อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ๓. ยโสชสุตฺตวณฺณนา
    [๒๓] ตติเย ยโสชปฺปมุขานีติ เอตฺถ ยโสโชติ ตสฺส เถรสฺส นามํ,
ตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปพฺพชิตตฺตา วิจรณโต จ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ
"ยโสชปฺปมุขานี"ติ วุตฺตานิ.
    เตสํ อยํ ปุพฺพโยโค:- อตีเต กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน อญฺตโร
ภิกฺขุ อารญฺโก อรญฺเ ปิฏฺิปาสาเณ กตปณฺณกุฏิยํ วิหรติ. ตสฺมิญฺจ สมเย
ปญฺจสตา โจรา คามฆาตกาทีนิ กตฺวา โจริกาย ชีวนฺตา โจรกมฺมํ กตฺวา
ชนปทมนุสฺเสหิ อนุพทฺธา ปลายนฺตา อรญฺ ปวิสิตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ คหณํ
วา ปฏิสรณํ วา อปสฺสนฺตา อวิทูเร ตํ ภิกฺขุํ ปาสาเณ นิสินฺนํ ทิสฺวา
วนฺทิตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "อมฺหากํ ภนฺเต ปฏิสรณํ โหถา"ติ ยาจึสุ.
เถโร "ตุมฺหากํ สีลสทิสํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, สพฺเพ ปญฺจ สีลานิ สมาทิยถา"ติ
อาห. เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สีลานิ สมาทิยึสุ. เถโร "ตุเมฺห อิทานิ
สีเลสุ ปติฏฺิตา, อตฺตโน ชีวิตํ วินสฺสนฺเตสุปิ มา หึสเนน สงฺโกปยิตฺถา"ติ ๑-
กกจูปมวิธึ ๒- อาจิกฺขิ. เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. อถ เต ชานปทา ตํ สมฺปตฺตา
อิโต จิโต จ คเวสนฺตา เต โจเร ทิสฺวา สพฺเพว ชีวิตา โวโรเปสุํ. เต เตสุ
มโนปโทสมตฺตมฺปิ อกตฺวา อขณฺฑสีลา กาลํ กตฺวา กามาวจรเทเวสุ
นิพฺพตฺตึสุ. เตสุ เชฏฺโจโร เชฏฺเทวปุตฺโต อโหสิ, อิตเร ตสฺเสว ปริวารา.
    เต อปราปรํ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เขเปตฺวา อมฺหากํ
ภควโต กาเล เทวโลกโต จวิตฺวา เชฏฺเทวปุตฺโต สาวตฺถินครทฺวาเร เกวฏฺฏคาเม
ปญฺจสตกุลคามเชฏฺกสฺส เกวฏฺฏสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ยโสโชติสฺส
นามํ อกํสุ. อิตเรปิ อวเสสเกวฏฺฏานํ ปุตฺตา หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ. เต
ปุพฺพสนฺนิวาเสน สพฺเพปิ สหายกา หุตฺวา สหปํสุกีฬิตํ กีฬนฺตา อนุปุพฺเพน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มา มนํ ปโทสยิตฺถาติ  ๒ ม.มู. ๑๒/๒๒๒-๒๓๓/๑๘๖-๑๙๕
วยปฺปตฺตา อเหสุํ, ยโสโช เตสํ อคฺโค อโหสิ. เต สพฺเพว เอกโต หุตฺวา
ชาลานิ คเหตฺวา นทิตฬากาทีสุ มจฺเฉ พนฺธนฺตา วิจรนฺติ.
    อเถกทิวสํ อจิรวติยา นทิยา ชาเล ขิตฺเต สุวณฺณวณฺโณ มจฺโฉ
อนฺโตชาเล ปาวิสิ, ตํ ทิสฺวา สพฺเพปิ เกวฏฺฏา "อมฺหากํ ปุตฺตา มจฺเฉ
พนฺธนฺตา สุวณฺณวณฺณํ มจฺฉํ พนฺธึสู"ติ หฏฺตุฏฺา อเหสุํ. อถ เต
ปญฺจสตาปิ สหายกา มจฺฉํ นาวาย ปกฺขิปิตฺวา นาวํ อุกฺขิปิตฺวา รญฺโ
ทสฺเสสุํ. ราชา ตํ ทิสฺวา "ภควา เอตสฺส สุวณฺณวณฺณการณํ ชานิสฺสตี"ติ
มจฺฉํ คาหาเปตฺวา ภควโต ทสฺเสสิ. สตฺถา "อยํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สาสเน โอสกฺกมาเน ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺโต สาสนํ โอสกฺกาเปตฺวา
นิรเย นิพฺพตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตโต จุโต อจิรวติยํ มจฺโฉ
หุตฺวา นิพฺพตฺโต"ติ วตฺวา ตสฺส มาตุภคินีนญฺจ นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ, ตสฺส
ภาติกตฺเถรสฺส ปรินิพฺพุตภาวญฺจ เตเนว กถาเปตฺวา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา
กปิลสุตฺตํ เทเสสิ.
