อรรถกถาเล่มที่ ๒๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๗ มล-นาควคฺค

                     ๑๘. มลวคฺควณฺณนา
                      ----------
                ๑. โคฆาตกปุตฺตวตฺถุ. (๑๘๑)
          "ปณฺฑุปลาโสว ทานิสีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ โคฆาตกปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
         สาวตฺถิยํ  กิเรโก โคฆาตโก  คาโว วธิตฺวา วรมํสานิ
คเหตฺวา ปจาเปตฺวา ปุตฺตทาเรน สทฺธึ นิสีทิตฺวา มํสญฺจ ๑- ขาทติ
มูเลน จ วิกฺกีณาติ. โส เอวํ ปญฺจปณฺณาสวสฺสานิ โคฆาตกกมฺมํ
กโรนฺโต ธูรวิหาเร วิหรนฺตสฺส สตฺถุโน เอกทิวสํ กฏจฺฉุมตฺตมฺปิ
ยาคุํ วา ภตฺตํ วา น อทาสิ. โส วินา มํเสน ภตฺตํ น ภุญฺชติ.
โส เอกทิวสํ ทิวสภาเค มํสํ วิกฺกีณิตฺวา, อตฺตโน อตฺถาย ปจิตุํ
เอกํ มํสขณฺฑํ ภริยาย ๒- ทตฺวา นหายิตุํ อคมาสิ. อถสฺส สหายโก
เคหํ อาคนฺตฺวา ภริยํ อาห "โถกํ เม วิกฺกีณิยมํสํ เทหิ, เคเห
เม ปาหุนโก อาคโตติ. "นตฺถิ วิกฺกีณิยมํสํ, สหายโก เต มํสํ
วิกฺกีณิตฺวา อิทานิ นหายิตุํ คโตติ. "มา เอวํ กริ, สเจ มํสขณฺฑํ
อตฺถิ; เทหีติ. "สหายกสฺส เต นิกฺขิตฺตํ มํสขณฺฑํ เปตฺวา อญฺ
มํสํ นตฺถีติ. โส "สหายกสฺส เม อตฺถาย ปิตมํสโต อญฺ
นตฺถิ; โส จ วินา มํเสน น ภุญฺชติ, นายํ ทสฺสตีติ สามํ ตํ
มํสํ คเหตฺวา ปกฺกามิ. โคฆาตโกปิ นหาตฺวา อาคโต, ตาย
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. สามํ จ.  ๒. สี. ยุ. "ภริยายาติ นตฺถิ.
อตฺตโน ปกฺกปณฺเณน สทฺธึ วฑฺเฒตฺวา ภตฺเต อุปนีเต, อาห
"กหํ มํสนฺติ. "นตฺถิ สามีติ. "นนุ อหํ ปจนตฺถาย มํสํ ทตฺวา
คโตติ. "ตว สหายโก อาคนฺตฺวา `ปาหุนโก เม อาคโต,
วิกฺกีณิยมํสํ เม เทหีติ วตฺวา, มยา `สหายกสฺส เต ปิตมํสโต
อญฺ นตฺถิ, โส จ วินา มํเสน น ภุญฺชตีติ วุตฺเตปิ, ๑- พลกาเรน
ตํ มํสํ สามํเยว คเหตฺวา คโตติ. โส "อหํ วินา มํเสน ภตฺตํ
น ภุญฺชามิ, หราหิ นนฺติ. "กึ สกฺกา กาตุํ, ภุช สามีติ. โส
"นาหํ ภตฺตํ ภุญฺชามีติ ตํ ภตฺตํ หราเปตฺวา สตฺถํ อาทาย,
ปจฺฉาเคเห ิโต โคโณ อตฺถิ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มุเข หตฺถํ
ปกฺขิปิตฺวา ชิวฺหํ นีหริตฺวา สตฺเถน มูเล ฉินฺทิตฺวา อาทาย คนฺตฺวา
องฺคาเรสุ ปจาเปตฺวา ภตฺตมตฺถเก เปตฺวา นิสินฺโน เอกํ ภตฺตปิณฺฑํ
ภุญฺชิตฺวา เอกํ มํสขณฺฑํ มุเข เปสิ. ตํขณญฺเวสฺส ชิวฺหา
ฉินฺทิตฺวา ๒- ภตฺตปาติยํ ปติ. ตํขณํเยว กมฺมสริกฺขกํ วิปากํ ลภิ.
โสปิ โข โคโณ วิย โลหิตธาราย มุขโต ปคฺฆรนฺติยา อนฺโตเคหํ
ปวิสิตฺวา ชนฺนุเกหิ วิจรนฺโต วิรวิ. ตสฺมึ สมเย โคฆาตกสฺส ปุตฺโต
ปิตรํ โอโลเกตฺวา สมีเป ิโต โหติ. อถ นํ มาตา อาห "ปสฺส
ปุตฺต อิมํ โคณํ วิย เคหมชฺเฌ ชนฺนุเกหิ วิจริตฺวา วิรวนฺตํ, อิทํ
ทุกฺขํ ตว มตฺถเก ปติสฺสติ, มมํปิ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน โสตฺถึ
กโรนฺโต ปลายสฺสูติ. โส มรณภยตชฺชิโต มาตรํ วนฺทิตฺวา ปลายิ,
ปลายิตฺวา จ ปน ตกฺกสิลํ อคมาสิ. โคฆาตโกปิ โคโณ วิย
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. วุตฺโตปิ.     ๒. ม. ฉิชฺชิตฺวา.
เคหมชฺเฌ วิรวนฺโต วิจริตฺวา กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติ. โคโณปิ
กาลมกาสิ. โคฆาตกปุตฺโตปิ ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สุวณฺณการกมฺมํ
อุคฺคณฺหิ. อถสฺสาจริโย คามํ คจฺฉนฺโต "เอวรูปํ นาม อลงฺการํ
กเรยฺยาสีติ วตฺวา ปกฺกามิ. โสปิ ตถารูปํ อลงฺการํ อกาสิ.
อถสฺสาจริโย อาคนฺตฺวา อลงฺการํ ทิสฺวา "อยํ ยตฺถ กตฺถจิ
คนฺตฺวา ชีวิตุํ สมตฺโถติ วยปฺปตฺตํ อตฺตโน ธีตรํ อทาสิ. โส
ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิ. อถสฺส ปุตฺตา วยปฺปตฺตา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา,
อปรภาเค สาวตฺถึ คนฺตฺวา ตตฺถ ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺตา
สทฺธา ปสนฺนา อเหสุํ. ปิตาปิ เนสํ ตกฺกสิลายํ กิญฺจิ กุสลํ
อกตฺวาว ชรํ ปาปุณิ. อถสฺส ปุตฺตา "ปิตา โน มหลฺลโกติ
อตฺตโน สนฺติกํ ปกฺโกสาเปตฺวา "ปิตุ อตฺถาย ทานํ ทสฺสามาติ
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺตยึสุ. เต ปุนทิวเส อนฺโตเคเห
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปริวิสิตฺวา,
ภตฺตกิจฺจาวสาเน สตฺถารํ อาหํสุ "ภนฺเต อมฺเหหิ อิทํ ปิตุ ชีวภตฺตํ
ทินฺนํ, ปิตุ โน อนุโมทนํ กโรถาติ. สตฺถา ตํ อามนฺเตตฺวา "อุปาสก
ตฺวํ มหลฺลโก ปริปกฺกสรีโร ปณฺฑุปลาสสทิโส, ตว ปรโลกคมนาย
กุสลปาเถยฺยํ นตฺถิ, อตฺตโน ปติฏฺ กโรหิ, ปณฺฑิโต ภว มา พาโลติ
วตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
                 ปณฺฑุปลาโสว ทานิสิ,
                 ยมปุริสาปิ จ เต ๑- อุปฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ตํ.
                 อุยฺโยคมุเข ปติฏฺสิ, ๑-
                 ปาเถยฺยํปิ จ เต น วิชฺชติ.
                 โส กโรหิ ทีปมตฺตโน,
                 ขิปฺปํ วายม ปณฺฑิโต ภว
                 นิทฺธนฺตมโล อนงฺคโณ
                 ทิพฺพํ อริยภูมิเมหิสีติ.
     ตตฺถ "ปณฺฑุปลาโสว ทานิสีติ: อุปาสก ตฺวํ อิทานิ ฉิชฺชิตฺวา
ภูมิยํ ปตนปณฺฑุปลาโส วิย อโหสิ. ยมปุริสาติ ยมทูตา วุจฺจนฺติ.
อิทํ ปน มรณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. มรณนฺเต ปจฺจุปฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
อุยฺโยคมุเขติ: ปริหานิมุเข อวุฑฺฒิมุเข จ ิโตสีติ อตฺโถ.
ปาเถยฺยนฺติ: คมิกสฺส ตณฺฑุลาทิปาเถยฺยํ วิย ปรโลกํ คจฺฉนฺตสฺส
ตว กุสลปาเถยฺยมฺปิ นตฺถีติ อตฺโถ. โส กโรหีติ: โส ตฺวํ สมุทฺเท
นาวาย ภินฺนาย ทีปสงฺขาตํ ปติฏฺ วิย อตฺตโน กุสลปติฏฺ
กโรหิ, กโรนฺโต จ ขิปฺปํ วายม สีฆํ สีฆํ วิริยํ อารภ อตฺตโน
กุสลกมฺมปติฏฺากรเณน ปณฺฑิโต ภว. โย หิ มรณมุขํ อปตฺวา
กาตุํ สมตฺถกาเลเยว กุสลํ กโรติ, เอส ปณฺฑิโต นาม. ตาทิโส
ภว มา อนฺธพาโลติ อตฺโถ. ทิพฺพํ อริยภูมินฺติ: เอวํ วิริยํ กโรนฺโต
ราคาทีนํ มลานํ นีหฏตาย นิทฺธนฺตมโล, องฺคณาภาเวน อนงฺคโณ
นิกฺกิเลโส หุตฺวา ปญฺจวิธํ สุทฺธาวาสภูมึ ปาปุณิสฺสสีติ อตฺโถ.
    เทสนาวสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตานมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. จ ติฏฺสิ.
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
     เต ปุนทิวสตฺถายปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทตฺวา
กตภตฺตกิจฺจํ สตฺถารํ อนุโมทนกาเล อาหํสุ "ภนฺเต อิทมฺปิ
อมฺหากํ ปิตุ ชีวภตฺตเมว, อิมสฺเสว อนุโมทนํ กโรถาติ. สตฺถา
ตสฺส อนุโมทนํ กโรนฺโต อิมา เทฺว คาถา อภาสิ
                 "อุปนีตวโยว ทานิสิ,
                  สมฺปยาโตสิ ยมสฺส สนฺติกํ, ๑-
                  วาโสปิ จ เต นตฺถิ อนฺตรา,
                  ปาเถยฺยํปิ จ เต น วิชฺชติ.
                  โส กโรหิ ทีปมตฺตโน,
                  ขิปฺปํ วายม ปณฺฑิโต ภว
                  นิทฺธนฺตมโล อนงฺคโณ
                  น ปุน ชาติชรํ อุเปหิสีติ.
    ตตฺถ "อุปนีตวโยติ: อุปาติ นิปาตมตฺตํ. นีตวโย คตวโย
อติกฺกนฺตวโย. ตฺวมสิ อิทานิ ตโย วเย อติกฺกมิตฺวา มรณมุเข
ิโตติ อตฺโถ. สมฺปยาโตสิ ยมสฺส สนฺติกนฺติ: มรณมุขํ คนฺตุํ
สชฺโช หุตฺวา ิโตสีติ อตฺโถ. วาโสปิ จ เต นตฺถิ อนฺตราติ:
ยถา มคฺคํ คจฺฉนฺตา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺตา อนฺตรามคฺเค
วสนฺติ; น เอวํ ปรโลกํ คจฺฉนฺตา. น หิ สกฺกา ปรโลกํ
คจฺฉนฺเตน "อธิวาเสถ กติปาหํ, ทานํ ตาว เทมิ, ธมฺมํ ตาว
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ.  สนฺติเก.
สุณามีติอาทีนิ วตฺตุํ. อิโต ปน จวิตฺวา ปรโลเก นิพฺพตฺโตว
โหติ. อิมมตฺถํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปาเถยฺยนฺติ อิทํ กิญฺจาปิ เหฏฺา
วุตฺตเมว, อุปาสกสฺส ปน ปุนปฺปุนํ ทฬฺหีกรณตฺถํ อิธาปิ สตฺถารา
คหิตํ. ชาติชรนฺติ เอตฺถ พฺยาธิมรณานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ.
    เหฏฺิมคาถาหิ จ อนาคามิมคฺโค กถิโต, อิธ อรหตฺตมคฺโค.
เอวํ สนฺเตปิ, ยถา นาม รญฺา อตฺตโน มุขปฺปมาณํ กพฬํ
วฑฺเฒตฺวา ปุตฺตสฺส อุปนีเต [๑] กุมาโร อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว
คณฺหาติ; เอวเมว สตฺถารา อุปริมคฺควเสน ธมฺเม เทสิเตปิ อุปาสโก
อตฺตโน อุปนิสฺสยพเลน เหฏฺา โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อิมิสฺสา
อนุโมทนาย อวสาเน อนาคามิผลํ ๒- ปตฺโต. เสสปริสายปิ สาตฺถิกา
ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                     โคฆาตกปุตฺตวตฺถุ.
                     ------------
               ๒. อญฺตรพฺราหฺมณวตฺถุ. (๑๘๒)
      "อนุปุพฺเพน เมธาวีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อญฺตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร เอกทิวสํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา, ภิกฺขูนํ จีวร-
ปารุปนฏฺาเน ภิกฺขู จีวรํ ปารุปนฺเต โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ตํ ปน
านํ วิรุฬฺหติณํ โหติ. อเถกสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ปารุปนฺตสฺส,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "โสติ อตฺถิ.  ๒. สี. ยุ. "ปตฺวา....อนาคามิผลนฺติ นตฺถิ.
จีวรกณฺโณ ติเณสุ ปวตฺเตนฺโต ๑- อุสฺสาวพินฺทูหิ เตมิ. พฺราหฺมโณ
ตํ ทิสฺวา "อิมํ านํ อปฺปหริตํ ๒- กาตุํ วฏฺฏตีติ ปุนทิวเส กุทฺทาลํ
อาทาย คนฺตฺวา ตํ านํ ตจฺเฉตฺวา ขลมณฺฑลสทิสํ อกาสิ.
ปุนทิวเสปิ ตํ านํ อาคนฺตฺวา, ภิกฺขูสุ จีวรํ ปารุปนฺเตสุ, เอกสฺส
จีวรกณฺณํ ภูมิยํ ปติตฺวา ปํสุมฺหิ ปวตฺตมานํ ทิสฺวา "อิธ วาลุกํ
โอกิริตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา วาลุกํ อาหริตฺวา โอกิริ. อเถกทิวสํ
ปุเรภตฺตํ จณฺโฑ อาตโป อโหสิ. ตทาปิ ภิกฺขูนํ จีวรํ ปารุปนฺตานํ
คตฺตโต เสเท มุญฺจนฺเต ทิสฺวา "อิธ มยา มณฺฑปํ กาเรตุํ
วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา มณฺฑปํ กาเรสิ. ปุเนกทิวสํ ปาโต ว วทฺทลิกา
อโหสิ. ตทาปิ พราหฺมโณ ภิกฺขู โอโลเกนฺโต, ตินฺตจีวรเก ภิกฺขู
ทิสฺวา "เอตฺถ มยา สาลํ กาเรตุํ วฏฺฏตีติ สาลํ กาเรตฺวา "อิทานิ
สาลมหํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา, พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา
อนฺโต จ พหิ จ ภิกฺขู นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทตฺวา, ภตฺตกิจฺจาวสาเน
อนุโมทนตฺถาย สตฺถุ ปตฺตํ คเหตฺวา "ภนฺเต อหํ ภิกฺขูนํ
จีวรปารุปนกาเล อิมสฺมึ าเน โอโลเกนฺโต ิโต, อิทญฺจิทญฺจ
ทิสฺวา อิทญฺจิทญฺจ กาเรสินฺติ อาทิโต ปฏฺาย สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ
อาโรเจสิ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "พฺราหฺมณ ปณฺฑิตา นาม ขเณ
ขเณ โถกํ โถกํ กุสลํ กโรนฺตา, อนุปุพฺเพน อตฺตโน อกุสลมลํ
นีหรนฺติเยวาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. "ปวตฺตนฺโตติ ยุตฺตตรํ ฯ  ๒. "อปหริตนฺติ ยุตฺตตรํ ฯ
      "อนุปุพฺเพน เมธาวี        โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ
       กมฺมาโร รชตสฺเสว       นิทฺธเม มลมตฺตโนติ.
    ตตฺถ "อนุปุพฺเพนาติ: อนุปฏิปาฏิยา. เมธาวีติ: ธมฺโมชปญฺาย
สมนฺนาคโต. ขเณ ขเณติ: โอกาเส โอกาเส กุสลํ กโรนฺโต.
กมฺมาโร รชตสฺเสวาติ: ยถา สุวณฺณกาโร เอกวารเมว สุวณฺณํ
ตาเปตฺวา โกฏฺเฏตฺวา มลํ นีหริตฺวา ปิลนฺธนวิกตึ กาตุํ น
สกฺโกติ, ปุนปฺปุนํ ตาเปนฺโต โกฏฺเฏนฺโต ปน มลํ นีหรติ, ตโต
อเนกวิธํ ปิลนฺธนวิกตึ กโรติ; เอวเมว ปุนปฺปุนํ กุสลํ กโรนฺโต
ปณฺฑิโต อตฺตโน ราคาทิมลํ นิทฺธเมยฺย, เอวํ นิทฺธนฺตมโล หิ
นิกฺกิเลโส โหตีติ อตฺโถ.
    เทสนาวสาเน พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. มหาชนสฺสาปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อญฺตรพฺราหฺมณวตฺถุ.
                      -----------
                 ๓. ติสฺสตฺเถรวตฺถุ. (๑๘๓)
      "อยสาว มลํ สมุฏฺายาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ติสฺสตฺเถรํ นาเมกํ ภิกขุํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอโก กิร สาวตฺถีวาสี กุลปุตฺโต ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท
"ติสฺสตฺเถโรติ ปญฺายิ. โส อปรภาเค ชนปทวิหาเร วสฺสูปคโต,
อฏฺหตฺถํ ถูลสาฏกํ ลภิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา, ตํ อาทาย
คนฺตฺวา ภคินิยา หตฺเถ เปสิ. สา "น เม เอส สาฏโก ภาตุ
อนุจฺฉวิโกติ ตํ ติขิณาย วาสิยา ฉินฺทิตฺวา หิราหิรํ กตฺวา, อุทุกฺขเล
โกฏฺเฏตฺวา วิชเฏตฺวา โปเถตฺวา วฏฺเฏตฺวา สุขุมสุตฺตํ กนฺติตฺวา
สาฏกํ วายาเปสิ. เถโรปิ สุตฺตญฺเจว สูจิโย จ สํวิทหิตฺวา
จีวรการเก ทหรสามเณเร สนฺนิปาเตตฺวา ภคินิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา
"ตํ เม สาฏกํ เทถ, จีวรํ การาเปสฺสามีติ อาห. สา นวหตฺถํ
สาฏกํ นีหริตฺวา กนิฏฺภาติกสฺส หตฺเถ เปสิ. โส ตํ คเหตฺวา
วิจาเรตฺวา "มม สาฏโก ถูโล อฏฺหตฺโถ, อยํ สุขุโม นวหตฺโถ,
นายํ มม สาฏโก, ตุมฺหากํ เอส, น เม อิมินา อตฺโถ, ตเมว
เม เทถาติ อาห. "ภนฺเต ตุมฺหากเมว เอโส, คณฺหถ นนฺติ. โส
เนว อิจฺฉิ. อถสฺส อตฺตนา กตกิจฺจํ สพฺพํ อาโรเจตฺวา "ภนฺเต
ตุมฺหากเมว เอส, คณฺหถ นนฺติ อทาสิ. โส ตํ อาทาย วิหารํ
คนฺตฺวา จีวรกมฺมํ ปฏฺเปสิ. อถสฺส ภคินี จีวรการกานํ อตฺถาย
ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทสิ. จีวรสฺส นิฏฺิตทิวเส ปน อติเรกสกฺการํ
กาเรสิ. โส จีวรํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ อุปฺปนฺนสิเนโห "เสฺวทานิ นํ
ปารุปิสฺสามีติ สํหริตฺวา จีวรวํเส เปตฺวา, ตํ รตฺตึ ภุตฺตาหารํ
ชิราเปตุํ อสกฺโกนฺโต กาลํ กตฺวา ตสฺมึเยว จีวเร อูกา หุตฺวา
นิพฺพตฺติ. ภคินีปิสฺส กาลกิริยํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ปาเทสุ ปวตฺตมานา
โรทิ. ภิกฺขู ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา "คิลานุปฏฺากสฺส อภาเวน
ตํ สงฺฆสฺเสว ปาปุณาติ, ภาเชสฺสาม นนฺติ ตํ จีวรํ นีหราเปสุํ.
อูกา "อิเม มม สนฺตกํ วิลุมฺปนฺตีติ วิรวนฺตี อิโต จิโต จ สนฺธาวิ.
สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตํ สทฺทํ สุตฺวา
"อานนฺท ติสฺสสฺส จีวรํ อภาเชตฺวา ๑- สตฺตาหํ นิกฺขิปิตุํ วเทหีติ อาห.
เถโร ตถา กาเรสิ.
      สาปิ สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา ตุสิตวิมาเน นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อฏฺเม ทิวเส "ติสฺสสฺส จีวรํ ภาเชตฺวา คณฺหนฺตูติ
อาณาเปสิ. ภิกฺขู ตถา กรึสุ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ
"กสฺมา นุ โข สตฺถา ติสฺสสฺส จีวรํ สตฺต ทิวเส ปาเปตฺวา
อฏฺเม ทิวเส คณฺหิตุํ อนุชานีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ
ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ
วุตฺเต, "ภิกฺขเว ติสฺโส อตฺตโน จีวเร อูกา หุตฺวา นิพฺพตฺโต,
ตุมฺเหหิ ตสฺมึ ภาชิยมาเน `อิเม มม สนฺตกํ วิลุมฺปนฺตีติ วิรวนฺโต
อิโต จิโต จ ธาวิ, โส ตุมฺเหหิ จีวเร คยฺหมาเน ตุมฺเหสุ มนํ
ปทุสฺสิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺเตยฺย, เตนาหํ จีวรํ นิกฺขิปาเปสึ; อิทานิ
ปน โส ตุสิตวิมาเน นิพฺพตฺโต, เตน โว มยา จีวรคฺคหณํ
อนุญฺาตนฺติ วตฺวา, ปุน เตหิ "ภาริยา วต อยํ ภนฺเต ตณฺหา
นามาติ วุตฺเต, "อาม ภิกฺขเว อิเมสํ สตฺตานํ ตณฺหา นาม
ภาริยา; ยถา อยโต มลํ อุฏฺหิตฺวา อยเมว ขาทติ วินาเสติ
อปริโภคํ กโรติ; เอวเมวายํ ตณฺหา อิเมสํ สตฺตานํ อพฺภนฺตเร
อุปฺปชฺชิตฺวา เต สตฺเต นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตาเปติ วินาสํ ปาเปตีติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. "อภาเชตฺวาติ นตฺถิ.
                "อยสา ว มลํ สมุฏฺาย
                 ตทุฏฺาย ตเมว ขาทติ;
                 เอวํ อติโธนจารินํ
                 สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตินฺติ.
     ตตฺถ "อยสาติ: อยโต. สมุฏฺายาติ: สมุฏฺหิตฺวา.
