ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๔ ภาษาบาลีอักษรไทย ธ.อ.๗ มล-นาควคฺค

                   ๒๑. ปกิณฺณกวคฺควณฺณนา
                     ------------
               ๑. อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ. (๒๑๓)
      "มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ หิ สมเย เวสาลี อิทฺธา อโหสิ ผีตา พหุชนา
อากิณฺณมนุสฺสา. ตตฺถ หิ วาเรน รชฺชํ กโรนฺตานํ ขตฺติยานํเยว
สตฺตสตาธิกานิ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต จ ขตฺติยา อเหสุํ. เตสํ
วสนตฺถาย ตตฺตกาเยว ปาสาทา, ตตฺตกาเนว กูฏาคารานิ; อุยฺยาเน
วิหารตฺถาย ตตฺตกาเยว อารามา จ โปกฺขรณิโย จ อเหสุํ. สา
อปเรน สมเยน ทุพฺภิกฺขา อโหสิ ทุสฺสสฺสา. ตตฺถ ฉาตกโทเสน
ปฐมํ ทุคฺคตมนุสฺสา กาลมกํสุ. เตสํ ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิตานํ
กุณปานํ คนฺเธน อมนุสฺสา นครํ ปวิสึสุ. อมนุสฺสุปทฺทเวน พหุตรา
กาลมกํสุ. เตสํ กุณปคนฺธปฏิกูลตาย สตฺตานํ อหิวาตกโรโค
อุปฺปชฺชิ. เอวํ "ทุพฺภิกฺขภยํ อมนุสฺสภยํ โรคภยนฺติ ตีณิ ภยานิ
อุปฺปชฺชึสุ. นครวาสิโน สนฺนิปติตฺวา ราชานํ อาหํสุ "มหาราช
อิมสฺมึ นคเร ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, อิโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตมา
ราชปริวฏฺฏา เอวรูปํ ภยํ นาม น อุปฺปนฺนปุพฺพํ; ธมฺมิกราชูนํ หิ
กาเล เอวรูปํ ภยํ น อุปฺปชฺชตีติ. ราชา สณฺฐาคาเร สพฺเพสํ
สนฺนิปาตํ กาเรตฺวา "สเจ เม อธมฺมิกภาโว อตฺถิ, ตํ วิจินถาติ
อาห. เวสาลีวาสิโน สพฺพํ ปเวณึ วิจินนฺตา รญฺโญ กญฺจิ โทสํ
อทิสฺวา "มหาราช นตฺถิ เต โทโสติ วตฺวา "กถนฺนุ โข อิทํ อมฺหากํ
ภยํ วูปสมํ คจฺเฉยฺยาติ มนฺตยึสุ. ตตฺถ เอกจฺเจหิ "พลิกมฺเมน
อายาจนาย มงฺคลกิริยายาติ วุตฺเต, สพฺพมฺปิ ตํ วิธึ กตฺวา ปฏิพาหิตุํ
นาสกฺขึสุ. อญฺเญ เอวมาหํสุ "ฉ สตฺถาโร มหานุภาวา, เตสุ
อิธาคตมตฺเตสุ, ภยํ วูปสเมยฺยาติ. อปเร "สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก
อุปฺปนฺโน, โส หิ ภควา สพฺพสตฺตหิตาย ธมฺมํ เทเสสิ มหิทฺธิโก
มหานุภาโว; ตสฺมึ อิธาคเต, อิมานิ ภยานิ วูปสมํ คจฺเฉยฺยุนฺติ
อาหํสุ. เตสํ วจนํ สพฺเพปิ อภินนฺทิตฺวา "กหํ นุ โข โส
ภควา เอตรหิ วิหรตีติ อาหํสุ. ตทา ปน สตฺถา อุปกฏฺฐาย
วสฺสูปนายิกาย รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา เวฬุวเน
วิหรติ. เตน จ สมเยน พิมฺพิสารสฺส สมาคเม พิมฺพิสาเรน สทฺธึ
โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต มหาลิ นาม ลิจฺฉวิ ตสฺสํ ปริสาย สนฺติเก
นิสินฺโน โหติ. เวสาลีวาสิโน มหนฺตํ ปณฺณาการํ สชฺเชตฺวา
"ราชานํ พิมฺพิสารํ สญฺญาเปตฺวา สตฺถารํ อิธ อาเนถาติ
มหาลิญฺเจว ลิจฺฉวึ ปุโรหิตปุตฺตญฺจ ปหิณึสุ. เต คนฺตฺวา รญฺโญ
ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ นิเวเทตฺวา "มหาราช สตฺถารํ
อมฺหากํ นครํ เปเสถาติ ยาจึสุ. ราชา "ตุมฺเหว ชานาถาติ
น สมฺปฏิจฺฉิ. เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ยาจึสุ "ภนฺเต
เวสาลิยํ ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, ตานิ, ตุมฺเหสุ คเตสุ, วูปสเมสฺสนฺติ,
เอถ ภนฺเต, คจฺฉามาติ. สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนฺโต
"เวสาลิยํ รตนสุตฺเต ๑- วุตฺเต, สารกฺขา จกฺกวาฬานํ โกฏิสตสหสฺสํ
ผริสฺสติ, สุตฺตปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย
ภวิสฺสติ, ตานิ ภยานิ วูปสมิสฺสนฺตีติ ญตฺวา เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ.
ราชา พิมฺพิสาโร "สตฺถา ๒- กิร เวสาลีคมนํ สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ สุตฺวา
นคเร โฆสนํ กาเรตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ ภนฺเต เวสาลีคมนํ
สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา, "อาม มหาราชาติ วุตฺเต, "เตนหิ ภนฺเต
อาคเมถ, ตาว มคฺคํ ปฏิยาเทสฺสามีติ วตฺวา ราชคหสฺส จ
คงฺคาย จ อนฺตเร ปญฺจโยชนภูมึ สมํ กาเรตฺวา โยชเน โยชเน
วิหารํ ปฏิยาเทตฺวา สตฺถุ คมนกาลํ อาโรเจสิ. อถ สตฺถา ปญฺจหิ
ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ราชา โยชนนฺตเร โยชนนฺตเร
ชนฺนุกมตฺเต ๓- โอธินา ปญฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอกิราเปตฺวา
ธชปตากกทฺทลิอาทีนิ อุสฺสาเปตฺวา ภควโต ฉตฺตาติฉตฺตํ กตฺวา
เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน เอกเมกํ เสตจฺฉตฺตํ
อุปธาเรตฺวา สปริวาโร ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต สตฺถารํ
เอเกกสฺมึ วิหาเร วสาเปตฺวา มหาทานานิ ทตฺวา ปญฺจหิ ทิวเสหิ
คงฺคาตีรํ ปาเปตฺวา ตตฺถ นาวํ อลงฺกโรนฺโต เวสาลิกานํ สาสนํ
เปเสสิ "มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตูติ. เต
"ทฺวิคุณํ ปูชํ กริสฺสามาติ เวสาลิยา จ คงฺคาย จ อนฺตเร
ติโยชนภูมึ สมํ กาเรตฺวา ภควโต จตูหิ เสตจฺฉตฺเตหิ เอเกกสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. ธ. ขุ. ๒๕/๕. สุ. ขุ. ๒๕/๓๖๗. ๒. สตฺถาราติ ยุตฺตตรํ ฯ
@๓. สี. ยุ. ชนฺนุมตฺเตน.
ภิกฺขุโน ทฺวีหิ ทฺวีหิ เสตจฺฉตฺเตหิ ฉตฺตาติฉตฺตานิ สชฺเชตฺวา ปูชํ
กุรุมานา อาคนฺตฺวา คงฺคาย ตีเร อฏฺฐํสุ. พิมฺพิสาโร เทฺว นาวา
สงฺฆาเฏตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา ปุปฺผทามาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา
สพฺพรตนมยํ พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปสิ. ภควา ตสฺมึ นิสีทิ. ภิกฺขูปิ
นาวํ อภิรูหิตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. ราชา อนุคจฺฉนฺโต
คลปฺปมาณํ อุทกํ โอตริตฺวา "ยาว ภนฺเต ภควา อาคจฺฉติ, ตาวาหํ
อิเธว คงฺคาตีเร วสิสฺสามีติ วตฺวา นาวํ อุยฺโยเชตฺวา นิวตฺติ. สตฺถา
โยชนมตฺตํ อทฺธานํ คงฺคาย คนฺตฺวา เวสาลิกานํ สีมํ ปาปุณิ.
