อรรถกถาเล่มที่ ๒๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๗ มล-นาควคฺค

                   ๑๙. ธมฺมฏฺวคฺควณฺณนา
                     -------------
               ๑. วินิจฺฉยมหามตฺตวตฺถุ. (๑๙๓)
       "น เตน โหติ ธมฺมฏฺโติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต วินิจฺฉยมหามตฺเต อารพฺภ กเถสิ.
       เอกทิวสํ หิ ภิกฺขู สาวตฺถิยา อุตฺตรทฺวารคาเม ปิณฺฑาย
จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา นครมชฺเฌน วิหารํ อาคจฺฉนฺติ.
ตสฺมึ ขเณ มหาเมโฆ อุฏฺาย ปาวสฺสิ. เต สมฺมุขคตํ วินิจฺฉยสาลํ
ปวิสิตฺวา วินิจฺฉยมหามตฺเต ลญฺจํ คเหตฺวา สามิเก อสฺสามิเก
กโรนฺเต ทิสฺวา "อโห อิเม อธมฺมิกา, มยํ ปน `อิเม ธมฺเมน
วินิจฺฉยํ กโรนฺตีติ สญฺิโน อหุมฺหาติ จินฺเตตฺวา, วสฺเส วิคเต,
วิหารํ คนฺตฺวา ๑- สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. สตฺถา "น ภิกฺขเว ฉนฺทาทิวสิกา หุตฺวา สาหเสน อตฺถํ
วินิจฺฉินนฺตา ธมฺมฏฺา นาม โหนฺติ, อปราธํ ปน อนุวิชฺฌิตฺวา
อปราธานุรูปํ อสาหเสน วินิจฺฉยํ กโรนฺตา เอว ธมฺมฏฺา นาม
โหนฺตีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
       "น เตน โหติ ธมฺมฏฺโ,  เยนตฺถํ สหสา นเย;
        โย จ อตฺถํ อนตฺถญฺจ    อุโภ นิจฺเฉยฺย ปณฺฑิโต
        อสาหเสน ธมฺเมน      สเมน นยตี ปเร,
        ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี  `ธมฺมฏฺโติ ปวุจฺจตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑. เหฏฺา "อาคจฺฉนฺตีติ ปเทน น สเมติ.
       ตตฺถ "เตนาติ: เอตฺตเกเนว การเณน. ธมฺมฏฺโติ: ราชูหิ
อตฺตนา กตฺตพฺเพ วินิจฺฉยธมฺเม ิโต ธมฺมฏฺโ นาม น โหติ.
เยนาติ: เยน การเณน. อตฺถนฺติ: โอติณฺณํ วินิจฺฉิตพฺพํ อตฺถํ.
สหสา นเยติ: ฉนฺทาทีสุ ปติฏฺิโต สาหเสน มุสาวาเทน วินิจฺเฉยฺย.
โย หิ ฉนฺเท ปติฏฺาย อตฺตโน าตึ วา มิตฺตํ วา มุสาวาทํ
วตฺวา อสฺสามิกเมว สามิกํ กโรติ, โทเส ปติฏฺาย อตฺตโน เวรินํ
มุสา วตฺวา สามิกเมว อสฺสามิกํ กโรติ, โมเห ปติฏฺาย ลญฺจํ
คเหตฺวา วินิจฺฉยกาเล อญฺาวิหิโต วิย อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต
มุสา วตฺวา "อิมินา ชิตํ, อยํ ปราชิโตติ ปรํ นีหรติ, ภเย
ปติฏฺาย กสฺสจิเทว อิสฺสรชาติกสฺส ปราชยํ ปาปุณนฺตสฺสาปิ ชยํ
อาโรเปสิ; อยํ สาหเสน อตฺถํ เนติ นาม. โส ธมฺมฏฺโ นาม
น โหตีติ อตฺโถ. โย จ อตฺถํ อนตฺถญฺจาติ: ภูตญฺจ อภูตญฺจ
การณํ. อุโภ นิจฺเฉยฺยาติ: โย ปน ปณฺฑิโต อุโภ อตฺถานตฺเถ
วินิจฺฉินิตฺวา วทติ. อสาหเสนาติ: อมุสาวาเทน. ธมฺเมนาติ:
วินิจฺฉยธมฺเมน, น ฉนฺทาทิวเสน. สเมนาติ: อปราธานุรูเปเนว
ปเร นยติ ชยํ วา ปราชยํ วา ปาเปติ. ธมฺมสฺส คุตฺโตติ: โส
ธมฺมคุตฺโต ธมฺมรกฺขิโต ธมฺโมชปญฺาย สมนฺนาคโต เมธาวี
วินิจฺฉยธมฺเม ิตตฺตา `ธมฺมฏฺโติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    วินิจฺฉยมหามตฺตวตฺถุ.