    สตฺถุ เทสนํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา เกวฏฺฏปุตฺตา สํเวคชาตา หุตฺวา ภควโต
สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนา หุตฺวา วิเวกวาสํ วสนฺตา ภควนฺตํ ทสฺสนาย
อาคมึสุ. เตน วุตฺตํ "เตน โข ปน สมเยน ยโสชปฺปมุขานิ ปญฺจมตฺตานิ
ภิกฺขุสตานี"ติอาทิ.
    ตตฺถ เตธาติ เต อิธ. เนวาสิเกหีติ นิพทฺธวาสํ วสมาเนหิ. ปฏิสมฺโมทมานาติ
เนวาสิกภิกฺขูหิ "กจฺจาวุโส ขมนียนฺ"ติอาทินา ปฏิสนฺถารวเสน สมฺโมทนาย
กตาย "อาม อาวุโส ขมนียนฺ"ติอาทินา ปุน สมฺโมทมานา เตหิ สทฺธึ
สมปฺปวตฺตโมทา. เสนาสนานิ ปญฺาปยมานาติ อาจริยุปชฺฌายานํ อตฺตโน จ
ปาปุณกานิ เสนาสนานิ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ เนวาสิเกหิ เตสํ "อิทํ ตุมฺหากํ อาจริยานํ,
อิทํ ตุมฺหากํ อุปชฺฌายานํ, อิทํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี"ติ เสนาสนานิ สํวิธาเปตฺวา
อตฺตนา จ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวารกวาฏานิ วิวริตฺวา มญฺจปีกฏสารกาทีนิ นีหริตฺวา
ปปฺโผเฏตฺวา ยถาานํ ปนาทิวเสน ปญฺาเปนฺตา จ.
    ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานาติ "ภนฺเต อิมํ เม ปตฺตํ เปถ, อิทํ จีวรํ,
อิทํ ถาลกํ, อิทํ อุทกตุมฺพํ, อิทํ เม กตฺตรยฏฺินฺ"ติ เอวํ สมณปริกฺขารํ
สงฺโคปยมานา. อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทาติ อุทฺธํ คตฏฺเน อุจฺโจ สทฺโท เยสนฺเต
อุจฺจาสทฺทา อการสฺส อาการํ กตฺวา. สมนฺตโต ปตฺถฏฏฺเน มหนฺโต สทฺโท
เยสนฺเต มหาสทฺทา. เกวฏฺฏา มญฺเ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏา วิย มจฺฉวิลุมฺปเน.
ยถา นาม เกวฏฺฏา อุทเก วฏฺฏนโต มจฺฉคฺคหณตฺถํ ปวตฺตนโต "เกวฏฺฏา"ติ
ลทฺธนามา มจฺฉพนฺธา มจฺฉคฺคหณตฺถํ ชเล ชาลํ ปกฺขิปิตฺวา "ปวิฏฺโ น
ปวิฏฺโ, คหิโต น คหิโต"ติอาทินา อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา โหนฺติ. ยถา จ เต
มจฺฉปจฺฉิอาทีนิ ปิตฏฺาเน มหาชเน คนฺตฺวา "มยฺหํ เอกํ มจฺฉํ เทถ, มยฺหํ
เอกํ มจฺฉผาลํ เทถ, อมุกสฺส ทินฺโน มหนฺโต, มยฺหํ ขุทฺทโก"ติอาทีนิ วตฺวา
วิลุมฺปมาเน เตสํ ปฏิเสธนาทิวเสน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา จ โหนฺติ, เอวเมเต
ภิกฺขูติ ทสฺเสติ. เตเตติ เต เอเต. กินฺนูติ กิสฺส นุ, กิมตฺถํ นูติ อตฺโถ.
เตเมติ เต อิเม. ปณาเมมีติ นีหรามิ. โวติ เต ตุเมฺห. ๑- น โว มม สนฺติเก
วตฺถพฺพนฺติ ตุเมฺหหิ มยฺหํ สนฺติเก น วสิตพฺพํ. เย ตุเมฺห มาทิสสฺส พุทฺธสฺส
วสนฏฺานํ อาคนฺตฺวา เอวํ มหาสทฺทํ กโรถ, อตฺตโน ธมฺมตาย วสนฺตา กึ
นาม สารุปฺปํ กริสฺสถ, ตุมฺหาทิสานํ มม สนฺติเก วสนกิจฺจํ นตฺถีติ ทีเปติ.
