อรรถกถาเล่มที่ ๒๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ธ.อ.๘ ตณฺหา-พฺราหฺมณ

                    ๒๕. ภิกฺขุวคฺควณฺณนา
                      -----------
                  ๑. ปญฺจภิกฺขุวตฺถุ. (๒๕๒)
     "จกฺขุนา สํวโร สาธูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปญฺจ ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
     เตสุ กิร เอเกโก จกฺขุทฺวาราทีสุ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เอเกกเมว
รกฺขติ. อเถกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา "อหํ ทุรกฺขํ รกฺขามิ, อหํ ทุรกฺขํ
รกฺขามีติ วิวทิตฺวา "สตฺถารํ ปุจฺฉิตฺวา อิมมตฺถํ ชานิสฺสามาติ
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต มยํ จกฺขุทฺวาราทีนิ รกฺขนฺตา
อตฺตโน อตฺตโน รกฺขนทฺวารเมว ทุรกฺขนฺติ มญฺาม, โก นุ
โข อมฺเหสุ ทุรกฺขํ รกฺขตีติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํปิ
อโนสาเทตฺวา "ภิกฺขเว สพฺพานิเปตานิ ทุรกฺขาเนว; อปิจ โข น
ตุมฺเห อิทาเนว ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ๑- อสํวุตา, ปุพฺเพปิ อสํวุตา;
อสํวุตตฺตาเยว จ ปณฺฑิตานํ โอวาเท อวตฺติตฺวา ชีวิตกฺขยํ
ปาปุณิตฺถาติ วตฺวา "กทา ภนฺเตติ เตหิ ยาจิโต ตกฺกสิลชาตกสฺส
วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา รกฺขสีนํ วเสน ราชกุเล ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต
ปตฺตาภิเสเกน มหาสตฺเตน เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา ราชาสเน
นิสินฺเนน อตฺตโน สิริสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา "วิริยํ นาเมตํ สตฺเตหิ
กตฺตพฺพเมวาติ วตฺวา อุทานวเสน อุทานิตํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. าเนสุ.
               "กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย
                อวฏฺิตตฺตา ภยภีรุตาย จ
                น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺห เส,
                ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เมติ
อิมํ คาถํ ๑- ทสฺเสตฺวา "ตทาปิ ตุมฺเห ปญฺจชนา ตกฺกสิลรชฺชํ
คหณตฺถาย นิกฺขมนฺตํ มหาสตฺตํ อาวุธหตฺถา ปริวาเรตฺวา มคฺคํ
คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค รกฺขสีหิ จกฺขุทฺวาราทิวเสน อุปนีเตสุ
รูปารมฺมณาทีสุ อสํวุตา ปณฺฑิตสฺส โอวาเท อวตฺติตฺวา
โอโลกยนฺตา รกฺขสีหิ ขาทิตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิตฺถ, เตสุ ปน
อารมฺมเณสุ สํวุโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธนฺตํปิ เทววณฺณํ ๒-
ยกฺขินึ อนาทยิตฺวา โสตฺถินา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา รชฺชํ ปตฺโต
ราชา อหเมวาติ ชาตกํ สโมธาเนตฺวา "ภิกฺขุนา นาม สพฺพานิปิ
ทฺวารานิ สํวริตพฺพานิ, เอตานิ หิ สํวริตฺวาเอว สพฺพทุกฺขา
ปมุจฺจตีติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
        "จกฺขุนา สํวโร สาธุ,      สาธุ โสเตน สํวโร,
         ฆาเนน สํวโร สาธุ,      สาธุ ชิวฺหาย สํวโร,
         กาเยน สํวโร สาธุ,      สาธุ วาจาย สํวโร,
         มนสา สํวโร สาธุ,       สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร.
         สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ       สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
     ตตฺถ "จกฺขุนาติ: ยทา หิ ภิกฺขุโน จกฺขุทฺวาเร
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ๒๗/๔๓.       ๒. สี. ม. ยุ. เทววณฺณึ.
รูปารมฺมณํ อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา อิฏฺารมฺมเณ อรชนฺตสฺส
อนิฏฺารมฺมเณ อทุสฺสนฺตสฺส อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺตสฺส,
ตสฺมึ ทฺวาเร สํวโร ถกนํ ปิทหนํ คุตฺติ กตา นาม โหติ;
ตสฺส โส เอวรูโป จกฺขุนา สํวโร สาธุ. เอเสว นโย
โสตทฺวาราทีสุปิ. จกฺขุทฺวาราทีสุเยว ปน สํวโร วา อสํวโร
วา นุปฺปชฺชติ, ปุรโต ปน ชวนวีถิยํ เอส ลพฺภติ: ตทา หิ
อสํวโร อุปฺปชฺชนฺโต "อสฺสทฺธา อกฺขนฺติ โกสชฺชํ มุฏฺสจฺจํ
อญฺาณนฺติ อกุสลวีถิยํ อยํ ปญฺจวิโธ ลพฺภติ. สํวโร
อุปฺปชฺชนฺโต "สทฺธา ขนฺติ วิริยํ สติ าณนฺติ กุสลวีถิยํ อยํ
ปญฺจวิโธ ลพฺภติ.
     กาเยน สํวโรติ เอตฺถ ปน ปสาทกาโยปิ โจปนกาโยปิ
ลพฺภติ. อุภยํปิ ปเนตํ กายทฺวารเมว. ตตฺถ ปสาททฺวาเร
สํวราสํวโร กถิโต ว. โจปนทฺวาเรปิ ตํวตฺถุกา ปาณาติปาต
อทินฺนาทานมิจฺฉาจารา. เตหิ ปน สทฺธึ อกุสลวีถิยํ อุปฺปชฺชนฺเตหิ
เตหิ ตํ ทฺวารํ อสํวุตํ โหติ, กุสลวีถิยํ อุปฺปชฺชนฺเตหิ
ปาณาติปาตาเวรมณีอาทีหิ สํวุตํ.
     สาธุ วาจายาติ เอตฺถาปิ โจปนวาจา. ตาย สทฺธึ อุปฺปชฺชนฺเตหิ
มุสาวาทาทีหิ ตํ ทฺวารํ อสํวุตํ โหติ, มุสาวาทาเวรมณีอาทีหิ สํวุตํ.
     มนสา สํวโรติ เอตฺถาปิ ชวนมนโต อญฺเน มเนน สทฺธึ
อภิชฺฌาทโย นตฺถิ; มโนทฺวาเร ปน ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาเนหิ
อภิชฺฌาทีหิ ตํ ทฺวารํ อสํวุตํ โหติ, อนภิชฺฌาทีหิ สํวุตํ.
     สาธุ สพฺพตฺถาติ: เตสุ จกฺขุทฺวาราทีสุ สพฺเพสุปิ สํวโร
สาธุ. เอตฺตาวตา หิ อฏฺ สํวรทฺวารานิ อฏฺ จ อสํวรทฺวารานิ
กถิตานิ. เตสุ อฏฺสุ อสํวรทฺวาเรสุ ิโต ภิกฺขุ สกลวฏฺฏมูลกทุกฺขโต
น มุจฺจติ, สํวรทฺวาเรสุ ปน ิโต สพฺพสฺมาปิ วฏฺฏมูลกทุกฺขา มุจฺจติ;
เตน วุตฺตํ "สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
     เทสนาวสาเน ปญฺจ ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ,
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                      ปญฺจภิกฺขุวตฺถุ.
                      ----------
                ๒. หํสฆาตกภิกฺขุวตฺถุ. (๒๕๓)
     "หตฺถสญฺโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เอกํ หํสฆาตกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
     สาวตฺถีวาสิโน กิร เทฺว สหายกา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา
ลทฺธูปสมฺปทา เยภุยฺเยน เอกโต วิจรนฺติ. เอกทิวสํ อจิรวตึ
คนฺตฺวา นหาตฺวา อาตเป ตปฺปมานา สาราณียํ กถํ กเถนฺตา
อฏฺสุ. ตสฺมึ ขเณ เทฺว หํสา อากาเสน คจฺฉนฺติ. อเถโก
ทหรภิกฺขุ สกฺขรํ คเหตฺวา "เอกสฺส หํสโปตกสฺส อกฺขึ ปหริสฺสามีติ
อาห. อิตโร "น สกฺขิสฺสสีติ อาห. "ติฏฺตุ อิมสฺมึ ปสฺเส
อกฺขิ, ปรปสฺเส อกฺขึ ปหริสสามีติ. "อิทํปิ น สกฺขิสฺสสิเยวาติ.
"เตนหิ อุปธาเรหีติ ทุติยํ สกฺขรํ คเหตฺวา หํสสฺส ปจฺฉาภาเค
ขิปิ. หํโส สกฺขรสทฺทํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกสิ. อถ นํ
อิตรํ วฏฺฏสกฺขรํ คเหตฺวา ปรปสฺเส อกฺขิมฺหิ ปหริตฺวา
โอริมกฺขินา นิกฺขาเมสิ. หํโส วิรวนฺโต ปริวตฺติตฺวา เตสํ
ปาทมูเลเยว ปติ. ตตฺถ ตตฺถ ิตา ภิกฺขู ทิสฺวา "อาวุโส
พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา อนนุจฺฉวิกํ โว กตํ ปาณาติปาตํ กโรนฺเตหีติ
วตฺวา เต อาทาย คนฺตฺวา ตถาคตสฺส ทสฺเสสุํ. สตฺถา "สจฺจํ กิร
ตยา ภิกฺขุ ปาณาติปาโต กโตติ ปุจฺฉิตฺวา, "สจฺจํ ภนฺเตติ
วุตฺเต, "ภิกฺขุ กสฺมา เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา
เอวมกาสิ? โปราณกปณฺฑิตา, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ, อคารมชฺเฌ
วสมานา อปฺปมตฺตเกสุปิ าเนสุ กุกฺกุจฺจํ กรึสุ, ตฺวํ ปน
เอวรูเป พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา กุกฺกุจฺจมตฺตมฺปิ น อกาสีติ วตฺวา
เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ:
     "อตีเต กุรุรฏฺเ อินฺทปตฺตนคเร ธนญฺชเย รชฺชํ กาเรนฺเต,
โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา
อนุปุพฺเพน วิญฺุตํ ปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปานิ อุคฺคเหตฺวา ปิตรา
อุปรชฺเช ปติฏฺาปิโต อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา
ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต กุรุธมฺเม ปวตฺติตฺถ. กุรุธมฺโม นาม
ปญฺจ สีลานิ. ตานิ โพธิสตฺโต ปริสุทฺธานิ กตฺวา รกฺขติ. ยถา
โพธิสตฺโต, เอวมสฺส มาตา อคฺคมเหสี กนิฏฺภาตา อุปราชา
ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รชฺชุคฺคาหโก อมจฺโจ สารถิ เสฏฺี
โทณมาปโก มหามตฺโต โทวาริโก นครโสภนา ๑- วณฺณทาสีติ
เอวเมเตสุ เอกาทสสุ ชเนสุ กุรุธมฺมํ รกฺขนฺเตสุ, กาลิงฺครฏฺเ
ทนฺตปุรนคเร กาลิงฺเค รชฺชํ กาเรนฺเต, ตสฺส รฏฺเ เทโว น
วสฺสิ; มหาสตฺตสฺส ปน อญฺชนาสโภ นาม มงฺคลหตฺถี มหาปุญฺโ
โหติ. รฏฺวาสิโน "ตสฺมึ อานีเต, เทโว วสฺสิสฺสตีติ สญฺาย
อาโรเจสุํ. ราชา ตสฺส หตฺถิสฺส อานยนตฺถาย พฺราหฺมเณ
ปหิณิ. เต คนฺตฺวา มหาสตฺตํ หตฺถึ ยาจึสุ. สตฺถา อิมํ เตสํ
ยาจนาการํ ๒- ทสฺเสตุํ
        "ตว สทฺธญฺจ สีลญฺจ     วิทิตฺวาน ชนาธิป
         วณฺณํ อญฺชนวณฺเณน     กาลิงฺคสฺมึ วินิมฺหเสติ
อิมํ ติกนิปาเต ชาตกํ ๓- กเถสิ. หตฺถิมฺหิ ปน อานีเตปิ, เทเว
อวสฺสนฺเต, "โส ราชา กุรุธมฺมํ รกฺขติ, เตนสฺส รฏฺเ เทโว
วสฺสตีติ สญฺาย "ยํ โส กุรุธมฺมํ รกฺขติ, ตํ สุวณฺณปฏฺเฏ
ลิขิตฺวา อาเนถาติ ปุน กาลิงฺโค พฺราหฺมเณ จ อมจฺเจ จ
เปเสสิ. เตสุ คนฺตฺวา ยาจนฺเตสุ, ราชานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพปิ
เต อตฺตโน อตฺตโน สีเลสุ กิญฺจิ กุกฺกุจฺจมตฺตํ กตฺวา "อปริสุทฺธํ
โน สีลนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา "น เอตฺตาวตา สีลเภโท โหตีติ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. นครโสภินึ. ๒. สี. ยาจเน การณํ. ม. ยุ. ยาจนการณํ. ๓. ขุ. ชา. ๒๗/๑๑๒.
เตหิ ปุนปฺปุนํ ยาจิตา อตฺตโน อตฺตโน สีลานิ กถยึสุ. กาลิงฺโค
สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาภตํ กุรุธมฺมํ ทิสฺวา สมาทาย สาธุกํ
ปูเรสิ. ตสฺส รฏฺเ เทโว ปาวสฺสิ, รฏฺ เขมํ สุภิกฺขํ อโหสิ.
     สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา
        "คณิกา อุปฺปลวณฺณา จ,      ปุณฺโณ โทวาริโก ตทา,
         รชฺชุคาโห จ กจฺจาโน,     โทณมาตา จ โกลิโต,
         สารีปุตฺโต ตทา เสฏฺี,     อนุรุทฺโธ จ สารถิ,
         พฺราหฺมโณ กสฺสโป เถโร,   อุปราชา นนฺทปณฺฑิโต,
         มเหสี ราหุลมาตา,        มายาเทวี ชเนตฺติกา,
         กุรุราชา โพธิสตฺโต:       เอวํ ธาเรถ ชาตกนฺติ
ชาตกํ สโมธาเนตฺวา "ภิกฺขุ เอวํ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา, อปฺปมตฺตเกปิ
กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน, อตฺตโน สีลเภเท อาสงฺกํ กรึสุ; ตฺวํ ปน
มาทิสสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปาณาติปาตํ กโรนฺโต
อติภาริยํ กมฺมมกาสิ; ภิกฺขุนา นาม หตฺเถหิ ปาเทหิ วาจาย
จ สญฺเตน ภวิตพฺพนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
               "หตฺถสญฺโต ปาทสญฺโต
                วาจาสญฺโต สญฺตตฺตโม
                อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต
                เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ `ภิกฺขูติ.