ตทุฏฺายาติ: ตโต อุฏฺหิตฺวา. อติโธนจารินนฺติ: โธนา วุจฺจติ
จตฺตาโร ปจฺจเย "อิทมตฺถํ เอเตหีติ ๑- ปจฺจเวกฺขิตฺวา
ปริภุญฺชนปญฺา, ตํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโต อติโธนจารี นาม. อิทํ
วุตฺตํ โหติ "ยถา อยโต มลํ สมุฏฺาย อยโต สมุฏฺิตํ ตเมว ขาทติ;
เอวเมว จตุปฺปจฺจเย อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺตํ อติโธนจารินํ
สานิ กมฺมานิ อตฺตนิ อุฏฺิตตฺตา อตฺตโน สนฺตกาเนว ตานิ
กมฺมานิ ทุคฺคตึ นยนฺตีติ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      ติสฺสตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
                ๔. โลฬุทายิตฺเถรวตฺถุ. (๑๘๔)
    "อสชฺฌายมลา มนฺตาติ: อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต โลฬุทายิตฺเถรํ ๒- อารพฺภ กเถสิ.
    สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจโกฏิมตฺตา อริยสาวกา ปุเรภตฺตํ ทานํ
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. อิทมตฺถิตาย อลเมเตนาติ.  ๒. "ลาฬุทายิตฺเถรนฺติปิ ปาโ.
ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ
คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุณนฺติ, ธมฺมํ สุตฺวา คมนกาเล จ สารีปุตฺต-
โมคฺคลฺลานานํ คุเณ กเถนฺติ. อุทายิตฺเถโร เตสํ กถํ สุตฺวา
"เอเตสํ ตาว ธมฺมกถํ สุตฺวา ตุมฺเห เอวํ กเถถ, มม ธมฺมกถํ
สุตฺวา กินฺนุ โข กเถสฺสถาติ วทติ. มนุสฺสา ตสฺส กถํ สุตฺวา
"อยมฺปิ เอโก ธมฺมกถิโก ภวิสฺสติ, อิมสฺสาปิ อมฺเหหิ ธมฺมกถํ
โสตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตสุํ. เต เอกทิวสํ เถรํ ยาจิตฺวา "ภนฺเต
อชฺช อมฺหากํ ธมฺมสฺสวนทิวโสติ, สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา "ตุมฺเห
ภนฺเต ทิวา ธมฺมกถํ กเถยฺยาถาติ อาหํสุ. โสปิ เตสํ อธิวาเสสิ.
เตหิ ธมฺมสฺสวนเวลาย อาคนฺตฺวา "ภนฺเต ธมฺมํ โน กเถถาติ วุตฺเต,
โลฬุทายิตฺเถโร อาสเน นิสีทิตฺวา จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา จาเลนฺโต,
เอกมฺปิ ธมฺมปทํ อทิสฺวา "อหํ ปทภาณํ ๑- ภณิสฺสามิ, อญฺโ
ธมฺมกถํ กเถตูติ วตฺวา โอตริ. เต อญฺเน ธมฺมกถํ กถาเปตฺวา
ปทภาณตฺถาย ปุน ตํ อาสนํ อาโรปยึสุ. โส ปุนปิ กิญฺจิ อทิสฺวา
"อหํ รตฺตึ กเถสฺสามิ, อญฺโ ปทภาณํ ภณตูติ วตฺวา โอตริ.
เต อญฺเน ปทภาณํ ภณาเปตฺวา ปุน รตฺตึ เถรํ อานยึสุ. โส
รตฺติมฺปิ กิญฺจิ อทิสฺวา "อหํ ปจฺจูเส ว กเถสฺสามิ, รตฺตึ อญฺโ
กเถตูติ วตฺวา โอตริ. เต อญฺเน [๒]- กถาเปตฺวา ปุน ปจฺจูเส
ตํ อานยึสุ. โส ปจฺจูเสปิ ๓- กิญฺจิ นาทฺทส. มหาชโน เลฑฺฑุทณฺฑาทีนิ
คเหตฺวา "อนฺธพาล ตฺวํ สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ วณฺเณ กถิยมาเน
@เชิงอรรถ: ๑. "สรภญฺนฺติ ปาโ.   ๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "รตฺตินฺติ อตฺถิ.
@๓. สี. ยุ. ปุนปิ.
เอวญฺเจวญฺจ วเทสิ, อิทานิ กสฺมา น กเถสีติ สนฺตชฺเชตฺวา
ปลายนฺตํ อนุพนฺธิ. โส ปลายนฺโต เอกิสฺสา วจฺจกุฏิยา ปติ.
      มหาชโน กถํ สมุฏฺาเปสิ "โลฬุทายี สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ
คุณกถาย วตฺตมานาย อุสูยนฺโต อตฺตโน ธมฺมกถิกภาวํ ปกาเสตฺวา,
มนุสฺเสหิ สกฺการํ กตฺวา `ธมฺมํ สุโณมาติ วุตฺเต, จตุกฺขตฺตุํ อาสเน
นิสีทิตฺวา กเถตพฺพยุตฺตกํ กิญฺจิ อปสฺสนฺโต `ตฺวํ อมฺหากํ อยฺเยหิ
สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานตฺเถเรหิ สทฺธึ ยุคคฺคาหํ คณฺหสีติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีนิ
คเหตฺวา สนฺตชฺเชตฺวา ปลาปิยมาโน วจฺจกุฏิยํ ปติโตติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพเปส
คูถกูเป นิมุคฺโคเยวาติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา
         "จตุปฺปโท อหํ สมฺม,      ตฺวมฺปิ สมฺม จตุปฺปโท.
          เอหิ สีห นิวตฺตสฺสุ,      กินฺนุ ภีโต ปลายสิ.
          อสุจิ ปูติโลโมสิ         ทุคฺคนฺโธ วายสิ สูกร,
          สเจ ยุชฺฌิตุกาโมสิ,      ชยํ สมฺม ททามิ เตติ
อิมํ ชาตกํ ๑- วิตฺถาเรตฺวา กเถสิ "ตทา สีโห สารีปุตฺโต อโหสิ,
สูกโร โลฬุทายีติ. สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา "ภิกฺขเว
โลฬุทายินา อปฺปมตฺตโก ธมฺโม อุคฺคหิโต, สชฺฌายํ ปน เนว
อกาสิ; ยงฺกิญฺจิ ปริยตฺตึ คเหตฺวา ตสฺสา อสชฺฌายกรณํ มลเมวาติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. สูกรชาตกํ ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๕๑. ตทฏฺกถา. ๓/๑๑.
         "อสชฺฌายมลา มนฺตา,       อนุฏฺานมลา ฆรา,
          มลํ วณฺณสฺส โกสชฺชํ,       ปมาโท รกฺขโต มลนฺติ.
     ตตฺถ "อสชฺฌายมลาติ: ๑- ยา กาจิ ปริยตฺติ วา สิปฺปํ วา
ยสฺมา อสชฺฌายนฺตสฺส อนนุยุญฺชนฺตสฺส วินสฺสติ วา นิรนฺตรํ วา
น อุปฏฺาติ; ตสฺมา "อสชฺฌายมลา มนฺตาติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน
ฆราวาสํ วสนฺตสฺส อุฏฺายุฏฺาย ชิณฺณปฺปฏิสงฺขรณาทีนิ
อกโรนฺตสฺส ฆรํ นาม วินสฺสติ; ตสฺมา "อนุฏฺานมลา ฆราติ วุตฺตํ.
ยสฺมา คิหิสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา โกสชฺชวเสน สรีรปฏิชคฺคนํ วา
ปริกฺขารปฏิชคฺคนํ วา อกโรนฺตสฺส กาโย ทุพฺพณฺโณติ; ๒- ตสฺมา
"มลํ วณฺณสฺส โกสชฺชนฺติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน คาโว รกฺขนฺตสฺส
ปมาทวเสน นิทฺทายนฺตสฺส วา กีฬนฺตสฺส วา ตา คาโว อติตฺถ-
ปกฺขนฺทนาทินา วา พาลมิคโจราทิอุปทฺทเวน วา ปเรสํ สาลิกฺ-
เขตฺตาทีนิ โอตริตฺวา ขาทนวเสน วา วินาสํ อาปชฺชนฺติ, สยํปิ
ทณฺฑํ วา ปริภาสํ วา ปาปุณาติ. ปพฺพชิตํ วา ปน ๓- ฉ ทฺวารานิ
อรกฺขนฺตํ ปมาทวเสน กิเลสา โอตริตฺวา สาสนา จาเวนฺติ; ตสฺมา
"ปมาโท รกฺขโต มลนฺติ วุตฺตํ. โส หิสฺส วินาสาหรเณน
มลฏฺานิยตฺตา มลนฺติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหู  โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    โลฬุทายิตฺเถรวตฺถุ.
                    --------------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อสชฺฌายมลาตีติ นตฺถิ.  ๒. สี. ยุ. ทุพฺพณฺโณ โหติ.
@๓. สี. ยุ. ปพฺพชิตฺวา จ ปน.
                ๕. อญฺตรกุลปุตฺตวตฺถุ. (๑๘๕)
        "มลิตฺถิยา ทุจฺจริตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อญฺตรํ กุลปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
      ตสฺส กิร สมานชาติกํ กุลกุมาริกํ อาเนสุํ. สา อานีตทิวสโต
ปฏฺาย อติจารินี อโหสิ. โส กุลปุตฺโต ตสฺสา อติจาเรน ลชฺชิโต
กสฺสจิ สมฺมุขีภาวํ อุปคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต พุทฺธุปฏฺานาทีนิ
ปจฺฉินฺทิตฺวา กติปาหจฺจเยน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
นิสินฺโน, "กึ อุปาสก น ทิสฺสสีติ วุตฺเต, ตมตฺถํ อาโรเจสิ.
อถ นํ สตฺถา "อุปาสก ปุพฺเพปิ มยา `อิตฺถิโย นาม นทีอาทิสทิสา,
ตาสุ ปณฺฑิเตน โกโธ น กาตพฺโพติ วุตฺตํ, ตฺวํ ปน ภวปฏิจฺฉนฺนตฺตา
น สลฺลกฺเขสีติ วตฺวา เตน ยาจิโต
        "ยถา นที จ ปนฺโถ จ     ปานาคารํ สภา ปปา,
         เอวํ โลกิตฺถิโย นาม,    เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ ๑-
ชาตกํ ๒- วิตฺถาเรตฺวา "อุปาสก อิตฺถิยา หิ อติจารินีภาโว, ทานํ
เทนฺตสฺส มจฺเฉรํ, อิธโลกปรโลเกสุ สตฺตานํ อกุสลกมฺมํ วินาสนตฺเถน
มลํ, อวิชฺชา ปน สพฺพมลานํ อุตฺตมํ มลนฺติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
        "มลิตฺถิยา ทุจฺจริตํ         มจฺเฉรํ ททโต มลํ,
         มลา เว ปาปกา ธมฺมา    อสฺมึ โลเก  ปรมฺหิ จ,
@เชิงอรรถ: ๑. อนภิรติชาตเก "นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตาติ ทิสฺสติ ตมฺปน อสาตมนฺตชาตเก
@ทิสฺสติ. ปมาทลิขิเตน ภวิตพฺพํ.   ๒. อนภิรติชาตกํ ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๒๑.
@ตทฏฺกถา. ๒/๙๘.
         ตโต มลา มลตรํ         อวิชฺชา ปรมํ มลํ,
         เอตํ มลํ ปหนฺตฺวาน       นิมฺมลา โหถ ภิกฺขโวติ.
     ตตฺถ "ทุจฺจริตนฺติ: [๑]- อติจาโร. อติจารินิญฺหิ อิตฺถึ สามิโกปิ
เคหา นีหรติ, มาตาปิตูนํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ "ตฺวํ กุลสฺส อคารวภูตา
อกฺขีหิปิ น ทฏฺพฺพาติ ตํ นีหรนฺติ; สา อนาถา วิจรนฺตี มหาทุกฺขํ
ปาปุณาติ; เตนสฺสา ทุจฺจริตํ "มลนฺติ วุตฺตํ. ททโตติ: ทายกสฺส.