                      ----------
                  ๒. ฉพฺพคฺคิยวตฺถุ. (๑๙๔)
       "น เตน ปณฺฑิโต โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
       เต กิร วิหาเรปิ คาเมปิ ภตฺตคฺคํ อากุลํ กโรนฺตา วิจรนฺติ.
อเถกทิวสํ คาเม ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาคเต ทหเร จ สามเณเร จ
ภิกฺขู ปุจฺฉึสุ "กีทิสํ อาวุโส ภตฺตคฺคนฺติ. "ภนฺเต มา ปุจฺฉิตฺถ,
ฉพฺพคฺคิยา `มยเมว พฺยตฺตา มยํ ปณฺฑิตา อิเม ปหริตฺวา สีเส
กจวรํ อากิริตฺวา นีหริสฺสามาติ วตฺวา อมฺเห ปิฏฺิยํ คเหตฺวา
กจวรํ โอกิรนฺตา ภตฺตคฺคํ อากุลํ กรึสูติ. ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "นาหํ ภิกฺขเว พหุํ ภาสิตฺวา
ปเร วิเหยมานํ `ปณฺฑิโตติ วทามิ, เขมินํ ปน อเวรํ อภยเมว
ปณฺฑิตํ วทามีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "น เตน ปณฺฑิโต โหติ,    ยาวตา พหุ ภาสติ;
        เขมี อเวรี  อภโย     `ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ.
       ตตฺถ "ยาวตาติ: ยตฺตเกน  การเณน สงฺฆมชฺฌาทีสุ พหุํ
กเถติ, น เตน ปณฺฑิโต นาม โหติ; โย ปน สยํ เขมี ปญฺจนฺนํ
เวรานํ อภาเวน อเวรี นิพฺภโย, ตํ ๑- อาคมฺม มหาชนสฺส ภยํ
น โหติ; โส ปณฺฑิโต นามาติ อตฺโถติ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      ฉพฺพคฺคิยวตฺถุ.
                        ------
@เชิงอรรถ: ๑.  ม. สี. ยุ.  ยํ วา.
                ๓. เอกุทานตฺเถรวตฺถุ. (๑๙๕)
       "น ตาวตา ธมฺมธโรติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกุทานตฺเถรนฺนาม ขีณาสวํ อารพฺภ กเถสิ.
       โส กิร เอกโกว เอกสฺมึ วนสณฺเฑ วิหรติ. เอกเมวสฺส
อุทานํ ปคุณํ
              "อธิเจตโส อปฺปมชฺชโต
               มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโต
               โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน
               อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโตติ.
       โส กิร อุโปสถทิวเส สยเมว ธมฺมสฺสวนํ โฆเสตฺวา อิมํ
คาถํ วทติ. ปวีอุทฺริยนสทฺโท วิย เทวตานํ สาธุการสทฺโท โหติ.
อเถกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปญฺจปญฺจสตปริวารา เทฺว เตปิฏกา ภิกฺขู
ตสฺส วสนฏฺานํ อคมํสุ. โส เต ทิสฺวาว ตุฏฺมานโส "สาธุ
โว กตํ อิธาคจฺฉนฺเตหิ, อชฺช มยํ ตุมฺหากํ สนฺติเก ธมฺมํ
สุณิสฺสามาติ อาห. "อตฺถิ ปน อาวุโส อิธ ธมฺมํ โสตาโรติ. "อตฺถิ
ภนฺเต, อยํ วนสณฺโฑ ธมฺมสฺสวนทิวเส เทวตานํ สาธุการสทฺเทน
เอกนินฺนาโท โหตีติ. เตสุ เอโก เตปิฏกตฺเถโร ธมฺมํ โอสาเรสิ,
เอโก กเถสิ. เอกเทวตาปิ สาธุการํ น อทาสิ. เต อาหํสุ "ตฺวํ
อาวุโส `ธมฺมสฺสวนทิวเส อิมสฺมึ วนสณฺเฑ เทวตา มหนฺเตน
สทฺเทน สาธุการํ เทนฺตีติ วเทสิ, กินฺนาเมตนฺติ. "ภนฺเต อญฺเสุ
ทิวเสสุ เอวํ โหติ, อชฺช ปน น ชานามิ `กิเมตนฺติ, "เตนหิ
อาวุโส ตฺวํ ตาว ธมฺมํ กเถหีติ. โส วีชนึ คเหตฺวา อาสเน
นิสินฺโน ตเมว คาถํ วเทสิ. เทวตา มหนฺเตน สทฺเทน สาธุการมกํสุ.