ลิจฺฉวิราชาโน สตฺถารํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา
นาวํ ตีรํ อุปเนตฺวา สตฺถารํ นาวาโต โอตารยึสุ. สตฺถารา อุตฺตริตฺวา
นทีตีเร อกฺกนฺตมตฺเตเยว, มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ
วสฺสิ. สพฺพตฺถ ชนฺนุกปฺปมาณอุรุปฺปมาณกฏิปฺปมาณาทีนิ อุทกานิ ๑-
สนฺทนฺตานิ สพฺพกุณปานิ คงฺคายํ ปเวสยึสุ. ปริสุทฺโธ ภูมิภาโค
อโหสิ. ลิจฺฉวิราชาโน สตฺถารํ โยชเน โยชเน วสาเปตฺวา
มหาทานานิ ทตฺวา ทฺวิคุณํ ปูชํ กโรนฺตา ตีหิ ทิวเสหิ เวสาลึ นยึสุ.
สกฺโก เทวราชา เทวคณปริวุโต อคมาสิ. มเหสกฺขานํ เทวตานํ
สนฺนิปาเตน อมนุสฺสา เยภุยฺเยน ปลายึสุ. สตฺถา สายํ นครทฺวาเร
ฐตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ อานนฺท รตนสุตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา
ลิจฺฉวิกุมาเรหิ สทฺธึ วิจรนฺโต เวสาลิยํ ติณฺณํ ปาการานํ อนฺตเร
ปริตฺตํ กโรหีติ. เถโร สตฺถารา ทินฺนํ รตนสุตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑.เอกวจนํ กาตพฺพํ.
สตฺถุ เสลมยปตฺเตน อุทกํ อาทาย นครทฺวาเร ฐิโต, ปณิธานโต
ปฏฺฐาย ตถาคตสฺส "ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถ-
ปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ปญฺจ มหาปริจฺจาเค "โลกตฺถจริยา
ญาตตฺถจริยา พุทฺธตฺถจริยาติ ติสฺโส จริยาโย ปจฺฉิมภเว
คพฺภาวกฺกนฺตึ ชาตึ อภินิกฺขมนํ ปธานจริยํ โพธิปลฺลงฺเก มารวิชยํ
สพฺพญฺญุตญาณปฺปฏิเวธํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ นว โลกุตฺตรธมฺเมติ
สพฺเพปิเม พุทฺธคุเณ อาวชฺชิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ติยามรตฺตึ ตีสุ
ปาการนฺตเรสุ ปริตฺตํ กโรนฺโต วิจริ. เตน "ยงฺกิญฺจีติ วุตฺตมตฺเตเยว,
อุทฺธํ ขิตฺตํ อุทกํ อมนุสฺสานํ อุปริ ปติ. "ยานีธ ภูตานีติ คาถากถนโต
ปฏฺฐาย รชตวฏํสกา วิย อุทกพินฺทูนิ อากาเส อุคฺคนฺตฺวา คิลานานํ
มนุสฺสานํ อุปริ ปตึสุ. ตาวเทว วูปสนฺตโรคา มนุสฺสา อุฏฺฐาย
เถรํ ปริวาเรสุํ. "ยงฺกิญฺจีติ วุตฺตปทโต ปฏฺฐาย ปน อุทกผุสิเตหิ
ผุฏฺฐา ผุฏฺฐา ปุพฺเพ อปลายนฺตา สงฺการกูฏภิตฺติปเทสาทีนิ นิสฺสิตา
อมนุสฺสา เตน เตน ทฺวาเรน ปลายึสุ. ทฺวารานิ อโนกาสานิ
อเหสุํ. เต โอกาสํ อลภนฺตา ปาการํ ภินฺทิตฺวา ปลายึสุ.
มหาชโน นครมชฺเฌ สณฺฐาคารํ สพฺพคนฺเธหิ อุปลิมฺปิตฺวา อุปริ
สุวณฺณตารกาทิวิจิตฺตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สตฺถารํ
อาเนสิ. สตฺถา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ ลิจฺฉวิคโณปิ
สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิ. สกฺโกปิ เทวราชา เทวคณปริวุโต
ปฏิรูเป โอกาเส อฏฺฐาสิ. เถโรปิ สกลนครํ อนุวิจริตฺวา
วูปสนฺตโรเคน มหาชเนน สทฺธึ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
นิสีทิ. สตฺถา ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเทว รตนสุตฺตํ อภาสิ.
เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เอวํ "ปุนทิวเสปิ ปุนทิวเสปีติ สตฺตาหํ ตเทว รตนสุตฺตํ เทเสตฺวา
สพฺพภยานํ วูปสนฺตภาวํ ญตฺวา ลิจฺฉวิคณํ อามนฺเตตฺวา เวสาลิโต
นิกฺขมิ. ลิจฺฉวิราชาโน ทฺวิคุณํ สกฺการํ กโรนฺตา ปุน ตีหิ ทิวเสหิ
สตฺถารํ คงฺคาตีรํ นยึสุ. คงฺคาย นิพฺพตฺตา นาคราชาโน จินฺตยึสุ
"มนุสฺสา ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กึ นุ กโรมาติ.
เต สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย
ปลฺลงฺเก ปญฺญาเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ อุทกํ กตฺวา
"ภนฺเต อมฺหากํปิ อนุคฺคหํ กโรถาติ อตฺตโน อตฺตโน นาวํ
อภิรุหณตฺถาย สตฺถารํ ยาจึสุ. มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส
ปูชํ กโรนฺติ. "มยํ กึ นุ กโรมาติ ภุมฺมฏฺฐกเทเว อาทึ
กตฺวา ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา สพฺพเทวตา สกฺการํ กรึสุ. ตตฺถ
นาคา โยชนิกานิ ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุกฺขิปึสุ. เอวํ เหฏฺฐา นาคา
ภูมิตเล มนุสฺสา รุกฺขคจฺฉปพฺพตาทีสุ ภุมฺมฏฺฐกเทวตา อนฺตลิกฺเข
อากาสฏฺฐกเทวตาติ นาคภวนํ อาทึ กตฺวา จกฺกวาฬปริยนฺเตน
ยาว พฺรหฺมโลกา ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุสฺสาปิตานิ อเหสุํ. ฉตฺตนฺตเรสุ
ธชา, ธชนฺตเรสุ ปตากา, เตสํ อนฺตรนฺตรา ปุปฺผทามวาสจุณฺณ-
ธูปาทิสกฺกาโร อโหสิ. สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เทวปุตฺตา ฉณเวสํ
คเหตฺวา อุคฺโฆสยมานา อากาเส วิจรึสุ. ตโยเอว กิร สมาคมา
มหนฺตา อเหสุํ "ยมกปาฏิหาริยสมาคโม เทโวโรหณสมาคโม อยํ
คงฺโคโรหณสมาคโมติ. ปรตีเร พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ กตสกฺการโต
ทฺวิคุณํ สกฺการํ สชฺเชตฺวา ภควโต อาคมนํ อุทิกฺขมาโน อฏฺฐาสิ.
สตฺถา คงฺคาย อุโภสุ ปสฺเสสุ ราชูนํ มหนฺตํ ปริจฺจาคํ โอโลเกตฺวา
นาคาทีนญฺจ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา เอเกกาย นาวาย ปญฺจปญฺจภิกฺขุ-
สตปริวารํ เอเกกํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ. โส เอเกกสฺส เสตจฺฉตฺตสฺส
เจว กปฺปรุกฺขสฺส จ มาลาปุปฺผทามสฺส จ เหฏฺฐา นาคคณปริวุโต
นิสินฺโน โหติ. ภุมฺมฏฺฐกเทวตาทีสุปิ เอเกกสฺมึ โอกาเส สปริวารํ
เอเกกํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ. เอวํ สกลจกฺกวาฬคพฺเภ เอกุสฺสเว
เอกจฺฉเณ วิย จ ชาเต, นาคานํ อนุคฺคหํ กโรนฺโต เอกํ รตนนาวํ
อภิรุหิ. ภิกฺขูสุปิ เอเกโก เอเกกเมว อภิรุหิ. นาคราชาโน พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสงฺฆํ นาคภวนํ ปเวเสตฺวา สพฺพรตฺตึ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมกถํ
สุตฺวา ทุติยทิวเส ทิพฺเพน ขาทนีเยน โภชนีเยน พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสึสุ. สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา
สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ ปูชิยมาโน ปญฺจหิ นาวสเตหิ คงฺคานทึ
อติกฺกมิ. ราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา สตฺถารํ นาวาโต โอตาเรตฺวา
อาคมนกาเล ลิจฺฉวีหิ กตสกฺการโต ทฺวิคุณํ สกฺการํ กตฺวา
ปุริมนเยเนว ปญฺจหิ ทิวเสหิ ราชคหํ อาเนสิ.
