บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
๒. นนฺทสุตฺตวณฺณนา [๒๒] ทุติเย นนฺโทติ ตสฺส นามํ. โส หิ จกฺกวตฺติลกฺขณุเปตตฺตา มาตาปิตโร สปริชนํ สกลญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ นนฺทยนฺโต ชาโตติ "นนฺโท"ติ นามํ ลภิ. ภควโต ภาตาติ ภควโต เอกปิตุปุตฺตตาย ภาตา. น หิ ภควโต สโหทรา อุปฺปชฺชนฺติ, เตน วุตฺตํ "มาตุจฺฉาปุตฺโต"ติ, จูฬมาตุปุตฺโตติ อตฺโถ. มหาปชาปติโคตมิยา หิ โส ปุตฺโต. อนภิรโตติ น อภิรโต. พฺรหฺมจริยนฺติ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ จริยํ เอกาสนํ เอกเสยฺยํ เมถุนวิรตึ. สนฺธาเรตุนฺติ ปฐมจิตฺตโต ยาว จริมกจิตฺตํ สมฺมา ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ ธาเรตุํ ปวตฺเตตุํ. ทุติเยน เจตฺถ พฺรหฺมจริยปเทน มคฺคพฺรหฺมจริยสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. สิกฺขํ ปจฺจกฺขายาติ อุปสมฺปทกาเล ภิกฺขุภาเวน สทฺธึ สมาทินฺนํ นิพฺพตฺเตตพฺพภาเวน อนุฏฺฐิตํ ติวิธมฺปิ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวา, วิสฺสชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. หีนายาติ คิหิภาวาย. อาวตฺติสฺสามีติ นิวตฺติสฺสามิ. กสฺมา ปนายํ เอวมาโรเจสีติ? เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา:- ภควา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหรนฺโต "ปุตฺตํ เม อาเนตฺวา ทสฺเสถา"ติ สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิเตสุ สหสฺสสหสฺสปริวาเรสุ ทสสุ ทูเตสุ สห ปริวาเรน อรหตฺตํ ปตฺเตสุ สพฺพปจฺฉา คนฺตฺวา อรหตฺตปฺปตฺเตน กาฬุทายิตฺเถเรน คมนกาลํ ญตฺวา มคฺควณฺณนํ วณฺเณตฺวา ชาติภูมิคมนาย ยาจิโต วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต กปิลวตฺถุนครํ คนฺตฺวา ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ ๑- กเถตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ "อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา"ติ ๒- คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา "ธมฺมญฺจเร"ติ ๓- คาถาย มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล, ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสิ. ภตฺตกิจฺจาวสาเน ปน ราหุลมาตุคุณกถํ นิสฺสาย จนฺทกินฺนรีชาตกํ ๔- กเถตฺวา ตติยทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมนฺโต กุมารสฺส หตฺถโต ปตฺตํ น คณฺหิ. โสปิ ตถาคเต คารเวน "ปตฺตํ เต ภนฺเต คณฺหถา"ติ วตฺตุํ นาสกฺขิ. เอวํ ปน จินฺเตสิ "โสปานสีเส ปตฺตํ คณฺหิสฺสตี"ติ, สตฺถา ตสฺมึ ฐาเน น คณฺหิ. อิตโร "โสปานมูเล คณฺหิสฺสตี"ติ จินฺเตสิ, สตฺถา ตตฺถาปิ น คณฺหิ. อิตโร "ราชงฺคเณ คณฺหิสฺสตี"ติ จินฺเตสิ, สตฺถา ตตฺถาปิ น คณฺหิ. กุมาโร นิวตฺติตุกาโม อนิจฺฉาย คจฺฉนฺโต คารเวน "ปตฺตํ คณฺหถา"ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ, "อิธ คณฺหิสฺสติ, เอตฺถ คณฺหิสฺสตี"ติ จินฺเตนฺโต คจฺฉติ. ตสฺมึ ขเณ ชนปทกลฺยาณิยา อาจิกฺขึสุ "อยฺเย ภควา นนฺทราชานํ คเหตฺวา คจฺฉติ, ตุเมฺหหิ วินา กริสฺสตี"ติ. สา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ เวเคน ปาสาทํ อารุยฺห สีหปญฺชรทฺวาเร