อถ เนสํ ปริวารภิกฺขู อุชฺฌายึสุ "อิมสฺมึ วนสณฺเฑ เทวตา
มุโขโลกเนน สาธุการํ ททนฺติ, เตปิฏกภิกฺขูสุ เอตฺตกํ ภณนฺเตสุปิ,
กิญฺจิ ปสํสนมตฺตํปิ อวตฺวา, เอเกน มหลฺลกตฺเถเรน เอกคาถาย
กถิตาย, มหาสทฺเทน สาธุการํ ททนฺตีติ. เต วิหารํปิ คนฺตฺวา สตฺถุ
ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "นาหํ ภิกฺขเว, โย พหุํ อุคฺคณฺหาติ วา
ภาสติ วา, ตํ `ธมฺมธโรติ วทามิ; โย ปน เอกํปิ คาถํ อุคฺคณฺหิตฺวา
สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, อยํ ธมฺมธโร นามาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "น ตาวตา ธมฺมธโร,      ยาวตา พหุ ภาสติ;
        โย จ อปฺปํปิ สุตฺวาน      ธมฺมํ กาเยน ปสฺสติ,
        ส เว ธมฺมธโร โหติ,     โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชตีติ.
       ตตฺถ "ยาวตาติ: ยตฺตเกน อุคฺคหณ ธารณ วาจนาทินา
การเณน พหุํ ภาสติ, ตาวตา ตตฺตเกน ธมฺมธโร น โหติ,
วํสานุรกฺขโก ปเวณิปาลโก นาม โหติ. อปฺปํปีติ: โย ปน
อปฺปมตฺตกํปิ สุตฺวา ธมฺมมนฺวาย อตฺถมนฺวาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน
หุตฺวา นามกาเยน ทุกฺขาทีนิ ปริชานนฺโต จตุสจฺจธมฺมํ
ปสฺสติ, ส เว ธมฺมธโร โหติ. โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชตีติ: โยปิ
อารทฺธวิริโย หุตฺวา "อชฺช อชฺเชวาติ ปฏิเวธํ อากงฺขนฺโต ธมฺมํ
นปฺปมชฺชติ, อยํปิ ธมฺมธโรเยวาติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    เอกุทานตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
              ๔. ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ. (๑๙๖)
       "น เตน  เถโร โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
       เอกทิวสญฺหิ, ตสฺมึ เถเร สตฺถุ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา ปกฺกนฺตมตฺเต,
ตึสมตฺตา อารญฺกา ภิกฺขู ตํ ปสฺสนฺตาเยว อาคนฺตฺวา สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา เตสํ อรหตฺตุปนิสฺสยํ ทิสฺวา อิมํ ปญฺหํ
ปุจฺฉิ "อิโต คตํ เอกํ เถรํ ปสฺสถาติ. "น ปสฺสาม ภนฺเตติ.
"นนุ ทิฏฺโ โสติ. ๑- "เอกํ ภนฺเต สามเณรํ ปสฺสิมฺหาติ. "น โส
ภิกฺขเว สามเณโร, เถโร เอโสติ. "อติวิย ขุทฺทโก ภนฺเตติ.