     ตตฺถ หตฺถสญฺโตติ: หตฺถกีฬาปนาทีนํ วา หตฺเถน
ปเรสํ ปหรณาทีนํ วา อภาเวน หตฺถสญฺโต. ทุติยปเทปิ
เอเสว นโย. วาจาย ปน มุสาวาทาทีนํ อกรณโต วาจาสญฺโต.
     สญฺตตฺตโมติ: สญฺตตฺตภาโว, กายจลนสีสุกฺขิปนภมุกวิการาทีนํ
อการโกติ ๑- อตฺโถ.
     อชฺฌตฺตรโตติ: โคจรชฺฌตฺตสงฺขาตาย กมฺมฏฺานภาวนาย
รโต.
     สมาหิโตติ: สุฏฺุ สมาหิโต.
     เอโก สนฺตุสิโตติ: เอกวิหารี หุตฺวา สุฏฺุ ตุสิโต วิปสฺสนาจารโต
ปฏฺาย อตฺตโน อธิคเมน ตุฏฺมานโส. ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ หิ อาทึ
กตฺวา สพฺเพปิ เสขา อตฺตโน อธิคเมน สนฺตุสนฺตีติ สนฺตุสิตา,
อรหา ปน เอกนฺตสนฺตุสิโตว; ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     หํสฆาตกภิกฺขุวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. อกรณโตติ.
                  ๓. โกกาลิกวตฺถุ. (๒๕๔)
     "โย มุขสญฺโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ "อถโข โกกาลิโก ภิกฺขุ, เยน ภควา, เตนุปสงฺกมีติ
สุตฺเต ๑- อาคตเมว. อตฺโถปิสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
โกกาลิเก ปน ปทุมนิรเย อุปฺปนฺเน, ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ
"อโห โกกาลิโก ภิกฺขุ อตฺตโน มุขํ นิสฺสาย วินาสํ
ปตฺโต, เทฺว อคฺคสาวเก อกฺโกสนฺตสฺเสว หิสฺส ปวี วิวรํ
อทาสีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย
สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว
อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โกกาลิโก อตฺตโน มุขเมว นิสฺสาย นฏฺโติ
วตฺวา ตมตฺถํ โสตุกาเมหิ ภิกฺขูหิ ยาจิโต ตสฺส ปกาสนตฺถํ
อตีตํ อาหริ:
      "อตีเต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกสฺมึ สเร กจฺฉโป วสติ. เทฺว
หํสโปตกา โคจราย จรนฺตา เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ กตฺวา
ทฬฺหวิสฺสาสิกา หุตฺวา เอกทิวสํ กจฺฉปํ ปุจฺฉึสุ "สมฺม อมฺหากํ
หิมวนฺเต จิตฺตกูฏปพฺพตตเล กาญฺจนคุหาย วสนฏฺานํ รมณีโย
ปเทโส, คจฺฉิสฺสสิ อมฺเหหิ สทฺธินฺติ. "อหํ กถํ คมิสฺสามีติ.
"มยํ ตํ เนสฺสาม, สเจ มุขํ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสสีติ. "สกฺขิสฺสามิ,
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. สุ. ๒๕/๔๕๘.
สมฺมา คเหตฺวา มํ คจฺฉถาติ. เต "สาธูติ วตฺวา เอกํ ทณฺฑกํ
กจฺฉเปน ฑํสาเปตฺวา สยํ ตสฺส อุโภ โกฏิโย ฑํสิตฺวา อากาสํ
ปกฺขนฺทึสุ. ตํ ตถา หํเสหิ นียมานํ คามทารกา ทิสฺวา "เทฺว
หํสา กจฺฉปํ ทณฺเฑน หรนฺตีติ อาหํสุ. กจฺฉโป "ยทิ มํ สหายกา
เนนฺติ, ตุมฺหากํ เอตฺถ กึ ทุฏฺเปตกาติ วตฺตุกาโม, หํสานํ
สีฆเวคตาย พาราณสีนคเร ราชนิเวสนสฺส อุปริภาคํ สมฺปตฺตกาเล
ฑํสนฏฺานโต ทณฺฑกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ราชงฺคเณ ๑- ปติตฺวา ทฺวิธา
ภิชฺชิ. สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา
        "อวธี วต อตฺตานํ      กจฺฉโป วฺยาหรํ คิรํ,
         สุคฺคหีตสฺมึ กฏฺสฺมึ     วาจาย สกิยา วธิ.
                เอตํปิ ทิสฺวา นรวีรเสฏฺ
                วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ.
        ปสฺสสิ พหุภาเณน       กจฺฉปํ วฺยสนํ คตนฺติ
อิมํ ทุกนิปาเต พหุภาณิชาตกํ ๒- วิตฺถาเรตฺวา "ภิกฺขเว ภิกฺขุนา
นาม มุขสญฺเตน สมจารินา อนุทฺธเตน นิพฺพุตจิตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "โย มุขสญฺโต ภิกฺขุ    มนฺตภาณี อนุทฺธโต
         อตฺถํ ธมฺมญฺจ ทีเปติ,   มธุรนฺตสฺส ภาสิตนฺติ.
     ตตฺถ มุขสญฺโตติ: ทาสจณฺฑาลาทโยปิ "ตฺวํ ทุชฺชาโต
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. อากาสงฺคเณ.  ๒. ชาตกฏฺกถายํ กจฉปชาตกํ วุจฺจติ. ขุ. ชา. ๒๗/๘๐.
@ ตทฏฺกถา ๓/๒๓๕.
ตฺวํ ทุสฺสีโลติอาทีนํ อวทนตาย มุเขน สญฺโต.
     มนฺตภาณีติ: มนฺตา วุจฺจติ ปญฺา, ตาย ภณนสีโล.
     อนุทฺธโตติ: นิพฺพุตจิตฺโต.
     อตฺถํ ธมฺมญฺจ ทีเปตีติ: ภาสิตตฺถญฺเจว เทสนาธมฺมญฺจ
กเถติ.
     มธุรนฺติ: เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ภาสิตํ มธุรํ นาม. โย ปน
อตฺถเมว สมฺปาเทติ, น ปาลึ; ปาลึเยว ๑- สมฺปาเทติ, น อตฺถํ;
อุภยํ วา ปน น สมฺปาเทติ, ตสฺส ภาสิตํ มธุรํ นาม น โหตีติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      โกกาลิกวตฺถุ.
                      ----------
               ๔. ธมฺมารามตฺเถรวตฺถุ. (๒๕๕)
     "ธมฺมาราโม ธมฺมรโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ธมฺมารามตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     สตฺถารา กิร "อิโต เม จาตุมฺมาสจฺจเยน ปรินิพฺพานํ
ภวิสฺสตีติ อาโรจิเต, อเนกสหสฺสภิกฺขู สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา วิจรึสุ.
ตตฺถ ปุถุชฺชนา อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขึสุ, ขีณาสวานํ ธมฺมสํเวโค
อุปฺปชฺชิ. สพฺเพปิ "กึ นุ โข กริสฺสามาติ วคฺคพนฺธเนน วิจรนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ วาสทฺเทน ภวิตพฺพํ.
     เอโก ปน ธมฺมาราโม นาม ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ น
อุปสงฺกมติ, ภิกฺขูหิ "กึ อาวุโสติ วุจฺจมาโน ปฏิวจนํปิ อทตฺวา
"สตฺถา กิร จาตุมฺมาสจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสติ, อหญฺจมฺหิ
อวีตราโค, สตฺถริ ธรมาเนเยว, วายมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามีติ
เอกโกว วิหรนฺโต สตฺถารา เทสิตํ ธมฺมํ อาวชฺชติ จินฺเตติ
อนุสฺสรติ. ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ "ภนฺเต ธมฺมารามสฺส
ตุมฺเหสุ สิเนหมตฺตํปิ นตฺถิ, `สตฺถา กิร ปรินิพฺพายิสฺสติ, กึ นุ
โข กริสฺสามาติ อมฺเหหิ สทฺธึ สมฺมนฺตนมตฺตํปิ น กโรตีติ.
สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ กิร ตฺวํ เอวํ กโรสีติ ปุจฺฉิ.
"สจฺจํ ภนฺเตติ. "กึการณาติ. "ตุมฺเห กิร จาตุมฺมาสจฺจเยน
ปรินิพฺพายิสฺสถ, อหญฺจมฺหิ อวีตราโค, ตุมฺเหสุ ธรนฺเตสุเยว,
วายมิตฺวา ๑- อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามีติ ตุมฺเหหิ เทสิตํ ธมฺมํ
อาวชฺชามิ จินฺเตมิ อนุสฺสรามีติ. สตฺถา "สาธุ สาธูติ ตสฺส
สาธุการํ ทตฺวา "ภิกฺขเว อญฺเนปิ มยิ สิเนหวนฺเตน ภิกฺขุนา
ธมฺมารามสทิเสเนว ภวิตพฺพํ, น หิ มยฺหํ มาลาคนฺธาทีหิ ปูชํ
กโรนฺตา ปูชํ กโรนฺติ นาม, ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตาเยว มํ
ปูเชนฺติ นามาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "ธมฺมาราโม ธมฺมรโต     ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ
        ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ       สทฺธมฺมา น ปริหายตีติ.
     ตตฺถ "นิวาสนตฺเถน สมถวิปสฺสนาธมฺโม อาราโม อสฺสาติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. "วายมิตฺวาติ นตฺถิ.
ธมฺมาราโม, ตสฺมึเยว ธมฺเม รโตติ ธมฺมรโต, ตสฺเสว ธมฺมสฺส
ปุนปฺปุนํ จินฺตนตาย ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ, ตํ ธมฺมํ อาวชฺชนฺโตติ
อตฺโถ.
     อนุสฺสรนฺติ: ตเมว ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต.
     สทฺธมฺมาติ: เอวรูโป ภิกฺขุ สตฺตตฺตึสเภทา โพธิปกฺขิยธมฺมา
นวโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตานํปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    ธมฺมารามตฺเถรวตฺถุ.
                       --------
             ๕. อญฺตรวิปกฺขเสวกภิกฺขุวตฺถุ. (๒๕๖)
     "สลาภํ นาติมญฺเยฺยาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อญฺตรํ วิปกฺขเสวกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตสฺส กิเรโก เทวทตฺตปกฺขิโก ภิกฺขุ สหาโย อโหสิ. โส
ตํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ อาคจฺฉนฺตํ
ทิสฺวา "กุหึ คโตสีติ ปุจฺฉิ. "อสุกฏฺานํ นาม ปิณฺฑาย จริตุนฺติ.
"ลทฺโธ เต ปิณฺฑปาโตติ. "อาม ลทฺโธติ. "อิเธว อมฺหากํ
มหาลาภสกฺกาโร, กติปาหํ อิเธว โหหีติ. โส ตสฺส วจเนน
กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา สกฏฺานเมว อคมาสิ. อถ นํ ภิกฺขู "อยํ
ภนฺเต เทวทตฺตสฺส อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการํ ปริภุญฺชติ, เทวทตฺตสฺส
ปกฺขิโก เอโสติ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา
"สจฺจํ กิร ตฺวํ เอวมกาสีติ ปุจฺฉิ. "อาม ภนฺเต, อหํ ตตฺถ เอกํ
ทหรํ นิสฺสาย กติปาหํ วสึ; น จ ปน เทวทตฺตสฺส ลทฺธึ โรเจมีติ.
     อถ นํ ภควา "กิญฺจาปิ ลทฺธึ น โรเจสิ, ทิฏฺทิฏฺานํเยว
ปน ลทฺธึ โรเจนฺโต วิย วิจรสิ; น ตฺวํ อิทาเนว เอวํ กโรสิ,
ปุพฺเพปิ เอวรูโปเยวาติ วตฺวา "อิทานิ ตาว ภนฺเต อมฺเหหิ
สามํ ทิฏฺโ, ปุพฺเพ ปเนส เกสํ ลทฺธึ โรเจนฺโต วิจริ? อาจิกฺขถ
โนติ ภิกฺขูหิ ยาจิโต, อตีตํ อาหริตฺวา
               "ปุราณโจราน วโจ นิสมฺม
                มหิลามุโข โปถยมานุจารึ
                สุสญฺตานํ หิ วโจ นิสมฺม
                คชุตฺตโม สพฺพคุเณสุ อฏฺาติ
     อิมํ มหิลามุขชาตกํ ๑- วิตฺถาเรตฺวา "ภิกฺขเว ภิกฺขุนา นาม
สกลาเภเนว สนฺตุฏฺเน ภวิตพฺพํ, ปรลาภํ ปตฺเถตุํ น วฏฺฏติ;
ปรลาภํ ปตฺเถนฺตสฺส หิ ฌานวิปสฺสนามคฺคผเลสุ เอกธมฺโมปิ
นุปฺปชฺชติ, สกลาภสนฺตุฏฺสฺเสว ปน ฌานาทีนิ อุปฺปชฺชนฺตีติ
วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
        "สลาภํ นาติมญฺเยฺย,     นาญฺเสํ ปิหยํ จเร;
         อญฺเสํ ปิหยํ ภิกฺขุ,      สมาธึ นาธิคจฺฉติ;
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. ๒๗/๙. ตทฏฺกถา. ๑/๒๗๙.
         อปฺปลาโภปิ เจ ภิกฺขุ     สลาภํ นาติมญฺติ,
         ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ     สุทฺธาชีวมตนฺทิตนฺติ.
     ตตฺถ "สลาภนฺติ: อตฺตโน อุปฺปชฺชนกลาภํ. สปทานจารํ หิ
วชฺเชตฺวา อเนสนาย ชีวิตํ กปฺเปนฺโต สลาภํ อติมญฺติ หีเฬติ
ชิคุจฺฉติ นาม; ตสฺมา เอวํ อกรเณน สลาภํ นาติมญฺเยฺย.
     อญฺเสํ ปิหยนฺติ; อญฺเสํ ลาภํ ปตฺเถนฺโต น จเรยฺยาติ
อตฺโถ.