ยสฺส หิ เขตฺตกสนกาเล "อิมสฺมึ เขตฺเต สมฺปนฺเน สลากภตฺตาทีนิ
ทสฺสามีติ จินฺเตนฺตสฺส, นิปฺผนฺเน สสฺเส, มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิตฺวา
จาคจิตฺตํ นิวาเรติ; โส, มจฺเฉรวเสน จาคจิตฺเต อวิรุหนฺเต,
"มนุสฺสสมฺปตฺตึ ทิพฺพสมฺปตฺตึ นิพฺพานสมฺปตฺตินฺติ ติสฺโส สมฺปตฺติโย
น ลภติ; เตน วุตฺตํ "มจฺเฉรํ ททโต มลนฺติ. อญฺเสุปิ เอวรูเปสุ
เอเสว นโย. ปาปกา ธมฺมาติ: อกุสลา ธมฺมา ปน อิธโลเก จ
ปรโลเก จ มลเมว. ตโตติ: เหฏฺา วุตฺตมลโต. มลตรนฺติ:
อติเรกมลํ โว กเถมีติ อตฺโถ. อวิชฺชาติ: อฏฺวตฺถุกํ อญฺาณเมว
ปรมํ มลํ. ปหนฺตฺวานาติ: เอตํ มลํ ชหิตฺวา ภิกฺขเว ตุมฺเห
นิมฺมลา โหถาติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    อญฺตรกุลปุตฺตวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "เอตฺถาติ อตฺถิ.
                 ๖. จูฬสาริภิกฺขุวตฺถุ. (๑๘๖)
       "สุชีวํ อหิริเกนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
จูฬสารินฺนาม สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร เอกทิวสํ เวชฺชกมฺมํ กตฺวา ปณีตโภชนํ ลภิตฺวา อาทาย
นิกฺขมนฺโต อนฺตรามคฺเค เถรํ ทิสฺวา "ภนฺเต อิทํ มยา เวชฺชกมฺมํ
กตฺวา ลทฺธํ, ตุมฺเห อญฺตฺถ เอวรูปํ โภชนํ น ลภิสฺสถ, อิมํ ภุญฺชถ,
อหํ เต เวชฺชกมฺมํ กตฺวา นิจฺจกาลํ เอวรูปํ อาหารํ อาหริสฺสามีติ
อาห. เถโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีภูโตว ปกฺกามิ. ภิกฺขู วิหารํ
อาคนฺตฺวา สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "ภิกฺขเว อหิริโก นาม
ปคพฺโภ กากสทิโส หุตฺวา เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ตฺวา สุขํ
ชีวติ, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน ปน ทุกฺขํ ชีวตีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
          "สุชีวํ อหิริเกน         กากสูเรน ธํสินา
           ปกฺขนฺทินา ปคพฺเภน     สงฺกิลิฏฺเน ชีวิตํ;
           หิริมตา จ ทุชฺชีวํ       นิจฺจํ สุจิคเวสินา
           อลีเนนาปคพฺเภน ๑-    สุทฺธาชีเวน ปสฺสตาติ.
    ตตฺถ "อหิริเกนาติ: ฉินฺนหิโรตฺตปฺปเกน. เอวรูเปน หิ
อมาตรเมว "มาตา เมติ อปิตาทโย เอว "ปิตา เมติอาทินา
นเยน วตฺวา เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ปติฏฺาย สุเขน ชีวิตุํ
สกฺกา. กากสูเรนาติ: สูรกากสทิเสน. ยถา หิ สูรกาโก กุลฆเรสุ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อลีเนนปฺปคพฺเภน.
ยาคุอาทีนิ คณฺหิตุกาโม ภิตฺติอาทีสุ นิสีทิตฺวา อตฺตโน โอโลกนภาวํ
ตฺวา อโนโลเกนฺโต ๑- วิย อญฺาวิหิตโก วิย นิทฺทายนฺโต วิย จ
หุตฺวา มนุสฺสานํ ปมาทํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุปติตฺวา, "สุสูติ วทนฺเตสุ
เยว, ภาชนโต มุขปุรํ คเหตฺวา ปลายติ; เอวเมว อหิริกปุคฺคโลปิ
ภิกฺขูหิ สทฺธึ คามํ ปวิสิตฺวา ยาคุภตฺตฏฺานาทีนิ ววฏฺเปติ, ตตฺถ
ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ อาทาย อาสนสาลํ คนฺตฺวา
ปจฺจเวกฺขนฺตา ยาคุํ ปิวิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตา สชฺฌายนฺติ
อาสนสาลํ สมฺมชฺชนฺติ; อยํ ปน กิญฺจิ อกตฺวา คามาภิมุโขว
โหติ, โส ภิกฺขูหิ "ปสฺสถิมนฺติ โอโลกิยมาโนปิ อโนโลเกนฺโต
วิย อญฺาวิหิโต วิย นิทฺทายนฺโต วิย คณฺิกํ ปฏิมุญฺจนฺโต วิย
จีวรํ สํวิทหนฺโต วิย หุตฺวา "อสุกํ นาม เม กมฺมํ อตฺถีติ วทนฺโต
อุฏฺายาสนา คามํ ปวิสิตฺวา ปาโต ววฏฺาปิเตสุ เคเหสุ อญฺตรํ
เคหํ อุปสงฺกมิตฺวา, ฆรมานุสเกสุ โถกํ กวาฏํ ปิธาย ทฺวาเร
นิสีทิตฺวา กนฺตนฺเตสุปิ, เอเกน หตฺเถน กวาฏํ ปณาเมตฺวา อนฺโต
ปวิสติ; อถ นํ ทิสฺวา อกามกาปิ อาสเน นิสีทาเปตฺวา ยาคุอาทีสุ
ยํ อตฺถิ ตํ เทนฺติ; โส ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา อวเสสํ ปตฺเตน
อาทาย ปกฺกมติ; อยํ กากสูโร นาม; เอวรูเปน อหิริเกน สุชีวนฺติ
อตฺโถ. ธํสินาติ: "อสุกตฺเถโร นาม อปฺปิจฺโฉติอาทีนิ วทนฺเตสุ,
"กึ ปน มยํปิ น อปฺปิจฺฉาติอาทินา วจเนน ปเรสํ คุณธํสนตาย
ธํสินา. ตถารูปสฺส หิ วจนํ สุตฺวา "อยํปิ อปฺปิจฺฉตาทิคุณยุตฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี.  โอโลเกนฺโต.
มญฺมานา มนุสฺสา ทาตพฺพํ มญฺนฺติ. โส ปน ตโต ปฏฺาย
วิญฺุปุริสานํ จิตฺตํ อาราเธตุํ อสกฺโกนฺโต ตมฺหาปิ ลาภา ปริหายติ.
เอวํ ธํสี ปุคฺคโล อตฺตโนปิ ปรสฺสาปิ ลาภํ นาเสติเยว. ปกฺขนฺทินาติ:
ปกฺขนฺทจารินา ปเรสํ กิจฺจานิ อตฺตโน กิจฺจานิ วิย ทสฺเสนฺเตน.
ปาโตว ภิกฺขูสุ เจติยงฺคณาทีสุ วตฺตํ กตฺวา กมฺมฏฺานมนสิกาเรน
โถกํ นิสีทิตฺวา อุฏฺาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตสุ, มุขํ โธวิตฺวา
ปณฺฑุกาสาวปารุปนอกฺขิอญฺชนสีสมกฺขนาทีหิ อตฺตภาวํ มณฺเฑตฺวา
สมฺมชฺชนฺโต วิย เทฺว ตโย สมฺมชฺชนีปหาเร ทตฺวา ทฺวารโกฏฺกาภิมุโข
โหติ; มนุสฺสา ปาโตว "เจติยํ วนฺทิสฺสาม มาลาปูชํ กริสฺสามาติ
อาคตา ตํ ทิสฺวา "อยํ วิหาโร อิมํ ทหรํ นิสฺสาย ปฏิชคฺคนํ
ลภติ, อิมํ มา ปมชฺชิตฺถาติ วตฺวา ตสฺส ทาตพฺพํ มญฺนฺติ.
เอวรูเปน ปกฺขนฺทินา สุชีวํ. ปคพฺเภนาติ: กายปาคพฺภิยาทีหิ
สมนฺนาคเตน. สงฺกิลิฏฺเน ชีวิตนฺติ: เอวํ ชีวิตํ กปฺเปตฺวา
ชีวนฺเตน หิ ปุคฺคเลน สงฺกิลิฏฺเน หุตฺวา ชีวิตํ นาม โหติ.
ตํ ทุชฺชีวิตํ ปาปชีวิตเมวาติ อตฺโถ.
     หิริมตา จาติ: หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺเนน ปุคฺคเลน ทุชฺชีวํ. โส
หิ อมาตาทโย "มาตา เมติอาทีนิ อวตฺวา อธมฺมิเก ปจฺจเย คูถํ
วิย ชิคุจฺฉนฺโต ธมฺเมน สเมน ปริเยสนฺโต สปทานํ ปิณฺฑาย
จริตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺโต ลูขชีวิตํ ชีวตีติ อตฺโถ. สุจิคเวสินาติ:
สุจีนิ กายกมฺมาทีนิ คเวสนฺเตน. อลีเนนาติ: ชีวิตวุตฺติยา อลีเนน.
สุทฺธาชีเวน ปสฺสตาติ: เอวรูโป หิ ปุคฺคโล สุทฺธาชีโว นาม
โหติ, เตน เอวํ สุทฺธาชีเวน ตเมว สุทฺธาชีวํ สารโต ปสฺสตา
ลูขชีวิตวเสน ทุชฺชีวํ โหตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     จูฬสาริภิกฺขุวตฺถุ.
                      -----------
                 ๗. ปญฺจอุปาสกวตฺถุ. (๑๘๗)
      "โย ปาณมติมาเปตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปญฺจ อุปาสเก อารพฺภ กเถสิ.
      เตสุ หิ เอโก ปาณาติปาตาเวรมณีสิกฺขาปทเมว รกฺขติ.
อิตเร อิตรานิ. เต เอกทิวสํ "อหํ ทุกฺกรํ กโรมิ, ทุรกฺขํ รกฺขามีติ
วิวาทาปนฺนา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ.
สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา เอกสีลํปิ กนิฏฺกํ อกตฺวา "สพฺพาเนว
ทุรกฺขานีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
      "โย  ปาณมติมาเปติ,     มุสาวาทญฺจ ภาสติ,
       โลเก อทินฺนํ อาทิยติ,    ปรทารญฺจ คจฺฉติ,
       สุราเมรยปานญฺจ        โย นโร อนุยุญฺชติ:
       อิเธวเมโส โลกสฺมึ      มูลํ ขนติ อตฺตโน.
       เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ   `ปาปธมฺมา อสญฺตา'
       มา ตํ โลโภ อธมฺโม จ   จิรํ ทุกฺขาย รนฺธยุนฺติ.
ตตฺถ "โย ปาณมติมาเปตีติ: สาหตฺถิกาทีสุ  ฉสุ ปโยเคสุ
เอกปฺปโยเคนาปิ ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ. มุสาวาทนฺติ:
ปเรสํ อตฺถภญฺชนกํ มุสาวาทญฺจ ภาสติ. โลเก อทินฺนํ อาทิยตีติ:
อิมสฺมึ สตฺตโลเก เถยฺยาวหาราทีสุ เอเกนาปิ อวหาเรน ปรปริคฺคหิตํ
อาทิยติ. ปรทารญฺจ คจฺฉตีติ: ปรสฺส รกฺขิตโคปิเตสุ ภณฺเฑสุ
อปรชฺฌนฺโต อุปฺปถจารํ จรติ. สุราเมรยปานนฺติ: ยสฺส กสฺสจิ ๑-
สุราย เจว เมรยสฺส จ ปานํ. อนุยุญฺชตีติ: เสวติ พหุลีกโรติ.
มูลํ ขนตีติ: ติฏฺตุ ปรโลโก, เอโส ปน อิธ โลกสฺมึเยว,
เยน เขตฺตวตฺถุอาทินา มูเลน ปติฏฺเหยฺย; ตํปิ อฏฺเปตฺวา วา
วิสฺสชฺเชตฺวา วา สุรํ ปิวนฺโต อตฺตโน มูลํ ขนติ อนาโถ กปโณ
หุตฺวา วิจรติ.