"นาหํ ภิกฺขเว มหลฺลกภาเวน เถราสเน นิสินฺนมตฺตเกน `เถโรติ
วทามิ, โย ปน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา มหาชนสฺส อหึสกภาเว
ิโต, อยํ เถโร นามาติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
       "น เตน เถโร [๒]- โหติ,   เยนสฺส ปลิตํ สิโร,
        ปริปกฺโก วโย ตสฺส,       `โมฆชิณฺโณติ วุจฺจติ;
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ทิฏฺโ โวติ. [๒] ม. เอตฺถนฺตเร "โสติ อตฺถิ.
        "ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ  อหึสา สญฺโม ทโม,
         ส เว วนฺตมโล ธีโร,  โส `เถโรติ ปวุจฺจตีติ.
       ตตฺถ "ปริปกฺโกติ: ปริณโต ๑- วุฑฺฒภาวํ ปตฺโตติ อตฺโถ.
โมฆชิณฺโณติ: อนฺโต เถรกรณานํ ธมฺมานํ อภาเวน ตุจฺฉชิณฺโณ
นาม. สจฺจญฺจาติ: ยมฺหิ ปน ปุคฺคเล โสฬสหากาเรหิ ปฏิวิทฺธตฺตา
จตุพฺพิธสจฺจํ าเณน สจฺฉิกตตฺตา นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม จ
อตฺถิ. อหึสาติ อหึสนภาเวน ๒- เทสนามตฺตเมตํ. ยมฺหิ ปน จตุพฺพิธาปิ
อปฺปมญฺาภาวนา อตฺถีติ อตฺโถ. สญฺโม ทโมติ: สีลญฺเจว
อินฺทฺริยสํวโร จ. วนฺตมโลติ: มคฺคาเณน นีหตมโล. ธีโรติ:
ธิติสมฺปนฺโน. เถโรติ: โส อิเมหิ ถิรภาวกรเณหิ สมนฺนาคตตฺตา
`เถโรติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสูติ.
                   ลกุณฺฏกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
                 ๕. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ. (๑๙๗)
       "น วากฺกรณมตฺเตนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
       เอกสฺมึ หิ สมเย ทหเร จ สามเณเร จ อตฺตโน
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปริชิณฺณวุฑฺฒิภาวปตฺโต.  ๒. อติเรกปทํ วิย ขายติ.
@อถ วา "อหึสนภาโวติ ภวิตพฺพํ.
ธมฺมาจริยานํเยว จีวรรชนาทีนิ เวยฺยาวจฺจานิ กโรนฺเต ทิสฺวา เอกจฺเจ
เถรา จินฺตยึสุ "มยํปิ พฺยญฺชนสมเย กุสลา, อมฺหากเมว กิญฺจิ
นตฺถิ; ยนฺนูน มยํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺยาม `ภนฺเต
มยํ พฺยญฺชนสมเย กุสลา, `อญฺเสํ สนฺติเก ธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวาปิ
อิเมสํ สนฺติเก อโสเธตฺวา มา สชฺฌายิตฺถาติ ทหรสามเณเร
อาณาเปถาติ, เอวํ หิ อมฺหากํ ลาภสกฺกาโร วฑฺฒิสฺสตีติ. เต
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตถา วทึสุ. สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา
"อิมสฺมึ สาสเน ปเวณิวเสเนว เอวํ วตฺตุํ ลภติ, อิเม ปน
ลาภสกฺการนิสฺสิตาติ ๑- ตฺวา "อหํ ตุมฺเห วากฺกรณมตฺเตน
"สาธุรูปาติ น วทามิ, ยสฺส ปเนเต อิสฺสาทโย ธมฺมา อรหตฺตมคฺเคน
สมุจฺฉินฺนา, เอโสเอว สาธุรูโปติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
       "น วากฺกรณมตฺเตน     วณฺณโปกฺขรตาย วา
        สาธุรูโป นโร โหติ    อิสฺสุกี มจฺฉรี สโ,
        ยสฺส เจตํ สมุจฺฉินฺนํ    มูลฆจฺฉํ สมูหตํ,
        ส วนฺตโทโส เมธาวี   สาธุรูโปติ วุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "น วากฺกรณมตฺเตนาติ: วจีกรณมตฺเตน ลกฺขณ-
สมฺปนฺนวจนมตฺเตน. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ: สรีรวณฺณสมฺปนฺน-
มนาปภาเวน. นโรติ: เอตฺตเกเนว การเณน ปรลาภาทีสุ อิสฺสามนโก
ปญฺจวิเธน มจฺเฉเรน สมนฺนาคโต เกราฏิกปกฺขภชเนน สโ นโร
สาธุรูโป นาม น โหติ. ยสฺส เจตนฺติ: ยสฺส จ ปุคฺคลสฺส เอตํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ลาภสนฺนิสิตา.