     สมาธึ นาธิคจฺฉตีติ: อญฺเสํ หิ ลาภํ ปิหยนฺโต เตสํ
จีวราทิกรเณ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน ภิกฺขุ อปฺปนาสมาธึ วา อุปจารสมาธึ
วา นาธิคจฺฉติ.
     สลาภํ นาติมญฺตีติ: อปฺปลาโภปิ สมาโน อุจฺจนีจกุลปฺปฏิปาฏิยา
สปทานํ จรนฺโต ภิกฺขุ สลาภํ นาติมญฺติ นาม.
     ตํ เวติ: ตํ เอวรูปํ ภิกฺขุํ สารชีวิตตาย สุทฺธาชีวํ ชงฺฆพลํ
นิสฺสาย ชีวิตกปฺปเนน อกุสีตตาย อตนฺทิตํ เทวตา ปสํสนฺติ
โถเมนฺตีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                 อญฺตรวิปกฺขเสวกภิกฺขุวตฺถุ.
                      ----------
             ๖. ปญฺจคฺคทายกพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๕๗)
     "สพฺพโส นามรูปสฺมินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปญฺจคฺคทายกํ นาม พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร สสฺสกฺเขตฺตสฺส โสธิตกาเลเยว เขตฺตคฺคํ นาม
เทติ, ขลกาเล ขลคฺคํ นาม เทติ, ขลภณฺฑกาเล ขลภณฺฑคฺคํ
นาม เทติ, อุกฺขลิกกาเล อุกฺขลิกคฺคํ นาม เทติ, ปาฏิยํ
วฑฺฒิตกาเล ปาฏิคฺคํ นาม เทติ: อิมานิ ปญฺจ อคฺคทานานิ
เทติ. สมฺปตฺตสฺส อทตฺวา นาม น ภุญฺชติ. เตน ตสฺส
"ปญฺจคฺคทายโกเตฺวว นามํ อโหสิ.
     สตฺถา ตสฺส จ พฺราหฺมณิยา จสฺส ติณฺณํ ผลานํ อุปนิสฺสยํ
ทิสฺวา พฺราหฺมณสฺส โภชนเวลาย คนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺาสิ. โสปิ
ทฺวารสมฺมุเข อนฺโตเคหาภิมุโข นิสีทิตฺวา ภุญฺชติ, สตฺถารํ ทฺวาเร
ิตํ น ปสฺสติ. พฺราหฺมณี ปนสฺส ตํ ปริวิสมานา สตฺถารํ
ทิสฺวา จินฺเตสิ "อยํ พฺราหฺมโณ ปญฺจสุ าเนสุ อคฺคํ ทตฺวา
ภุญฺชติ, อิทานิ จ สมโณ โคตโม อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ิโต;
สเจ พฺราหฺมโณ เอตํ ทิสฺวา อตฺตโน ภตฺตํ หริตฺวา ทสฺสติ,
ปุนสฺสาหํ ปจิตุํ น สกฺขิสฺสามีติ. สา "เอวมยํ สมณํ โคตมํ
น ปสฺสิสฺสตีติ สตฺถุ ปิฏฺึ ทตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต ตํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี
โอนมิตฺวา ปุณฺณจนฺทํ ปาณินา ปฏิจฺฉาเทนฺตี วิย อฏฺาสิ.
ตถา ิตาเอว "คโต นุ โข โนติ สตฺถารํ อฑฺฒกฺขิเกน
โอโลเกสิ. สตฺถา ตตฺเถว อฏฺาสิ. พฺราหฺมณสฺส ปน สวนภเยน
"อติจฺฉถาติ น วเทติ, โอสกฺกิตฺวา ปน สณิกเมว "อติจฺฉถาติ
อาห. สตฺถา "น คมิสฺสามีติ สีสํ จาเลสิ. ๑- โลกครุนา พุทฺเธน
"น คมิสฺสามีติ สีเส จาลิเต, สา สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี มหาหสิตํ
หสิ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา เคหาภิมุขํ โอภาสํ มุญฺจิ. พฺราหฺมโณปิ
ปิฏฺึ ทตฺวา นิสินฺโนเยว พฺราหฺมณิยา หสิตสทฺทํ สุตฺวา
ฉพฺพณฺณานญฺจ รํสีนํ โอภาสํ โอโลเกตฺวา สตฺถารํ อทฺทส.
พุทฺธา หิ นาม คาเม วา อรญฺเ วา เหตุสมฺปนฺนานํ
อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา น ปกฺกมนฺติ. พฺราหฺมโณปิ สตฺถารํ
ทิสฺวา "โภติ นาสิโตมฺหิ ตยา ราชปุตฺตํ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร
ิตํ มยฺหํ อนาจิกฺขนฺติยา, ภาริยนฺเต กมฺมํ กตนฺติ วตฺวา
อฑฺฒภุตฺตโภชนปาฏึ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "โภ โคตม อหํ
ปญฺจสุ าเนสุ อคฺคํ ทตฺวา ภุญฺชามิ; อิโต จ เม มชฺเฌ
ภินฺทิตฺวา เอโกว ภตฺตโกฏฺาโส ภุตฺโต, เอโก ภตฺตโกฏฺาโส
อวสิฏฺโ; ปฏิคฺคณฺหาตุ เม อิทํ ภตฺตนฺติ. สตฺถา "น เม ตว
อุจฺฉิฏฺภตฺเตน อตฺโถติ อวตฺวา "พฺราหฺมณ อคฺคํปิ มยฺหเมว
อนุจฺฉวิกํ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ภุตฺตภตฺตํปิ, จริมกภตฺตปิณฺโฑปิ
มยฺหเมว อนุจฺฉวิโก; มยํ หิ พฺราหฺมณ ปรทตฺตูปชีวิโน
เปตสทิสาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. กเถตุเมว เปกฺขมาโน เสขิยํ น มนสากาสิ.
               "ยทคฺคโต มชฺฌโต เสสโต วา
                ปิณฺฑํ ลเภถ ปรทตฺตูปชีวี.
                นาลํ ถุตุํ นาปิ นิปจฺจขาที
                ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ.
     พฺราหฺมโณ ตํ สุตฺวา ว ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา "อโห อจฺฉริยํ;
ทีปสามิโก นาม ราชปุตฺโต "น เม ตว อุจฺฉิฏฺภตฺเตน อตฺโถติ
อวตฺวา เอวํ วกฺขตีติ ทฺวาเร ิตโกว สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ
"โภ โคตม ตุมฺเห อตฺตโน สาวเก `ภิกฺขูติ วทถ: กิตฺตาวตา
ภิกฺขุ นาม โหตีติ. สตฺถา "กถํรูปา นุ โข อิมสฺส ธมฺมเทสนา
สปฺปายาติ อุปธาเรนฺโต "อิเม เทฺวปิ ชนา กสฺสปพุทฺธกาเล
`นามรูปนฺติ วทนฺตานํ กถํ สุณึสุ, นามรูปํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว
เนสํ ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏตีติ, "พฺราหฺมณ นามรูเป อรชฺชนฺโต
อสชฺชนฺโต ภิกฺขุ นาม โหตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "สพฺพโส นามรูปสฺมึ      ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ,
         อสตา จ น โสจติ,     ส เว `ภิกฺขูติ วุจฺจตีติ.
     ตตฺถ สพฺพโสติ: สพฺพสฺมึ "เวทนาทีนํ จตุนฺนํ รูปกฺขนฺธสฺส
จาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน ปวตฺเต นามรูเป.
     มมายิตนฺติ: ยสฺส "อหนฺติ วา "มมนฺติ วา คาโห
นตฺถิ.
     อสตา จ น โสจตีติ: ตสฺมึ นามรูเป ขยวยํ ปตฺเต
"มม รูปํ ขีณํ ฯเปฯ มม วิญฺาณํ ขีณนฺติ น โสจติ น
วิหญฺติ "ขยวยธมฺมเมว ๑- ขีณนฺติ ปสฺสติ.
     ส เวติ: โส เอวรูโป วิชฺชมาเนปิ นามรูเป มมายิตรหิโต
อสตาปิ เตน อโสจนฺโต "ภิกฺขูติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน อุโภปิ ชายปติกา อนาคามิผเล ปติฏฺหึสุ.
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                  ปญฺจคฺคทายกพฺราหฺมณวตฺถุ.
                      ----------
                 ๗. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ. (๒๕๘)
     "เมตฺตาวิหารีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
     เอกสฺมึ หิ สมเย อายสฺมนฺเต มหากจฺจาเน อวนฺติชนปเทสุ ๒-
กุรรฆรํ นิสฺสาย ปวตฺเต ปพฺพเต วิหรนฺเต, โสโณ นาม กุฏิกณฺโณ
อุปาสโก เถรสฺส ธมฺมกถาย ปสีทิตฺวา เถรสฺส สนฺติเก
ปพฺพชิตุกาโม เถเรน "ทุกฺกรํ โข โสณ ยาวชีวํ เอกภตฺตํ
เอกเสยฺยํ พฺรหฺมจริยนฺติ วตฺวา เทฺว วาเร ปฏิกฺขิตฺโตปิ
ปพฺพชฺชาย อติวิย อุสฺสาหชาโต ตติยวาเร เถรํ ยาจิตฺวา
ปพฺพชิตฺวา อปฺปภิกฺขุกตฺตา ทกฺขิณาปถสฺส ติณฺณํ วสฺสานํ
อจฺจเยน ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถารํ สมฺมุขา ทฏฺุกาโม หุตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ขยวยธมฺมํ เม. ม. ขยวยธมฺมํ เม ขีณนฺติ.   ๒. สี. ยุ. อวนฺติชนปเท.
อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิตฺวา เตน ทินฺนํ สาสนํ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน
เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตปฺปฏิสนฺถาโร สตฺถารา
เอกคนฺธกุฏิยํเยว อนุญฺาตเสนาสโน พหุเทว รตฺตึ อชฺโฌกาเส
วีตินาเมตฺวา รตฺติภาเค คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปตฺตเสนาสเน
ตํ รตฺติภาคํ วีตินาเมตฺวา ปจฺจูสสมเย สตฺถารา อชฺฌิฏฺโ
โสฬส อฏฺกวคฺคิกานิ สพฺพาเนว สเรน อภณิ. อถสฺส ภควา
สรภญฺปริโยสาเน อพฺภานุโมทนฺโต "สาธุ สาธุ ภิกฺขูติ สาธุการํ
อทาสิ. สตฺถารา ทินฺนํ สาธุการํ สุตฺวา ภุมฺมฏฺกเทวนาคสุปณฺณาติ
เอวํ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกสาธุการเมว อโหสิ. ตสฺมึ ขเณ
เชตวนโต วีสโยชนสตมตฺถเก กุรรฆรนคเร เถรสฺส มาตุ
มหาอุปาสิกาย เคเห อธิวตฺถา เทวตาปิ มหนฺเตน สทฺเทน สาธุการํ
อทาสิ. อถ นํ มหาอุปาสิกา อาห "โก เอส สาธุการํ เทตีติ.
"อหํ ภคินีติ. "โกสิ ตฺวนฺติ. "ตว เคเห อธิวตฺถา เทวตาติ.
"ตฺวํ อิโต ปุพฺเพ มยฺหํ สาธุการํ อทตฺวา อชฺช กสฺมา เทสีติ.
"นาหํ ตุยฺหํ สาธุการํ ทมฺมีติ. "อถ กสฺส เต สาธุกาโร ทินฺโนติ.
"ตว ปุตฺตสฺส กุฏิกณฺณโสณตฺเถรสฺสาติ. "กึ เม ปุตฺเตน กตนฺติ.
"ปุตฺโต เต อชฺช สตฺถารา สทฺธึ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตฺวา สตฺถุ
ธมฺมํ เทเสสิ, สตฺถา ตว ปุตฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺโน
สาธุการมทาสิ, เตนสฺส มยาปิ สาธุกาโร ทินฺโน; สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
หิ สาธุการํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ภุมฺมฏฺกเทเว อาทึ กตฺวา ยาว
พฺรหฺมโลกา เอกสาธุการเมว ชาตนฺติ. "กึ ปน สามิ มม ปุตฺเตน
สตฺถุ ธมฺโม กถิโต, ๑- สตฺถารา มม ปุตฺตสฺส กถิโตติ. "ตว
ปุตฺเตน สตฺถุ กถิโตติ. เอวํ เทวตาย กเถนฺติยา, อุปาสิกาย
ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ผริ. อถสฺสา เอตทโหสิ
"สเจ เม ปุตฺโต สตฺถารา สทฺธึ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตฺวา สตฺถุ
ธมฺมํ กเถตุํ อสกฺขิ, มยฺหํปิ กเถตุํ สกฺขิสฺสติเยว; ปุตฺตสฺส
อาคตกาเล ธมฺมสฺสวนํ กาเรตฺวา ธมฺมกถํ สุณิสฺสามีติ.
โสณตฺเถโรปิ โข, สตฺถารา สาธุกาเร ทินฺเน, "อยํ อุปชฺฌาเยน
ทินฺนํ สาสนํ อาโรเจตุํ กาโลติ ภควนฺตํ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ
วินยธรปญฺจเมน คเณน อุปสมฺปทํ อาทึ กตฺวา ปญฺจ วเร ยาจิตฺวา ๒-
กติปาหํ สตฺถุ สนฺติเกเยว วสิตฺวา "อุปชฺฌายํ ปสฺสิสฺสามีติ
สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา เชตวนา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน อุปชฺฌายสฺส
สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร ปุนทิวเส ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จรนฺโต
มาตุ อุปาสิกาย เคหทฺวารํ อคมาสิ. สาปิ ปุตฺตํ ทิสฺวา
ตุฏฺมานสา วนฺทิตฺวา สกฺกจฺจํ ปริวิสิตฺวา ปุจฺฉิ "สจฺจํ กิร ตฺวํ
ตาต สตฺถารา สทฺธึ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ
กเถสีติ. "อุปาสิเก ตุยฺหํ เกนิทํ กถิตนฺติ. "ตาต อิมสฺมึ เคเห
อธิวตฺถา เทวตา มหนฺเตน สทฺเทน สาธุการํ ทตฺวา, มยา `โก
เอโสติ วุตฺเต, "อหนฺติ วตฺวา เอวเมว กเถสิ; ตํ สุตฺวา มยฺหํ
เอตทโหสิ `สเจ เม ปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ กเถสิ, มยฺหํปิ กเถตุํ
สกฺขิสฺสตีติ. อถ นํ อาห "ตาต ยโต ตยา สตฺถุ สมฺมุขา
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร อุทาหุสทฺเทน ภวิตพฺพํ.   ๒. วิ. มหาวคฺค. ๕/๓๔.