ฐตฺวา "ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ อาห. ตํ ตสฺสา วจนํ ตสฺส หทเย ติริยํ ปติตฺวา วิย ฐิตํ. สตฺถาปิสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคฺคเหตฺวาว ตํ วิหารํ เนตฺวา "ปพฺพชิสฺสสิ นนฺทา"ติ อาห. โส พุทฺธคารเวน "น ปพฺพชิสฺสามี"ติ อวตฺวา "อาม @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๐๔๕ อาทิ/๓๖๕ (สฺยา) ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๘/๔๗ @๓ ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๙/๔๗ ๔ ขุ.ชา. ๒๗/๑๘๘๓/๓๖๘ (สฺยา) ปพฺพชิสฺสามี"ติ อาห. สตฺถา เตน หิ นนฺทํ ปพฺพาเชถาติ กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส ตํ ปพฺพาเชสิ. สตฺตเม ทิวเส มาตรา อลงฺกริตฺวา เปสิตํ "ทายชฺชํ เม สมณ เทหี"ติ วตฺวา อตฺตนา สทฺธึ อารามาคตํ ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสิ. ปุเนกทิวสํ มหาธมฺมปาลชาตกํ ๑- กเถตฺวา ราชานํ อนาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสิ. อิติ ภควา มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล, ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา คโต อนาถปิณฺฑิเกน สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย คหิตปฏิญฺโญ นิฏฺฐิเต เชตวนมหาวิหาเร ตตฺถ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. เอวํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อายสฺมา นนฺโท อตฺตโน อนิจฺฉาย ปพฺพชิโต กาเมสุ อนาทีนวทสฺสาวี ชนปทกลฺยาณิยา วุตฺตํ วจนมนุสฺสรนฺโต อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา ภิกฺขูนํ อตฺตโน อนภิรตึ อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นนฺโท ฯเปฯ หีนายาวตฺติสฺสามี"ติ. กสฺมา ปน นํ ภควา เอวํ ปพฺพาเชสีติ? "ปุเรตรเมว อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา กาเมหิ นํ วิเวเจตุํ น สกฺกา, ปพฺพาเชตฺวา ปน อุปาเยน ตโต วิเวเจตฺวา อุปริ วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ เวเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา เอวํ นํ ปฐมํ ปพฺพาเชสิ. สากิยานีติ สกฺยราชธีตา. ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี รูเปน อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา, ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา. สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬิกา นจฺโจทาตา อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ. ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตา. ฉวิกลฺยาณํ มํสกลฺยาณํ นขกลฺยาณํ ๒- อฏฺฐิกลฺยาณํ วยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตา. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๑๐/๒๘๘ (สฺยา) ๒ เกสกลฺยาณนฺติ อปราสุ อฏฺฐกถาสุ ตตฺถ อตฺตโน สรีโรภาเสน ทสทฺวาทสหตฺเถ ฐาเน อาโลกํ กโรติ, ปิยงฺคุสมา วา สุวณฺณสมา วา โหติ, อยมสฺสา ฉวิกลฺยาณตา. จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา มุขปริโยสานญฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพเลน สทิสํ โหติ, อยมสฺสา มํสกลฺยาณตา. วีสติ ปน ๑- นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺฐาเน ลาขารสปริจิตานิ ๒- วิย มุตฺตฏฺฐาเน ขีรธาราสทิสานิ โหนฺติ, อยมสฺสา นขกลฺยาณตา. ทฺวตฺตึส ทนฺตา สุผุสิตา ปริสุทฺธปวาฬปนฺติสทิสา วชิรปนฺตี วิย ขายนฺติ, อยมสฺสา อฏฺฐิกลฺยาณตา. วีสติวสฺสสติกาปิ สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิปฺปลิตา, ๓- อยมสฺสา วยกลฺยาณตา. สุนฺทรี จ โหติ เอวรูปคุณสมนฺนาคตา, เตน วุตฺตํ "ชนปทกลฺยาณี"ติ. ฆรา นิกฺขมนฺตสฺสาติ อนาทเร สามิวจนํ, ฆรโต นิกฺขมโตติ อตฺโถ. "ฆรา นิกฺขมนฺตนฺ"ติปิ ปฐนฺติ. อุปฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, วิปฺปกตุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ อุปลกฺขิตาติ อตฺโถ. "อฑฺฒุลฺลิขิเตหี"ติปิ ปฐนฺติ. อุลฺลิขนนฺติ จ ผณกาทีหิ เกสสณฺฐาปนํ, "อฑฺฒการวิธานนฺ"ติปิ วทนฺติ. อปโลเกตฺวาติ สิเนหรสวิปฺผารสํสูจเกน อฑฺฒกฺขินา อาพนฺธนฺตี วิย โอโลเกตฺวา. มํ ภนฺเตติ ปุพฺเพปิ "มนฺ"ติ วตฺวา อุกฺกณฺฐากุลจิตฺตตาย ปุน "มํ เอตทโวจา"ติ อาห. ตุวฏนฺติ สีฆํ. ตมนุสฺสรมาโนติ ตํ ตสฺสา วจนํ, ตํ วา ตสฺสา อาการสหิตํ วจนํ อนุสฺสรนฺโต. ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "อุปาเยนสฺส ราคํ วูปสเมสฺสามี"ติ อิทฺธิพเลน นํ ตาวตึสภวนํ เนนฺโต อนฺตรามคฺโค เอกสฺมึ ฌามกฺเขตฺเต ฌามขาณุมตฺถเก นิสินฺนํ ฉินฺนกณฺณนาสานงฺคุฏฺฐํ เอกํ ปลุฏฺฐมกฺกฏึ ทสฺเสตฺวา ตาวตึสภวนํ เนสิ. ปาฬิยํ เอกกฺขเณเนว สตฺถารา ตาวตึสภวนํ คตํ วิย วุตฺตํ, ตํ คมนํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ ๒ ม. ลาขารสปริปูริตานิ, ฉ. ลาขารสปริกิตานิ @๓ สี. นิพฺพลิตา อวตฺวา ตาวตึสภวนํ สนฺธาย วุตฺตํ. คจฺฉนฺโตเยว หิ ภควา อายสฺมโต นนฺทสฺส อนฺตรามคฺเค ตํ ปลุฏฺฐมกฺกฏึ ทสฺเสติ. ยทิ เอวํ กถํ สมิญฺชนาทิทสฺสนํ? ตํ อนฺตรธานนิทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ. เอวํ สตฺถา ตํ ตาวตึสภวนํ เนตฺวา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อุปฏฺฐานํ อาคตานิ กกุฏปาทานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ อตฺตานํ วนฺทิตฺวา ฐิตานิ ทสฺเสตฺวา ชนปทกลฺยาณิยา ตาสํ ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ รูปสมฺปตฺตึ ปฏิจฺจ วิเสสํ ปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทํ พาหาย คเหตฺวา ฯเปฯ กกุฏปาทานี"ติ. ตตฺถ พาหาย คเหตฺวาติ พาหุมฺหิ คเหตฺวา วิย. ภควา หิ ตทา ตาทิสํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ, ยถา อายสฺมา นนฺโท ภุเช คเหตฺวา ภควตา นียมาโน วิย อโหสิ. ตตฺถ จ ภควตา สเจ ตสฺส อายสฺมโต ตาวตึสเทวโลกสฺส ทสฺสนํ ปเวสนเมว วา อิจฺฉิตํ สิยา, ยถานิสินฺนสฺเสว ตสฺส ตํ เทวโลกํ ทสฺเสยฺย โลกวิวรณิทฺธิกาเล วิย, ตเมว วา อิทฺธิยา ตตฺถ เปเสยฺย. ยสฺมา ปนสฺส ทิพฺพตฺตภาวโต มนุสฺสตฺตภาวสฺส โย นิหีนชิคุจฺฉนียภาโว, ตสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อนฺตรามคฺเค ตํ มกฺกฏึ ทสฺเสตุกาโม, เทวโลกสิริวิภวสมฺปตฺติโย จ โอคาเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อโหสิ, ตสฺมา ตํ คเหตฺวา ตตฺถ เนสิ. เอวญฺหิสฺส ตทตฺถํ พฺรหฺมจริยวาเส วิเสสโต อภิรติ ภวิสฺสตีติ. กกุฏปาทานีติ รตฺตวณฺณตาย ปาราวตสทิสปาทานิ. ตา กิร สพฺพาปิ กสฺสปสฺส ภควโต สาวกานํ ปาทมกฺขนเตลทาเนน ตาทิสา สุกุมารปาทา อเหสุํ ปสฺสสิ โนติ ปสฺสสิ นุ. อภิรูปตราติ วิสิฏฺฐรูปตรา. ทสฺสนียตราติ ทิวสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรณฏฺเฐน ปสฺสิตพฺพตรา. ปาสาทิกตราติ สพฺพาวยวโสภาย สมนฺตโต ปสาทาวหตรา. กสฺมา ปน ภควา อวสฺสุตจิตฺตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ อจฺฉราโย โอโลกาเปสิ? สุเขเนวสฺส กิเลเส นีหริตุํ. ยถาหิ กุสโล เวชฺโช อุสฺสนฺนโทสํ ปุคฺคลํ ติกิจฺฉนฺโต สิเนหปานาทินา ปฐมํ โทเส อุกฺกิเลเทตฺวา ปจฺฉา วมนวิเรจเนหิ สมฺมเทว นีหราเปติ, เอวํ วิเนยฺยทมนกุสโล ภควา อุสฺสนฺนราคํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ เทวจฺฉราโย ทสฺเสตฺวา อุกฺกิเลเทสิ อริยมคฺคเภสชฺเชน อนวเสสโต นีหริตุกาโมติ เวทิตพฺพํ. ปลุฏฺฐมกฺกฏีติ ฌามงฺคปจฺจงฺคมกฺกฏี. เอวเมว โขติ ยถา สา ๑- ภนฺเต ตุเมฺหหิ มยฺหํ ทสฺสิตา ฉินฺนกณฺณนาสา ปลุฏฺฐมกฺกฏี ชนปทกลฺยาณี อุปาทาย, เอวเมว ชนปทกลฺยาณี อิมานิ ปญฺจอจฺฉราสตานิ อุปาทายาติ อตฺโก. ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานนฺติ อุปโยเค สามิวจนํ, ปญฺจ อจฺฉราสตานีติ อตฺโถ. อวยวสมฺพนฺเธ วา เอตํ สามิวจนํ, เตน ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ รูปสมฺปตฺตึ อุปนิธายาติ อธิปฺปาโย. อุปนิธายาติ จ สมีเป ฐเปตฺวา, อุปาทายาติ อตฺโถ. สงฺขฺยนฺติ อิตฺถีติ คณนํ กลํ วา. ๒- กลภาคนฺติ กลายปิ ภาคํ, เอกํ โสฬสโกฏฺฐาเส กตฺวา ตโต เอกโกฏฺฐาสํ คเหตฺวา โสฬสธา คณิเต ๓- ตตฺถ โย เอเกโก โกฏฺฐาโส, โส กลภาโคติ อธิปฺเปโต, ตมฺปิ กลภาคํ น อุเปตีติ วทติ. อุปนิธินฺติ "อิมาย อยํ สทิสี"ติ อุปมาภาเวน คเหตฺวา สมีเป ฐปนมฺปิ. ยตฺถายํ อนภิรโต, ตํ พฺรหฺมจริยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปากฏญฺจาติ ตํ อนามสิตฺวา ตตฺถ อภิรติยํ อาทรชนนตฺถํ "อภิรม นนฺท อภิรม นนฺทา"ติ อาเมฑิตวเสน วุตฺตํ. อหํ เต ปาฏิโภโคติ กสฺมา ภควา ตสฺส พฺรหฺมจริยวาสํ อิจฺฉนฺโต อพฺรหฺมจริยวาสสฺส ปาฏิโภคํ อุปคญฺฉิ? ยตฺถสฺส อารมฺมเณ ราโค @เชิงอรรถ: ๑ ม. ยถายํ ๒ ฉ.ม. อิตฺถีติ คณนํ @๓ สี. นิหเต, ม. คหเณ ทฬฺหํ นิปติ, ตํ อาคนฺตุการมฺมเณ สงฺกาเมตฺวา สุเขน สกฺกา ชหาเปตุนฺติ ปาฏิโภคํ อุปคญฺฉิ. อนุปุพฺพิกถายํ สคฺคกถา อิมสฺส อตฺถสฺส นิทสฺสนํ. อสฺโสสุนฺติ กถมสฺโสสุํ? ภควา หิ ตทา อายสฺมนฺเต นนฺเท วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คเต อุปฏฺฐานํ อาคตานํ ภิกฺขูนํ ตํ ปวตฺตึ กเถตฺวา ยถา นาม กุสโล ปุริโส อนิกฺขนฺตํ อาณึ อญฺญาย อาณิยา นีหริตฺวา ปุน ตํ หตฺถาทีหิ สญฺจาเลตฺวา อปเนติ, เอวเมว อาจิณฺณวิสเย ตสฺส ราคํ อาคนฺตุกวิสเยน นีหริตฺวา ปุน ตทปิ พฺรหฺมจริยมคฺคเหตุํ กตฺวา อปเนตุกาโม "เอถ ตุเมฺห ภิกฺขเว นนฺทํ ภิกฺขุํ ภตกวาเทน จ อุปกฺกิตกวาเทน จ สมุทาจรถา"ติ อาณาเปสิ, เอวํ ภิกฺขู อสฺโสสุํ. เกจิ ปน "ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ, ยถา เต ภิกฺขู ตมตฺถํ ชานึสู"ติ วทนฺติ. ภตกวาเทนาติ ภตโกติ วาเทน. โย หิ ภติยา กมฺมํ กโรติ, โส ภตโกติ วุจฺจติ, อยมฺปิ อายสฺมา