อิสฺสาทิโทสชาตํ อรหตฺตมคฺคาเณน สมุจฺฉินฺนํ มูลฆาตํ กตฺวา
สมูหตํ, โส วนฺตโทโส ธมฺโมชปญฺาย สมนฺนาคโต `สาธุรูโปติ
วุจฺจตีติ อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ.
                       --------
                  ๖.  หตฺถกวตฺถุ. (๑๙๘)
      "น มุณฺฑเกน สมโณติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต
หตฺถกํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร วาทกฺขิตฺโต "ตุมฺเห อสุกเวลาย อสุกฏฺานํ นาม
คจฺเฉยฺยาถ, ๑- วาทํ กริสฺสามาติ วตฺวา ปุเรตรเมว ตตฺถ
คนฺตฺวา "ปสฺสถ, ติตฺถิยา มม ภเยน น อาคตา, เอเสว เนสํ
ปราชโยติอาทีนิ วตฺวา วาทกฺขิตฺโต อญฺเนญฺ ปฏิจรนฺโต วิจรติ.
สตฺถา "หตฺถโก กิร เอวํ กโรตีติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ
กิร ตฺวํ หตฺถก เอวํ กโรสีติ ปุจฺฉิตฺวา, "สจฺจนฺติ วุตฺเต, "กสฺมา
เอวํ กโรสิ? เอวรูปํ หิ มุสาวาทํ กโรนฺโต สีสมุณฺฑนาทิมตฺเตเนว ๒-
สมโณ นาม น โหติ; โย ปน อณูนิ วา ถูลานิ วา ปาปานิ
สเมตฺวา ิโต, อยเมว สมโณติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. สี. ยุ. อาคจฺเฉยฺยาถ.  ๒. สี. ยุ. สีสมุณฺฑนาทินา วิจรณมตฺเตน.
       "น มุณฺฑเกน สมโณ     อพฺพโต อลิกํ ภณํ,
        อิจฺฉาโลภสมาปนฺโน    สมโณ กึ ภวิสฺสติ:
        โย จ สเมติ ปาปานิ   อณุํถูลานิ สพฺพโส,
        สมิตตฺตา หิ ปาปานํ   `สมโณติ ปวุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "มุณฺฑเกนาติ: สีสมุณฺฑมตฺเตน. อพฺพโตติ: สีลวเตน จ
ธุตงฺควเตน จ วิรหิโต. อลิกํ ภณนฺติ: มุสาวาทํ ภณนฺโต อปฺปตฺเตสุ
อารมฺมเณสุ อิจฺฉาย ปตฺเตสุ จ โลเภน สมนฺนาคโต สมโณ นาม
กึ ภวิสฺสติ. สเมตีติ: โย จ ปริตฺตานิ วา มหนฺตานิ วา ปาปานิ
วูปสเมติ, โส เตสํ สมิตตฺตา `สมโณติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                       หตฺถกวตฺถุ.
