"มา เอวํ อวจุตฺถาติ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวาว ปริสาย อชฺฌาสยํ
โอโลเกตฺวา ตํขณานุรูปํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
      "อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ,    โอรํ วสฺสสตาปิ มียติ,
       โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ,  อถโข โส ชรสาปิ มียตีติ
อิทํ ชราสุตฺตํ ๑- กเถสิ. เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ
ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ภิกฺขู พฺราหฺมณสฺส จ พฺราหฺมณิยา จ
ปรินิพฺพุตภาวํ อชานนฺตา "ภนฺเต เตสํ โก อภิสมฺปราโยติ
ปุจฺฉึสุ. สตฺถา "ภิกฺขเว เอวรูปานํ อเสขมุนีนํ อภิสมฺปราโย
นาม นตฺถิ, เอวรูปา หิ อจฺจุตํ อมตํ มหานิพฺพานเมว ปาปุณนฺตีติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
     "อหึสกา เย มุนโย      นิจฺจํ กาเยน สํวุตา,
      เต ยนฺติ อจฺจุตํ านํ,   ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเรติ.
     ตตฺถ "มุนโยติ: โมเนยฺยปฺปฏิปทาย มคฺคผลปฺปตฺตา
อเสขมุนโย. กาเยนาติ: เทสนามตฺตเมเวตํ. ตีหิปิ ทฺวาเรหิ สํวุตาติ
อตฺโถ. อจฺจุตนฺติ: สสฺสตํ. านนฺติ: อกุปฺปฏฺานํ ธุวฏฺานํ.
ยตฺถาติ: ยสฺมึ คนฺตฺวา น โสจนฺติ น วิหญฺนฺติ, ตํ นิพฺพานฏฺานํ
คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    ภิกฺขูหิปุฏฺปญฺหวตฺถุ.
                      -----------
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. สุ. ๒๕/๔๒.
                  ๖. ปุณฺณทาสีวตฺถุ. (๑๗๙)
     "สทา ชาครมานานนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ
ปพฺพเต วิหรนฺโต ปุณฺณํ นาม ราชคหเสฏฺิโน ทาสึ อารพฺภ
กเถสิ.
     ตสฺสา กิร เอกทิวสํ โกฏฺฏนตฺถาย พหู วีหี อทาสิ. สา
รตฺตึ ปทีปํ ชาเลตฺวา วีหี โกฏฺเฏนฺตี วิสฺสมนตฺถาย เสทตินฺเตน
คตฺเตน พหิ วาเต อฏฺาสิ. ตสฺมึ สมเย ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต
ภิกฺขูนํ เสนาสนปฺปญฺาปโก โหติ. โส ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน
อตฺตโน เสนาสนํ คจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ องฺคุลึ ชาเลตฺวา ปุรโต
ปุรโต มคฺคเทสนตฺถาย คจฺฉนฺเต ภิกฺขู นิมฺมินิ. ปุณฺณา
เตนาโลเกน ปพฺพเต วิจรนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา "อหํ ตาว อตฺตโน
ทุกฺเขน อุปทฺทุตา อิมายปิ เวลาย ๑- นิทฺทํ น อุเปมิ, ภทนฺตา
กึการณา น นิทฺทายนฺตีติ จินฺเตตฺวา "อทฺธา เอตฺถ กสฺสจิ
ภิกฺขุโน อผาสุกํ วา ภวิสฺสติ, ทีฆชาติเกน วา อุปทฺทโว
ภวิสฺสตีติ สญฺ กตฺวา ปาโตว กุณฺฑกํ อาทาย อุทเกน
เตเมตฺวา หตฺถตเล ปูวํ กตฺวา องฺคาเรสุ ปจิตฺวา อุจฺฉงฺเค
กตฺวา "ติตฺถมคฺเค ขาทิสฺสามีติ ฆฏํ อาทาย ติตฺถาภิมุขี ๒-
ปายาสิ. สตฺถาปิ คามํ ปวิสิตุํ ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สา
สตฺถารํ ทิสฺวา [จินฺเตสิ] "อญฺเสุ ทิวเสสุ สตฺถริ ทิฏฺเปิ
@เชิงอรรถ: ๑. อิมิสฺสํปิ เวลายนฺติ ยุตฺตปเทน ภวิตพฺพํ.
@๒. ติตฺถาภิมุขินีติ ภวิตพฺพํ . ว.