อจฺฉราสมฺโภคนิมิตฺตํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺโต ภตโก วิย โหตีติ วุตฺตํ "ภตกวาเทนา"ติ. อุปกฺกิตกวาเทนาติ โย กหาปณาทีหิ กิญฺจิ กิณาติ, โส อุปกฺกิตโกติ วุจฺจติ, อยมฺปิ อายสฺมา อจฺฉรานํ เหตุ อตฺตโน พฺรหฺมจริยํ กิณาติ, ตสฺมา "อุปกฺกิตโก"ติ เอวํ วจเนน. อถวา ภควโต อาณาย อจฺฉราสมฺโภคสงฺขาตาย ภติยา พฺรหฺมจริยวาสสงฺขาตํ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺโต ตาย ภติยา ยาปเน ภควตา ภริยมาโน วิย โหตีติ "ภตโก"ติ วุตฺโต, ตถา อจฺฉราสมฺโภคสงฺขาตํ วิกฺกยํ อาทาตพฺพํ กตฺวา ภควโต อาณตฺติยํ ติฏฺฐนฺโต เตน วิกฺกเยน ภควตา อุปกฺกิโต วิย โหตีติ วุตฺตํ "อุปกฺกิตโก"ติ. อฏฺฏิยมาโนติ ปีฬิยมาโน ทุกฺขาปิยมาโน. หรายมาโนติ ลชฺชมาโน. ชิคุจฺฉมาโนติ ปาฏิกุลฺยโต ทหนฺโต. ๑- เอโกติ อสหาโย. วูปกฏฺโฐติ วตฺถุกาเมหิ @เชิงอรรถ: ๑ สี. ครหนฺโต กิเลสกาเมหิ จ กาเยน เจว จิตฺเตน จ วูปกฏฺโฐ. อปฺปมตฺโตติ กมฺมฏฺฐาเน สตึ อวิชหนฺโต. อาตาปีติ กายิกเจตสิกวีริยาตาเปน อาตาปวา, อาตาเปติ กิเลเสติ อาตาโป, วีริยํ. ปหิตตฺโตติ กาเย เจว ๑- ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย เปสิตตฺโต วิสฺสฏฺฐอตฺตภาโว, นิพฺพาเน วา เปสิตจิตฺโต. น จิรสฺเสวาติ กมฺมฏฺฐานารมฺภโต นจิเรเนว. ยสฺสตฺถายาติ ยสฺส อตฺถาย. กุลปุตฺตาติ ทุวิธา กุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ, อยมฺปน อุภยถาปิ กุลปุตฺโต. สมฺมเทวาติ เหตุนา จ การเณน จ. อคารสฺมาติ ฆรโต. อนคาริยนฺติ ปพฺพชฺชํ. กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ หิ อคารสฺส หิตนฺติ อคาริยํ นาม, ตํ เอตฺถ นตฺถีติ ปพฺพชฺชา อนคาริยาติ วุจฺจติ. ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานภูตํ อรหตฺตผลํ, ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา อิธ ปพฺพชนฺติ. ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว. สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปจฺจเยน ญตฺวาติ อตฺโถ. อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วา วิหาสิ. เอวํ วิหรนฺโตว ขีณา ชาติ ฯเปฯ อพฺภญฺญาสีติ. อิมินา อสฺส ปจฺจเวกฺขณภูมิ ทสฺสิตา. ๒- ตตฺถ ขีณา ชาตีติ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา อนาคตตฺตา เอว, ๓- น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา. มคฺคสฺส ปน อภาวิตตฺตา ยา เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ อุปฺปชฺเชยฺย, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา. ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเวน วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานเนน อพฺภญฺญาสิ. วุสิตนฺติ วุตฺถํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเย จ ๒ ก. ปจฺจเวกฺขณภูมึ ทสฺเสติ @๓ สี. ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ อนาคตตฺตา เอว ปริวุตฺถํ ๑- กตํ จริตํ, นิฏฺฐาปิตนฺติ ๒- อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโส, ๓- ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ อพฺภญฺญาสิ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ นาม, ขีณาสโว กตกรณีโย, ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "กตํ กรณียนฺ"ติ อพฺภญฺญาสิ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ "อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถี"ติ อพฺภญฺญาสิ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ วา "อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวมฺปการา วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา วิย รุกฺขา, เต จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺตี"ติ อพฺภญฺญาสิ. อญฺญตโรติ เอโก. อรหตนฺติ ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อพฺภนฺตโร เอโก มหาสาวโก อโหสีติ อตฺโถ. อญฺญตรา เทวตาติ อธิคตมคฺคา เอกา พฺรหฺมเทวตา. สา หิ สยํ อเสกฺขตฺตา อเสกฺขวิสยํ อพฺภญฺญาสิ. เสกฺขา หิ ตํ ตํ เสกฺขวิสยํ, ปุถุชฺชนา จ อตฺตโน ปุถุชฺชนวิสยเมว ชานนฺติ. อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ ปริกฺขีณาย รตฺติยา, มชฺฌิมยาเมติ อตฺโถ. อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อติอุตฺตมวณฺณา. เกวลกปฺปนฺติ อนวเสเสน สมนฺตโต. โอภาเสตฺวาติ อตฺตโน ปภาย จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เชตวนํ เอโกภาสํ กตฺวา. เตนุปสงฺกมีติ อายสฺมโต นนฺทสฺส อรหตฺตปฺปตฺตึ วิทิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา "ตํ ภควโต ปฏิเวเทสฺสามี"ติ อุปสงฺกมิ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ @๒ ก. นิฏฺฐิตนฺติ ๓ ก. วุฏฺฐวาโส อาสวานํ ขยาติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุทฺวาราทีหิ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อถวา อาโคตฺรภุํ อาภวคฺคํ วา สวนฺตีติ อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตโถ. จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทิอาสวา วิยาติ อาสวา. "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชายา"ติอาทิวจเนหิ ๑- เตสํ จิรปาริวาสิยตา เวทิตพฺพา. อถ วา อายตึ ๒- สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ปุริโม เจตฺถ อตฺโถ กิเลเสสุ ยุชฺชติ, ปจฺฉิโม กมฺเมปิ. น เกวลญฺจ กมฺมกิเลสา เอว อาสวา, อถ โข นานปฺปการา อุปทฺทวาปิ. ตถา หิ "นาหํ จุนฺท ทิฏฺฐธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี"ติ ๓- เอตฺถ วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตา. "เยน เทวูปปตฺยสฺส คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺย มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช เต มยฺหํ อาสวา ขีณา วิทฺธสฺตา วินลีกตา"ติ ๔- เอตฺถ เตภูมิกํ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา อาสวาติ อาคตา. "ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๕- ปรูปฆาตวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา. เต ปเนเต อาสวา วินเย "ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๕- ทฺวิธา อาคตา. สฬายตเน "ตโยเม อาวุโส อาสวา กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว"ติ ๖- ติธา อาคตา, ตถา อญฺเญสุ จ สุตฺตนฺเตสุ. อภิธมฺเม เตเยว ทิฏฺฐาสเวน สทฺธึ จตุธา ๗- อาคตา. นิพฺเพธิกปริยาเย "อตฺถิ @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐ ๒ ฉ.