      ทุติยทิวเส ภิกฺขู ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา สายณฺหสมเย
ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อโห พุทฺธานํ อานุภาโว,
อโห สตฺถริ เทวมนุสฺสานํ ปสาโท; คงฺคาย นาม โอรโต จ
ปารโต จ อฏฺฐโยชนมคฺเค พุทฺธคเตน ปสาเทน ราชูหิ สมตลํ
ภูมึ กตฺวา วาลุกา โอกิริตฺวา ชนฺนุมตฺเตน โอธินา นานาวณฺณานิ
ปุปฺผานิ สนฺถตานิ, คงฺคาย อุทกํ นาคานุภาเวน ปญฺจวณฺเณหิ
ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺฐภวนา ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุสฺสาปิตานิ,
สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกาลงฺการํ เอกุสฺสวํ วิย จ ชาตนฺติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว เอส ปูชาสกฺกาโร
มยฺหํ พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อตีเต
ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโตติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต
ตมตฺถํ ปกาเสตุกาโม อตีตํ อาหริ:
     "อตีเต ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ. ตสฺส
ปุตฺโต สุสิโม นาม มาณโว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก. โส เอกทิวสํ
ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา "อิจฺฉามหํ ตาต พาราณสึ คนฺตฺวา มนฺเต
สชฺฌายิตุนฺติ. อถ นํ ปิตา อาห "เตนหิ ตาต อสุโก นาม
พฺราหฺมโณ มม สหายโก, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิยสฺสูติ. โส
"สาธูติ ปฏิสุณิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปิตรา ปหิตภาวํ อาจิกฺขิ. อถ นํ โส "สหายกสฺส
เม ปุตฺโตติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ ภทฺทเกน ทิวเสน
มนฺเต วาเจตุํ อารภิ. โส ลหุญฺจ คณฺหนฺโต พหุญฺจ คณฺหนฺโต
คหิตคฺคหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหเตลมิว อวินสฺสมานํ
ธาเรนฺโต น จิรสฺเสว อาจริยสฺส มุขโต อุคฺคณฺหิตพฺพํ สพฺพํ
อุคฺคณฺหิตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺโต อตฺตโน อุคฺคหิตสิปฺปสฺส
อาทิมชฺฌเมว ปสฺสติ, โน ปริโยสานํ. โส อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา
"อหํ อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ, โน ปริโยสานนฺติ
วตฺวา, อาจริเยน "อหํปิ ตาต น ปสฺสามีติ วุตฺเต, "อถ โก
อาจริย ปริโยสานํ ชานาตีติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิเม ตาต อิสโย
อิสิปตเน วิหรนฺติ, เต ชาเนยฺยุํ, เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺฉสฺสูติ อาจริเยน วุตฺเต, ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ
"ตุมฺเห กิร ปริโยสานํ ชานาถาติ. "อาม ชานามาติ. "เตนหิ
เม อาจิกฺขถาติ.. "มยํ อปพฺพชิตสฺส น อาจิกฺขาม; สเจ เต
ปริโยสาเนนตฺโถ, ปพฺพชสฺสูติ. โส "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เตสํ
สนฺติเก ปพฺพชิ. อถสฺส เต "อิทํ ตาว สิกฺขสฺสูติ วตฺวา "เอวํ เต
นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพนฺติอาทินา นเยน อภิสมาจาริกวตฺตํ
อาจิกฺขึสุ. โส ตตฺถ สิกฺขนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา น จิรสฺเสว
ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา สกลพาราณสีนคเร คคนตเล
ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. โส
อปฺปายุกสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา น จิรสฺเสว ปรินิพฺพายิ.
อถสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ มหาชโน จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย
คเหตฺวา นครทฺวาเร ถูปํ ปติฏฺฐาเปสุํ. สงฺโขปิ พฺราหฺมโณ "ปุตฺโต
เม จิรํ คโต, ปวตฺติมสฺส ชานิสฺสามีติ ตํ ทฏฺฐุกาโม ตกฺกสิลโต
นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ
ทิสฺวา "อทฺธา อิเมสุ เอโกปิ เม ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชานิสฺสตีติ
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "สุสิโม นาม มาณโว อิธาคมิ, อปิ นุ
ตสฺส ปวตฺตึ ชานาถาติ. "อาม พฺราหฺมณ ชานาม, อสุกสฺส
นาม พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ตโย เวเท สชฺฌายิตฺวา ปพฺพชิตฺวา
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา ปรินิพฺพายิ, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺฐาปิโตติ.
โส ภูมึ หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา
ติณานิ อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลุกํ อาหริตฺวา เจติยงฺคเณ
อากิริตฺวา กมณฺฑลูทเกน ปริปฺโผสิตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา
สาฏเกน ปตากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ อตฺตโน ฉตฺตํ
พนฺธิตฺวา ปกฺกามิ.
      สตฺถา อิทํ อตีตํ อาหริตฺวา "ตทา ภิกฺขเว อหํ สงฺโข
พฺราหฺมโณ อโหสึ, มยา สุสิมสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส เจติยงฺคเณ
ติณานิ อุทฺธฏานิ, ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชนมคฺคํ
วิหตขาณุกณฺฏกํ กตฺวา สุทฺธํ สมตลํ กรึสุ; มยา ตตฺถ วาลุกา
โอกิณฺณา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชนมคฺเค วาลุกํ โอกิรึสุ;
มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชน-
มคฺเค ๑- นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอกิณฺณานิ, เอกโยชนฏฺฐาเน
คงฺคาย อุทกํ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ: มยา ตตฺถ
กมณฺฑลูทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ
โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ; มยา ตตฺถ ปตากา อาโรปิตา ฉตฺตญฺจ พทฺธํ,
ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺฐภวนา ธชปตากจฺฉตฺตาติฉตฺตาทีหิ
สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกุสฺสวํ วิย ชาตํ; อิติ โข ภิกฺขเว เอส
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ.  อฏฺฐโยชเน มคฺเค.
ปูชาสกฺกาโร มยฺหํ เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาค-
เทวพฺรหฺมานุภาเวน, อตีเต ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวนาติ
วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
       "มตฺตาสุขปริจฺจาคา   ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ,
       จเช มตฺตาสุขํ ธีโร   สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขนฺติ.
      ตตฺถ "มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ: มตฺตาสุขนฺติ ปมาณยุตฺตกํ
ปริตฺตสุขํ วุจฺจติ, ตสฺส ปริจฺจาเคน. วิปุลํ สุขนฺติ: อุฬารํ สุขํ
นิพฺพานสุขํ วุจฺจติ, ตญฺเจ ปสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ
"เอกํ หิ โภชนปาตึ สชฺชาเปตฺวา ภุญฺชนฺตสฺส มตฺตาสุขํ นาม
อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน ปริจฺจชิตฺวา อุโปสถํ วา กโรนฺตสฺส ทานํ วา
เทนฺตสฺส วิปุลํ อุฬารํ นิพฺพานสุขํ นาม นิพฺพตฺตติ; ตสฺมา สเจ
เอวํ ตสฺส มตฺตาสุขสฺส ปริจฺจาคา วิปุลํ สุขํ ปสฺสติ, อเถตํ
วิปุลํ สุขํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปณฺฑิโต ตํ มตฺตาสุขํ จเชยฺยาติ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ.
                       ---------
               ๒. กุกฺกุฏณฺฑขาทิกาวตฺถุ. (๒๑๔)
      "ปรทุกฺขูปธาเนนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เอกํ กุกฺกุฏณฺฑขาทิกํ อารพฺภ กเถสิ.
      สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร ปณฺฑุรํ นาม เอโก คาโม, ตตฺเถโก
เกวฏฺโฏ วสติ. โส สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต อจิรวตีตีเร กจฺฉปณฺฑานิ
ทิสฺวา ตานิ อาทาย สาวตฺถึ คนฺตฺวา เอกสฺมึ เคเห ปจาเปตฺวา
ขาทนฺโต ตสฺมึ ๑- เคเห กุมาริกาย เอกํ อณฺฑํ อทาสิ. สา
ตํ ขาทิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อญฺญํ ขาทนียํ นาม น อิจฺฉิ.