มม เทยฺยธมฺโม น โหติ, เทยฺยธมฺเม สติ สตฺถารํ น ปสฺสามิ;
อิทานิ ปน เม เทยฺยธมฺโม จ อตฺถิ, สตฺถา จ สมฺมุขีภูโต;
สเจ `ลูขํ วา ปณีตํ วาติ อจินฺเตตฺวา คณฺเหยฺย, ทเทยฺยาหํ
อิมํ ปูวนฺติ จินฺเตตฺวา ฆฏํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต อิมํ ลูขํ ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺตา มม สงฺคหํ
กโรถาติ อาห. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกตฺวา เตน นีหริตฺวา
ทินฺนํ มหาราชทตฺติยํ ปตฺตํ อุปนาเมตฺวา ปูวํ คณฺหิ. ปุณฺณาปิ
ตํ สตฺถุ ปตฺเต ปติฏฺเปตฺวา ปญฺจปฺปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต ตุมฺเหหิ ทิฏฺธมฺโมเยว เม สมิชฺฌตูติ อาห. สตฺถา
"เอวํ โหตูติ ิตโกว อนุโมทนํ อกาสิ. ปุณฺณาปิ จินฺเตสิ
"กิญฺจาปิ เม สตฺถา สงฺคหํ กโรนฺโต ปูวํ คณฺหิ, น ปน ตํ
ขาทิสฺสติ; อทฺธา ปุรโต กากสฺส วา สุนขสฺส วา ทตฺวา
รญฺโ วา มหามตฺตสฺส วา เคหํ คนฺตฺวา ปณีตโภชนํ ภุญฺชิสฺสตีติ.
สตฺถาปิ "กินฺนุ โข เอสา จินฺเตสีติ ตสฺสา จิตฺตวารํ ตฺวา
อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกตฺวา นิสีทนาการํ ทสฺเสสิ. เถโร จีวรํ
ปญฺาเปตฺวา อทาสิ. สตฺถา พหินคเรเยว นิสีทิตฺวา  ภตฺตกิจฺจมกาสิ.
เทวตา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ เทวมนุสฺสานํ อุปกปฺปนกํ โอชํ มธุปฏลํ
วิย ปีเฬตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ. ปุณฺณา จ โอโลเกนฺตี อฏฺาสิ.
ภตฺตกิจฺจาวสาเน เถโร อุทกํ อทาสิ. สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ
ปุณฺณํ อามนฺเตตฺวา "กสฺมา ตฺวํ ปุณฺเณ มม สาวเก ปริภวีติ
อาห. "น ปริภวามิ ภนฺเตติ. "อถ ตยา มม สาวเก โอโลเกตฺวา
กึ กถิตนฺติ. "อหํ ตาว อิมินา ทุกฺขุปทฺทเวน นิทฺทํ น อุเปมิ,
ภทนฺตา กิมตฺถํ นิทฺทํ น อุเปนฺติ, อทฺธา กสฺสจิ อผาสุกํ
วา ภวิสฺสติ, ทีฆชาติเกน วา อุปทฺทโว ภวิสฺสตีติ เอตฺตกํ
ภนฺเต มยา จินฺติตนฺติ. สตฺถา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา "ปุณฺเณ ตฺวํ
ตาว อตฺตโน ทุกฺขุปทฺทเวน น นิทฺทายสิ, มม ปน สาวกา
สทา ชาคริยํ อนุยุตฺตตาย น นิทฺทายนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "สทา ชาครมานานํ       อโหรตฺตานุสิกฺขินํ
        นิพฺพานํ อธิมุตฺตานํ       อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวาติ.
     ตตฺถ "อโหรตฺตานุสิกฺขินนฺติ: ทิวา จ รตฺติญฺจ ติสฺโส
สิกฺขา สิกฺขมานานํ. นิพฺพานํ อธิมุตฺตานนฺติ: นิพฺพานชฺฌาสยานํ.
อตฺถํ คจฺฉนฺตีติ: เอวรูปานํ สพฺเพปิ อาสวา อตฺถํ วินาสํ
นตฺถิภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน ยถาิตาว ปุณฺณา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสิ.
     สตฺถา กุณฺฑกองฺคารปูเวน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ อคมาสิ.