ธมฺโม กถิโต, มยฺหํปิ กเถตุํ สกฺขิสฺสสิเอว; อสุกทิวเส นาม
ธมฺมสฺสวนํ กาเรตฺวา ตว ธมฺมํ สุณิสฺสามีติ. โส อธิวาเสสิ.
อุปาสิกา "ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ปูชํ กตฺวา ปุตฺตสฺส เม
ธมฺมกถํ สุณิสฺสามีติ เอกเมว ทาสึ เคหรกฺขิกํ เปตฺวา สพฺพํ
ปริชนํ อาทาย อนฺโตนคเร ธมฺมสฺสวนตฺถาย การิเต มณฺฑเป
อลงฺกตธมฺมาสนํ อภิรุยฺห ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปุตฺตสฺส ธมฺมกถํ
โสตุํ อคมาสิ.
     ตสฺมึ ปน กาเล นวสตา โจรา ตสฺสา อุปาสิกาย เคเห
โอตารํ โอโลเกนฺตา วิจรนฺติ. ตสฺสา ปน เคหํ สตฺตหิ ปากาเรหิ
ปริกฺขิตฺตํ สตฺตทฺวารโกฏฺกยุตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ เตสุ เตสุ าเนสุ
จณฺเฑ สุนเข พนฺธิตฺวา ปยึสุ; อนฺโตเคหจฺฉทนสฺส อุทกปาตฏฺาเน
ปน ปริขํ ขนิตฺวา ติปุนา ปูรยึสุ, ตํ ทิวา อาตเปน วิลีนํ
ปกฺกุฏฺิตํ ๑- วิย ติฏฺติ, รตฺตึ ถีนํ กกฺขฬํ หุตฺวา ติฏฺติ;
ตสฺสานนฺตรา มหนฺตานิ อยสิงฺฆาฏกานิ นิรนฺตรํ ภูมิยํ โอทหึสุ.
อิติ อิมญฺจ รกฺขํ อุปาสิกาย จ อนฺโตเคเห ิตภาวํ ปฏิจฺจ เต
โจรา โอกาสํ อลภนฺตา ตํทิวสํ ตสฺสาคตภาวํ ตฺวา อุมฺมงฺคํ
ภินฺทิตฺวา ติปุปริขาย จ อยสิงฺฆาฏกานญฺจ เหฏฺาภาเคเนว
เคหํ ปวิสิตฺวา โจรเชฏฺกํ ตสฺสา สนฺติกํ ปหิณึสุ "สเจ สา
อมฺหากํ อิธ ปวิฏฺภาวํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา เคหาภิมุขี ๒- อาคจฺฉติ
อสินา นํ ปหริตฺวา มาเรถาติ. โส คนฺตฺวา ตสฺสา สนฺติเก
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปกฺกฏฺิตํ.   ๒. เคหาภิมุขินีติปิ ปาโ.
อฏฺาสิ. โจราปิ อนฺโตเคเห ทีปํ ชาเลตฺวา กหาปณคพฺภทฺวารํ
วิวรึสุ. สา ทาสี โจเร ทิสฺวา อุปาสิกาย สนฺติกํ คนฺตฺวา
"อยฺเย พหู โจรา เคหํ ปวิสิตฺวา กหาปณคพฺภทฺวารํ วิวรึสูติ
อาโรเจสิ. "โจรา อตฺตนา ทิฏฺกหาปเณ หรนฺตุ; อหํ มม
ปุตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุณามิ, มา เม ธมฺมสฺส อนฺตรายํ กริ,
เคหํ คจฺฉาติ. [๑]- โจราปิ กหาปณคพฺภํ ตุจฺฉํ กตฺวา รชตคพฺภํ
วิวรึสุ. สา ปุนปิ อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อุปาสิกา "โจรา
อตฺตนา อิจฺฉิตํ หรนฺตุ, มา เม อนฺตรายํ กรีติ ปุน ตํ ปหิณิ.
โจรา รชตคพฺภํปิ ตุจฺฉํ กตฺวา สุวณฺณคพฺภํ วิวรึสุ. สา ปุนปิ
คนฺตฺวา อุปาสิกาย ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อถ นํ อุปาสิกา
อามนฺเตตฺวา "[โภติ] เช ตฺวํ อเนกวารํ มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา
`โจรา ยถารุจิตํ หรนฺตุ, อหํ มม ปุตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุณามิ,
มา เม อนฺตรายํ กรีติ มยา วุตฺตาปิ มม กถํ อนาทยิตฺวา
ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉสิเยว, สเจ อิทานิ อาคจฺฉิสฺสสิ, ชานิสฺสามิ เต
กตฺตพฺพํ, เคหเมว คจฺฉาติ ปหิณิ. โจรเชฏฺโก ตสฺสา กถํ
สุตฺวา "เอวรูปาย อิตฺถิยา สนฺตกํ หรนฺตานํ อสนิ ปติตฺวา
มตฺถกํ ภินฺเทยฺยาติ โจรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา "สีฆํ อุปาสิกาย
สนฺตกํ ปฏิปากติกํ กโรถาติ อาห. เต กหาปเณหิ กหาปณคพฺภํ
รชตสุวณฺเณหิ รชตสุวณฺณคพฺเภ ปูรยึสุ. ธมฺมตา กิเรสา: ยํ
ธมฺโม ธมฺมจารินํ รกฺขติ; เตเนวาห
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร ปหิณีติ อตฺถิ.
               "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ,
                ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ,
                เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ:
                น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารีติ.
     โจรา คนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนฏฺาเน อฏฺสุ. เถโรปิ ธมฺมํ
กเถตฺวา, วิภาตาย รตฺติยา, อาสนา โอตริ. ตสฺมึ ขเณ
โจรเชฏฺโก อุปาสิกาย ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา "ขมาหิ เม อยฺเยติ
อาห. "กึ อิทํ ตาตาติ. "อหํ ตุมฺเหสุ อาฆาตํ กตฺวา ตุมฺเห
มาเรตุกาโม อฏฺาสินฺติ. "เตนหิ ตาต ขมามีติ. เสสโจราปิ
ตเถว กตฺวา, "ตาตา ขมามีติ วุตฺเต, อาหํสุ "อยฺเย สเจ โน
ขมถ, ปุตฺตสฺส โว สนฺติเก อมฺหากํ ปพฺพชฺชํ ทาเปถาติ. สา
ปุตฺตํ วนฺทิตฺวา อาห "ตาต อิเม โจรา มม คุเณสุ ตุมฺหากญฺจ
ธมฺมกถาย ปสนฺนา ปพฺพชฺชํ ยาจนฺติ, ปพฺพาเชถ เนติ.
เถโร "สาธูติ วตฺวา เตหิ นิวตฺถวตฺถานํ ทสานิ ฉินฺทาเปตฺวา
ตมฺพมตฺติกาย รชาเปตฺวา เต ปพฺพาเชตฺวา สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ.
อุปสมฺปนฺนกาเลปิ เนสํ เอเกกสฺส สตสฺส วิสุํ วิสุํ กมฺมฏฺานมทาสิ.
เต นวสตา ภิกฺขู วิสุํ วิสุํ นว กมฺมฏฺานานิ คเหตฺวา
เอกํ ปพฺพตํ อภิรุยฺห ตสฺส ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย นิสีทิตฺวา
สมณธมฺมํ กรึสุ.
     สตฺถา วีสโยชนสตมตฺถเก เชตวนมหาวิหาเร นิสินฺโนว
เต ภิกฺขู โอโลเกตฺวา เตสํ จริยาวเสน ธมฺมเทสนํ ววฏฺเปตฺวา
โอภาสํ ผริตฺวา สมฺมุเข นิสีทิตฺวา กเถนฺโต วิย อิมา คาถา
อภาสิ.
        "เมตฺตาวิหาริ โย ภิกฺขุ      ปสนฺโน พุทฺธสาสเน,
         อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ         สงฺขารูปสมํ สุขํ.
         สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ,       สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ;
         เฉตฺวา ราคญฺจ โทสญฺจ     ตโต นิพฺพานเมหิสิ.
         ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห      ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเย,
         ปญฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ        `โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
                ฌาย ภิกฺขุ มา จ ปมาโท,
                มา เต กามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ,
                มา โลหคุฬํ คิลี ปมตฺโต,
                มา กนฺทิ `ทุกฺขมิทนฺติ ทยฺหมาโน.
         นตฺถิ ฌานํ อปญฺสฺส,       นตฺถิ ปญฺา อฌายิโน,
         ยมฺหิ ฌานญฺจ ปญฺา จ,     ส เว นิพฺพานสนฺติเก.
         สุญฺาคารํ ปวิฏฺสฺส        สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
         อมานุสี รติ โหติ          สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
         ยโต ยโต สมฺมสติ         ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ,
         ลภติ ปีติปาโมชฺชํ          อมตนฺตํ วิชานตํ.
         ตตฺรายมาทิ ภวติ          อิธ ปญฺสฺส ภิกฺขุโน;
         อินฺทฺริยคุตฺติ สนฺตุฏฺิ        ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร.
         มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ      สุทฺธาชีเว อตนฺทิเต,
         ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส          อาจารกุสโล สิยา;
         ตโต ปาโมชฺชพหุโล        ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสีติ. ๑-
     ตตฺถ "เมตฺตาวิหารีติ: เมตฺตากมฺมฏฺาเน กมฺมํ กโรนฺโตปิ
เมตฺตาวเสน ติกจตุกฺกชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ิโตปิ เมตฺตาวิหารีเยว นาม.
     ปสนฺโนติ: โย ปน พุทฺธสาสเน ปสนฺโน โหติ, ปสาทํ
โรเปติเยวาติ อตฺโถ.
     ปทํ สนฺตนฺติ: นิพฺพานสฺเสตํ นามํ. เอวรูโป หิ ภิกฺขุ
สนฺติโกฏฺาสํ สพฺพสงฺขารานํ อุปสนฺตตาย สงฺขารูปสมํ ปรมสุขตาย
"สุขนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติ, วินฺทติเยวาติ อตฺโถ.
     สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวนฺติ: ภิกฺขุ อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ
นาวํ มิจฺฉาวิตกฺกอุทกํ สิญฺจิตฺวา ฉฑฺเฑนฺโต สิญฺจ.
     สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตีติ: ยถา หิ มหาสมุทฺเท อุทกสฺเสว
ภริตา นาวา ฉิทฺทานิ ปิทหิตฺวา อุทกสฺส สิตฺตตาย สิตฺตา สลฺลหุกา
หุตฺวา มหาสมุทฺเท อโนสีทิตฺวา สีฆํ สุปฏฺฏนํ คจฺฉติ; เอวํ ตวาปิ
อยํ มิจฺฉาวิตกฺกอุทกภริตา อตฺตภาวนาวา จกฺขุทฺวาราทีนิ ฉิทฺทานิ
สํวเรน ปิทหิตฺวา อุปฺปนฺนสฺส มิจฺฉาวิตกฺกอุทกสฺส สิตฺตตาย สิตฺตา
สลฺลหุกา สํสารวฏฺเฏ อโนสีทิตฺวา สีฆํ นิพฺพานํ คมิสฺสติ.
     เฉตฺวาติ: ราคโทสพนฺธนานิ ฉินฺท, เอตานิ ฉินฺทิตฺวา อรหตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑. อิมา คาถา เอกสฺเสว กถิตา ขายติ, วตฺถุมฺหิ ปน สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ
@ กเถสีติ วุตฺตํ.
ปตฺโต, ตโต อปรภาเค อนุปาทิเสสํ นิพฺพานเมหิสีติ อตฺโถ.
     ปญฺจ ฉินฺเทติ: เหฏฺาอปายสมฺปาปกานิ ปญฺโจรมฺภาคิยสญฺโชนานิ
ปาเท พทฺธรชฺชุํ ปุริโส สตฺเถน วิย เหฏฺามคฺคตฺตเยน ฉินฺเทยฺย.
     ปญฺจ ชเหติ: อุปริเทวโลกสมฺปาปกานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยสญฺโชนานิ
ปุริโส คีวาย พทฺธรชฺชุกํ [๑]-  อรหตฺตมคฺเคน ชเหยฺย ปชเหยฺย,
ฉินฺเทยฺยาติ อตฺโถ.
     ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเยติ: อุทฺธมฺภาคิยสญฺโชนานํ ปหานตฺถาย
สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ อุตฺตรึ ภาเวยฺย.
     ปญฺจสงฺคาติโคติ: เอวํ สนฺเต ปญฺจนฺนํ ราคโทสโมหมานทิฏฺิสงฺคานํ
อติกฺกมเนน ปญฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ "โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ, "จตฺตาโร
โอเฆ ติณฺโณเอวาติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
     ฌาย ภิกฺขูติ: ภิกฺขุ ตฺวํ ทฺวินฺนํ ฌานานํ วเสน ฌาย เจว
กายกมฺมาทีสุ จ อปฺปมตฺตวิหาริตาย มา ปมชฺชิ.
     ภมสฺสูติ: ปญฺจวิเธ จ เต กามคุเณ จิตฺตํ มา ภมตุ.
     มา โลหคุฬนฺติ: สติโวสฺสคฺคลกฺขเณน หิ ปมาเทน ปมตฺตา
นิรเย ตตฺตํ โลหคุฬํ คิลนฺติ, เตน ตํ วทามิ: มา ปมตฺโต หุตฺวา
โลหคุฬํ คิลิ. มา นิรเย ทยฺหมาโน `ทุกฺขมิทํ ทุกฺขมิทนฺติ กนฺทีติ
อตฺโถ.
     นตฺถิ ฌานนฺติ: ฌานุปฺปาทิกาย วายามปฺปญฺาย อปฺปญฺสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร วิยาติ อตฺถิ
ฌานํ นาม นตฺถิ.
     นตฺถิ ปญฺาติ: อชฺฌายนฺตสฺส จ `สมาหิโต ภิกฺขุ ยถาภูตํ
ชานาติ ปสฺสตีติ วุตฺตลกฺขณา ปญฺา นตฺถิ.
     ยมฺหิ ฌานญฺจ ปญฺา จาติ: ยมฺหิ ปุคฺคลมฺหิ อิทํ อุภยํปิ
อตฺถิ, โส นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก ิโตเยวาติ อตฺโถ.