อถสฺสา มาตา กุกฺกุฏิยา วิชาตฏฺฐานโต เอกํ อณฺฑํ คเหตฺวา
อทาสิ. สา ตํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺธา ตโต ปฏฺฐาย
สยเมว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ คเหตฺวา ขาทิ. กุกฺกุฏี วิชาตกาเล
ตํ อตฺตโน อณฺฑานิ คเหตฺวา ขาทนฺตึ ทิสฺวา ตาย อุปทฺทูตา
อาฆาตํ พนฺธิตฺวา "อิโตทานิ จุตา "ยกฺขินี หุตฺวา" ๒- ตว ทารเก
ขาทิตุํ สมตฺถา หุตฺวา นิพฺพตฺเตยฺยนฺติ ปตฺถนํ ฐเปตฺวา กาลํ
กตฺวา ตสฺมึเยว เคเห มชฺชารี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อิตราปิ กาลํ
กตฺวา ตตฺเถว กุกฺกุฏี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. กุกฺกุฏี อณฺฑานิ วิชายิ.
มชฺชารี อาคนฺตฺวา ตานิ ขาทิตฺวา ทุติยํปิ ตติยํปิ ขาทิเยว. กุกฺกุฏี
"ตโย วาเร มม อณฺฑานิ ขาทิตฺวา อิทานิ มํ ขาทิตุกามาสิ, อิโต
จุตา สปุตฺตกํ ตํ ขาทิตุํ ลเภยฺยนฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุตา
ทีปินี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อิตราปิ กาลํ กตฺวา มิคี หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
ตสฺสา วิชาตกาเล ทีปินี อาคนฺตฺวา ตํ สทฺธึ ปุตฺเตหิ ขาทิ. เอวํ
ขาทนฺตา ปญฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ อญฺญมญฺญสฺส ทุกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา
อวสาเน เอกา ยกฺขินี หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอกา สาวตฺถิยํ กุลธีตา
@เชิงอรรถ: ๑. ตตฺถาติ ยุตฺตตรํ. ๒. ปมาทลิขิเตน ภวิตพฺพํ.
หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อิโต ปรํ "น หิ เวเรน เวรานีติ คาถาย
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธ ปน สตฺถา "เวรํ หิ อเวเรน อุปสมฺมติ,
โน เวเรนาติ วตฺวา อุภินฺนํปิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
       "ปรทุกฺขูปธาเนน       โย อตฺตโน สุขมิจฺฉติ,
        เวรสํสคฺคสํสฏฺโฐ      เวรา โส น ปริมุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "ปรทุกฺขูปธาเนนาติ: ปรสฺมึ ทุกฺขฏฺฐปเนน,
ปรทุกฺขุปฺปาทเนนาติ อตฺโถ. เวรสํสคฺคสํสฏฺโฐติ: โส ปุคฺคโล
อกฺโกสนปฺปจฺจกฺโกสนปฺปหรณปฺปฏิปฺปหรณาทีนํ วเสน อญฺญมญฺญํ
กเตน เวรสํสคฺเคน สํสฏฺโฐ. เวรา โส น ปริมุจฺจตีติ: นิจฺจกาลํ
เวรวเสน ทุกฺขเมว ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน ยกฺขินี สรเณสุ ปติฏฺฐาย ปญฺจ สีลานิ
สมาทยิตฺวา เวรโต มุจฺจิ. อิตราปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    กุกฺกุฏณฺฑขาทิกาวตฺถุ.
                       ---------
                 ๓.  ภทฺทิยภิกฺขุวตฺถุ. (๒๑๕)
      "ยํ หิ กิจฺจนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ภทฺทิยํ นิสฺสาย
ชาติยาวเน วิหรนฺโต ภทฺทิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
      เต กิร ปาทุกมณฺฑเน อุยฺยุตฺตา อเหสุํ. ยถาห? เตน โข
ปน สมเยน ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา
วิหรนฺติ: ติณปาทุกํ กโรนฺติปิ กาเรนฺติปิ มุญฺชปาทุกํ ๑-
ปพฺพชปาทุกํ หินฺตาลปาทุกํ กมฺพลปาทุกํ กโรนฺติปิ กาเรนฺติปิ,
ริญฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺปญฺญนฺติ. ๒- ภิกฺขู
เตสํ ตถากรณภาวํ อุชฺฌายิตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา เต
ภิกฺขู ครหิตฺวา "ภิกฺขเว ตุมฺเห อญฺเญน กิจฺเจน อาคนฺตฺวา
อญฺญสฺมึเยว กิจฺเจ อุยฺยุตฺตาติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา
คาถา อภาสิ
      "ยํ หิ กิจฺจํ, ตทปวิทฺธํ,    อกิจฺจํ ปน กยีรติ; ๓-
       อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ       เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา;
       เยสญฺจ สุสมารทฺธา      นิจฺจํ กายคตา สติ,
       อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ,    กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
       สตานํ สมฺปชานานํ       อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวาติ.
      ตตฺถ "ยํ หิ กิจฺจนฺติ: ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย
อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรญฺญวาโส ธุตงฺค ปริหรณํ ภาวนา-
รามตาติเอวมาทิ กิจฺจํ นาม. อิเมหิ ปน, ยํ อตฺตโน กิจฺจํ; ตํ
อปวิทฺธํ ฉฑฺฑิตํ. อกิจฺจนฺติ: ภิกฺขุโน ปน ฉตฺตมณฺฑนํ อุปาหนมณฺฑนํ
ปาทุกปตฺตถาลกธมกรกกายพนฺธนอํสพนฺธนมณฺฑนํ อกิจฺจํ
@เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยมฺปน "มุญฺชปาทุกํ กโรนฺติปิ กาเรนฺติปิ ปพฺพชปาทุกํ กโรนฺติปิ
@กาเรนฺติปิ หินฺตาลปาทุกํ กโรนฺติปิ กาเรนฺติปิ กมลปาทุกํ กโรนฺติปิ กาเรนฺติปิ
@กมฺพลปาทุกนฺติ ทิสฺสนฺติ. ญ. ว. ๒. มหาวคฺเค ๕/๒๐. ๓. ม. กรียติ.
นาม. เยหิ ตํ กยีรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ
สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโรปิ อาสวา วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ.
สุสมารทฺธาติ: สุปคฺคหิตา. กายคตา สตีติ: กายานุปสฺสนาภาวนา.
อกิจฺจนฺติ: เต เอตํ ฉตฺตมณฺฑนาทิกํ อกิจฺจํ น เสวนฺติ น กโรนฺตีติ อตฺโถ.
กิจฺเจติ: ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเก
กรณีเย. สาตจฺจการิโนติ: สตตํ การิโน อฏฺฐิตการิโน. เตสํ
สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ "สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ
โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตูหิ สมฺปชญฺเญหิ สมฺปชานานํ
จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ. สมฺปตฺตานํปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                      ภทฺทิยภิกฺขุวตฺถุ.
                       ---------
              ๔. ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ. (๒๑๖)
      "มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ สมฺพหุลา อาคนฺตุกา ภิกฺขู สตฺถารํ ทิวาฏฺฐาเน
นิสินฺนํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ
ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถโร ภควโต อวิทูเร อติกฺกมติ. สตฺถา เตสํ
ภิกฺขูนํ จิตฺตวารํ ญตฺวา "ปสฺสถ ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ มาตาปิตโร
หนิตฺวา นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ วตฺวา, เตหิ [ภิกฺขูหิ] "กึ
นุ โข สตฺถา วทตีติ อญฺญมญฺญํ มุขานิ โอโลเกตฺวา สํสยํ
ปกฺขนฺเตหิ "กึ นาเมตํ วทถาติ วุตฺเต, เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
อิมํ คาถมาห
      "มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา     ราชาโน เทฺว จ ขตฺติเย
       รฏฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา    อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณติ.
      ตตฺถ "สานุจรนฺติ: อายสาธเกน อายุตฺตเกน สหิตํ, เอตฺถ
หิ "ตณฺหา ชเนติ ปุริสนฺติ วจนโต ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต
ตณฺหา มาตา นาม. "อหํ อสุกสฺส นาม รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส
วา ปุตฺโตติ ปิตรํ นิสฺสาย อสฺมิมานสฺส อุปฺปชฺชนโต อสฺมิมาโน
ปิตา นาม. โลโก วิย ราชานํ ยสฺมา สพฺพานิ ทิฏฺฐิคตานิ
เทฺว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ภชนฺติ; ตสฺมา สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย เทฺว
ขตฺติยราชาโน นาม. ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถตตฺเถน รฏฺฐสทิสตฺตา
รฏฺฐํ นาม. อายสาธโก อายุตฺตกปุริโส วิย ตํ นิสฺสิโต นนฺทิราโค
อนุจโร นาม. อนีโฆติ: นิทฺทุกฺโข. พฺราหฺมโณติ: ขีณาสโว.