                         -----
               ๗. อญฺตรพฺราหฺมณวตฺถุ. (๑๙๙)
       "น เตน ภิกฺขุ โส โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อญฺตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
       โส กิร พาหิรสมเย ปพฺพชิตฺวา ภิกฺขํ จรนฺโต จินฺเตสิ "สมโณ
โคตโม อตฺตโน สาวเก ภิกฺขาย จรนฺเต `ภิกฺขูติ วทติ, มํปิ `ภิกฺขูติ
วตฺตุํ วฏฺฏตีติ. โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "โภ โคตม อหํปิ ภิกฺขํ
จริตฺวา ชีวามิ, มํปิ `ภิกฺขูติ วเทหีติ อาห. อถ นํ สตฺถา "นาหํ
พฺราหฺมณ ภิกฺขนมตฺเตน `ภิกฺขูติ วทามิ, น หิ วิสํ ธมฺมํ สมาทาย
วตฺตนฺโต ภิกฺขุ นาม โหติ; โย ปน สพฺพสงฺขาเร สงฺขาย จรติ,
โส ภิกฺขุ นามาติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
        "น เตน ภิกฺขุ โส โหติ   ยาวตา ภิกฺขเต ปเร,
         วิสํ ธมฺมํ สมาทาย      ภิกฺขุ โหติ น ตาวตา;
         โยธ ปุญฺญฺจ ปาปญฺจ    วาเหตฺวา ๑- พฺรหฺมจริยวา
         สงฺขาย โลเก จรติ,    ส เว ภิกฺขูติ วุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "ยาวตาติ: ยตฺตเกน ปเร ภิกฺขติ, เตน ภิกฺขนมตฺเตน
ภิกฺขุ นาม น โหติ. วิสนฺติ: วิสมํ ธมฺมํ วิสคนฺธํ วา กายกมฺมาทิกํ
ธมฺมํ สมาทาย จรนฺโต ภิกฺขุ นาม น โหติ. โยธาติ: โย อิธ
สาสเน อุภยํเปตํ ปุญฺญฺจ ปาปญฺจ มคฺคพฺรหฺมจริเยน วาเหตฺวา
ปนุทิตฺวา พฺรหฺมจริยวา โหติ. สงฺขายาติ: าเณน. โลเกติ:
ขนฺธาทิโลเก "อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิราติ เอวํ
สพฺเพปิ ธมฺเม ชานิตฺวา จรติ, โส เตน าเณน กิเลสานํ
ภินฺนตฺตา `ภิกฺขูติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    อญฺตรพฺราหฺมณวตฺถุ.
                      -----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. พาหิตฺวา.
                   ๘. ติตฺถิยวตฺถุ. (๒๐๐)
       "น โมเนนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
ติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิ.
       เต กิร ภุตฺตฏฺาเนสุ มนุสฺสานํ อนุโมทนํ กตฺวา, "เขมํ
โหตุ, สุขํ โหตุ, อายุ วฑฺฒตุ; อสุกฏฺาเน นาม กลลํ อตฺถิ,
อสุกฏฺาเน นาม กณฺฏโก อตฺถิ, เอวรูปํ านํ คนฺตุํ น
วฏฺฏตีติอาทินา นเยน มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกมนฺติ. ภิกฺขู ปน ปมโพธิยํ
อนุโมทนาทีนํ อนนุญฺาตกาเล ภตฺตคฺเค มนุสฺสานํ อนุโมทนํ
อกตฺวาว ปกฺกมนฺติ. มนุสฺสา "มยํ ติตฺถิยานํ สนฺติกา มงฺคลํ
สุณาม, ภทนฺตา ปน ตุณฺหีภูตาว ปกฺกมนฺตีติ อุชฺฌายึสุ. ภิกฺขู
ตมตฺถํ สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา "ภิกฺขเว อิโต ปฏฺาย ภตฺตคฺคาทีสุ
ยถาสุขํ อนุโมทนํ กโรถ, อุปนิสินฺนกถํ กเถถาติ อนุชานิ. เต
ตถา กรึสุ. มนุสฺสา อนุโมทนาทีนิ สุณนฺตา อุสฺสาหปฺปตฺตา ภิกฺขู
นิมนฺเตตฺวา สกฺการํ กโรนฺตา วิจรนฺติ. ติตฺถิยา "มยํ มุนิโน
โมนํ กโรม, สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ภตฺตคฺคาทีสุ มหากถํ
กเถนฺตา วิจรนฺตีติ อุชฺฌายึสุ. สตฺถา ตมตฺถํ สุตฺวา "นาหํ
ภิกฺขเว ตุณฺหีภาวมตฺเตน `มุนีติ วทามิ; เอกจฺเจ หิ อชานนฺตา
น กเถนฺติ, เอกจฺเจ อวิสารทตาย, เอกจฺเจ `มา โน อิมํ อติสยตฺถํ
อญฺเ ชานึสูติ มจฺเฉเรน; ตสฺมา น โมนมตฺเตน มุนิ โหติ,
ปาปวูปสมเนน ปน มุนิ นาม โหตีติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
        "น โมเนน มุนิ โหติ    มุฬฺหรูโป อวิทฺทสุ,
        โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห     วรมาทาย ปณฺฑิโต
        ปาปานิ ปริวชฺเชติ,     ส มุนิ, เตน โส มุนิ;
        โย มุนาติ อุโภ โลเก,  มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ.