     สุญฺาคารํ ปวิฏฺสฺสาติ: กิสฺมิญฺจิเทว วิวิตฺโตกาเส
กมฺมฏฺานํ อวิชหิตฺวา กมฺมฏฺานมนสิกาเรน นิสินฺนสฺส.
     สนฺตจิตฺตสฺสาติ: นิพฺพุตจิตฺตสฺส.
     สมฺมาติ: เหตุนา การเณน ธมฺมํ วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนาสงฺขาตา
อมานุสี รติ อฏฺสมาปตฺติสงฺขาตา ทิพฺพาปิ รติ โหติ, อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
     ยโต ยโต สมฺมสตีติ: อฏฺตฺตึสาย อารมฺมเณสุ กมฺมํ
กโรนฺโต เยน เยนากาเรน, ปุเรภตฺตาทีสุ วา กาเลสุ ยสฺมึ ยสฺมึ
อตฺตนา อภิรุจิเต กาเล, อภิรุจิเต วา กมฺมฏฺาเน กมฺมํ กโรนฺโต
สมฺมสติ.
     อุทยพฺพยนฺติ: ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปญฺจวีสติยา ลกฺขเณหิ
อุทยํ ปญฺจวีสติยาเอว จ ลกฺขเณหิ วยํ.
     ปีติปาโมชฺชนฺติ: เอวํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ สมฺมสนฺโต
ธมฺมปีตึ ธมฺมปาโมชฺชญฺจ ลภติ.
     อมตนฺติ: ตํ, สปฺปจฺจเย นามรูเป ปากเฏ หุตฺวา อุปฏฺหนฺเต,
อุปฺปนฺนํ ปีติปาโมชฺชํ อมตมหานิพฺพานสมฺปาปกตฺตา วิชานตํ
ปณฺฑิตานํ อมตเมวาติ อตฺโถ.
     ตตฺรายมาทิ ภวตีติ: ตตฺถ อยํ อาทิ อิทํ ปุพฺพฏฺานํ โหติ.
     อิธ ปญฺสฺสาติ: อิมสฺมึ สาสเน ปณฺฑิตภิกฺขุโน. อิทานิ
ตํ "อาทีติ วุตฺตํ ปุพฺพฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อินฺทฺริยคุตฺตีติอาทิมาห.
จตุปาริสุทฺธิสีลํ หิ ปุพฺพฏฺานํ นาม. ตตฺถ อินฺทฺริยคุตฺตีติ
อินฺทฺริยสํวโร.
     สนฺตุฏฺีติ: จตุปจฺจยสนฺโตโส. เตน อาชีวปาริสุทฺธิ เจว
ปจฺจยสนฺนิสฺสิตญฺจ สีลํ กถิตํ.
     ปาฏิโมกฺเขติ: ปาฏิโมกฺขสงฺขาเต เชฏฺกสีเล ปาริปูรีการิตา
กถิตา.
     มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณติ: วิสฺสฏฺกมฺมนฺเต อปฺปฏิรูปสหาเย
วชฺเชตฺวา สารชีวิตตาย สุทฺธาชีเว ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ชีวิตกปฺปนาย
อกุสีเต กลฺยาณมิตฺเต ภชสฺสุ เสวสฺสูติ อตฺโถ.
     ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺสาติ: อามิสปฏิสนฺถาเรน จ ธมฺมปฏิสนฺถาเรน
จ สมฺปนฺนวุตฺติตาย ปฏิสนฺถารวุตฺติ อสฺส, ปฏิสนฺถารการโก ภเวยฺยาติ
อตฺโถ.
     อาจารกุสโลติ: สีลํปิ อาจาโร วตฺตปฺปฏิวตฺตํปิ อาจาโร,
ตตฺถ กุสโล สิยา, เฉโก ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
     ตโต ปาโมชฺชพหุโลติ: ตโต ปฏิสนฺถารวุตฺติโต จ อาจารโกสลฺลโต
จ อุปฺปนฺเนน ธมฺมปาโมชฺเชน ปาโมชฺชพหุโล หุตฺวา ตฺวํ สกลสฺสาปิ
วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสสีติ อตฺโถ.
     เอวํ สตฺถารา เทสิตาสุ อิมาสุ คาถาสุ เอกเมกิสฺสา คาถาย
ปริโยสาเน เอกเมกํ ภิกฺขุสตํ นิสินฺนนิสินฺนฏฺาเนเยว สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา, สพฺเพปิ เต
ภิกฺขู อากาเสเนว วีสโยชนสติกํ กนฺตารํ อติกฺกมิตฺวา ตถาคตสฺส
สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ วณฺเณนฺตา ๑- ปาเท วนฺทึสูติ.
                     สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ.
                      -----------
                 ๘. ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ. (๒๕๙)
     "วสฺสิกา วิย ปุปฺผานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปญฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
     เต กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรญฺเ
สมณธมฺมํ กโรนฺตา ปาโตว ปุปฺผิตานิ วสฺสิกปุปฺผานิ สายํ
วณฺฏโต มุจฺจนฺตานิ ทิสฺวา "ปุปฺผานํ วณฺเฏหิ มุจฺจนโต มยํ
ปมตรํ ราคาทีหิ มุจฺจิสฺสามาติ วายมึสุ. สตฺถา เต ภิกฺขู
โอโลเกตฺวา "ภิกฺขเว ภิกฺขุนา นาม วณฺฏโต มุจฺจนกปุปฺเผน
วิย วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุํ วายมิตพฺพเมวาติ วตฺวา คนฺธกุฏิยํ
นิสินฺโนว อาโลกํ ผริตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. โถเมนฺตา.
        "วสฺสิกา วิย ปุปฺผานิ      มชฺชวานิ ๑- ปมุญฺจติ,
         เอวํ ราคญฺจ โทสญฺจ     วิปฺปมุญฺเจถ ภิกฺขโวติ.
     ตตฺถ "วสฺสิกาติ: สุมนา.
     มชฺชวานีติ: มิลาตานิ [๒]- อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยถา วสฺสิกา
หิยฺโย ปุปฺผิตปุปฺผานิ ปุนทิวเส ปุราณภูตานิ มุญฺจติ วณฺฏโต
วิสฺสชฺเชติ: เอวํ ตุมฺเหปิ ราคาทโย โทเส วิปฺปมุญฺเจถาติ.
       เทสนาวสาเน สพฺเพปิ ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสูติ.
                     ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ.
                       --------
                ๙. สนฺตกายตฺเถรวตฺถุ. (๒๖๐)
     "สนฺตกาโยติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
สนฺตกายตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตสฺส กิร หตฺถปาทกุกฺกุจฺจนฺนาม นาโหสิ, กายวิชมฺภนรหิโต
สนฺตอตฺตภาโว อโหสิ. โส กิร สีหโยนิยา อาคโต
[เถโร]. สีหา กิร เอกทิวสํ โคจรํ คเหตฺวา รชตสุวณฺณมณิปวาฬคุหานํ
อญฺตรํ ปวิสิตฺวา มโนสิลาหริตาลจุณฺเณสุ สตฺตาหํ นิปชฺชิตฺวา
สตฺตเม ทิวเส อุฏฺาย นิปนฺนฏฺานํ โอโลเกตฺวา,
สเจ นงฺคุฏฺสฺส วา กณฺณานํ วา ปาทานํ วา จลิตตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. มทฺทวานิ. ม. มจฺจวานิ.   ๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "อิทานีติ อตฺถิ.
มโนสิลาหริตาลจุณฺณานํ วิปฺปกิณฺณตํ ปสฺสนฺติ, "น เต อิทํ
ชาติยา วา โคตฺตสฺส วา ปฏิรูปนฺติ ปุน สตฺตาหํ นิราหารา
นิปชฺชนฺติ; จุณฺณานํ ปน วิปฺปกิณฺณภาเว อสติ "อิทํ เต
ชาติโคตฺตานํ อนุจฺฉวิกนฺติ อาสยา นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา ทิสา
อนุวิโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมนฺติ:
เอวรูปาย สีหโยนิยา อาคโต อยํ ภิกฺขุ. ตสฺส กายสมาจารํ
ทิสฺวา ภิกฺขู สตฺถุ อาโรเจสุํ "น โน ภนฺเต สนฺตกายตฺเถรสทิโส
ภิกฺขุ ทิฏฺปุพฺโพ, อิมสฺส หิ นิสินฺนฏฺาเน หตฺถจลนํ วา ปาทจลนํ
วา กายวิชมฺภิตา ๑- วา นตฺถีติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา "ภิกฺขเว
ภิกฺขุนา นาม สนฺตกายตฺเถเรน วิย กายาทีหิ อุปสนฺเตเนว
ภวิตพฺพนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "สนฺตกาโย สนฺตวาโจ      สนฺตมโน ๒- สุสมาหิโต
         วนฺตโลกามิโส ภิกฺขุ       อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติ.
     ตตฺถ "สนฺตกาโยติ: ปาณาติปาตาทีนํ อภาเวน สนฺตกาโย,
มุสาวาทาทีนํ อภาเวน สนฺตวาโจ, อภิชฺฌาทีนํ อภาเวน สนฺตมโน ๒-,
กายาทีนํ ติณฺณํปิ สุฏฺุ สมาหิตตฺตา สุสมาหิโต, จตูหิ มคฺเคหิ
โลกามิสสฺส วนฺตตาย วนฺตโลกามิโส, [ภิกฺขุ] อพฺภนฺตเร ราคาทีนํ
อุปสนฺตตาย อุปสนฺโต ๓- วุจฺจตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน เถโร อรหตฺเต ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา
เทสนา อโหสีติ.
                    สนฺตกายตฺเถรวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กายวิชมฺภิกา.
@๒. สี. ม. ยุ. สนฺตวา.                ๓. สี. ม. ยุ. อุปสนฺโตติ.
              ๑๐. นงฺคลกูฏตฺเถรวตฺถุ ๑-. (๒๖๑)
     "อตฺตนา โจทยตฺตานนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต นงฺคลกูฏตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     เอโก กิร ทุคฺคตมนุสฺโส ปเรสํ ภตึ กตฺวา ชีวติ. ตํ เอโก
ภิกฺขุ ปิโลติกขณฺฑนิวตฺถํ นงฺคลํ อุกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
เอวมาห "กึ ปน เต เอวํ ชีวนโต ปพฺพชิตุํ น วรนฺติ. "โก
มํ ภนฺเต เอวํ ชีวนฺตํ ปพฺพาเชสฺสตีติ. "สเจ ปพฺพชิสฺสสิ,
อหนฺตํ ปพฺพาเชสฺสามีติ. "สาธุ ภนฺเต, สเจ มํ ปพฺพาเชสฺสถ,
ปพฺพชิสฺสามีติ. อถ นํ [โส] เถโร เชตวนํ เนตฺวา สหตฺเถน
นหาเปตฺวา มาลเก เปตฺวา ปพฺพาเชตฺวา นิวตฺถปิโลติกขณฺเฑน
สทฺธึ นงฺคลํ มาลกสีมายเมว รุกฺขสาขาย ปาเปสิ. โส
อุปสมฺปทกาเลปิ "นงฺคลกูฏตฺเถโรเตฺวว ปญฺายิ. โส พุทฺธานํ
อุปฺปนฺนลาภสกฺการํ นิสฺสาย ชีวนฺโต อุกฺกณฺิตฺวา วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺโต
"นทานิ สทฺธาเทยฺยานิ กาสายานิ ปริทหิตฺวา คมิสฺสามีติ
รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิ "อหิริก นิลฺลชฺช อิทํ
นิวาเสตฺวา วิพฺภมิตฺวา ภตึ กตฺวา ชีวิตุกาโม ชาโตติ. ตสฺเสวํ
อตฺตานํ โอวทนฺตสฺเสว, จิตฺตํ ตนุภาวํ คตํ. โส นิวตฺติตฺวา
ปุน กติปาหจฺจเยน อุกฺกณฺิตฺวา ตเถว อตฺตานํ โอวทิ.
ปุนสฺส จิตฺตํ นิวตฺตติ. โส อิมินาว นีหาเรน อุกฺกณฺิต-
กาเล ตตฺถ คนฺตฺวา อตฺตานํ โอวทิ. อถ นํ ภิกฺขู ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. นงฺคลกุลตฺเถรวตถุ.
อภิณฺหํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อาวุโส นงฺคลกูฏตฺเถร กสฺมา เอตฺถ
คจฺฉสีติ ปุจฺฉึสุ. โส "อาจริยสฺส สนฺติกํ คจฺฉามิ ภนฺเตติ
วตฺวา กติปาหสฺเสว ๑- อรหตฺตํ ปาปุณิ. ภิกฺขู เตน สทฺธึ เกลึ
กโรนฺตา อาหํสุ "อาวุโส นงฺคลกูฏตฺเถร ตว วิจรณมคฺโค
อวลญฺโช วิย ชาโต, อาจริยสฺส สนฺติกํ น คจฺฉสิ มญฺเติ.
"อาม ภนฺเต: มยํ, สํสคฺเค สติ, อคมิมฺหา, อิทานิ ปน โน
สํสคฺโค ฉินฺโน, เตน น คจฺฉามาติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู "เอส
อภูตํ วตฺวา อญฺ พฺยากโรตีติ สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา
"อาม ภิกฺขเว มม ปุตฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทตฺวา
ปพฺพชิตกิจฺจสฺส มตฺถกํ ปตฺโตติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา
คาถา อภาสิ
        "อตฺตนา โจทยตฺตานํ,      ปฏิมํเสตมตฺตนา ๒-,
         โส อตฺตคุตฺโต สติมา      สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ.
         อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,   อตฺตาว อตฺตโน คติ;
         ตสฺมา สํยม อตฺตานํ       อสฺสํ ภทฺรํว วาณิโชติ.
     ตตฺถ "โจทยตฺตานนฺติ: อตฺตนาว อตฺตานํ โจทย สารย.
     ปฏิมํเสติ: อตฺตนาว อตฺตานํ ปริวีมํส.
     โสติ: โส ตฺวํ ภิกฺขุ, เอวํ สนฺเต, อตฺตนาว คุตฺตตาย
อตฺตคุตฺโต อุปฏฺิตสฺสติตาย สติมา หุตฺวา สพฺพิริยาปเถสุ สุขํ
วิหริสฺสสีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กติปาหจฺจเยน. ม. กติปาเหเนว.   ๒. ม. ปฏิมํเสถ อตฺตนา.
     นาโถติ: อวสฺสโย ปติฏฺา. [โก หิ นาโถ ปโร ภเวยฺย.]