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ "ทุกฺกรํ อาวุโส สมฺมาสมฺพุทฺเธน
กตํ ปุณฺณาย ทินฺเนน กุณฺฑกองฺคารปูเวน ภตฺตกิจฺจํ
กโรนฺเตนาติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ
กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น
ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มยา อิมาย ทินฺนํ กุณฺฑกํ
ปริภุตฺตเมวาติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา
      "ภุตฺวา ติณปริฆาสํ         ภุตฺวา อาจามกุณฺฑกํ
       เอตนฺเต โภชนํ อาสิ      กสฺมาทานิ น ภุญฺชสิ?
       ยตฺถ โปสํ น ชานนฺติ      ชาติยา วินเยน วา,
       พหุ ๑- ตตฺถ มหาพฺรหฺเม   อปิ อาจามกุณฺฑกํ,
       ตฺวญฺจ โข มํ ปชานาสิ     `ยทิสายํ หยุตฺตโม'
       ชานนฺโต ชานมาคมฺม      น เต ภกฺขามิ กุณฺฑกนฺติ
อิมํ กุณฺฑกสินฺธวโปตกชาตกํ ๒- วิตฺถาเรตฺวา กเถสีติ.
                      ปุณฺณทาสีวตฺถุ.
                       ---------
                 ๗. อตุลอุปาสกวตฺถุ. (๑๘๐)
     "โปราณเมตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อตุลนฺนาม อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส หิ สาวตฺถีวาสี อุปาสโก ปญฺจสตอุปาสกปริวาโร
เอกทิวสํ เต อุปาสเก อาทาย ธมฺมสฺสวนตฺถาย วิหารํ คนฺตฺวา
เรวตตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสตุกาโม หุตฺวา เรวตตฺเถรํ
วนฺทิตฺวา นิสีทิ. โส ปนายสฺมา ปฏิสลฺลานาราโม สีโห วิย
เอกจโร; ตสฺมา เตน สทฺธึ น กิญฺจิ กเถสิ. โส "อยํ เถโร น
กิญฺจิ กเถสีติ กุทฺโธ อุฏฺาย สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยํ ปหุนฺติ ทิสฺสติ.   ๒. ขุ. ชา. ๒๗/๑๐๐ ตทฏฺกถา. ๔/๒๓.
เอกมนฺตํ ิโต, เถเรน "เกนตฺเถน อาคตตฺถาติ วุตฺเต, "ภนฺเต
อหํ อิเม อุปาสเก อาทาย ธมฺมสฺสวนตฺถาย เรวตตฺเถรํ อุปสงฺกมึ,
ตสฺส เม เถโร น กิญฺจิ กเถสิ, โสหํ ตสฺส กุชฺฌิตฺวา อิธาคโต;
ธมฺมํ เม กเถถาติ อาห. อถ เถโร "เตนหิ อุปาสกา นิสีทถาติ
พหุกํ กตฺวา อภิธมฺมกถํ กเถสิ. อุปาสโก "อภิธมฺมกถา นาม
อติสณฺหา อติสุขุมา, เถโร พหุํ อภิธมฺมเมว กเถสิ, อมฺหากํ
อิมินา โก อตฺโถติ กุชฺฌิตฺวา ปริสํ อาทาย อานนฺทตฺเถรสฺส
สนฺติกํ อคมาสิ; เถเรนาปิ "กึ อุปาสกาติ วุตฺเต, "ภนฺเต มยํ
ธมฺมสฺสวนตฺถาย เรวตตฺเถรํ อุปสงฺกมิมฺหา, ตสฺส สนฺติเก
อลฺลาปสลฺลาปมตฺตํปิ อลภิตฺวา กุทฺธา สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ
อาคมิมฺหา, ๑- โสปิ โน อติสณฺหํ พหุํ อภิธมฺมเมว กเถสิ, `อิมินา
อมฺหากํ โก อตฺโถติ เอตสฺสาปิ กุชฺฌิตฺวา อิธาคตมฺห; กเถหิ
โน ภนฺเต ธมฺมกถนฺติ. "เตนหิ นิสีทิตฺวา สุณาถาติ. เถโร เตสํ
สุวิญฺเยฺยํ กตฺวา อปฺปกเมว ธมฺมํ กเถสิ. เต เถรสฺสาปิ
กุชฺฌิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ เน
สตฺถา อาห "กสฺมา อุปาสกา อาคตตฺถาติ. "ธมฺมสฺสวนตฺถาย
ภนฺเตติ. "สุโต ปน โว ธมฺโมติ. "ภนฺเต มยํ อาทิโต เรวตตฺเถรํ
อุปสงฺกมิมฺหา, โส อมฺเหหิ สทฺธึ น กิญฺจิ กเถสิ, ตสฺส
กุชฺฌิตฺวา สารีปุตฺตตฺเถรํ  อุปสงฺกมิมฺหา, เตน โน พหุ
อภิธมฺโม กถิโต, ตํ อสลฺลกฺเขตฺวา กุชฺฌิตฺวา อานนฺทตฺเถรํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. อคมิมฺหา.