เอวํ ปณามิเตสุ จ ภควตา เตสุ เอกภิกฺขุปิ "ภควา ตุเมฺห มหาสทฺทมตฺตเกน
อเมฺห ปณาเมถา"ติ วา อญฺ วา กิญฺจิ ปฏิวจนํ อวตฺวา พุทฺธคารเวน สพฺเพ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. เตติ เต ตุเมฺห
ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺตา "เอวํ ภนฺเต"ติ วตฺวา นิกฺขมึสุ. เอวํ ปน เตสํ
อโหสิ "มยํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมํ โสสฺสาม, สตฺถุ สนฺติเก วสิสฺสามาติ
อาคตา, เอวรูปสฺส ปน ครุโน สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มหาสทฺทํ กริมฺหา,
อมฺหากเมว โทโสยํ, ปณามิตมฺหา ตโต, น ลทฺธํ สตฺถุ สนฺติเก วตฺถุํ,
สมนฺตปาสาทิกํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โอโลเกตุํ, มธุรสฺสเรน เทสิตํ ธมฺมํ โสตุนฺ"ติ.
เต พลวโทมนสฺสชาตา หุตฺวา ปกฺกมึสุ.
    สํสาเมตฺวาติ สุคุตฺตํ กตฺวา. วชฺชีติ เอวํนามโก ชนปโท, วชฺชี นาม
ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน "วชฺชี"เตฺวว
วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ "วชฺชีสู"ติ. วคฺคุมุทาติ เอวํนามา โลกสฺส ปุญฺสมฺมตา
เอกา นที. "วคฺคมุทา"ติปิ ปาโ. อตฺถกาเมนาติ กิญฺจิ ปโยชนํ อนเปกฺขิตฺวา
อตฺถเมว อิจฺฉนฺเตน. หิเตสินาติ อตฺถํ อิจฺฉนฺเตน, "กินฺติ เม สาวกา วฏฺฏทุกฺขา
ปริมุจฺเจยฺยุนฺ"ติ ตสฺส อตฺถสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส วา เหตุภูตสฺส หิตสฺส เอสนสีเลน.
ตโต เอว อตฺตโน สรีรเขทํ อคเณตฺวา ทูเรปิ เวเนยฺยสนฺติกํ คนฺตฺวา อนุกมฺปนโต
อนุกมฺปเกน. ตเมว อนุกมฺปํ อุปาทาย มยํ ปณามิตา, น อตฺตโน
เวยฺยาวจฺจาทิปจฺจาสึสาย. ยสฺมา ธมฺมครุโน พุทฺธา ภควนฺโต สมฺมาปฏิปตฺติยาว
ปูเชตพฺพา, เย อุจฺจาสทฺทกรณมตฺเตปิ ปณาเมนฺติ, ตสฺมา หนฺท มยํ อาวุโส ตถา วิหารํ
กปฺเปม สพฺพตฺถ สติสมฺปชญฺโยเคน อปณฺณกปฺปฏิปทํ ปูเรนฺตา ยถาคหิตํ
กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปนฺตา จตุอิริยาปถวิหารํ กปฺเปม วิหราม. ยถา โน
วิหรตนฺติ ยถา อเมฺหสุ วิหรนฺเตสุ ภควา อตฺตมโน อสฺส สมฺมาปฏิปตฺติปูชาย
อาราธิโต ภเวยฺยาติ. อตฺโถ.
    เตเนวนฺตรวสฺเสนาติ ตสฺมึเยว อนฺตรวสฺเส มหาปวารณํ อนติกฺกมิตฺวาว.
สพฺเพเยว ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉากํสูติ สพฺเพเยว เต ปญฺจสตา ภิกฺขู
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาสวกฺขยาณนฺติ อิมา ติสฺโส
ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกโมหกฺขนฺธาทีนํ วินิวิชฺฌนฏฺเน วิชฺชา อตฺตปจฺจกฺขา
อกํสุ. โลกิยาภิญฺาสุ อิมาเยว เทฺว อภิญฺา อาสวกฺขยาณสฺส พหูปการา, น ตถา
ทิพฺพโสตเจโตปริยอิทฺธิวิธาณานีติ ทสฺสนตฺถํ วิชฺชาตฺตยเมตฺถ เตสํ ภิกฺขูนํ
อธิคมทสฺสนวเสน อุทฺธฏํ. ตถา หิ เวรญฺชสุตฺเต ๑- ภควา เวรญฺชพฺราหฺมณสฺส
อตฺตโน อธิคมํ ทสฺเสนฺโต วิชฺชาตฺตยเมว เทเสสิ, น ทิพฺพโสตาณาทีนํ
อภาวโต. เอวํ เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ วิชฺชมานานิปิ ทิพฺพโสตาณาทีนิ น อุทฺธฏานิ.