ยสฺมา ปรสฺส อตฺตภาเว ปติฏฺาย กุสลํ วา กตฺวา สคฺคปรายเนน
มคฺคํ วา ภาเวตฺวา สจฺฉิกตผเลน ภวิตุํ น สกฺกา; ตสฺมา "โก หิ
นาม ปโร นาโถ ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
     ตสฺมาติ: ยสฺมา อตฺตาว อตฺตโน คติ ปติฏฺา สรณํ;
ตสฺมา ยถา ภทฺรํ อสฺสาชานียํ ตํ ๑- นิสฺสาย ลาภํ ปตฺถยนฺโต
ตสฺส วิสมฏฺานจารํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ นหาเปนฺโต
โภเชนฺโต สํยเมติ ปฏิชคฺคติ, เอวํ ตฺวํปิ อนุปฺปนฺนสฺส อกุสลสฺส
อุปฺปาทํ นิวาเรนฺโต สติสมฺโมเสน อุปฺปนฺนํ ปชหนฺโต อตฺตานํ
สํยม โคปย; เอวํ สนฺเต, ปมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา
โลกิยโลกุตฺตรวิเสสํ อธิคมิสฺสสีติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    นงฺคลกูฏตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
                ๑๑. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ. (๒๖๒)
     "ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต วกฺกลิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิรายสฺมา สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต,
ปิณฺฑาย ปวิฏฺ ตถาคตํ ทิสฺวา สตฺถุ สรีรสมฺปตฺตึ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ตนฺติ นตฺถิ.
โอโลเกตฺวา สรีรสมฺปตฺติทสฺสเนน อติตฺโต, "เอวํ อหํ นิจฺจกาลํ
ตถาคตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสามีติ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา, ยตฺถ
ิเตน สกฺกา ทสพลํ ปสฺสิตุํ, ตตฺถ ิโต, สชฺฌายกมฺมฏฺาน-
มนสิการาทีนิ ปหาย สตฺถารํ โอโลเกนฺโต วิจรติ. สตฺถา ตสฺส
าณปริปากํ อาคเมนฺโต กิญฺจิ อวตฺวา "อิทานิสฺส าณํ
ปริปากํ คตนฺติ ตฺวา "กึ เต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน
ทิฏฺเน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติ; โย มํ
ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสตีติ วตฺวา โอวทิ. โส เอวํ โอวทิโตปิ
สตฺถุ ทสฺสนํ ปหาย เนว อญฺตฺถ คนฺตุํ สกฺโกติ. อถ นํ
สตฺถา "นายํ ภิกฺขุ สํเวคํ อลภิตฺวา พุชฺฌิสฺสตีติ, อุปกฺกฏฺาย
วสฺสูปนายิกาย, ราชคหํ คนฺตฺวา วสฺสูปนายิกาทิวเส "อเปหิ
วกฺกลีติ ปณาเมติ. โส "น มํ สตฺถา อาลปตีติ เตมาสํ
สตฺถุ สมฺมุเข าตุํ อสกฺโกนฺโต "กึ มยฺหํ ชีวิเตน, ปพฺพตา
อตฺตานํ ปาเตสฺสามีติ คิชฺฌกูฏํ อภิรุหิ. สตฺถา ตสฺส กิลมนภาวํ
ตฺวา "อยํ ภิกฺขุ มม สนฺติกา อสฺสาสํ อลภนฺโต, มคฺคผลานํ
อุปนิสฺสยํ นาเสยฺยาติ อตฺตานํ ทสฺเสตุํ โอภาสํ มุญฺจิ. อถสฺส
สตฺถุ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ตาวมหนฺโตปิ โสโก ปหียิ.
     สตฺถา สุกฺขตฬากํ โอเฆน ปูเรนฺโต วิย เถรสฺส พลวปฺปีติปาโมชฺชํ
อุปฺปาเทตุํ อิมํ คาถมาห
        "ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ      ปสนฺโน พุทฺธสาสเน
         อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ       สงฺขารูปสมํ สุขนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: ปกติยาปิ ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ พุทฺธสาสเน
ปสาทํ โรเปติ ๑-, โส เอวํ ปสนฺโน พุทฺธสาสเน "สนฺตํ ปทํ
สงฺขารูปสมํ สุขนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อธิคจฺเฉยฺยาติ.
     อิมญฺจ ปน คาถํ วตฺวา สตฺถา วกฺกลิตฺเถรสฺส หตฺถํ ปสาเรตฺวา
        "เอหิ วกฺกลิ มา ภายิ     โอโลเกหิ ตถาคตํ,
         อหนฺตํ อุทฺธริสฺสามิ       ปงฺเก สนฺนํว กุญฺชรํ.
         เอหิ วกฺกลิ มา ภายิ     โอโลเกหิ ตถาคตํ,
         อหนฺตํ อุทฺธริสฺสามิ       ราหุคฺคหิตํว ๒- จนฺทิมนฺติ
อิมา คาถา อภาสิ. โส "ทสพโล เม ทิฏฺโ `เอหีติ จ อวฺหานํ
ลทฺธนฺติ พลวปฺปีตึ อุปฺปาเทตฺวา "กุโต นุ โข คนฺตพฺพนฺติ
คมนมคฺคํ อปสฺสนฺโต ทสพลสฺส สมฺมุเข อากาเส อุปฺปติตฺวา
ปมปาเท ปพฺพเต ิเตเยว, สตฺถารา วุตฺตคาถํ อาวชฺชนฺโต
อากาเสเยว ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา
ตถาคตํ วนฺทมาโนว โอตริตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺาสิ. อถ
นํ สตฺถา อปรภาเค สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
                     วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. ม. โรเจติ.   ๒. ม. ราหุคฺคหํว.
                ๑๒. สุมนสามเณรวตฺถุ. (๒๖๓)
     "โย หเวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต
สุมนสามเณรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา: "ปทุมุตฺตรกาลสฺมึ หิ เอโก กุลปุตฺโต
สตฺถารํ จตุปริสมชฺเฌ เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน
เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ สมฺปตฺตึ ปตฺถยมาโน สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา
สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา "ภนฺเต อหํปิ
อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภเวยฺยนฺติ
ปตฺถนํ เปสิ. สตฺถา กปฺปสตสหสฺสํ โอโลเกนฺโต ตสฺส ปตฺถนาย
สมิชฺฌนภาวํ วิทิตฺวา "อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตมพุทฺธสฺส
สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค อนุรุทฺธตฺเถโร นาม ภวิสฺสสีติ
พฺยากาสิ. โส ตํ พฺยากรณํ สุตฺวา เสฺว ปตฺตพฺพํ
วิย ตํ สมฺปตฺตึ มญฺมาโน, ปรินิพฺพุเต สตฺถริ, ภิกฺขู
ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา สตฺตโยชนิกํ กาญฺจนถูปํ ปริกฺขิปิตฺวา
อเนกานิ ทีปรุกฺขสหสฺสานิ กาเรตฺวา ทีปปูชํ กาเรตฺวา ตโต
จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สตสหสฺสกปฺปานิ
สํสริตฺวา อิมสฺมึ กปฺเป พาราณสิยํ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺโต
สุมนเสฏฺึ นิสฺสาย ตสฺส ติณหารโก หุตฺวา ชีวิตํ กปฺเปสิ.
"อนฺนภาโรติสฺส นามํ อโหสิ. สุมนเสฏฺีปิ ตสฺมึ นคเร นิจฺจกาลํ
มหาทานํ เทติ. อเถกทิวสํ อุปริฏฺโ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ
คนฺธมาทเน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย "กสฺส นุ โข อชฺช อนุคฺคหํ
กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา "อชฺช มยา อนฺนภารสฺส อนุคฺคหํ กาตุํ
วฏฺฏติ, อิทานิ จ โส อฏวิโต ติณํ อาทาย เคหํ อาคมิสฺสตีติ
ตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อิทฺธิยา คนฺตฺวา อนฺนภารสฺส สมฺมุเข
ปจฺจุฏฺาสิ. อนฺนภาโร ตํ ตุจฺฉปตฺตหตฺถํ ทิสฺวา "อปิ ภนฺเต
ภิกฺขํ ลภิตฺถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "ลภิสฺสามิ มหาปุญฺาติ วุตฺเต,
"เตนหิ ภนฺเต โถกํ อาคเมถาติ ติณกาชํ ฉฑฺเฑตฺวา เวเคน
เคหํ คนฺตฺวา "ภทฺเท มยฺหํ ปิตภาคภตฺตํ อตฺถิ นตฺถีติ ภริยํ
ปุจฺฉิตฺวา, "อตฺถิ สามีติ วุตฺเต, เวเคน ปจฺจาคนฺตฺวา
ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ อาทาย "มยฺหํ ทาตุกามตาย สติ, เทยฺยธมฺโม
น โหติ, เทยฺยธมฺเม สติ, ปฏิคฺคาหกํ น ลภามิ, อชฺช ปน
เม ปฏิคฺคาหโก จ ทิฏฺโ เทยฺยธมฺโม จ อตฺถิ, ลาภา วต
เมติ เคหํ คนฺตฺวา ปตฺเต ภตฺตํ อากิราเปตฺวา ๑- ปจฺจาหริตฺวา
ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ปติฏฺาเปตฺวา
        "อิมินา ปน ทาเนน     มา เม ทาลิทฺทิยํ อหุ,
        `นตฺถีติ วจนํ นาม      มา อโหสิ ภวาภเว.
ภนฺเต เอวรูปา ทุชฺชีวิตา มุจฺเจยฺยํ; `นตฺถีติ ปทเมว น
สุเณยฺยนฺติ ปตฺถนํ เปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ "เอวํ โหตุ มหาปุญฺาติ
อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สุมนเสฏฺิโนปิ ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา
     "อโห ทานํ ปรมทานํ     อุปริฏฺเ สุปฺปติฏฺิตนฺติ
วตฺวา ติกฺขตฺตุํ สาธุการํ อทาสิ. อถ นํ เสฏฺี "กึ มํ เอตฺตกํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ปกฺขิปาเปตฺวา.
กาลํ ทานํ ททมานํ น ปสฺสสีติ อาห. "นาหํ ตว ทานํ อารพฺภ
สาธุการํ เทมิ อนฺนภาเรน ปน อุปริฏฺสฺส ทินฺนปิณฺฑปาเต
ปสีทิตฺวา มยา เอส สาธุกาโร ปวตฺติโตติ. โส "อจฺฉริยํ วต
โภ: อหํ เอตฺตกํ กาลํ ทานํ เทนฺโต เทวตํ สาธุการํ ทาเปตุํ
นาสกฺขึ, อนฺนภาโร มํ นิสฺสาย ชีวนฺโต เอกปิณฺฑปาเตเนว
สาธุการํ ทาเปสิ; ตสฺส ทาเน อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ตํ ปิณฺฑปาตํ
มม สนฺตกํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "อชฺช
ตยา กสฺสจิ กิญฺจิ ทินฺนนฺติ ปุจฺฉิ. "อาม สามิ, อุปริฏฺ-
ปจฺเจกพุทฺธสฺส เม อชฺช ภตฺตํ ทินฺนนฺติ. "หนฺท โภ กหาปณํ
คเหตฺวา เอตํ มยฺหํ ปิณฺฑปาตํ เทหีติ. "น เทมิ สามีติ. โส
ยาว สหสฺสํ วฑฺเฒสิ. อิตโร สหสฺเสนาปิ นาทาสิ. อถ นํ
"โหตุ โภ, ยทิ ปิณฺฑปาตํ น เทสิ, สหสฺสํ คเหตฺวา ปตฺตึ
เม เทหีติ อาห. โส "อยฺเยน สทฺธึ มนฺเตตฺวา ชานิสฺสามีติ
เวเคน ปจฺเจกพุทฺธํ สมฺปาปุณิตฺวา "ภนฺเต สุมนเสฏฺี สหสฺสํ
ทตฺวา ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาเต ปตฺตึ ยาจติ, กึ กโรมีติ ปุจฺฉิ.
อถสฺส โส อุปมํ อาหริ:  เสยฺยถาปิ ปณฺฑิต กุลสติเก คาเม
เอกสฺมึ ฆเร ทีโป ชาเลยฺย, เสสา อตฺตโน เตเลน วฏฺฏึ
เตเมตฺวา คนฺตฺวา ชาลาเปตฺวา คณฺเหยฺยุํ; ปุริมทีปสฺส ปภา
`อตฺถีติ วตฺตพฺพา `นตฺถีติ. "อติเรกตรา ภนฺเต ปภา โหตีติ.
"เอวเมว ปณฺฑิต อุฬุงฺกยาคุ วา โหตุ กฏจฺฉุภิกฺขา วา,
อตฺตโน ปิณฺฑปาเต ปเรสํ ปตฺตึ เทนฺตสฺส, ยตฺตกานํ เทติ,
ตตฺตกํ วฑฺฒติ; ตฺวํ หิ เอกเมว ปิณฺฑปาตํ อทาสิ; เสฏฺิสฺส
ปน ปตฺติยา ทินฺนาย, เทฺว ปิณฺฑปาตา โหนฺติ: เอโก ตว
เอโก ตสฺสาติ. โส "สาธุ ภนฺเตติ ตํ อภิวาเทตฺวา เสฏฺิสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "คณฺห สามิ ปตฺตินฺติ อาห. "เตนหิ อิเม
กหาปเณ คณฺหาติ. "นาหํ ปิณฺฑปาตํ วิกฺกีณามิ, สทฺธาย เต
ปตฺตึ ทมฺมีติ. "ตฺวํ สทฺธาย เทสิ, สทฺธาย อหํปิ ตว คุณํ ปูเชมิ;
คณฺห ตาต, อิโต ปฏฺาย ปน มา สหตฺถา กมฺมํ อกาสิ.
วีถิยํ ฆรํ มาเปตฺวา วส, เยน จ เต อตฺโถ โหติ, สพฺพํ มม
สนฺติกา คณฺหาหีติ อาห. นิโรธา วุฏฺิตสฺส ปน ทินฺโน ปิณฺฑปาโต
ตทเหว วิปากํ เทติ; ตสฺมา ราชาปิ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา
อนฺนภารํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปตฺตึ คเหตฺวา มหนฺตํ โภคํ ทตฺวา
ตสฺส เสฏฺิฏฺานํ ทาเปสิ. โส สุมนเสฏฺิสฺส สหายโก หุตฺวา
ยาวชีวํ ปุญฺานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา
เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร
อมิโตทนสฺส สกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. "อนุรุทฺโธติสฺส
นามํ กรึสุ. โส มหานามสกฺกสฺส กนิฏฺภาตา สตฺถุ จุลฺลปิตุ
ปุตฺโต ปรมสุขุมาโล มหาปุญฺโ อโหสิ.