เอเตสํ ตณฺหาทีนํ อรหตฺตมคฺคญฺญาณาสินา หตตฺตา ขีณาสโว.
นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ.
      ทุติยคาถายปิ วตฺถุ ปุริมสทิสเมว. ตทาปิ สตฺถา
ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรเมว อารพฺภ เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
      "มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา     ราชาโน เทฺว จ โสตฺถิเย
       เวยฺยคฺฆปญฺจมํ หนฺตฺวา   อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณติ.
      ตตฺถ "เทฺว จ โสตฺถิเยติ: เทฺว จ พฺราหฺมเณ. อิมิสฺสา
หิ คาถาย สตฺถา อตฺตโน ธมฺมิสฺสรตาย จ เทสนาวิธิกุสลตาย จ
สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย เทฺว พฺราหฺมณราชาโน กตฺวา กเถสิ.
เวยฺยคฺฆปญฺจมนฺติ เอตฺถ พฺยคฺฆานุจริโต สปฺปฏิภโย ทุปฺปฏิปนฺโน
มคฺโค เวยฺยคฺโฆ นาม, วิจิกิจฺฉานีวรณํปิ เตน สทิสตาย เวยฺยคฺฆํ
นาม, ตํ ปญฺจมํ อสฺสาติ นีวรณปญฺจกํ เวยฺยคฺฆปญฺจมํ นาม. อิทญฺจ
เวยฺยคฺฆปญฺจมํ อรหตฺตมคฺคญฺญาณาสินา นิสฺเสสํ หนฺตฺวา อนีโฆ
ยาติ พฺราหฺมโณติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
                   ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
               ๕.    ทารุสากฏิกวตฺถุ. (๒๑๗)
      "สุปฺปพุทฺธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
ทารุสากฏิกสฺส ปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
      ราชคหสฺมึ หิ "สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต จ มิจฺฉาทิฏฺฐิกปุตฺโต จาติ
เทฺว ทารกา อภิกฺขณํ คุฬกีฬํ กีฬนฺติ. เตสุ สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต
คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสตึ อาวชฺชิตฺวา "นโม พุทฺธสฺสาติ
วตฺวา คุฬํ ขิปติ. อิตโร ติตฺถิยานํ คุเณ อุทฺทิสิตฺวา "นโม
อรหนฺตานนฺติ วตฺวา ขิปติ. เตสุ สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต ชินาติ, อิตโร
ปราชยติ. โส ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา "อยํ เอวํ อนุสฺสริตฺวา เอวํ วตฺวา
คุฬํ ขิปนฺโต มํ ชินาติ, อหํปิ เอวรูปํ กริสฺสามีติ พุทฺธานุสฺสติยํ
ปริจยมกาสิ. อเถกทิวสํ ตสฺส ปิตา สกฏํ โยเชตฺวา ทารูนํ อตฺถาย
คจฺฉนฺโต ตํปิ ทารกํ อาทาย คนฺตฺวา อฏวิยํ ทารูนํ สกฏํ ปูเรตฺวา
อาคจฺฉนฺโต พหินคเร สุสานสามนฺเต อุทกผาสุกฏฺฐาเน โคเณ
โมเจตฺวา ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิ. อถสฺส โคณา สายณฺหสมเย
นครํ ปวิสนฺเตน โคคเณน สทฺธึ นครเมว ปวิสึสุ. สากฏิโกปิ
โคเณ อนุพนฺธนฺโต นครํ ปวิสิตฺวา สายํ โคเณ ทิสฺวา อาทาย
นิกฺขมนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ. ตสฺมึ หิ อสมฺปตฺเตเยว, ทฺวารํ
ปิทหิ. อถสฺส ปุตฺโต เอกโกว รตฺติภาเค สกฏสฺส เหฏฺฐา
นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. ราชคหํ ปน ปกติยาปิ อมนุสฺสพหุลํ.
อยญฺจ สุสานสนฺติเก นิปนฺโน. ตตฺถ นํ อมนุสฺสา ปสฺสึสุ. เอโก
สาสนสฺส ปฏิกณฺฏโก มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, เอโก สมฺมาทิฏฺฐิโก. เตสุ
มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อาห "อยํ โน ภกฺโข, อิมํ ขาทามาติ. อิตโร
"อลํ, มา เต รุจฺจีติ ตํ นิวาเรสิ. โส เตน นิวาริยมาโนปิ
ตสฺส วจนํ อนาทยิตฺวา ทารกํ ปาเทสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิ. โส
พุทฺธานุสฺสติปริจิตตฺตา ตสฺมึ ขเณ "นโม พุทฺธสฺสาติ อาห.
อมนุสฺโส มหาภยภีโต ปฏิกฺกมิตฺวา อฏฺฐาสิ. อถ นํ อิตโร
"อมฺเหหิ อกิจฺจํ กตํ, ทณฺฑกมฺมมสฺส กโรมาติ วตฺวา ตํ
รกฺขมาโน อฏฺฐาสิ. มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ โภชนปาตึ
ปูเรตฺวา โภชนํ อาหริ. อถ นํ อุโภปิ ตสฺส มาตาปิตโร วิย หุตฺวา
ตํ อุฏฺฐาเปตฺวา โภเชตฺวา "อิมานิ อกฺขรานิ ราชาว ปสฺสตุ, มา
อญฺโญติ ตํ ปวตฺตึ ปกาเสตฺวา ยกฺขานุภาเวน โภชนปาติยํ อกฺขรานิ
ฉินฺทิตฺวา คตา. ปุนทิวเส "ราชกุลโต โจเรหิ ภาชนภณฺฑํ อวหฏนฺติ
โกลาหลํ กโรนฺตา ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา โอโลเกตฺวา ตตฺถ อปสฺสนฺตา
นครา นิกฺขมิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตา ทารุสกเฏ สุวณฺณปาตึ
ทิสฺวา "อยํ โจโรติ ตํ ทารกํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ. ราชา
อกฺขรานิ ทิสฺวา "กิเมตํ ตาตาติ ปุจฺฉิ. "นาหํ เทว ชานามิ,
มาตาปิตโร เม อาคนฺตฺวา รตฺตึ โภเชตฺวา รกฺขมานา อฏฺฐํสุ,
อหํ `มาตาปิตโร มํ รกฺขนฺตีติ นิพฺภโยว นิทฺทํ อุปคโต, เอตฺตกํ
อหํ ชานามีติ อาห. อถสฺส มาตาปิตโรปิ ตํ ฐานํ อคมํสุ. ราชา
ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา เต ตโยปิ ชเน อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
สพฺพํ อาโรเจตฺวา "กินฺนุ โข ภนฺเต พุทฺธานุสฺสติเยว รกฺขา โหติ
อุทาหุ ธมฺมานุสฺสติอาทโยปีติ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา "มหาราช
น เกวลํ พุทฺธานุสฺสติเยว รกฺขา, เยสํ ปน ฉพฺพิเธน จิตฺตํ
สุภาวิตํ, เตสํ อญฺเญน รกฺขาวรเณน วา มนฺโตสเธหิ วา กิจฺจํ
นตฺถีติ วตฺวา ฉฏฺฐานานิ ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
      "สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ       สทา โคตมสาวกา,
      เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ     นิจฺจํ พุทฺธคตา สติ.
      สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ        สทา โคตมสาวกา,
      เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ     นิจฺจํ ธมฺมคตา สติ.
      สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ        สทา โคตมสาวกา,
      เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ     นิจฺจํ สงฺฆคตา สติ.
      สุปฺปพุทฺธํ  ปพุชฺฌนฺติ       สทา โคตมสาวกา,
      เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ     นิจฺจํ กายคตา สติ.
      สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ        สทา โคตมสาวกา,
      เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ     อหึสาย รโต มโน.
      สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ        สทา โคตมสาวกา,
      เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ     ภาวนาย รโต มโนติ.
     ตตฺถ "สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺตีติ: พุทฺธคตํ สตึ คเหตฺวา
สุปนฺตาเยว ปพุชฺฌนฺตา สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ นาม. สทา
โคตมสาวกาติ: โคตมโคตฺตสฺส พุทฺธสฺส สวนนฺเต ชาตตฺตา
ตสฺเสว อนุสาสนีสวนตาย โคตมสาวกา. พุทฺธคตา สตีติ: เยสํ ๑-
"อิติปิ โส ภควาติอาทิปฺปเภเท พุทฺธคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา
สติ นิจฺจกาลํ อตฺถิ, เต สทาปิ สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺตีติ อตฺโถ.