      เอวํ โภติ: ปญฺจทุสฺสีลกมฺมการกํ ปุคฺคลํ อาลปติ. ปาปธมฺมาติ:
ลามกธมฺมา. อสญฺตาติ: กายสญฺมาทิวิรหิตา. อเจตสาติปิ
ปาโ. อจิตฺตกาติ อตฺโถ. โลโภ อธมฺโม จาติ; โลโภ เจว
โทโส จ. อุภยํปิ เหตํ อกุสลเมว. ๒- จิรํ ทุกฺขาย รนฺธยุนฺติ:
จิรํ กาลํ นิรยทุกฺขาทีนํ อตฺถาย เอเต ธมฺมา มา ฆาเตนฺตุ
มา มทฺทนฺตูติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน เต ปญฺจ อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ.
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                     ปญฺจอุปาสกวตฺถุ.
                        -------
@เชิงอรรถ: ๑. "ยาย กายจีติ ยุตฺตตรํ. อิตฺถีลิงฺคิกสฺส ปทสฺส อนนฺตรํ ปิตตฺตา
@ยมฺภวิสฺสติ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา โส น ภวิสฺสตีติ นิทสฺสนํ.
@๒. สี. ยุ. อกุสลมูลฏฺเน.
                  ๘. ติสฺสทหรวตฺถุ. (๑๘๘)
     "ททาติ เว ยถาสทฺธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ติสฺสทหรํ นาม อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร "อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน วิสาขาย อุปาสิกายาติ
ปญฺจนฺนํปิ อริยสาวกโกฏีนํ ทานํ นินฺทนฺโต วิจริ, อสทิสทานํปิ
นินฺทิเยว, เตสํ ทานคฺเค สีตลํ ลภิตฺวา "สีตลนฺติ นินฺทติ, อุณฺหํ
ลภิตฺวา "อุณฺหนฺติ นินฺทติ, อปฺปํ เทนฺเตปิ "กึ อิเม อปฺปมตฺตกํ
เทนฺตีติ นินฺทติ, พหุํ เทนฺเตปิ "อิเมสํ เคเห ปนฏฺานํ มญฺเ
นตฺถิ, นนุ นาม ภิกฺขูนํ ยาปนมตฺตํ ทาตพฺพํ, เอตฺตกํ ยาคุภตฺตํ
นิรตฺถกเมว วิปชฺชตีติ นินฺทติ; อตฺตโน ปน าตเก อารพฺภ
"อโห อมฺหากํ าตกานํ เคหํ จตูหิ ทิสาหิ อาคตานํ ภิกฺขูนํ
โอปานภูตนฺติอาทีนิ วตฺวา ปสํสํ ปวตฺเตติ. โส ปเนกสฺส โทวาริกสฺส
ปุตฺโต ชนปทํ วิจรนฺเตหิ วฑฺฒกีหิ สทฺธึ วิจรนฺโต สาวตฺถึ ปตฺวา
ปพฺพชิโต. อถ นํ ภิกฺขู เอวํ มนุสฺสานํ ทานานิ นินฺทนฺตํ ทิสฺวา
"ปริคฺคหิสฺสาม ๑- นนฺติ จินฺเตตฺวา "อาวุโส ตว าตกา กหํ วสนฺตีติ
ปุจฺฉิตฺวา "อสุกคาเม นามาติ สุตฺวา กติปเย ทหเร เปเสสุํ. เต
ตตฺถ คนฺตฺวา คามวาสิเกหิ อาสนสาลาย นิสีทาเปตฺวา กตสกฺการา
ปุจฺฉึสุ "อิมมฺหา คามา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต ติสฺโส นาม ทหโร
อตฺถิ? ตสฺส กตเม าตกาติ. มนุสฺสา "อิธ กุลเคหโต นิกฺขมิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. ปริคฺคณฺหิสฺสามาติปิ ปาโ.
ปพฺพชิตทารโก นตฺถิ: กนฺนุ โข อิเม วทนฺตีติ จินฺเตตฺวา "ภนฺเต
เอโก โทวาริกปุตฺโต วฑฺฒกีหิ สทฺธึ วิจริตฺวา ปพฺพชิโตติ สุโณม,
ตํ สนฺธาย วเทถ มญฺเติ อาหํสุ. ทหรภิกฺขู ตสฺส ตตฺถ
อิสฺสรญฺาตกานํ อภาวํ ตฺวา สาวตฺถึ คนฺตฺวา "อการณเมว
ภนฺเต ติสฺโส วิลปนฺโต วิจรตีติ ตํ ปวตฺตึ ภิกฺขูนํ อาโรเจสุํ.
ภิกฺขูปิ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ. สตฺถา "น ภิกฺขเว อิทาเนว เอส
วิกตฺถนฺโต วิจรติ; ปุพฺเพปิ วิกตฺถโก อโหสีติ วตฺวา, ภิกฺขูหิ
ยาจิโต อตีตํ อาหริตฺวา
       "พหุํปิ โส วิกตฺเถยฺย        อญฺ ชนปทํ คโต.
        อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย,     ภุญฺช โภเค กฏาหกาติ
อิมํ กฏาหกชาตกํ ๑- วิตฺถาเรตฺวา "ภิกฺขเว โย หิ ปุคฺคโล ปเรหิ
อปฺเป วา พหุเก วา ลูเข วา ปณีเต วา ทินฺเน อญฺเสํ วา
ทตฺวา อตฺตโน อทินฺเน มงฺกุ โหติ; ตสฺส ฌานํ วา วิปสฺสนา วา
มคฺคผลานิ วา น อุปฺปชฺชนฺตีติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา
คาถา อภาสิ
       "ททาติ เว ยถาสทฺธํ        ยถาปสาทนํ ชโน;
        ตตฺถ โย มงฺกุโต โหติ      ปเรสํ ปานโภชเน,
        น โส ทิวา วา รตฺตึ วา    สมาธึ อธิคจฺฉติ.
        ยสฺส เจตํ สมุจฺฉินฺนํ        มูลฆจฺฉํ ๒- สมูหตํ,
        ส เว ทิวา วา รตฺตึ วา    สมาธึ  อธิคจฺฉตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๔๐. ตทฏฺกถา. ๒/๓๒๖.  ๒. มูลฆจฺจนฺติปิ ปาโ.
     ตตฺถ "ททาติ เว ยถาสทฺธนฺติ: ลูขปฺปณีตาทีสุ ยงฺกิญฺจิ
เทนฺโต ชโน ยถาสทฺธํ อตฺตโน สทฺธานุรูปเมว เทติ. ยถาปสาทนนฺติ:
เถรนวาทีสุ จสฺส ยสฺมึ ยสฺมึ ปสาโท อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เทนฺโต
ยถาปสาทนํ อตฺตโน ปสาทานุรูปเมว เทติ. ตตฺถาติ: ตสฺมึ
ปรสฺส ทาเน "มยา อปฺปํ ลทฺธํ, ลูขํ ลทฺธนฺติ มงฺกุภาวํ อาปชฺชติ.
สมาธินฺติ: โส ปุคฺคโล ทิวา วา รตฺตึ วา อุปจารปฺปนาวเสน
วา มคฺคผลวเสน วา สมาธึ นาธิคจฺฉติ.
      ยสฺส เจตนฺติ: ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอตํ เอเตสุ าเนสุ มงฺกุภาว-
สงฺขาตํ อกุสลํ สมุจฺฉินฺนํ มูลฆจฺฉํ กตฺวา อรหตฺตมคฺคาเณน
สมูหตํ. โส วุตฺตปฺปการํ สมาธึ อธิคจฺฉตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      ติสฺสทหรวตฺถุ.
                        ------
                 ๙. ปญฺจอุปาสกวตฺถุ. (๑๘๙)
      "นตฺถิ ราคสโม อคฺคีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปญฺจ อุปาสเก อารพฺภ กเถสิ.
      เต กิร ธมฺมํ โสตุกามา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. พุทฺธานญฺจ "อยํ ขตฺติโย อยํ พฺราหฺมโณ
อยํ อฑฺโฒ อยํ ทุคฺคโต, อิมสฺส อุฬารํ กตฺวา ธมฺมํ เทสิสฺสามิ,
อิมสฺส โนติ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. ยงฺกญฺจิ อารพฺภ ธมฺมํ เทเสนฺโต
ธมฺมคารวํ ปุรกฺขตฺวา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย เทเสติ. เอวํ
เทเสนฺตสฺส ปน ตถาคตสฺส สนฺติเก นิสินฺนานํ เตสํ เอโก
นิสินฺนโกว นิทฺทายิ, เอโก องฺคุลิยา ภูมึ วิลิขนฺโต ๑- นิสีทิ, เอโก
รุกฺขํ จาเลนฺโต นิสีทิ, เอโก อากาสํ อุลฺโลเกนฺโต นิสีทิ, เอโก
ปน สกฺกจฺจํ ธมฺมํ อสฺโสสิ. อานนฺทตฺเถโร สตฺถารํ วีชมาโน
เตสํ อาการํ โอโลเกนฺโต สตฺถารํ อาห "ภนฺเต ตุมฺเห อิเมสํ
มหาเมฆคชฺชิตํ คชฺชนฺตา ธมฺมํ เทเสถ, เอเต ปน ตุมฺเหสุ ธมฺมํ
กเถนฺเตสุ, อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺตา นิสินฺนาติ. "อานนฺท ตฺวํ เอเต
น ชานาสีติ. "อาม น ชานามิ ภนฺเตติ. "เอเตสุ หิ โย เอส
นิทฺทายนฺโต นิสินฺโน, เอส ปญฺจ ชาติสตานิ สปฺปโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา
โภเคสุ สีสํ เปตฺวา นิทฺทายิ, อิทานิปิสฺส นิทฺทาย ติตฺติ นตฺถิ,
นาสฺส กณฺณํ มม สทฺโท ปวิสตีติ. "กึ ปน ภนฺเต ปฏิปาฏิยา
กเถถ อุทาหุ อนฺตรนฺตราติ. "อานนฺท เอตสฺส หิ กาเลน มนุสฺสตฺตํ
กาเลน เทวตฺตํ กาเลน นาคตฺตนฺติ เอวํ อนฺตรนฺตรา อุปปชฺชนฺตสฺส ๒-
อุปปตฺติโย สพฺพญฺุตาเณนาปิ น สกฺกา ปริจฺฉินฺทิตุํ, ปฏิปาฏิยา
ปเนส ปญฺจ ชาติสตานิ นาคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา นิทฺทายนฺโตปิ
นิทฺทาย อติตฺโตเยว, องฺคุลิยา ภูมึ วิลิขนฺโต นิสินฺนปุริโสปิ
ปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ คณฺฑุปาทโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ภูมึ
ขนิ, อิทานิปิ ปุพฺพาจิณฺณวเสน ภูมึ วิลิขนฺโตว มม สทฺทํ
น สุณาติ, เอส รุกฺขํ จาเลนฺโต นิสินฺนปุริโสปิ ปฏิปาฏิยา ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑.  สี. ยุ.   ขณนฺโต.   ๒. ม. สี. ยุ. อุปฺปชฺชนฺตสฺส.
ชาติสตานิ มกฺกฏโยนิยํ นิพฺพตฺติ, อิทานิปิ ปุพฺพาจิณฺณวเสน รุกฺขํ
จาเลติเยว. นาสฺส กณฺณํ มม สทฺโท ปวิสติ, เอส อากาสํ
อุลฺโลเกนฺโต นิสินฺนพฺราหฺมโณปิ ปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ
นกฺขตฺตปาโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิทานิปิ ปุพฺพาจิณฺณวเสน อชฺชาปิ
อากาสเมว อุลฺโลเกติ, นาสฺส กณฺณํ มม สทฺโท ปวิสติ, เอส
สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺนพฺราหฺมโณ ปน ปฏิปาฏิยา ปญฺจ
ชาติสตานิ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู มนฺตชฺฌายกพฺราหฺมโณ หุตฺวา
นิพฺพตฺติ, อิทานิปิ มนฺตํ สํสนฺทนฺโต วิย สกฺกจฺจํ สุณาตีติ. "ภนฺเต
ตุมฺหากํ ธมฺมเทสนา ฉวิอาทีนิ เฉตฺวา อฏฺิมิญฺชํ อาหจฺจ ติฏฺติ;
กสฺมา อิเม, ตุมฺเหสุปิ ธมฺมํ เทเสนฺเตสุ, สกฺกจฺจํ น สุณนฺตีติ.