       ตตฺถ "น โมเนนาติ: กามํ หิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาเตน
มคฺคาณโมเนน มุนิ นาม โหติ, อิธ ปน ตุณฺหีภาวํ สนฺธาย
"โมเนนาติ วุตฺตํ. มุฬฺหรูโปติ: ตุจฺฉรูโป. อวิทฺทสูติ: อวิญฺู.
"เอวรูโป หิ ตุณฺหีภูโตปิ มุนิ นาม น โหติ; อถวา, โมเนยฺยมุนิ
นาม น โหติ, ตุจฺฉสภาโว ปน อญฺาณี จ โหตีติ อตฺโถ.
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺหาติ: ยถา หิ ตุลํ คเหตฺวา ิโต, อติเรกญฺเจ
โหติ, หรติ, อูนกญฺเจ โหติ, ปกฺขิปติ; เอวเมว โย อติเรกํ
หรนฺโต วิย ปาปํ หรติ ปริวชฺเชติ อูนกํ ปกฺขิปนฺโต วิย กุสลํ
ปริปูเรติ; เอวญฺจ ปน กโรนฺโต สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติ-
าณทสฺสนสงฺขาตํ วรํ อุตฺตมเมว อาทาย ปาปานิ อกุสลกมฺมานิ
ปริวชฺเชติ. ส มุนีติ: โส มุนิ นามาติ อตฺโถ. เตน โส มุนีติ:
"กสฺมา ปน โส มุนีติ เจ; ยํ เหฏฺา วุตฺตการณํ, เตน โส
มุนีติ อตฺโถ. โย มุนาติ อุโภ โลเกติ: โย ปุคฺคโล อิมสฺมึ
ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย "อิเม อชฺฌตฺติกา
ขนฺธา, อิเม พาหิราติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาติ.
มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ: เตน การเณน `มุนีติ ปวุจฺจติ เอวาติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                       ติตฺถิยวตฺถุ.
                 ๙. อริยพาลิสิกวตฺถุ. (๒๐๑)
       "น เตน อริโย โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ อริยํ นาม พาลิสิกํ อารพฺภ กเถสิ.
       เอกทิวสํ หิ สตฺถา ตสฺส โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา
สาวตฺถิยา อุตฺตรทฺวารคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต
ตโต อาคจฺฉติ. ตสฺมึ ขเณ โส พาลิสิโก พลิเสน มจฺเฉ
คณฺหนฺโต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา พลิสยฏฺึ ฉฑฺเฑตฺวา
อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส อวิทูเร าเน นิวตฺติตฺวา ิโต "ตฺวํ
กินฺนาโม, ตฺวํ กึนาโมติ สารีปุตฺตตฺเถราทีนํ นามานิ ปุจฺฉิ. เตปิ
"อหํ สารีปุตฺโต, อหํ โมคฺคลฺลาโนติ อตฺตโน อตฺตโน นามานิ
กถยึสุ. พาลิสิโก จินฺเตสิ "สตฺถา สพฺเพสํ นามานิ ปุจฺฉติ, มมาปิ
นามํ ปุจฺฉิสฺสติ มญฺเติ. สตฺถา ตสฺส อิจฺฉํ ตฺวา "อุปาสก
ตฺวํ โก นามาติ ๑- ปุจฺฉิตฺวา, "อหํ ภนฺเต อริโย นามาติ วุตฺเต,
"น อุปาสก ตาทิโส ปาณาติปาตี อริโย นาม โหติ, อริโย ปน
มหาชนสฺส อวิหึสนภาเว ิโตติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
         "น เตน อริโย โหติ    เยน ปาณานิ หึสติ;
          อหึสา สพฺพปาณานํ    `อริโยติ ปวุจฺจตีติ.
      ตตฺถ "อหึสาติ: อหึสเนน. อิทํ วุตฺตํ โหติ "เยน ปาณานิ
@เชิงอรรถ: ๑.  สี. ยุ. นาโมติ.