อุปสงฺกมิมฺหา, เตน โน อปฺปมตฺตโกว ธมฺโม กถิโต,
ตสฺสาปิ กุชฺฌิตฺวา อิธาคตมฺหาติ. สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา
"อตุล โปราณโต ปฏฺาย อาจิณฺณเมเวตํ, ตุณฺหีภูตมฺปิ พหุกถํปิ
มนฺทกถํปิ ครหนฺติเยว, เอกนฺตํ ครหิตพฺโพเยว หิ ปสํสิตพฺโพเยว
วา นตฺถิ; ราชาโนปิ เอกจฺเจ นินฺทนฺติ เอกจฺเจ ปสํสนฺติ,
มหาปวิมฺปิ, จนฺทิมสุริเยปิ, อากาสาทโยปิ, จตุปฺปริสมชฺเฌ
นิสีทิตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํปิ เอกจฺเจ นินฺทนฺติ
เอกจฺเจ ปสํสนฺติ; อนฺธพาลานํ หิ นินฺทา วา ปสํสา วา อปฺปมาณํ;
ปณฺฑิเตน ปน เมธาวินา นินฺทิโต นินฺทิโต นาม, ปสํสิโต ปสํสิโต
นาม โหตีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
         "โปราณเมตํ อตุล,      เนตํ อชฺชตนามิว,
          นินฺทนฺติ ตุณฺหีมาสีนํ,     นินฺทนฺติ พหุภาณินํ,
          มิตภาณึปิ นินฺทนฺติ       นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต,
          น จาหุ น จ ภวิสฺสติ    น เจตรหิ วิชฺชติ
          เอกนฺตํ นินฺทิโต โปโส   เอกนฺตํ วา ปสํสิโต;
          ยญฺเจ วิญฺู ปสํสนฺติ     อนุวิจฺจ สุเว สุเว
          อจฺฉิทฺทวุตฺตึ เมธาวึ     ปญฺาสีลสมาหิตํ,
          นิกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว     โก ตํ นินฺทิตุมรหติ,
          เทวาปิ นํ ปสํสนฺติ,     พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโตติ.
      ตตฺถ "โปราณเมตนฺติ: ปุราณกํ เอตํ. อตุลาติ ตํ อุปาสกํ
อาลปติ. เนตํ อชฺชตนามิวาติ: อิทํ นินฺทนํ วา ปสํสนํ วา อชฺชตนํ
อธุนา อุปฺปนฺนํ วิย น โหติ. ตุณฺหีมาสีนมฺปิ หิ "กึ เอโส
มูโค วิย พธิโร วิย กิญฺจิ อชานนฺโต วิย ตุณฺหี หุตฺวา
นิสินฺโนติ นินฺทนฺติ, พหุภาณินํปิ "กึ เอส วาตาหตตาลปณฺณํ
วิย กฏกฏายติ, อิมสฺส กถาย ปริยนฺโตเยว นตฺถีติ นินฺทนฺติ,
มิตภาณีนํปิ "กึ เอส สุวณฺณหิรญฺ วิย อตฺตโน วจนํ มญฺมาโน
เอกํ วา เทฺว วา วตฺวา ตุณฺหี โหตีติ นินฺทนฺติ: เอวํ สพฺพถาปิ
อิมสฺมึ โลเก อนินฺทิโต นาม นตฺถีติ อตฺโถ. น จาหูติ;
อตีเตปิ นาโหสิ, อนาคเตปิ น ภวิสฺสติ. ยญฺเจ วิญฺูติ:
พาลานํ นินฺทา วา ปสํสา วา อปฺปมาณํ, ยํ ปน ปณฺฑิตา
ทิวเส ทิวเส อนุวิจฺจ นินฺทาการณํ วา ปสํสาการณํ วา ชานิตฺวา
[ปสํสนฺติ] อจฺฉิทฺทาย วา สิกฺขาย อจฺฉิทฺทาย วา ชีวิตวุตฺติยา
สมนฺนาคตตฺตา อจฺฉิทฺทวุตฺตึ ธมฺโมชปฺปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา
เมธาวึ โลกิยโลกุตฺตรปฺปญฺาย เจว จตุปฺปาริสุทฺธิสีเลน จ
สมนฺนาคตตฺตา ปญฺาสีลสมาหิตํ ปสํสนฺติ, ตํ สุวณฺณโทสวิรหิตํ
ฆฏฺฏนมชฺชนกฺขมํ ชมฺพูนทนิกฺขํ วิย โก นินฺทิตุมรหตีติ อตฺโถ.