"อานนฺท มม ธมฺโม สุสฺสวนิโยติ สญฺ กโรสิ มญฺเติ. "กึ ปน
ภนฺเต ทุสฺสวนิโยติ. "อาม อานนฺทาติ. "กสฺมา ภนฺเตติ. "อานนฺท
พุทฺโธติ วา ธมฺโมติ วา สงฺโฆติ วา ปทํ อิเมหิ สตฺเตหิ อเนเกสุปิ
กปฺปสตสหสฺเสสุ อสฺสุตปุพฺพํ; ตสฺมา อิมํ ๑- ธมฺมํ โสตุํ น สกฺโกนฺติ;
อนมตคฺเค ปน สํสาเร อิเม สตฺตา อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํเยว
สุณนฺตา อาคตา; ตสฺมา สุราปานเกฬิมณฺฑลาทีสุ คายนฺตา นจฺจนฺตา
จรนฺติ, ธมฺมํ โสตุํ น สกฺโกนฺตีติ. "กึ นิสฺสาย ปเนเต น สกฺโกนฺติ
ภนฺเตติ. อถสฺส สตฺถา "อานนฺท ราคํ นิสฺสาย โทสํ นิสฺสาย
โมหํ นิสฺสาย ตณฺหํ นิสฺสาย น สกฺโกนฺติ; ราคคฺคิสทิโส อคฺคิ
นาม นตฺถิ, โย ฉาริกํปิ ๒- อทสฺเสตฺวา สตฺเต ทหติ; กิญฺจาปิ หิ
@เชิงอรรถ: ๑. "อิเมติ ปเทน ภวิตพฺพํ.  ๒. สี. ยุ.โส ฉาริกํปิ อเสเสตฺวา.
สตฺตสุริยปาตุภาวํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน กปฺปวินาสโก อคฺคิปิ กิญฺจิ
อนวเสเสตฺวา โลกํ ทหติ, โส ปน กทาจิเยว ทหติ; ราคคฺคิโน
อทหนกาโล นาม นตฺถิ; ตสฺมา ราคสโม วา อคฺคิ โทสสโม วา
คโห โมหสมํ วา ชาลํ ตณฺหาสมา วา นที นาม นตฺถีติ วตฺวา
อิมํ คาถมาห
      "นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ,     นตฺถิ โทสสโม คโห,
       นตฺถิ โมหสมํ  ชาลํ,     นตฺถิ ตณฺหาสมา นทีติ.
      ตตฺถ "ราคสโมติ: ธูมาทีสุ กิญฺจิ อทสฺเสตฺวา อนฺโตเยว
อุฏฺาย ฌายนวเสน ราเคน สโม อคฺคิ นาม นตฺถิ. โทสสโมติ:
ยกฺขคฺคหอชครคฺคหกุมฺภีลคฺคหาทโย เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว คณฺหิตุํ
สกฺโกนฺติ, โทสคฺคโห ปน เอกนฺตเมว คณฺหาตีติ โทเสน สโม คโห
นาม นตฺถิ. โมหสมํ ชาลนฺติ: โอนทฺธน ปริโยนทฺธนตฺเถน ปน
โมเหน สมํ ชาลํ นาม นตฺถิ. ตณฺหาสมาติ: คงฺคาทีนํ นทีนํ
ปุณฺณกาโลปิ อูนกาโลปิ สุกฺขกาโลปิ ปญฺายติ, ตณฺหาย ปน
ปุณฺณกาโล วา สุกฺขกาโล วา นตฺถิ, นิจฺจํ อูนาว ปญฺายตีติ
ทุปฺปูรณตฺเถน ตณฺหาย สมา นที นาม นตฺถีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน โส สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺโต อุปาสโก
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                     ปญฺจอุปาสกวตฺถุ.
                       --------
                ๑๐. เมณฺฑกเสฏฺิวตฺถุ. (๑๙๐)
     "สุทสฺสํ วชฺชมญฺเสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ภทฺทิยํ
นิสฺสาย ชาติยาวเน วิหรนฺโต เมณฺฑกเสฏฺึ อารพฺภ กเถสิ.
      สตฺถา กิร องฺคุตฺตราปเถสุ ๑- จาริกํ จรนฺโต "เมณฺฑกเสฏฺิโน
จ ภริยาย จสฺส จนฺทปทุมาย ปุตฺตสฺส จ ธนญฺชยเสฏฺิโน
สุณิสาย จ สุมนเทวิยา นตฺตาย จ วิสาขาย ทาสสฺส จ ปุณฺณสฺสาติ
อิเมสํ โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ภทฺทิยนครํ คนฺตฺวา ชาติยาวเน
วิหาสิ. เมณฺฑกเสฏฺี สตฺถุ อาคมนํ อสฺโสสิ. "กสฺมา ปเนส
เมณฺฑกเสฏฺี นาม ชาโตติ. ตสฺส กิร ปจฺฉิมเคเห อฏฺกรีสมตฺเต
าเน หตฺถิอสฺสอุสภปฺปมาณา สุวณฺณเมณฺฑกา ปวึ ภินฺทิตฺวา
ปิฏฺิยา ปิฏฺึ ปหรมานา อุฏฺหึสุ. เตสํ มุเขสุ ปญฺจวณฺณานํ
สุตฺตานํ เคณฺฑุกา ปกฺขิตฺตา โหนฺติ. สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีหิ วา
วตฺถจฺฉาทนหิรญฺสุวณฺณาทีหิ วา อตฺเถ สติ เตสํ มุขโต เคณฺฑุกํ
อปเนนฺติ. เอกสฺสาปิ เมณฺฑกสฺส มุขโต ชมฺพุทีปวาสีนํ ปโหนกํ
สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนหิรญฺสุวณฺณํ นิกฺขมิ. ตโต ปฏฺาย
"เมณฺฑกเสฏฺีติ ปญฺายติ.
      "กึ ปนสฺส ปุพฺพกมฺมนฺติ. วิปสฺสิพุทฺธกาเล กิร เอส
อวโรชสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ภาคิเนยฺโย มาตุเลน สมานนาโม
อวโรโช นาม อโหสิ. อถสฺส มาตุโล สตฺถุ คนฺธกุฏึ กาตุํ อารภิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. องฺคุตฺตราเปสุ.
โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "มาตุล อุโภปิ สเหว กโรมาติ วตฺวา
"อหํ อญฺเหิ สทฺธึ อสาธารณํ เอกโกว กริสฺสามีติ เตน
ปฏิกฺขิตฺตกาเล "อิมสฺมึ าเน คนฺธกุฏิยา กตาย อิมสฺมึ นาม ๑-
าเน กุญฺชรสาลํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา อรญฺโต
ทพฺพสมฺภาเร อาหราเปตฺวา "เอกํ ถมฺภํ สุวณฺณขจิตํ เอกํ รชตขจิตํ
เอกํ มณิขจิตนฺติ เอวํ ถมฺเภ ๒- ตุลาสงฺฆาฏทฺวารกวาฏวาตปาน-
โคปานสิจฺฉทนิฏฺกา สพฺพาปิ สุวณฺณาทิขจิตาว กาเรตฺวา
คนฺธกุฏิยา สมฺมุขฏฺาเน ตถาคตสฺส สตฺตรตนมยํ กุญฺชรสาลํ กาเรสิ.
ตสฺสา อุปริ ฆนรตฺตสุวณฺณผลิกปวาฬมยา ติสฺโส สิขรถูปิโย
อเหสุํ. กุญฺชรสาลาย มชฺฌฏฺาเน รตนมณฺฑปํ กาเรสิ, ธมฺมาสนํ
ปติฏฺาเปสิ. ตสฺส ฆนรตฺตสุณฺณมยา ปาทา อเหสุํ, ตถา จตสฺโส
อฏนิโย, จตฺตาโร ปน สุวณฺณเมณฺฑเก กาเรตฺวา อาสนสฺส จตุนฺนํ
ปาทานํ เหฏฺา เปสิ, เทฺว เมณฺฑเก กาเรตฺวา ปาทปีกาย
เหฏฺา เปสิ, ฉ สุวณฺณเมณฺฑเก กาเรตฺวา มณฺฑปํ ปริกฺขิปนฺโต
เปสิ; ธมฺมาสนํ ปมํ สุตฺตมเยหิ รชฺชุเกหิ วายาเปตฺวา มชฺเฌ
สุวณฺณสุตฺตมเยหิ อุปริ มุตฺตามเยหิ ๓- วายาเปสิ; ตสฺส จนฺทนมโย
อปสฺสโย อโหสิ. เอวํ กุญฺชรสาลํ นิฏฺาเปตฺวา สาลมหํ กโรนฺโต
อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺเสหิ สทฺธึ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา จตฺตาโร
มาเส ทานํ อทาสิ. โอสานทิวเส ติจีวรํ อทาสิ. ตตฺถ สงฺฆนวกสฺส
สหสฺสคฺฆนิกํ ปาปุณิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. "นามาติ นตฺถิ.  ๒. สี. ยุ. ถมฺภ ตุลา....
@๓. สี. ยุ. รชตมเยหิ สุตฺเตหิ.
      เอวํ วิปสฺสิพุทฺธกาเล ปุญฺกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทเวสุ จ
มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป พาราณสิยํ มหาโภเค
เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสีเสฏฺี นาม อโหสิ. เอกทิวสํ
ราชุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต ปุโรหิตํ ทิสฺวา "กึ อาจริย นกฺขตฺตมุหุตฺตํ
อุปธาเรถาติ อาห. "อาม อุปธาเรมิ, กึ อญฺ อมฺหากํ กมฺมนฺติ.
"เตนหิ กีทิสํ ชนปทจาริตฺตนฺติ. "เอกํ ภยํ ภวิสฺสตีติ. "กึ ภยํ
นามาติ. "ฉาตกภยํ เสฏฺีติ. "กทา ภวิสฺสตีติ. "อิโต ติณฺณํ
สํวจฺฉรานํ อจฺจเยนาติ. ตํ สุตฺวา เสฏฺี พหุํ กสิกมฺมํ กาเรตฺวา เคเห
วิชฺชมานธเนนาปิ ธญฺเมว คเหตฺวา อฑฺฒเตรสานิ โกฏฺสตานิ
กาเรตฺวา สพฺพโกฏฺเ วิหีนํ ปูเรสิ. โกฏฺเสุ อปฺปโหนฺเตสุ,
จาฏิอาทีนิ ปูเรตฺวา อวเสสํ ภูมิยํ อาวาฏํ ๑- กตฺวา นิขนิ. นิธานาวเสสํ
มตฺติกาย สทฺธึ มทฺทิตฺวา ภิตฺติโย ลิมฺปาเปสิ. โส อปเรน สมเยน,
ฉาตกภเย สมฺปตฺเต, ยถานิกฺขิตฺตํ ธญฺ ปริภุญฺชนฺโต, โกฏฺเสุ จ
จาฏิอาทีสุ จ นิกฺขิตฺตธญฺเ ปริกฺขีเณ, ปริชเน ปกฺโกสาเปตฺวา
อาห "คจฺฉถ ตาตา, ปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ชีวนฺตา สุภิกฺขกาเล มม
สนฺติกํ อาคนฺตุกามา อาคจฺฉถ, โน เจ, ๒- ตตฺเถว ชีวถาติ. เต ตถา
อกํสุ. ตสฺส ปน สนฺติเก เวยฺยาวจฺจกโร เอโก ปุณฺโณ นาม
ทาโส โอหียิ. "เตน สทฺธึ เสฏฺี เสฏฺิชายา เสฏฺิปุตฺโต
เสฏฺิสุณิสาติ ปญฺเจว ชนา อเหสุํ. เต, ภูมิยํ อาวาเฏสุ นิหิตธญฺเปิ
ปริกฺขีเณ, ภิตฺติมตฺติกํ ปาเตตฺวา เตเมตฺวา ตโต ลทฺธธญฺเน
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อาวาเฏ.  ๒. สี. ยุ. อนาคนฺตุกามา.