ตถา อสกฺโกนฺตา ปน เอกทิวสํ ตีสุ กาเลสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอกสฺมึปิ
กาเล พุทฺธานุสฺสตึ มนสิกโรนฺตา สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติเยว นาม.
ธมฺมคตา สตีติ "สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทิปฺปเภเท
ธมฺมคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา สติ. สงฺฆคตา สตีติ "สุปฏิปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. `เยสนฺติ นตฺถิ.
ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทิปฺปเภเท สงฺฆคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา
สติ. กายคตา สตีติ ทฺวตฺตึสาการวเสน วา นวสิวฏฺฐิกาวเสน วา
จตุธาตุววฏฺฐานวเสน วา อชฺฌตฺตนีลกสิณาทิรูปชฺฌานวเสน วา
อุปฺปชฺชมานา สติ. อหึสาย รโตติ: โส กรุณาสหคเตน เจตสา
เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตีติ ๑- เอวํ วุตฺตาย กรุณาภาวนาย รโต.
ภาวนายาติ: เมตฺตาภาวนาย. กิญฺจาปิ หิ เหฏฺฐา กรุณาภาวนาย
วุตฺตตฺตา อิธ สพฺพาปิ อวเสสา ภาวนา, อิธ ปน เมตฺตาภาวนาว
อธิปฺเปตา. เสสํ ปฐมคาถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
      เทสนาวสาเน โส ทารโก มาตาปิตูหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺฐหิ. ปจฺฉา ปน ปพฺพชิตฺวา สพฺเพปิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     ทารุสากฏิกวตฺถุ.
                       --------
                ๖. วชฺชีปุตฺตกภิกฺขุวตฺถุ. (๒๑๘)
      "ทุปฺปพฺพชฺชํ ทุรภิรมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวสาลิยํ
นิสฺสาย มหาวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ วชฺชีปุตฺตกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ
กเถสิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อญฺญตโร วชฺชีปุตฺตโก ภิกฺขุ เวสาลิยํ
วิหรติ อญฺญตรสฺมึ วนสณฺเฑ. เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยํ
@เชิงอรรถ: ๑. ที. สี. ๙/๓๑๐.
สพฺพรตฺตึ ฉณวาโร โหติ. อถโข โส ภิกขุ เวสาลิยํ ตุริยตาฬิต-
วาทิตนิคฺโฆสสทฺทํ สุตฺวา ปริเทวมาโน ตายํ เวลายํ อิมํ คาถมาห
               "เอกกา มยํ อรญฺเญ วิหราม
                อปวิทฺธํว วนสฺมึ ทารุกํ,
                เอตาทิสิกาย รตฺติยา
                โก สุ ทานิ อมฺเหหิ ปาปิโยติ.
      โส กิร วชฺชีรฏฺเฐ ราชปุตฺโต วาเรน สมฺปตฺตํ รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิโต, เวสาลิยํ จาตุมฺมหาราชิเกหิ สทฺธึ เอกาพทฺธํ กตฺวา
สกลนคเร ธชปตากาทีหิ ปฏิมณฺฑิเต, โกมุทิยา ปุณฺณมาย
สพฺพรตฺตึ ฉณวาเร วตฺตมาเน, เภริอาทีนํ ตุริยานํ ตาฬิตานํ นิคฺโฆสํ
วีณาทีนญฺจ วาทิตานํ สทฺทํ สุตฺวา, ยานิ เวสาลิยํ สตฺต
ราชสหสฺสานิ สตฺต ราชสตานิ สตฺต จ ราชาโน, ตตฺตกาเยว จ เนสํ
อุปราชเสนาปติอาทโย, เตสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตสุ นกฺขตฺตกีฬนตฺถาย วีถึ
โอติณฺเณสุ, สฏฺฐิหตฺเถ มหาจงฺกเม จงฺกมมาโน คคนมชฺเฌ ฐิตํ ปุณฺณจนฺทํ
ทิสฺวา จงฺกมโกฏิยํ ผลกํ นิสฺสาย ฐิโต เวฐนาลงฺการวิรหิตตฺตา วเน
ฉฑฺฑิตทารุกํ วิย อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา "อตฺถิ นุ โข อญฺโญ อมฺเหหิ
ลามกตโรติ จินฺเตนฺโต ปกติยา อารญฺญกาทิคุณยุตฺโตปิ ตสฺมึ ขเณ
อนภิรติยา ปีฬิโต เอวมาห. โส ตสฺมึ วนสณฺเฑ อธิวตฺถาย
เทวตาย "อิมํ ภิกฺขุํ สํเวเชสฺสามีติ อธิปฺปาเยน
               "เอกโก ตฺวํ อรญฺเญ วิหรสิ
                อปวิทฺธํว วนสฺมึ ทารุกํ,
                ตสฺส เต พหุกา ปิหยนฺติ
                เนรยิกา วิย สคฺคคามินนฺติ
วุตฺตํ อิมํ คาถํ สุตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา
นิสีทิ. สตฺถา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา ฆราวาสสฺส ทุกฺขตํ ปกาเสตุกาโม
ปญฺจ ทุกฺขานิ สโมธาเนตฺวา อิมํ คาถมาห
      "ทุปฺปพฺพชฺชํ ทุรภิรมํ     ทุราวาสา ฆรา ทุกฺขา
       ทุกฺโข สมานสํวาโส    ทุกฺขานุปติตทฺธคู;
       ตสฺมา น จทฺธคู สิยา   น จ ทุกฺขานุปติโต สิยาติ.
     ตตฺถ ทุปฺปพฺพชฺชนฺติ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ
เจว ญาติปริวฏฺฏญฺจ ปหาย อิมสฺมึ สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชฺชํ
นาม ทุกฺขํ. ทุรภิรมนฺติ: เอวํ ปพฺพชิเตนาปิ ภิกฺขาจริยาย ชีวิตวุตฺตึ
ฆฏนฺเตน อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณวเสน
อภิรมิตุํ ทุกฺขํ. ทุราวาสาติ: ยสฺมา ปน ฆรํ อาวสนฺเตน ราชูนํ
ราชกิจฺจํ อิสฺสรานํ อิสฺสรกิจฺจํ วหิตพฺพํ, ปริชโน ๑- เจว ธมฺมิกา จ
สมณพฺราหฺมณา สงฺคหิตพฺพา, เอวํ สนฺเตปิ, ฆราวาโส ฉิทฺทฆโฏ
วิย มหาสมุทฺโท วิย จ ทุปฺปูโร; ตสฺมา ฆรา นาเมเต ทุราวาสา
ทุกฺขา อาวสิตุํ เตเนว การเณน ทุกฺขาติ อตฺโถ. ทุกฺโข
สมานสํวาโสติ: คิหิโน หิ เย ชาติโคตฺตกุลโภเคหิ ปพฺพชิตา วา
สีลาจารพาหุสจฺจาทีหิ สมานาปิ หุตฺวา "โกสิ ตฺวํ, โก อหนฺติอาทีนิ
วตฺวา อธิกรณปฺปสุตา โหนฺติ, เต อสมานา นาม, เตหิ สทฺธึ
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ปริชนา.
สํวาโส นาม ทุกฺโขติ อตฺโถ. ทุกฺขานุปติตทฺธคูติ: เย วฏฺฏสงฺขาตํ
อทฺธานํ ปฏิปนฺนตฺตา อทฺธคู; เต ทุกฺเขน อนุปติตาว. ตสฺมา
น จทฺธคูติ: ยสฺมา ทุกฺขานุปติตภาโวปิ ทุกฺโข อทฺธคูภาโวปิ
ทุกฺโข; ตสฺมา วฏฺฏสงฺขาตํ อทฺธานํ คมนตาย อทฺธคูปิ น ภเวยฺย
วุตฺตปฺปกาเรน ทุกฺเขน อนุปติโตปิ น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ ทสฺสิเต ทุกฺเข
นิพฺพินฺทนฺโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ จ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ จ สํโยชนานิ
ปทาเลตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐหีติ.
                    วชฺชีปุตฺตกภิกฺขุวตฺถุ.
                      -----------
                 ๗. จิตฺตคหปติวตฺถุ. (๒๑๙)
      "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต จิตฺตคหปตึ อารพฺภ กเถสิ.
      วตฺถุ พาลวคฺเค "อสนฺตํ ภาวมิจฺเฉยฺยาติ คาถาวณฺณนายํ
วิตฺถาริตํ. คาถาปิ ตตฺเถวาคตา. วุตฺตํ หิ ตตฺถ "กึ ปน ภนฺเต
เอตสฺส ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺเสวายํ สกฺกาโร อุปฺปชฺชติ
อุทาหุ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ. ๑- "อานนฺท มม
สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. อุปฺปชฺเชถาติ.