     เอกทิวสํ กิร ฉสุ ขตฺติเยสุ ปูเว ลกฺขํ กตฺวา คุเลหิ
กีฬนฺเตสุ, อนุรุทฺโธ ปราชิโต, ปูวานํ อตฺถาย มาตุ สนฺติกํ
ปหิณิ. สา มหนฺตํ สุวณฺณถาลํ ปูเรตฺวา ปูเว เปเสสิ. ปูเว
ขาทิตฺวา ปุน กีฬนฺโต ปราชิโต ตเถว ปหิณิ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ
ปูเวสุ อาหเฏสุ, จตุตฺเถ วาเร มาตา "อิทานิ ปูวา นตฺถีติ
ปหิณิ. ตสฺสา วจนํ สุตฺวา "นตฺถีติ ปทสฺส อสฺสุตปุพฺพตาย
"นตฺถิปูวา นาม อิทานิ ภวิสฺสนฺตีติ สญฺ กตฺวา "คจฺฉ,
นตฺถิปูเว อาหราติ เปเสสิ. อถสฺส มาตา, "นตฺถิปูเว กิร
อยฺเย เทถาติ วุตฺเต, "มม ปุตฺเตน `นตฺถีติ ปทํ อสฺสุตปุพฺพํ,
กถํ นุ โข ตํ นตฺถิภาวํ ชานาเปยฺยนฺติ, สุวณฺณปาตึ โธวิตฺวา
อปราย สุวณฺณปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา "หนฺท ตาต อิมํ มม
ปุตฺตสฺส เทหีติ ปหิณิ. ตสฺมึ ขเณ นครปริคฺคาหกา เทวตา
"อมฺหากํ สามินา อนฺนภารกาเล อุปริฏฺปจฺเจกพุทฺธสฺส ภาคภตฺตํ
ทตฺวา `นตฺถีติ ปทเมว น สุเณยฺยนฺติ ปตฺถนา ปิตา:
สเจ มยํ ตมตฺถํ ตฺวา อชฺฌุเปกฺเขยฺยาม, มุทฺธาปิ โน สตฺตธา
ผเลยฺยาติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพปูเวหิ ปาตึ ปูรยึสุ. โส ปุริโส ปาตึ
อาหริตฺวา เตสํ สนฺติเก เปตฺวา วิวริ. เตสํ คนฺโธ สกลนครํ
ผริ. ปูเว ปน มุเข ปิตมตฺเต, สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ ผริตฺวา
อฏฺาสิ. อนุรุทฺโธ จินฺเตสิ "น มํ มญฺเ อิโต  ปุพฺเพ มาตา
ปิยายติ, น หิ เม อญฺทา ตาย นตฺถิปูวา นาม ปกฺกปุพฺพาติ.
โส คนฺตฺวา มาตรํ เอวมาห "อมฺม นาหํ ตว ปิโยติ. "ตาต
กึ วเทสิ, มม อกฺขีหิปิ หทยมํสโตปิ ตฺวํ ปิยตโรติ. "สจาหํ
อมฺม ตว ปิโย, กสฺมา มม ปุพฺเพ เอวรูเป นตฺถิปูเว นาม
น อทาสีติ. สา ตํ ปุริสํ ปุจฺฉิ "ตาต กิญฺจิ ปาติยํ อโหสีติ.
"อาม อยฺเย, ปูวานํ ปาติ ปริปุณฺณา อโหสิ, น เม เอวรูปา
ทิฏฺปุพฺพาติ. สา จินฺเตสิ "ปุตฺโต เม กตปุญฺโ, เทวตาหิสฺส
ทิพฺพปูวา ปหิตา ภวิสฺสนฺตีติ. โสปิ มาตรํ อาห  "อมฺม
น มยา เอวรูปา ปูวา ขาทิตปุพฺพา, อิโต ปฏฺาย เม
นตฺถิปูวเมว ๑- ปเจยฺยาสีติ. สา ตโต ปฏฺาย เตน "ปูเว
ขาทิตุกาโมมฺหีติ วุตฺตกาเล สุวณฺณปาตึ โธวิตฺวา อญฺาย
ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา ปหิณติ. เทวตา ปาตึ ปูเรนฺติ. เอวํ
โส อคารมชฺเฌ วสนฺโต "นตฺถีติ ปทสฺส อตฺถํ อชานิตฺวา
ทิพฺพปูเวเยว ปริภุญฺชิ. สตฺถุ ปน ปริวารตฺถํ กุลปฺปฏิปาฏิยา
สากิยกุมาเรสุ ปพฺพชนฺเตสุ, มหานาเมน สกฺเกน "ตาต อมฺหากํ
กุเล โกจิ ปพฺพชิโต นตฺถิ, ตยา วา ปพฺพชิตพฺพํ มยา วาติ
วุตฺเต, โส อาห "อหํ อติสุขุมาโล ปพฺพชิตุํ น สกฺขิสฺสามีติ.
"เตนหิ กมฺมนฺตํ อุคฺคณฺห, อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ. "โก เอส
กมฺมนฺโต นามาติ. โส หิ ภตฺตสฺส อุฏฺานฏฺานํปิ น ชานาติ,
กมฺมนฺตํ กิเมว ชานิสฺสติ; ตสฺมา เอวมาห.
     เอกทิวสํ หิ "อนุรุทฺโธ ภทฺทิโย กิมฺพิโลติ ตโย ชนา
"ภตฺตํ นาม กหํ อุฏฺาตีติ มนฺตยึสุ. เตสุ กิมฺพิโล "โกฏฺเสุ
อุฏฺาตีติ อาห. โส กิเรกทิวสํ วีหี โกฏฺมฺหิ ปกฺขิปนฺเต
อทฺทส; ตสฺมา "โกฏฺเ ภตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ สญฺาย เอวมาห.
อถ นํ ภทฺทิโย "ตฺวํ น ชานาสีติ วตฺวา "ภตฺตํ นาม อุกฺขลิยํ
อุฏฺาตีติ อาห. โส กิเรกทิวสํ อุกฺขลิโต ภตฺตํ วฑฺเฒนฺเต
@เชิงอรรถ: ๑. นตฺถิปูเวเยวาติ ยุตฺตตรํ.
ทิสฺวา "เอตฺเถเวตํ อุปฺปชฺชตีติ สญฺมกาสิ; ตสฺมา เอวมาห. อนุรุทฺโธ
เต "อุโภปิ ตุมฺเห น ชานาถาติ วตฺวา "รตนุพฺเพธมกุลาย
มหาสุวณฺณปาติยํ ภตฺตํ อุฏฺาตีติ อาห. เตน กิร เนว วีหี
โกฏฺเฏนฺตา น ภตฺตํ ปจนฺตา ทิฏฺปุพฺพา, สุวณฺณปาติยํ
วฑฺเฒตฺวา ปุรโต ปิตภตฺตเมว ปสฺสติ; ตสฺมา "ปาติยํเยเวตํ
[ภตฺตํ] อุปฺปชฺชตีติ สญฺมกาสิ; ตสฺมา เอวมาห. เอวํ
ภตฺตุฏฺานฏฺานํปิ อชานนฺโต มหาปุญฺโ กุลปุตฺโต กมฺมนฺเต
กึ ชานิสฺสติ.
     โส "เอหิ โข เต อนุรุทฺธ ฆราวาสตฺถํ อนุสาสิสฺสามิ:
ปมํ เขตฺตํ กสาเปตพฺพนฺติอาทินา นเยน ภาตรา วุตฺตานํ
กมฺมนฺตานํ อปริยนฺตภาวํ สุตฺวา "น เม ฆราวาเสน อตฺโถติ
มาตรํ อาปุจฺฉิตฺวา ภทฺทิยปมุเขหิ ปญฺจหิ สากิยกุมาเรหิ สทฺธึ
นิกฺขมิตฺวา อนุปิยมฺพวเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา
จ ปน สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน อนุปุพฺเพน ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตฺวา
ทิพฺเพน จกฺขุนา เอกาสเน นิสินฺโนว หตฺถตเล ปิตอามลกานิ
วิย สหสฺสโลกธาตุโย โอโลกนสมตฺโถ หุตฺวา
        "ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ,      ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ,
         เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ,    กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ
อุทานํ อุทาเนตฺวา "กินฺนุ โข เม กตฺวา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธาติ
โอโลเกนฺโต "ปทุมุตฺตรปาทมูเล ปตฺถนํ เปสินฺติ ตฺวา ปุน
"สํสาเร สํสรนฺโต อสุกสฺมึ นาม กาเล พาราณสิยํ สุมนเสฏฺึ
นิสฺสาย ชีวนฺโต อนฺนภาโร นาม อโหสินฺติ ตฺวา
        "อนฺนภาโร ปุเร อาสึ      ทลิทฺโท ติณหารโก, ๑-
         ปิณฺฑปาโต มยา ทินฺโน     อุปริฏฺสฺส ยสสฺสิโนติ ๒-
อาห. อถสฺส เอตทโหสิ "โย โส ตทา มยา อุปริฏฺสฺส
ทินฺนปิณฺฑปาตโต กหาปเณ ทตฺวา ปตฺตึ อคฺคเหสิ มม สหายโก
สุมนเสฏฺี, กหํ นุ โข โส เอตรหิ นิพฺพตฺโตติ. อถ นํ
"วิชฺฌาฏวิยํ ปพฺพตปาเท มุณฺฑนิคโม นาม อตฺถิ, ตตฺถ
มหามุณฺฑสฺส นาม อุปาสกสฺส `มหาสุมโน จูฬสุมโนติ เทฺว
ปุตฺตา, เตสุ โส จูฬสุมโน หุตฺวา นิพฺพตฺโตติ อทฺทส; ทิสฺวา
จ ปน จินฺเตสิ "อตฺถิ นุ โข, ตตฺถ มยิ คเต, อุปกาโร
นตฺถีติ. โส อุปธาเรนฺโต อิทํ อทฺทส "โส, ตตฺถ มยิ คเต,
สตฺตวสฺสิโกว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสติ, ขุรคฺเคเยว จ อรหตฺตํ
ปาปุณิสฺสตีติ; ทิสฺวา จ ปน, อุปกฏฺเ อนฺโตวสฺเส, อากาเสน
คนฺตฺวา คามทฺวาเร โอตริ. มหามุณฺโฑ ปน อุปาสโก เถรสฺส
ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิโกเอว. โส เถรํ ปิณฺฑปาตกาเล จีวรํ
ปารุปนฺตํ ทิสฺวา ปุตฺตํ มหาสุมนํ อาห "ตาต อยฺโย เม
อนุรุทฺธตฺเถโร อาคโต, ยาวสฺส อญฺโ โกจิ ปตฺตํ น คณฺหาติ,
ตาวสฺส คนฺตฺวา ปตฺตํ คณฺห; อหํ อาสนํ ปญฺาเปสฺสามีติ.
โส ตถา อกาสิ. อุปาสโก เถรํ อนฺโตนิเวสเน สกฺกจฺจํ ปริวิสิตฺวา
เตมาสํ วสนตฺถาย ปฏิญฺ คณฺหิ. เถโร อธิวาเสสิ. อถ นํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กาชหารโก.      ๒. ม. ตาทิโน.
เอกทิวสํ ปฏิชคฺคนฺโต วิย เตมาสํ ปฏิชคฺคิตฺวา มหาปวารณาย
ติจีวรญฺเจว คุฬเตลตณฺฑุลาทีนิ จ อาหริตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล
เปตฺวา "คณฺหาถ ภนฺเตติ อาห. "อลํ อุปาสก น เม อิมินา
อตฺโถติ. "ภนฺเต วสฺสาวาสิกลาโภ นาเมส, คณฺหาถ นนฺติ.
"อลํ อุปาสกาติ. "กิมตฺถํ น คณฺหาถ ภนฺเตติ. "มยฺหํ สนฺติเก
กปฺปิยการโก สามเณโรปิ นตฺถีติ. "เตนหิ ภนฺเต มม ปุตฺโต
มหาสุมโน สามเณโร ภวิสฺสตีติ. "น เม อุปาสก มหาสุมเนน
อตฺโถติ. "เตนหิ ภนฺเต จูฬสุมนํ ปพฺพาเชถาติ. เถโร "สาธูติ
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จูฬสุมนํ ปพฺพาเชสิ. โส ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ
ปาปุณิ. เถโร เตน สทฺธึ อฑฺฒมาสมตฺตํ ตตฺถ วสิตฺวา
"สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามาติ ตสฺส าตเก อาปุจฺฉิตฺวา อากาเสน
คนฺตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส อรญฺกุฏิกายํ โอตริ. เถโร ปน
ปกติยาปิ อารทฺธวิริโย, ตสฺส ตตฺถ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ จงฺกมนฺตสฺส
อุทรวาโต สมุฏฺหิ. อถ นํ กิลนฺตรูปํ ทิสฺวา สามเณโร ปุจฺฉิ
"ภนฺเต กึ โว รุชฺชตีติ. "อุทรวาโต เม สมุฏฺิโตติ. "อญฺทาปิ
สมุฏฺิตปุพฺโพ ภนฺเตติ อาห. "อาม อาวุโสติ. "เกน ผาสุกํ
โหติ ภนฺเตติ. "อโนตตฺตโต ปานีเย ลทฺเธ, ผาสุ โหติ อาวุโสติ.
"เตนหิ ภนฺเต อาหรามีติ. "สกฺขิสฺสสิ สามเณราติ. "อาม
ภนฺเตติ. "เตนหิ อโนตตฺเต ปนฺนโก นาม นาคราชา มํ ชานาติ,
ตสฺส อาจิกฺขิตฺวา เภสชฺชตฺถาย เอกํ ปานียวารกํ อาหราติ. โส
"สาธูติ อุปชฺฌายํ วนฺทิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปญฺจโยชนสตํ
านํ อคมาสิ. ตํทิวสํ ปน นาคราชา นาคนาฏกปริวุโต อุทกกีฬํ
กีฬิตุกาโม โหติ. โส สามเณรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว กุชฺฌิ "อยํ
มุณฺฑกสมโณ อตฺตโน ปาทปํสุํ มม มตฺถเก โอกิรนฺโต วิจรติ,
อโนตตฺเต ปานียตฺถาย อาคโต ภวิสฺสติ, นทานิสฺส ปานียํ
ทสฺสามีติ ปญฺาสโยชนิกํ อโนตตฺตทหํ มหาปาติยา อุกฺขลึ
ปิทหนฺโต วิย ผเณน ปิทหิตฺวา นิปชฺชิ. สามเณโร นาคราชสฺส
อาการํ โอโลเกตฺวาว "กุทฺโธ อยนฺติ ตฺวา อิมํ คาถมาห
        "สุโณหิ เม นาคราช       อุคฺคเตช มหพฺพล,
         เทหิ เม ปานียฆฏํ,       เภสชฺชตฺถมฺหิ อาคโตติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อิมํ คาถมาห
        "ปุรตฺถิมสฺมึ ทิสาภาเค      คงฺคา นาม มหานที
         มหาสมุทฺทํ อปฺเปติ,       ตโต ตฺวํ ปานียํ หราติ.