ยาปยึสุ. อถสฺส ชายา, ฉาตเก อวตฺถรนฺเต, มตฺติกาย ขียมานาย,
ภิตฺติปเทเสสุ ๑- อวสิฏฺมตฺติกํ ปาเตตฺวา เตเมตฺวา อฑฺฒาฬฺหกมตฺเต
วีหี ลภิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา เอกํ ตณฺฑุลนาฬึ คเหตฺวา "ฉาตกกาเล
พหู โจรา โหนฺตีติ โจรภเยน เอกสฺมึ กุเฏ ปกฺขิปิตฺวา ปิทหิตฺวา
ภูมิยํ นิกฺขนิตฺวา เปสิ. อถ นํ เสฏฺี ราชุปฏฺานโต อาคนฺตฺวา
อาห "ภทฺเท ฉาโตมฺหิ, อตฺถิ กิญฺจีติ. สา วิชฺชมานํ "นตฺถีติ
อวตฺวา "สามิ เอกา ตณฺฑุลนาฬี อตฺถีติ อาห. "กหํ สาติ.
"โจรภเยน เม นิขนิตฺวา ปิตาติ. "เตนหิ นํ อุทฺธริตฺวา กิญฺจิ
ปจาหีติ. "สเจ ยาคุํ ปจิสฺสามิ, เทฺว วาเร ภวิสฺสติ: สเจ ภตฺตํ
ปจิสฺสามิ, เอกวารเมว ภวิสฺสติ; กึ ปจามิ สามีติ. "อมฺหากํ
อญฺโ ปจฺจโย นตฺถิ, ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวาว มริสฺสาม, ภตฺตเมว
ปจาหีติ. สา ภตฺตํ ปจิตฺวา ปญฺจ โกฏฺาเส กตฺวา เสฏฺิโน
ภตฺตโกฏฺาสํ วฑฺเฒตฺวา ปุรโต เปสิ. ตสฺมึ ขเณ คนฺธมาทน-
ปพฺพเต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ สมาปตฺติโต วุฏฺหิ. อนฺโตสมาปตฺติยํ
กิร สมาปตฺติผเลน ชิฆจฺฉา น พาธติ, สมาปตฺติวุฏฺิตานํ ปน
พลวตี หุตฺวา อุทรปฏลํ ฑหนฺตี วิย อุปฺปชฺชติ; ตสฺมา เต
ลภนฏฺานํ โอโลเกตฺวา คจฺฉนฺติ. ตํ ทิวสญฺจ เตสํ ทานํ ทตฺวา
เสนาปติฏฺานาทีสุ อญฺตรํ สมฺปตฺตึ ลภนฺติ; ตสฺมา โสปิ ทิพฺเพน
จกฺขุนา โอโลเกนฺโต "สกลชมฺพุทีเป ฉาตกภยํ อุปฺปนฺนํ,
เสฏฺิเคเห จ ปญฺจนฺนํ ชนานํ นาฬิโกทโนว ปกฺโก; สทฺธา นุ โข
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ภิตฺติปาทาเยว. ยุ. ภิตฺติปาเทสุ.
เอเต สกฺขิสฺสนฺติ วา มม สงฺคหํ กาตุนฺติ เตสํ สทฺธภาวญฺจ สงฺคหํ
กาตุํ สมตฺถภาวญฺจ ทิสฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คนฺตฺวา เสฏฺิสฺส
ปุรโต ทฺวาเร ิตเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส ตํ ทิสฺวาว
ปสนฺนจิตฺโต "ปุพฺเพปิ มยา ทานสฺส อทินฺนตฺตา เอวรูปํ ฉาตกํ
ทิฏฺ, อิทํ โข ปน ภตฺตํ มํ เอกทิวสญฺเว รกฺเขยฺย, อยฺยสฺส ปน
ทินฺนํ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ มม ๑- หิตาวหํ ภวิสฺสตีติ ตํ ภตฺตปาตึ
อปเนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา
เคหํ ปเวเสตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส ปาเท โธวิตฺวา สุวณฺณปีเ
เปตฺวา ตํ ภตฺตปาตึ อาทาย ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต โอกิริ.
อุปฑฺฒาวเสเส ภตฺเต [๒]- ปจฺเจกพุทฺโธ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ.
อถ นํ "ภนฺเต เอกาย ตณฺฑุลนาฬิยา ปญฺจนฺนํ ชนานํ ปกฺกโอทนสฺส
อยํ เอโก โกฏฺาโส, อิมํ ทฺวิธา กาตุํ น สกฺกา, มา มยฺหํ อิธ
โลเก สงฺคหํ กโรถ, นิรวเสสํ ทาตุกาโมมฺหีติ วตฺวา สพฺพํ ภตฺตมทาสิ,
ทตฺวา จ ปน ปตฺถนํ เปสิ "มา ภนฺเต ปุน นิพฺพตฺตฏฺาเน
เอวรูปํ ฉาตกภยํ อทฺทสํ, อิโต ปฏฺาย สกลชมฺพุทีปวาสีนํ
วีชภตฺตํ ทาตุํ สมตฺโถ ภเวยฺยํ, สหตฺเถน กมฺมํ กตฺวา ชีวิตํ
น กปฺเปยฺยํ, อฑฺฒเตรสโกฏฺสตานิ โสธาเปตฺวา สีสํ นหายิตฺวา
เตสํ ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ โอโลกิตกฺขเณเยว เม รตฺตสาลิธารา
ปติตฺวา สพฺพโกฏฺเ ปูเรยฺยุํ, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน จ เม
อยเมว ภริยา, อยเมว ปุตฺโต, อยเมว สุณิสา, อยเมว ทาโส
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. "มมาติ นตฺถิ, ๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "ทินฺเนติ ทิสฺสติ.
โหตูติ. ภริยาปิสฺส "มม สามิเก ชิฆจฺฉาย ปีฬิยมาเน, น สกฺกา
มยา ภุญฺชิตุนฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน โกฏฺาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ทตฺวา ปตฺถนํ เปสิ "ภนฺเต อิโต ปฏฺาย นิพฺพตฺตฏฺาเน เอวรูปํ
ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, ภตฺตถาลิกํ ๑- ปุรโต กตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสีนํ
ภตฺตํ เทนฺติยาปิ จ เม, ยาว น อุฏฺหามิ; ตาว คหิตคฺคหิตฏฺานํ
ปูริตเมว โหตุ, อยเมว สามิโก, อยเมว ปุตฺโต, อยเมว สุณิสา,
อยเมว ทาโส โหตูติ. ปุตฺโตปิสฺส อตฺตโน โกฏฺาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ทตฺวา ปตฺถนํ เปสิ "อิโต ปฏฺาย เอวรูปํ ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ,
เอกญฺจ เม สหสฺสตฺถวิกํ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสีนํ กหาปณํ
เทนฺตสฺสาปิ, อยํ ถวิกา ปริปุณฺณา ว โหตุ, อิเมเยว เม มาตาปิตโร
โหนฺตุ, อยํ ภริยา, อยํ ทาโสติ. สุณิสาปิสฺส อตฺตโน โกฏฺาสํ
ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทตฺวา ปตฺถนํ เปสิ "อิโต ปฏฺาย เอวรูปํ
ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, เอกญฺจ เม ธญฺปิฏกํ ปุรโต เปตฺวา
สกลชมฺพุทีปวาสีนํ วีชภตฺตํ เทนฺติยาปิ, ขีณภาโว มา ปญฺายิตฺถ,
อิเมเยว สสฺสุสสฺสุรา โหนฺตุ, อยเมว สามิโก, อยเมว ทาโสติ.
ทาโสปิสฺส อตฺตโน โกฏฺาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทตฺวา ปตฺถนํ เปสิ
"อิโต ปฏฺาย เอวรูปํ ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, สพฺเพ อิเม สามิกา
โหนฺตุ, กสนฺตสฺส จ เม, `อิโต ติสฺโส เอโต ติสฺโส มชฺเฌ เอกาติ
ทารุอมฺพณมตฺตา สตฺต สิตาโย คจฺฉนฺตูติ. โส ตํ ทิวสํ เสนาปติฏฺานํ
ปฏฺเตฺวา ลทฺธุํ สมตฺโถว, สามิเกสุ ปน สิเนเหน "อิเมเยว เม
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อาฬฺหกถาลิกํ.
สามิกา โหนฺตูติ ปตฺถนํ เปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺเพสํปิ วจนาวสาเน
"เอวํ โหตูติ วตฺวา ปจฺเจกพุทฺธคาถาหิ อนุโมทนํ กตฺวา "มยา
อิเมสํ จิตฺตํ ปสาเทตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา "ยาว คนฺธมาทนปพฺพตา
อิเม ชนา มํ ปสฺสนฺตูติ อธิฏฺหิตฺวา ปกฺกามิ. เตปิ โอโลเกนฺตาว
อฏฺสุ. โส คนฺตฺวา ตํ ภตฺตํ ปญฺจหิ ปจฺเจกพุทฺธสเตหิ สทฺธึ
สํวิภชิ. ตํ ตสฺสานุภาเวน สพฺเพสํ ปโหสิ. เตปิ โอโลเกนฺตาว
อฏฺสุ. อติกฺกนฺเต ปน มชฺฌนฺติเก, เสฏฺิภริยา อุกฺขลึ โธวิตฺวา
ปิทหิตฺวา เปสิ. เสฏฺีปิ ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ
โอกฺกมิ. โส สายณฺหสมเย ปพุชฺฌิตฺวา ภริยํ อาห "ภทฺเท อติวิย
ฉาโตมฺหิ, อตฺถิ นุ โข อุกฺขลิยา ตเล ฌามกสิตฺถานีติ. สา โธวิตฺวา
อุกฺขลิยา ปิตภาวํ ชานนฺตีปิ "นตฺถีติ อวตฺวา "อุกฺขลึ วิวริตฺวา
อาจิกฺขิสฺสามีติ อุฏฺาย อุกฺขลิยา มูลํ คนฺตฺวา อุกฺขลึ วิวริ.
ตาวเทว สุมนมกุลสทิสวณฺณสฺส ภตฺตสฺส ปูรา อุกฺขลิ ปิธานํ
อุกฺขิปิตฺวา อฏฺาสิ. สา ตํ ทิสฺวา ปีติยา ผุฏฺสรีรา เสฏฺึ
อาห "อุฏฺเหิ สามิ, อหํ อุกฺขลึ โธวิตฺวา ปิทหึ, สา ปเนสา
สุมนมกุลสทิสวณฺณสฺส ภตฺตสฺส ปูรา, ปุญฺานิ นาม กตฺตพฺพรูปานิ,
ทานํ นาม ทาตพฺพยุตฺตกํ; อุฏฺเหิ สามิ, ภุญฺชสฺสูติ. สา ทฺวินฺนํ
ปิตาปุตฺตานํ ภตฺตํ อทาสิ. เตสุ ภุญฺชิตฺวา อุฏฺิเตสุ สุณิสาย สทฺธึ
นิสีทิตฺวา ภุญฺชิตฺวา ปุณฺณสฺส ภตฺตํ อทาสิ. คหิตคฺคหิตฏฺานํ
น ขียติ. กฏจฺฉุนา สกึ คหิตฏฺานเมว ปญฺายติ. ตํ ทิวสเมว
โกฏฺาทโย ปุพฺเพ ปูริตนิยาเมเนว ปุน ปูรึสุ. "เสฏฺิสฺส เคเห
ภตฺตํ อุปฺปนฺนํ, วีชภตฺเตหิ อตฺถิกา อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตูติ นคเร
โฆสนํ กาเรสิ. มนุสฺสา ตสฺส เคหโต วีชภตฺตํ คณฺหึสุ.
สกลชมฺพุทีปวาสิโนปิ ตํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภึสุเยว.
      โส ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภทฺทิยนคเร เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. ภริยาปิสฺส
มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา ตสฺเสว เคหํ อคมาสิ. ตสฺส
ปุพฺพกมฺมํ นิสฺสาย ปจฺฉาเคเห วุตฺตปฺปการา เมณฺฑกา อุฏฺหึสุ.
ปุตฺโตปิ เนสํ ปุตฺโตว, สุณิสา สุณิสาว, ทาโส ทาโสว อโหสิ.