อุปฺปชฺชติเยว, อยํ หิ อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน สมฺปนฺนสีโล, เอวรูโป
ยํ ยํ ปเทสํ ๑- ภชติ; ตตฺถ ตตฺเถวสฺส ลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺตตีติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน      ยโสโภคสมปฺปิโต
           ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ;         ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโตติ.
      ตตฺถ "สทฺโธติ: โลกิยโลกุตฺตราย สทฺธาย สมนฺนาคโต.
สีเลนาติ: "อาคาริยสีลํ อนาคาริยสีลนฺติ ๒- ทุวิธํ สีลํ, เตสุ อิธ
อาคาริยสีลํ ๓- อธิปฺเปตํ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ยโสโภค-
สมปฺปิโตติ: ยาทิโส อนาถปิณฺฑิกาทีนํ ปญฺจอุปาสกสตปริวาร-
สงฺขาโต อาคาริยยโส ตาทิเสเนว ยเสน ธนธญฺญาทิโก เจว
สตฺตวิธอริยธนสงฺขาโต จ ทุวิโธ โภโค เตน จ สมนฺนาคโตติ
อตฺโถ. ยํ ยนฺติ: ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ เอวรูโป กุลปุตฺโต ยํ ยํ
ปเทสํ ภชติ; ตตฺถ ตตฺถ เอวรูเปน ลาภสกฺกาเรน ปูชิโต ว โหตีติ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      จิตฺตคหปติวตฺถุ.
                        ------
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ทิสํ. ๒. ยุ. อคาริยสีลํ อนาคาริยสีลนฺติ.
@๓. อนุตฺตานตฺตทีปนายํ อนาคาริยสีลนฺติ ทิสฺสติ.
                 ๘. จูฬสุภทฺทาวตฺถุ. (๒๒๐)
      "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส ธีตรํ จูฬสุภทฺทํ นาม อารพฺภ กเถสิ.
      อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ทหรกาลโต ปฏฺฐาย อุคฺคนครวาสี
อุคฺโค นาม เสฏฺฐิปุตฺโต สหายโก อโหสิ. เต เอกาจริยกุเล สิปฺปํ
อุคฺคณฺหนฺตา อญฺญมญฺญํ กติกํ กรึสุ "อมฺหากํ วยปฺปตฺตกาเล
ปุตฺตธีตาสุ ชาตาสุ, โย ปุตฺตสฺส อตฺถาย ธีตรํ วาเรติ; เตน
ตสฺส ธีตา ทาตพฺพาติ. เต อุโภปิ วยปฺปตฺตา อตฺตโน อตฺตโน
นคเร เสฏฺฐิฏฺฐาเน ปติฏฺฐหึสุ.
      เอกสฺมึ สมเย อุคฺคเสฏฺฐี วณิชฺชํ ปโยเชนฺโต ปญฺจหิ
สกฏสเตหิ สาวตฺถึ อคมาสิ. อนาถปิณฺฑิโก อตฺตโน ธีตรํ จูฬสุภทฺทํ
อามนฺเตตฺวา "อมฺม ปิตา เต อุคฺคเสฏฺฐี นาม อาคโต, ตสฺส
กตฺตพฺพกิจฺจํ ตว ภาโรติ อาณาเปสิ. สา "สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา
ตสฺส อาคตทิวสโต ปฏฺฐาย สหตฺเถเนว สูปพฺยญฺชนาทีนิ สมฺปาเทติ,
มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ อภิสงฺขโรติ, โภชนกาเล ตสฺส นหาโนทกํ
ปฏิยาทาเปตฺวา นหานกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพกิจฺจานิ สาธุกํ กโรติ.
อุคฺคเสฏฺฐี ตสฺสา อาจารสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต เอกทิวสํ
อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธึ สุขกถาย นิสินฺโน "มยํ ทหรกาเล เอวํ
นาม กติกํ กริมฺหาติ สาเรตฺวา จูฬสุภทฺทํ อตฺตโน ปุตฺตสฺสตฺถาย
วาเรสิ. โส ปน ปกติยา มิจฺฉาทิฏฺฐิโก; ตสฺมา ทสพลสฺส ตมตฺถํ
อาโรเจตฺวา สตฺถารา อุคฺคเสฏฺฐิโน อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา อนุญฺญาโต,
ภริยาย สทฺธึ มนฺเตตฺวา ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทิวสํ ฐเปตฺวา,
ธีตรํ วิสาขํ ทตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ธนญฺชยเสฏฺฐี วิย มหนฺตํ สกฺการํ
กตฺวา สุภทฺทํ อามนฺเตตฺวา "อมฺม สสฺสุรกุเล วสนฺติยา นาม อนฺโต
อคฺคิ พหิ น นีหริตพฺโพติ ธนญฺชยเสฏฺฐินา วิสาขาย ทินฺนนเยเนว
ทส โอวาเท ทตฺวา อุยฺโยเชนฺโต "สเจ เม คตฏฺฐาเน ธีตุ โทโส
อุปฺปชฺชติ, ตุมฺเหหิ โสเธตพฺโพติ อฏฺฐ กุฏุมฺพิเก ปาฏิโภเค
คเหตฺวา, ตสฺสา อุยฺโยชนทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส
มหาทานํ ทตฺวา, ปุริมภเว ธีตรา กตานํ สุจริตานํ ผลวิภูตึ
โลกสฺส ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย มหนฺเตน สกฺกาเรน ธีตรํ
อุยฺโยเชสิ. ตสฺสา อนุปุพฺเพน อุคฺคนครํ ปตฺตกาเล สสฺสุรกุเลน
สทฺธึ มหาชโน ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ. สาปิ อตฺตโน สิริวิภวํ
ปากฏํ กาตุํ วิสาขา วิย สกลนครสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี รเถ
ฐตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา นาคเรหิ เปสิตํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา
อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ เปเสนฺตี สกลนครํ อตฺตโน คุเณหิ
เอกพทฺธํ อกาสิ.
      มงฺคลทิวสาทีสุ ปนสฺสา สสฺสุโร อเจลกานํ สกฺการํ กโรนฺโต
"อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมเณ วนฺทตูติ เปเสสิ. สา ลชฺชาย นคฺเค
ปสฺสิตุํ อสกฺโกนฺตี คนฺตุํ น อิจฺฉติ. โส ปุนปฺปุนํ เปเสตฺวาปิ
ตาย ปฏิกฺขิตฺโต กุชฺฌิตฺวา "นีหรถ นนฺติ อาห. สา "น สกฺกา
มม อการเณน โทสํ อาโรเปตุนฺติ กุฏุมฺพิเก ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ
อาโรเจสิ. เต ตสฺสา นิทฺโทสภาวํ ญตฺวา เสฏฺฐึ สญฺญาเปสุํ. โส
"อยํ มม สมเณ `อหิริกาติ น วนฺทตีติ ภริยาย อาโรเจสิ. สา
"กีทิสา นุ โข อิมิสฺสา สมณา, อติวิย เน ปสํสตีติ ตํ
ปกฺโกสาเปตฺวา อาห
      "กีทิสา สมณา ตุยฺหํ        พาฬฺหํ โข เน ปสํสสิ.
       กึสีลา กึสมาจารา        ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตาติ.
      อถสฺสา สุภทฺทา พุทฺธานญฺเจว พุทฺธสาวกานญฺจ คุเณ
ปกาเสนฺตี
      "สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมานสา    สนฺตํ เตสํ คตํ ฐิตํ,
       โอกฺขิตฺตจกฺขู มิตภาณี,     ตาทิสา สมณา มม.
       กายกมฺมํ สุจิ เตสํ,       วาจากมฺมํ อนาวิลํ,
       มโนกมฺมํ สุวิสุทฺธํ,        ตาทิสา สมณา มม.
       วิมลา สงฺขมุตฺตาภา       สุทฺธา อนฺตรพาหิรา ๑-
       ปุณฺณา สุทฺเธหิ ธมฺเมหิ,    ตาทิสา สมณา มม.
       ลาเภน อุนฺนโต โลโก     อลาเภน จ โอนโต,
       ลาภาลาเภน เอกฏฺฐา,    ตาทิสา สมณา มม.
       ยเสน อุนฺนโต โลโก      อยเสน จ โอนโต,
       ยสายเสน เอกฏฺฐา,      ตาทิสา สมณา มม.