หึสติ, น เตน การเณน อริโย โหติ; โย ปน สพฺพปาณานํ
ปาณิอาทินา อหึสเนน เมตฺตาทิภาวนาย ปติฏฺิตตฺตา หึสโต อารา
ิโต, อยํ `อริโยติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พาลิสิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตานํปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     อริยพาลิสิกวตฺถุ.
                        ------
                ๑๐.  สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ. (๒๐๒)
       "น สีลพฺพตมตฺเตนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สมฺพหุเล สีลาทิสมฺปนฺเน ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
       เตสุ กิร เอกจฺจานํ เอวํ อโหสิ "มยํ สมฺปนฺนสีลา, มยํ
ธุตงฺคธรา, มยํ พหุสฺสุตา, มยํ ปนฺตเสนาสนวาสิโน, มยํ
ฌานลาภิโน, ๑- น อมฺหากํ อรหตฺตํ ทุลฺลภํ, อิจฺฉิตทิวเสเยว อรหตฺตํ
ปาปุณิสฺสามาติ. เยปิ ตตฺถ อนาคามิโน, เตสํปิ เอตทโหสิ
"น อมฺหากํ อิทานิ อรหตฺตํ ทุลฺลภนฺติ. เต สพฺเพปิ เอกทิวสํ
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนา "อปิ นุโข โว ๒- ภิกฺขเว
ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตนฺติ สตฺถารา ปุฏฺา เอวมาหํสุ "ภนฺเต
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ฌานาภิญฺายาลาภิโน.  ๒. สี. ยุ. "โวติ นตฺถิ.
มยํ เอวรูปา จ เอวรูปา จ; ตสฺมา `อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณเยว อรหตฺตํ
ปตฺตุํ สมตฺถมฺหาติ จินฺเตตฺวา วิหรามาติ. สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา
"ภิกฺขเว ภิกฺขุนา นาม ปริสุทฺธสีลาทิมตฺตเกน วา อนาคามิสุข-
มตฺตเกน วา `อปฺปกํ โน ภวทุกฺขนฺติ ทฏฺุํ น วฏฺฏติ, อาสวกฺขยํ
ปน อปฺปตฺวา `สุขิโตมฺหีติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพนฺติ วตฺวา อิมา
คาถา อภาสิ
       "น สีลพฺพตมตฺเตน      พาหุสจฺเจน วา ปน
        อถวา สมาธิลาเภน    วิวิตฺตสยเนน วา
       `ผุสามิ เนกฺขมฺมสุขํ     อปุถุชฺชนเสวิตํ'
        ภิกฺขุ  วิสฺสาสมาปาทิ   อปฺปตฺโต อาสวกฺขยนฺติ.
       ตตฺถ "สีลพฺพตมตฺเตนาติ: จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺเตน วา
เตรสธุตงฺคคุณมตฺเตน วา. พาหุสจฺเจน วาติ: ติณฺณํ ปิฏกานํ
อุคฺคหิตมตฺเตน วา. สมาธิลาเภนาติ: อฏฺสมาปตฺติลาเภน วา.
เนกฺขมฺมสุขนฺติ: อนาคามิสุขํ. ตสฺมา `อนาคามิสุขํ ผุสามีติ
เอตฺตกมตฺเตน วา. อปุถุชฺชนเสวิตนฺติ: ปุถุชฺชเนหิ อเสวิตํ
อริเยหิ เสวิตเมว. ภิกฺขูติ: เตสํ อญฺตรมาลปนฺโต อาห.
วิสฺสาสมาปาทีติ: วิสฺสาสํ น อาปชฺเชยฺย. อิทํ วุตฺตํ โหติ
"ภิกฺขุ อิมินา สมฺปนฺนสีลาทิภาวมตฺตเกเนว `มยฺหํ ภโว อปฺปโก
ปริตฺตโกติ อาสวกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ อปฺปตฺโต หุตฺวา ภิกฺขุ
นาม วิสฺสาสํ น อาปชฺเชยฺย; ยถา หิ อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ
ทุคฺคนฺโธ, เอวํ อปฺปมตฺตโกปิ ภโว ทุกฺโขติ.
       เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. สมฺปตฺตานํปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ.
                 ธมฺมฏฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                    เอกูนวีสติโม วคฺโค.
                      ----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๔ หน้า ๔๑-๕๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=24&A=828&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=24&A=828&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=29
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=946
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=948
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=948
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25