อเถกทิวสํ เสฏฺี อตฺตโน ปุญฺ วีมํสิตุกาโม อฑฺฒเตรสานิ
โกฏฺสตานิ ๑- โสธาเปตฺวา สีสํ นหาโต ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ
อุลฺโลเกสิ. สพฺพานิปิ วุตฺตปฺปการานํ รตฺตสาลีนํ ปูรึสุ. โส
เสสานํปิ ปุญฺานิ วีมํสิตุกาโม ภริยญฺจ ปุตฺตาทโย จ "ตุมฺหากํปิ
ปุญฺานิ วีมํสถาติ อาห. อถสฺส ภริยา สพฺพาลงฺกาเรหิ ๒-
อลงฺกริตฺวา, มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว, ตณฺฑุเล มินาเปตฺวา
เตหิ ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ทฺวารโกฏฺเก ปญฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา
สุวณฺณกฏจฺฉุํ อาทาย "ภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตูติ โฆสาเปตฺวา
อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ๓- ปูเรตฺวา อทาสิ. สกลทิวสมฺปิ เทนฺติยา
กฏจฺฉุนา คหิตฏฺานเมว ปญฺายิ. ตสฺสา ปน ปุริมพุทฺธานํปิ
ภิกฺขุสงฺฆสฺส วามหตฺเถน อุกฺขลึ ทกฺขิณหตฺเถน กฏจฺฉุํ คเหตฺวา
เอวเมว ปตฺเต ปูเรตฺวา ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา วามหตฺถตลํ ปูเรตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. โกฏฺาคารานิ.   ๒. สี. ยุ. สพฺพาลงฺการํ.
@๓. ม. สี. ยุ. อุปนีตภาชนานิ.
ปทุมลกฺขณํ นิพฺพตฺติ, ทกฺขิณหตฺถตลํ ปูเรตฺวา จนฺทลกฺขณํ นิพฺพตฺติ.
ยสฺมา ปน ธมกรกํ อาทาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา
ททมานา อปราปรํ วิจริ; เตนสฺสา ทกฺขิณปาทตลํ ปูเรตฺวา
จนฺทลกฺขณํ นิพฺพตฺติ, วามปาทตลํ ปูเรตฺวา ปทุมลกฺขณํ นิพฺพตฺติ.
ตสฺสา ๑- อิมินา การเณน "จนฺทปทุมาติ นามํ กรึสุ. ปุตฺโตปิสฺส สีสํ
นหาโต สหสฺสตฺถวิกํ อาทาย "กหาปเณหิ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตูติ
วตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา อทาสิ. ถวิกาย
กหาปณสหสฺสํ อโหสิเยว. สุณิสาปิสฺส สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา
วีหิปิฏกํ อาทาย อากาสงฺคเณ นิสินฺนา "วีชภตฺเตน อตฺถิกา
อาคจฺฉนฺตูติ วตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา อทาสิ.
ปิฏกํ ยถาปูริตเมว อโหสิ. ทาโสปิสฺส สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ๒-
สุวณฺณยุเค สุวณฺณโยตฺเตหิ โคเณ โยเชตฺวา สุวณฺณปโตทยฏฺึ
อาทาย โคณานํ คนฺธปญฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา วิสาเณสุ สุวณฺณโกสเก
ปฏิมุญฺจิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา ปาเชสิ. "อิโต ติสฺโส เอโต ติสฺโส
มชฺเฌ เอกาติ สตฺต สิตา ภิชฺชิตฺวา อคมํสุ. ชมฺพุทีปวาสิโน
ภตฺตวีชหิรญฺสุวณฺณาทีสุ ยถารุจิตํ เสฏฺิเคหโตเยว คณฺหึสุ.
      เอวํ มหานุภาโว เสฏฺี "สตฺถา กิร อาคโตติ สุตฺวา "สตฺถุ
ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามีติ นิกฺขมนฺโต อนฺตรามคฺเค ติตฺถิเย ทิสฺวา,
เตหิ "กสฺมา ตฺวํ คหปติ กิริยวาโท สมาโน อกิริยวาทสฺส
สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คจฺฉสีติ นิวาริยมาโนปิ เตสํ วจนํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ตสฺมา. ๒. ปมาทลิขิตํ มญฺเ. อิธ `สีสํ นหาโตติ ลิขิตพฺพํ.
อนาทยิตฺวาว คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถสฺส
สตฺถา อนุปุพฺพีกถํ กเถสิ. โส เทสนาวสาเน โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา
สตฺถุ ติตฺถิเยหิ อวณฺณํ วตฺวา อตฺตโน นิวาริตภาวํ อาโรเจสิ.
อถ นํ สตฺถา "คหปติ อิเม สตฺตา นาม มหนฺตํปิ อตฺตโน โทสํ
น ปสฺสนฺติ, อวิชฺชมานํปิ ปเรสํ โทสํ วิชฺชมานกํ กตฺวา ตตฺถ
ตตฺถ ภุสํ วิย โอปุนนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "สุทสฺสํ วชฺชมญฺเสํ,      อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ;
         ปเรสํ หิ โส วชฺชานิ     โอปุนาติ ยถา ภุสํ,
         อตฺตโน ปน ฉาเทติ      กลึว กิตวา สโติ.
     ตตฺถ "สุทสฺสนฺติ; ปรสฺส อณุมตฺตํปิ วชฺชํ ขลิตํ สุทสฺสํ
สุเขเนว ปสฺสิตุํ สกฺกา, อตฺตโน ปน อติมหนฺตํปิ ทุทฺทสํ. ปเรสํ หีติ:
เตเนว การเณน โส ปุคฺคโล สงฺฆมชฺฌาทีสุ ปเรสํ วชฺชานิ
อุจฺจฏฺาเน ตฺวา ภุสํ โอปุนนฺโต วิย โอปุนาติ. กลึว กิตวา
สโติ เอตฺถ สกุเณสุ อปรชฺฌนวเสน อตฺตภาโว กลิ นาม,
สาขาภงฺคาทิกํ ปฏิจฺฉาทนํ กิตวา นาม, สากุณิโก สโ นาม.
ยถา สกุณลุทฺทโก สกุเณ คเหตฺวา มาเรตุกาโม กิตวาย อตฺตภาวํ
ปฏิจฺฉาเทติ; เอวํ อตฺตโน วชฺชํ ฉาเทตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน พหู  โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     เมณฺฑกเสฏฺิวตฺถุ
                      -----------
              ๑๑. อุชฺฌานสญฺิตฺเถรวตฺถุ. (๑๙๑)
      "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อุชฺฌานสญฺึ นาเมกํ เถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร "อยํ เอวํ นิวาเสติ, เอวํ ปารุปตีติ ภิกฺขูนํ
อนฺตรเมว ๑- คเวสนฺโต วิจรติ. ภิกฺขู "อสุโก นาม ภนฺเต เถโร
เอวํ กโรตีติ สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา "ภิกฺขเว วตฺตสีเส ตฺวา
เอวํ โอวทนฺโต อนนุวาโท, ๒- โย ปน อุชฺฌานสญฺิตาย ปเรสํ
อนฺตรํ ปริเยสมาโน เอวํ วตฺวา วิจรติ; ตสฺส ฌานาทีสุ เอโกปิ
วิเสโส นุปฺปชฺชติ, เกวลํ อาสวาเยว วฑฺฒนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส      นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺิโน
           อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ   อารา โส อาสวกฺขยาติ.
      ตตฺถ "อุชฺฌานสญฺิโนติ: "เอวํ นิวาเสตพฺพํ, เอวํ
ปารุปิตพฺพนฺติ ปเรสํ อนฺตรํ คเวสิตาย ๓- อุชฺฌานพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส
ฌานาทีสุ เอกธมฺโมปิ น วฑฺฒิติ, อถโช อาสวา วฑฺฒนฺติ; เตน
การเณน โส อรหตฺตสงฺขาตา อาสวกฺขยา อารา ทูรโตว โหติ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   อุชฺฌานสญฺิตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. รนฺธเมว.  ๒. "อนนุวชฺโชติ ยุตฺตตรํ.  ๓. สี. ยุ. รนฺธคเวสิตาย.
                  ๑๒. สุภทฺทวตฺถุ. (๑๙๒)
      "อากาเสว ปทํ นตฺถีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา กุสินารายํ
อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺโน สุภทฺทํ
ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร อตีเต, กนิฏฺภาตริ เอกสฺมึ สสฺเส นวกฺขตฺตุํ
อคฺคทานํ เทนฺเต, ทาตุํ อนิจฺฉนฺโต โอสกฺกิตฺวา อวสาเน อทาสิ.
ตสฺมา ปมโพธิยํปิ มชฺฌิมโพธิยํปิ สตฺถารํ ทฏฺุํ นาลตฺถ,
ปจฺฉิมโพธิยํ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล "อหํ ตีสุ ปญฺเหสุ
อตฺตโน กงฺขํ มหลฺลเก ปริพฺพาชเก ปุจฺฉิตฺวา สมณํ โคตมํ
`ทหโรติ สญฺาย น ปุจฺฉึ, ตสฺส จทานิ ปรินิพฺพานกาโล, ปจฺฉา
เม สมณสฺส โคตมสฺส อปุฏฺการณา วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺยาติ
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อานนฺทตฺเถเรน นิวาริยมาโนปิ สตฺถารา
โอกาสํ กตฺวา "อานนฺท มา สุภทฺทํ นิวารยิ, ปุจฺฉตุ มํ ปญฺหนฺติ
วุตฺตตฺตา อนฺโตสาณึ ปวิสิตฺวา เหฏฺา มญฺจเก ๑- นิสินฺโน "โภ สมณ ๒-
กินฺนุ โข อากาเส ปทํ อตฺถิ, อิโต พหิทฺธา สมโณ นาม
อตฺถิ, สงฺขารา สสฺสตา นาม อตฺถีติ อิเม ปญฺเห ปุจฺฉิ. อถสฺส
สตฺถา เตสํ อภาวํ อาจิกฺขนฺโต อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ
        "อากาเสว ปทํ  นตฺถิ,     สมโณ นตฺถิ พาหิโร;
         ปปญฺจาภิรตา ปชา,       นิปฺปปญฺจา ตถาคตา.
@เชิงอรรถ: ๑. "มญฺจสฺส ปาทปสฺเสติ ยุตฺตตรํ.  ๒. "โคตมาติ ปเทน ภวิตพฺพํ.
         อากาเสว ปทํ นตฺถิ,      สมโณ นตฺถิ พาหิโร ๑-,
         สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ,    นตฺถิ พุทฺธานมิญฺชิตนฺติ.
      ตตฺถ "ปทนฺติ: อิมสฺมึ อากาเส วณฺณสณฺานวเสน ๒-
"เอวรูปนฺติ ปญฺาเปตพฺพํ กสฺสจิ ปทํ นาม นตฺถิ. พาหิโรติ:
มม สาสนโต พหิทฺธา มคฺคผลฏฺโ สมโณ นาม นตฺถิ. ปชาติ:
อยํ สตฺตโลกสงฺขาตา ปชา ตณฺหาทีสุ ปปญฺเจสุเยว อภิรตา.
นิปฺปปญฺจาติ: โพธิมูเลเยว ปน สพฺพปปญฺจานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา
นิปฺปปญฺจา ตถาคตา. สงฺขาราติ: ปญฺจกฺขนฺธา, เตสุ เอโก สสฺสโต
นาม นตฺถิ. อิญฺชิตนฺติ: พุทฺธานํ ปน, ตณฺหามานทิฏฺิอิญฺชิเตสุ
เยน "สงฺขารา สสฺสตาติ คณฺเหยฺยุํ; ตํ เอกํ อิญฺชิตํปิ
นตฺถีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน สุภทฺโท อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตปริสายปิ
สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                       สุภทฺทวตฺถุ.
                   มลวคฺควณฺณนานิฏฺิตา.
                    อฏฺารสโม วคฺโค.
                      -----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. พาหิเร. ๒. ปมาทลิขิเตน ภวิตพฺพํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๔ หน้า ๑-๔๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=24&A=1&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=24&A=1&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=28
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=895
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=888
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=888
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25