เทวาปีติ: เทวาปิ ปณฺฑิตมนุสฺสาปิ ตํ ภิกฺขุํ อุฏฺาย โถเมนฺติ
ปสํสนฺติ. พฺรหฺมุนาปีติ: น เกวลํ เทวมนุสฺสา, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ
มหาพฺรหฺเมหิปิ เอส ปสํสิโตเยวาติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน ปญฺจสตาปิ เต อุปาสกา โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺหึสูติ.
                     อตุลอุปาสกวตฺถุ.
                      -----------
                ๘. ฉพฺพคฺคิยภิกฺขุวตฺถุ. (๑๘๑)
      "กายปฺปโกปนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ สตฺถา เตสํ อุโภหิ หตฺเถหิ ยฏฺิโย คเหตฺวา
กฏฺปาทุกํ อารุยฺห ปิฏฺิปาสาเณ จงฺกมนฺตานํ "ขฏขฏาติ
สทฺทํ สุตฺวา "อานนฺท กึสทฺโท นาเมโสติ ปุจฺฉิตฺวา "ฉพฺพคฺคิยานํ
กฏฺปาทุกํ อารุยฺห จงฺกมนฺตานํ ขฏขฏสทฺโทติ สุตฺวา สิกฺขาปทํ
ปญฺาเปตฺวา "ภิกฺขุนา นาม กายาทีนิ รกฺขิตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
        "กายปฺปโกปํ รกฺเขยฺย,     กาเยน สํวุโต สิยา,
         กายทุจฺจริตํ หิตฺวา        กาเยน สุจริตํ จเร;
         วจีปโกปํ รกฺเขยฺย,       วาจาย สํวุโต สิยา,
         วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา         วาจาย สุจริตํ จเร;
         มโนปโกปํ รกฺเขยฺย,      มนสา สํวุโต สิยา,
         มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา        มนสา สุจริตํ จเร;
         กาเยน สํวุตา ธีรา,      อโถ วาจาย สํวุตา,
         มนสา สํวุตา ธีรา,       เต เว สุปริสํวุตาติ.
      ตตฺถ "กายปฺปโกปนฺติ: ติวิธํ กายทุจฺจริตํ รกฺเขยฺย. กาเยน
สํวุโตติ: กายทฺวาเร ทุจฺจริตปฺปเวสนํ นิวาเรตฺวา สํวุโต ปิหิตทฺวาโร
สิยา; ยสฺมา ปน กายทุจฺจริตํ หิตฺวา กายสุจริตํ จรนฺโต อุภยํเปตํ
กโรติ; ตสฺมา "กายทุจฺจริตํ หิตฺวา กาเยน สุจริตํ จเรติ วุตฺตํ.
อนนฺตรคาถาสุปิ เอเสว นโย. กาเยน สํวุตา ธีราติ: เย ปณฺฑิตา
ปาณาติปาตาทีนิ อกโรนฺตา กาเยน สํวุตา นาม, มุสาวาทาทีนิ
อกโรนฺตา วาจาย สํวุตา นาม, อภิชฺฌาทีนิ อสมุฏฺาเปนฺตา
มนสา สํวุตา นาม; เต อิธ โลกสฺมึ สุปริสํวุตา สุรกฺขิตา
สุโคปิตา สุปิหิตทฺวาราติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     ฉพฺพคฺคิยภิกฺขุวตฺถุ.
                  โกธวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                     สตฺตรสโม วคฺโค
             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๓ หน้า ๑๕๙-๑๘๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=23&A=3173&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=23&A=3173&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=27
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=862
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=851
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=851
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25