ม. อายตํ ๓ ที. ปา. ๑๑/๑๘๒/๑๑๒ @๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๓ ๕ วิ. มหาวิ. ๑/๓๙/๒๖ ๖ ที. ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๔ @๗ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๑๔, ๒๖๓/๑๔๑, ๑๗๒, อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๔๖๕/๓๒๒ ภิกฺขเว อาสวา นิรยคามินิยา"ติอาทินา ๑- ปญฺจธา อาคตา. ฉกฺกนิปาเต "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา สํวราย ปหาตพฺพา"ติอาทินา ๒- นเยน ฉธา อาคตา. สพฺพาสวปริยาเย ๓- เตเยว ทสฺสนปหาตพฺเพหิ สทฺธึ สตฺตธา อาคตา. อิธ ปน อภิธมฺมนเยน จตฺตาโร อาสวา เวทิตพฺพา. ขยาติ เอตฺถ ปน "โย อาสวานํ ขโย เภโท ปริเภโท"ติอาทีสุ อาสวานํ สรสเภโท อาสวกฺขโยติ วุตฺโต. "ชานโต อหํ ภิกฺขเว ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามี"ติอาทีสุ ๔- อาสวานํ อายตึ อนุปฺปาโท อาสวกฺขโยติ วุตฺโต. "เสกฺขสฺส สิกฺขมานสฺส อุชุมคฺคานุสาริโน ขยสฺมึ ปฐมํ ญาณํ ตโต อญฺญา อนนฺตรา"ติอาทีสุ ๕- มคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติอาทีสุ ๖- ผลํ "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ อารา โส อาสวกฺขยา"ติอาทีสุ ๗- นิพฺพานํ. อิธ ปน อาสวานํ อจฺจนฺตกฺขโย อนุปฺปาโท วา มคฺโค วา "อาสวานํ ขโย"ติ วุตฺโต. อนาสวนฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน สพฺพโส ปหีนาสวํ. เจโตวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลสมาธึ. ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลปญฺญํ. อุภยวจนํ มคฺเค วิย ผเลปิ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนนฺธภาวทสฺสนตฺถํ. ญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญาณํ. เทวตาย วจนสมนนฺตรเมว "กถํ นุ โข"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขโต ภควโต ญาณํ อุปฺปชฺชิ "นนฺเทน อรหตฺตํ สจฺฉิกตนฺ"ติ. โส หิ @เชิงอรรถ: ๑ อง. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔(๖๓)/๔๖๓ (สฺยา) @๒ ม.มู. ๑๒/๒๒/๑๓, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙(๕๘)/๔๓๔ (สฺยา) @๓ ม.มู. ๑๒/๑๗-๒๑/๑๐-๑๓ @๔ ม.มู. ๑๒/๑๕/๑๐ ๕ ขุ.อิติ. ๒๕/๖๒/๒๗๙ @๖ ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ ๗ ขุ.ธ. ๒๕/๒๕๓/๖๐ อายสฺมา สหายกภิกฺขูหิ ตถา อุปฺปณฺฑิยมาโน ๑- "ภาริยํ วต กตํ, โยหํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา อจฺฉรานํ ปฏิลาภาย สตฺถารํ ปาฏิโภคํ อกาสินฺ"ติ อุปฺปนฺนสํเวโค หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา โมเจยฺยนฺ"ติ. โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ สตฺถุ อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข อายสฺมา นนฺโท ฯเปฯ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา"ติ. ตตฺถ ปฏิสฺสวาติ ปาฏิโภคปฏิสฺสวา, "อจฺฉรานํ ปฏิลาภาย อหํ ปฏิภูโต"ติ ปฏิญฺญาย. อถสฺส ภควา "ยสฺมา ตยา อญฺญา อาราธิตาติ ญาตเมตํ มยา, เทวตาปิ เม อาโรเจสิ, ตสฺมา นาหํ ปฏิสฺสวา อิทานิ โมเจตพฺโพ อรหตฺตปฺปตฺติยาว