       ปสํสาย อุนฺนโต โลโก     นินฺทายาปิ จ โอนโต,
       สมา นินฺทาปสํสาสุ,       ตาทิสา สมณา มม.
@เชิงอรรถ: ๑. สนฺตรพาหิรา [?]
       สุเขน อุนฺนโต โลโก      ทุกฺเขนาปิ จ โอนโต,
       อกมฺปา สุขทุกฺเขสุ,       ตาทิสา สมณา มมาติ-
เอวมาทีหิ วจเนหิ สสฺสุํ โตเสสิ. อถ นํ "สกฺกา ตว สมเณ อมฺหากํปิ
ทสฺเสตุนฺติ วตฺวา, "สกฺกาติ วุตฺเต, "เตนหิ ยถา มยํ เต ปสฺสาม;
ตถา กโรหีติ [อาห]. สา "สาธูติ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส
มหาทานํ สชฺเชตฺวา อุปริปาสาทตเล ฐตฺวา เชตวนาภิมุขี ๑-
สกฺกจฺจํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา พุทฺธคุเณ อาวชฺชิตฺวา
คนฺธวาสปุปฺผธูเปหิ ปูชํ กตฺวา "ภนฺเต สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตมิ, อิมินา เม สญฺญาเณน สตฺถา นิมนฺติตภาวํ
ชานาตูติ วตฺวา สุมนปุปฺผานํ อฏฺฐ มุฏฺฐิโย อากาเส ขิปิ. ปุปฺผานิ
คนฺตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สตฺถุโน อุปริ มาลาวิตานํ
หุตฺวา อฏฺฐํสุ.
      ตสฺมึ ขเณ อนาถปิณฺฑิโกปิ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย
สตฺถารํ นิมนฺเตสิ. สตฺถา "อธิวุตฺถํ มยา คหปติ สฺวาตนาย
ภตฺตนฺติ วตฺวา, "ภนฺเต มยา ปุเรตรํ อาคโต นตฺถิ, กสฺส นุ โข
โว อธิวุตฺถนฺติ วุตฺเต, "จูฬสุภทฺทาย คหปติ นิมนฺติโตติ วตฺวา,
"นนุ ภนฺเต สุภทฺทา ทูเร วสติ อิโต วีสติโยชนสตมตฺถเกติ
วุตฺเต, "อาม คหปติ, ทูเร วสนฺตาปิ หิ สปฺปุริสา อภิมุเข
ฐิตา วิย ปกาเสนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. เชตวนาภิมุขินีติ ยุตฺตตรํ.
       "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ,  หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
        อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ,   รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สราติ.
      ตตฺถ "สนฺโตติ: ราคาทีนํ สนฺตตาย พุทฺธาทโย สนฺโต นาม.
อิธ ปน ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิการา อุสฺสนฺนกุสลมูลา ภาวิตภาวนา
สตฺตา "สนฺโตติ อธิปฺเปตา. ปกาเสนฺตีติ: ทูเร ฐิตาปิ พุทฺธานํ
ญาณปถํ อาคจฺฉนฺตา ปากฏา โหนฺติ. หิมวนฺโตวาติ: ยถา หิ
ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต ปญฺจโยชนสตุพฺเพโธ จตุราสีติยา กูฏสหสฺเสหิ
ปฏิมณฺฑิโต หิมวนฺตปพฺพโต ทูเร ฐิตานํปิ อภิมุเข ฐิโต วิย
ปกาเสติ; เอวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ. อสนฺเตตฺถาติ: ทิฏฺฐธมฺมครุกา
วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิตตฺถาย ปพฺพชิตา พาลปุคฺคลา
อสนฺโต นาม, เต เอตฺถ พุทฺธานํ ทกฺขิณสฺส ชานุมณฺฑลสฺส
สนฺติเก นิสินฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ น ปญฺญายนฺติ. รตฺตึ ขิตฺตาติ:
รตฺตึ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร ขิตฺตา สรา วิย. ตถารูปสฺส ๑-
อุปนิสฺสยภูตสฺส ปุพฺพเหตุโน อภาเวน น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ.
     สกฺโกปิ โข เทวราชา "สตฺถารา จูฬสุภทฺทาย นิมนฺตนํ
อธิวาสิตนฺติ ญตฺวา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อาณาเปสิ "ปญฺจ กูฏาคารสตานิ
นิมฺมินิตฺวา เสฺว พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุคฺคนครํ เนหีติ. โส
ปุนทิวเส ปญฺจสตานิ กูฏาคารานิ นิมฺมินิตฺวา เชตวนทฺวาเร
อฏฺฐาสิ. สตฺถา อุจฺจินิตฺวา วิสุทฺธขีณาสวานํเยว ปญฺจ สตานิ
อาทาย สปริวาโร กูฏาคาเรสุ นิสีทิตฺวา อุคฺคนครํ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ตถารูปา.
อุคฺคเสฏฺฐีปิ สปริวาโร สุภทฺทาย ทินฺนนเยน ตถาคตสฺส อาคมนมคฺคํ
โอโลเกนฺโต สตฺถารํ มหนฺเตน สิริวิภเวน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
ปสนฺนมนโส หุตฺวา มาลาทีหิ สกฺการํ กโรนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
วนฺทิตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปุนปฺปุนํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ
อทาสิ. สตฺถาปิสฺส สปฺปายํ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ อาทึ
กตฺวา จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สตฺถา
สุภทฺทาย อนุคฺคหณตฺถํ "อิเธว โหหีติ อนุรุทฺธตฺเถรํ นิวตฺตาเปตฺวา
สาวตฺถิเมว อคมาสิ. ตโต ปฏฺฐาย ตํ นครํ สทฺธํ ปสนฺนํ อโหสีติ.
                      จูฬสุภทฺทาวตฺถุ.
                         -----
               ๙. เอกวิหาริตฺเถรวตฺถุ. (๒๒๑)
      "เอกาสนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เอกวิหาริตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร เถโร "เอโกว นิสีทติ เอโกว จงฺกมติ เอโกว
ติฏฺฐตีติ จตุปริสนฺตเร ปากโฏ อโหสิ. อถ นํ ภิกฺขู "ภนฺเต
เอวรูโป นามายํ เถโรติ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ. สตฺถา "สาธุ
สาธูติ สาธุการํ ทตฺวา "ภิกฺขุนา นาม วิวิตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ
วิเวเก อานิสํสํ กเถตฺวา อิมํ คาถมาห
      "เอกาสนํ เอกเสยฺยํ     เอโก จรมตนฺทิโต
       เอโก ทมยมตฺตานํ      วนนฺเต รมิโต สิยาติ.
      ตตฺถ "เอกาสนํ เอกเสยฺยนฺติ: ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌปิ
มูลกมฺมฏฺฐานํ อวิชหิตฺวา เตเนว มนสิกาเรน นิสินฺนสฺส อาสนํ
เอกาสนํ นาม. โลหปาสาทสทิเสปิ จ ปาสาเท ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌปิ
ปญฺญตฺเต วิจิตฺรปจฺจตฺถรณูปธาเน มหารเห สยเน สตึ
อุปฏฺฐเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน มูลกมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน
นิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน เสยฺยา เอกเสยฺยา นาม. เอวรูปํ เอกาสนญฺจ
เอกเสยฺยญฺจ ภเชถาติ อตฺโถ. อตนฺทิโตติ: ชงฺฆพลํ นิสฺสาย
ชีวิตกปฺปเนน อกุสีโต หุตฺวา สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว จรนฺโตติ
อตฺโถ. เอโก ทมยมตฺตานนฺติ: รตฺติฏฺฐานาทีสุ กมฺมฏฺฐานํ
อนุยุญฺชิตฺวา มคฺคผลาธิคมนวเสน เอกโกว หุตฺวา อตฺตานํ
ทเมนฺโตติ อตฺโถ. วนนฺเต รมิโต สิยาติ: เอวมตฺตานํ ทเมนฺโต
อิตฺถีปุริสสทฺทาทีหิ วิวิตฺตวนสณฺเฑเยว อภิรโต ภเวยฺย. น หิ
สกฺกา อากิณฺณวิหารินา เอวํ อตฺตานํ ทเมตุนฺติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. ตโต ปฏฺฐาย
มหาชโน เอกวิหารเมว ปตฺเถตีติ.
                    เอกวิหาริตฺเถรวตฺถุ.
                 ปกิณฺณกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                    เอกวีสติโม วคฺโค.
                       ---------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๔ หน้า ๘๗-๑๑๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=24&A=1721&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=24&A=1721&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=31              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1035              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1035              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1035              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]