     ตํ สุตฺวา สามเณโร "อยํ นาคราชา อตฺตโน อิจฺฉาย
น ทสฺสติ, อหํ พลการํ กตฺวา มหานุภาวํ ๑- ชานาเปตฺวา อิมํ
อภิภวิตฺวา ปานียํ คณฺหิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา "มหาราช อุปชฺฌาโย
มํ อโนตตฺตโตว ปานียํ อาหราเปติ, เตนาหํ อิทเมว หริสฺสามิ,
อเปหิ มา มํ วาเรหีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "อิโตว ปานียํ หาสฺสํ ๒-    อิมินา วมฺหิ อตฺถิโก,
         ยทิ [๓]- ถามพลํ อตฺถิ,   นาคราช นิวารยาติ.
       อถ นํ นาคราชา อาห
@เชิงอรรถ: ๑. สี. มนุสฺสภาวํ. ม. อานุภาวํ.  ๒. สี. ยุ. หริสฺสํ.
@๓. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "เตติ อตฺถิ.
        "สามเณร สเจ อตฺถิ       ตว วิกฺกมโปริสํ,
         อภินนฺทามิ เต วาจํ,      หรสฺสุ ปานียํ มมาติ.
     อถ นํ สามเณโร "เอวํ มหาราช หรามีติ วตฺวา
"สกฺโกนฺโต หราหีติ วุตฺเต, "เตนหิ สุฏฺุ ชานสฺสูติ ติกฺขตฺตุํ
ปฏิญฺ คเหตฺวา `พุทฺธสาสนสฺส อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา มยา
ปานียํ หริตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา อากาสฏฺกเทวตานํ ตาว
สนฺติกํ อคมาสิ. ตา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "กึ ภนฺเตติ วตฺวา
อฏฺสุ. "เอตสฺมึ อโนตตฺตทหปิฏฺเ ปนฺนกนาคราเชน สทฺธึ มม
สงฺคาโม ภวิสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา ชยปราชยํ โอโลเกถาติ อาห.
โส เอเตเนว นีหาเรน จตฺตาโร โลกปาเล สกฺกสุยามสนฺตุสิต
สุนิมฺมิต ๑-  วสวตฺตี จ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ.
ตโต ปรํ ปฏิปาฏิยา ยาว พฺรหฺมโลกา คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ
พฺรหฺเมหิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิเตหิ "กึ ภนฺเตติ ปุฏฺโ,
ตมตฺถํ อาโรเจสิ. เอวํ โส อสญฺเ จ อรูปิพฺรหฺมาโน จ
เปตฺวา สพฺพตฺถ มุหุตฺตเมว อาหิณฺฑิตฺวา อาโรเจสิ. ตสฺส
วจนํ สุตฺวา สพฺพาปิ เทวตา อโนตตฺตทหปิฏฺเ นาฬิยํ ปกฺขิตฺตา
ปูวจุณฺณา ๒- วิย อากาสํ นิรนฺตรํ ปูเรตฺวา สนฺนิปตึสุ. สนฺนิปติเต
เทวสงฺเฆ, สามเณโร อากาเส ตฺวา นาคราชานํ อาห
        "สุโณหิ เม นาคราช      อุคฺคเตช มหพฺพล,
         เทหิ เม ปานียฆฏํ,      เภสชฺชตฺถมฺหิ อาคโตติ.
     อถ นํ นาโค อาห
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ปรนิมฺมิต.    ๒. ม. ปกฺขิตฺตานิ ปิฏฺจุณฺณานิ.
        "สามเณร สเจ อตฺถิ      ตว วิกฺกมโปริสํ,
         อภินนฺทามิ เต วาจํ,     หรสฺสุ ปานียํ มมาติ.
     โส ติกฺขตฺตุํ นาคราชสฺส ปฏิญฺ คเหตฺวา อากาเส ิตโกว
ทฺวาทสโยชนิกํ พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา อากาสโต โอรุยฺห
นาคราชสฺส ผเณ อกฺกมิตฺวา อโธมุขํ นิปฺปีเฬสิ. ตาวเทว พลวตา
ปุริเสน อกฺกนฺตอลฺลจมฺมํ วิย, นาคราชสฺส ผเณ อกฺกนฺตมตฺเต,
โอภิชฺชิตฺวา ๑- ทพฺพิมตฺตา ผณปูฏกา อเหสุํ. นาคราชสฺส ผเณหิ
มุตฺตฏฺาเน ๒- ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา อุทกวฏฺฏิโย อุคฺคจฺฉึสุ. สามเณโร
อากาเสเยว ปานียวารกํ ปูเรสิ. เทวสงฺโฆ สาธุการํ อทาสิ.
นาคราชา ลชฺชิตฺวา สามเณรสฺส กุชฺฌิ. ชยกุสุมวณฺณานิสฺส
อกฺขีนิ อเหสุํ. โส "อยํ มํ เทวสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ปานียํ ๓-
คเหตฺวา ๓- ลชฺชาเปสิ, เอตํ คเหตฺวา มุเข หตฺถํ ปกฺขิปิตฺวา
หทยมํสํ ตสฺส มทฺทามิ, ปาเท วา นํ คเหตฺวา ปรคงฺคาย
ขิปามีติ เวเคน อนุพนฺธิ. อนุพนฺธนฺโตปิ นํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิเยว.
สามเณโร อาคนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส หตฺเถ ปานียํ เปตฺวา
"ปิวถ ภนฺเตติ อาห. นาคราชาปิ ปจฺฉโต อาคนฺตวา "ภนฺเต
อนุรุทฺธ สามเณโร มยา อทินฺนเมว ปานียํ คเหตฺวา อาคโต,
มา ปิวถาติ อาห. "เอวํ กิร สามเณราติ. "ปิวถ ภนฺเต,
อิมินา เม ทินฺนํ ปานียํ อาหฏนฺติ. เถโร "ขีณาสวสามเณรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. ม. โอคลิตฺวา.   ๒. ม. มุตฺตมุตฺตฏฺานโต.  ๓. สี. ยุ. ผเณ ตฺวา.
มุสากถํ ๑- นาม นตฺถีติ ตฺวา ปานียํ ปิวิ. ตํขณญฺเวสฺส
อาพาโธ ปฏิปสฺสมฺภิ. ปุน นาโค เถรํ อาห "ภนฺเต สามเณเรนมฺหิ
สพฺพํ เทวคณํ สนฺนิปาเตตฺวา ลชฺชาปิโต, อหมสฺส หทยํ วา
ผาเลสฺสามิ, ปาเท วา นํ คเหตฺวา ปรคงฺคายํ ขิปิสฺสามีติ.
"มหาราช สามเณโร มหานุภาโว, ตุมฺเห สามเณเรน สทฺธึ
สงฺคาเมตุํ น สกฺขิสฺสถ; ขมาเปตฺวา นํ คจฺฉถาติ. โส สยํปิ
สามเณรสฺส อานุภาวํ ชานาติ, ลชฺชาย ปน อนุพนฺธิตฺวา อาคโต.
อถ นํ เถรสฺส วจเนน ขมาเปตฺวา เตน สทฺธึ มิตฺตสนฺถวํ
กตฺวา "อิโต ปฏฺาย อโนตตฺตทหอุทเกน อตฺเถ สติ, ตุมฺหากํ
อาคมนกิจฺจํ นตฺถิ, มยฺหํ ปหิเณยฺยาถ, อหเมว อาหริตฺวา
ทสฺสามีติ วตฺวา ปกฺกามิ. เถโรปิ สามเณรํ อาทาย ปายาสิ.
สตฺถา เถรสฺส อาคมนภาวํ ตฺวา มิคารมาตุปาสาเท เถรสฺส
อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิ. ภิกฺขูปิ เถรํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหสุํ. อเถกจฺเจ สามเณรํ สีเสปิ
กณฺเณสุปิ พาหายปิ คเหตฺวา สญฺจาเลนฺตา "กึ สามเณร [๒]- น
อุกฺกณฺสีติ อาหํสุ. สตฺถา เตสํ กิริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "ภาริยํ
วติเมสํ ภิกฺขูนํ กมฺมํ, อาสีวิสํ คีวายํ คณฺหนฺตา วิย สามเณรํ
คณฺหนฺติ, นาสฺส อานุภาวํ ชานนฺติ; อชฺช มยา สุมนสามเณรสฺส
คุณํ ปากฏํ กาตุํ วฏฺฏตีติ. เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. มุสากถนํ.
@๒. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "ปิลฺลก อิติ อตฺถิ. ม. จูฬกนิฏฺ.
นิสีทิ. สตฺถา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อานนฺทตฺเถรํ
อามนฺเตสิ "อานนฺท อโนตตฺตทหอุทเกนมฺหิ ปาเท โธวิตุกาโม,
สามเณรานํ ฆฏํ ทตฺวา ปานียํ อาหราเปหีติ. เถโร วิหาเร
ปญฺจมตฺตานิ สามเณรสตานิ สนฺนิปาเตสิ. เตสํ สุมนสามเณโร
สพฺพนวโก อโหสิ. เถโร สพฺพมหลฺลกํ สามเณรํ อาห "สามเณร
สตฺถา อโนตตฺตทหอุทเกน ปาเท โธวิตุกาโม, ฆฏํ อาทาย
คนฺตฺวา ปานียํ อาหราติ. โส "น สกฺโกมิ ภนฺเตติ น อิจฺฉิ.
เถโร เสเสปิ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. เตปิ ตเถว วตฺวา ปฏิกฺขิปึสุ.
"กึ ปเนตฺถ ขีณาสวสามเณรา นตฺถีติ. "อตฺถิ, เต ปน `นายํ
อมฺหากํ พทฺโธ, มาลาปูโฏ สุมนสามเณรสฺเสว พทฺโธติ น อิจฺฉึสุ.
ปุถุชฺชนา ปน อตฺตโน อสมตฺถตาเยว น อิจฺฉึสุ. ปริโยสาเน
ปน สุมนสฺส วาเร สมฺปตฺเต, "สามเณร สตฺถา อโนตตฺตทห-
อุทเกน ปาเท โธวิตุกาโม, ฆฏํ คเหตฺวา กิร อุทกํ อาหราติ
อาห. โส "สตฺถริ อาหราเปนฺเต, อาหริสฺสามีติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต อโนตตฺตโต กิร มํ อุทกํ อาหราเปถาติ อาห. "อาม
สุมนาติ. โส วิสาขาย การิเตสุ ฆนสุวณฺณโกฏิเมสุ เสนาสนกุเฏสุ
เอกํ สฏฺีกุฏอุทกคฺคณฺหนกํ มหาฆฏํ หตฺเถน คเหตฺวา "อิมินา
เม อุกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ ปิเตน อตฺโถ นตฺถีติ โอลมฺพกํ
กตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข ปกฺขนฺทิ. นาคราชา
สามเณรํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา กุฏํ อํสกูเฏนาทาย
"ภนฺเต ตุมฺเห, มาทิเส ทาเส วิชฺชมาเน, กสฺมา สยํ
อาคตา; อุทเกน อตฺเถ สติ, กสฺมา สาสนมตฺตํ น ปหิณิตฺถาติ
กุเฏน อุทกํ อาทาย สยํ อุกฺขิปิตฺวา "ปุรโต โหถ ภนฺเต,
อหเมว อาหริสฺสามีติ อาห. "ติฏฺถ ตุมฺเห มหาราช, อหเมว
สมฺมาสมฺพุทฺเธน อาณตฺโตติ นาคราชานํ นิวตฺเตตฺวา กุฏมุขวฏฺฏิยํ
หตฺเถน คเหตฺวา อากาเสน อาคญฺฉิ. อถ นํ สตฺถา
อาคจฺฉนฺตํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา "ปสฺสถ ภิกฺขเว
สามเณรสฺส ลีฬฺหํ อากาเส หํสราชา วิย โสภตีติ อาห. โสปิ
ปานียฆฏํ เปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา
อาห "กติวสฺโสสิ ตฺวํ สุมนาติ. "สตฺตวสฺโสมฺหิ ภนฺเตติ. "เตนหิ
สุมน อชฺชโต ปฏฺาย ภิกฺขุ โหหีติ วตฺวา ทายชฺชอุปสมฺปทํ
อทาสิ. เทฺวเยว กิร สามเณรา สตฺตวสฺสา อุปสมฺปทํ ลภึสุ:
"อยญฺจ สุมโน โสปาโก จาติ. เอวํ ตสฺมึ อุปสมฺปนฺเน,
ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ "อจฺฉริยํ อาวุโส: เอวรูโปปิ นาม
ทหรสฺส สามเณรสฺส อานุภาโว โหติ, น โน อิโต ปุพฺเพ
เอวรูโป อานุภาโว ทิฏฺปุพฺโพติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย
นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว มม สาสเน ทหโรปิ สมฺมาปฏิปนฺโน
เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภติเยวาติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ
คาถมาห
        "โย หเว ทหโร ภิกฺขุ     ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน,
         โสมํ โลกํ ปภาเสติ      อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ.
     ตตฺถ ยุญฺชตีติ: ฆฏติ วายมติ.
ปภาเสตีติ: โส ภิกฺขุ อตฺตโน อรหตฺตมคฺคญฺาเณน อพฺภาทีหิ
มุตฺโต จนฺทิมา วิย [โลกํ] ขนฺธาทิเภทํ โลกํ โอภาเสติ
เอกาโลกํ กโรตีติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     สุมนสามเณรวตฺถุ.
                  ภิกฺขุวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                    ปญฺจวีสติโม วคฺโค.
                      ----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๕ หน้า ๔๘-๑๐๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=25&A=949&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=25&A=949&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=35
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1244
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1248
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1248
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25