โมจิตตฺตา"ติ อาห. เตน วุตฺตํ "ยเทว โข เต นนฺทา"ติอาทิ. ตตฺถ ยเทวาติ ยทา เอว. เตติ ตว. มุตฺโตติ ปมุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยสฺมึเยว กาเล อาสเวหิ ตว จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อถ อนนฺตรเมวาหํ ตโต ปาฏิโภคโต มุตฺโตติ. โสปิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเลเยว "ยเทวาหํ อินฺทฺริยาสํวรํ นิสฺสาย อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺฐุ นิคฺคเหสฺสามี"ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกฏฺฐปฏิปทมฺปิ ๒- อคมาสิ. วุตฺตเญฺหตํ:- "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลเกติ `เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุนฺ"ติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ฯเปฯ อุตฺตรา. ทกฺขิณา. อุทฺธํ อโธ. อนุทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส @เชิงอรรถ: ๑ ก. อุปฺผณฺฑิยมาโน ๒ สี.,ม. อุกฺกํสปารมึ สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อาโลเกติ `เอวํ เม ฯเปฯ สมฺปชาโน โหตี"ติ ๑- เตเนว ตํ อายสฺมนฺตํ สตฺถา "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ยทิทํ นนฺโท"ติ ๒- เอตทคฺเค ฐเปสิ. เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต นนฺทสฺส สพฺพาสเว เขเปตฺวา สุขาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติสงฺขาตมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ ตทตฺถวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. ตตฺถ ยสฺส ติณฺโณ กามปงฺโกติ ๓- เยน อริยปุคฺคเลน อริยมคฺคเสตุนา สพฺโพ ทิฏฺฐิปงฺโก สํสารปงฺโก เอว วา นิพฺพานปารคมเนน ติณฺโณ. มทฺทิโต กามกณฺฏโกติ เยน สตฺตานํ วิชฺฌนโต "กามกณฺฏโก"ติ ลทฺธนาโม สพฺโพ กิเลสกาโม สพฺโพ กามวิสูโก อคฺคญาณทณฺเฑน มทฺทิโต ภคฺโค อนวเสสโต มถิโต. โมหกฺขยมนุปฺปตฺโตติ เอวมฺภูโต จ ทุกฺขาทิวิสยสฺส สพฺพสฺส สมฺโมหสฺส เขปเนน โมหกฺขยํ ปตฺโต, อรหตฺตผลํ นิพฺพานญฺจ อนุปฺปตฺโต. สุขทุกฺเขสุ น เวธตี ส ภิกฺขูติ โส ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยคโต อุปฺปนฺเนสุ สุเขสุ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยคโต อุปฺปนฺเนสุ ทุกฺเขสุ จ น เวธติ น กมฺปติ, ตนฺนิมิตฺตํ จิตฺตวิการํ นาปชฺชติ. "สุขทุกฺเขสู"ติ จ เทสนามตฺตํ, สพฺเพสุปิ โลกธมฺเมสุ น เวธตีติ เวทิตพฺพํ. ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๙๙(๙)/๑๖๘ ๒ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๓๐/๒๕ @๓ ฉ.ม. นิตฺติณฺโณ ปงฺโกติอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๑๗๖-๑๘๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=3949&modeTY=2 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=3949&modeTY=2 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=67 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2066 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2078 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2078 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]