ฉฬภิญฺา หิ เต ภิกฺขู. เอวญฺจ กตฺวา "วคฺคุมุทาย นทิยา ตีเร อนฺตรหิตา
มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ภควโต สมฺมุเข ปาตุรเหสุนฺ"ติ เตสํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิวฬญฺชนํ
วกฺขติ.
    ยถาภิรนฺตนฺติ ยถาภิรตึ ยถาชฺฌาสยํ. พุทฺธานํ หิ เอกสฺมึ าเน วสนฺตานํ
ฉายูทกวิปตฺตึ วา อผาสุกเสนาสนํ วา มนุสฺสานํ อสฺสทฺธาทิภาวํ วา อาคมฺม อนภิรติ
นาม นตฺถิ. เตสํ สมฺปตฺติยา "ผาสุํ วิหรามา"ติ จิรวิหาโรปิ นตฺถิ. ยตฺถ ปน
ภควติ วิหรนฺเต มนุสฺสา สรเณสุ วา ปติฏฺหนฺติ, สีลานิ วา สมาทิยนฺติ
ปพฺพชนฺติ, โสตาปตฺติมคฺคาทีนิ วา ปาปุณนฺติ, สตฺถา ตาสุ สมฺปตฺตีสุ เตสํ
ปติฏฺาปนตฺถํ วสติ, ตทภาเว ปกฺกมติ. ตทา หิ สาวตฺถิยํ กตฺตพฺพพุทฺธกิจฺจํ
นาโหสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน เวสาลี
เตน จาริกํ ปกฺกามี"ติ.
    จาริกญฺจรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโต. จาริกา จ นาเมสา ภควโต
ทุวิธา ตุริตจาริกา อตุริตจาริกาติ. ตตฺถ ถูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส
โพธนตฺถํ สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม, สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺพฺพา.
ยา ปน คามนิคมราชธานีปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนฑฺฒโยชนวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ อง. อฏฺก. ๒๓/๑๑/๑๗๔ (สฺยา)
ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต คจฺฉติ, อยํ อตุริตจาริกา นาม, อยเมว
อิธาธิปฺเปตา. ตทวสรีติ เตน อวสริ, ตํ วา อวสริ. ตตฺถ อวสริ, ปาวิสีติ อตฺโถ.
    ตตฺราติ ตสฺสํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. เวสาลิยนฺติ ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา ๑-
"เวสาลี"ติ ลทฺธนาเม ลิจฺฉวิราชูนํ นคเร. มหาวเนติ มหาวนํ นาม สยํชาตํ
อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํ. กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน
สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ิตํ. อิทํ ตาทิสํ น
โหติ, สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํ. กูฏาคารสาลายนฺติ ตสฺมึ มหาวเน
ภควนตํ อุทฺทิสฺส กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโต กตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน
กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ กูฏาคารสาลา นาม, ตสฺสํ
กูฏาคารสาลายํ. วคฺคุมุทาตีริยานนฺติ วคฺคุมุทาตีรวาสีนํ. เจตสา เจโต ปริจฺจ
มนสิกริตฺวาติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ ปริจฺฉิชฺช มนสิกริตฺวา, เจโตปริยาเณน
วา สพฺพญฺุตาเณน วา เตหิ อธิคตวิเสสํ ชานิตฺวาติ อตฺโถ.
    อาโลกชาตา วิยาติ สญฺชาตาโลกา วิย, อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ.
จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺเสหิ โอภาสิตา วิยาติ อตฺโถ. ยสฺมา เต ยโสชปฺปมุขา ปญฺจสตา
ภิกฺขู สพฺพโส อวิชฺชนฺธการวิธมเนน อาโลกภูตา โอภาสภูตา หุตฺวา วิหรนฺติ,
ตสฺมา ภควา เตหิ ิตทิสาย "อาโลกชาตา วิย เม อานนฺท เอสา ทิสา"ติอาทินา
วณฺณภณนาปเทเสน เต ภิกฺขู ปสํสติ. เตน วุตฺตํ "ยสฺสํ ทิสายํ วคฺคุมุทาตีริยา
ภิกฺขู วิหรนฺตี"ติ. อปฺปฏิกูลาติ น ปฏิกูลา, มนาปา มโนหราติ อตฺโถ. ยสฺมึ
หิ ปเทเส สีลาทิคุณสมฺปนฺนา มเหสิโน วิหรนฺติ, ตํ กิญฺจาปิ
อุกฺกูลวิกูลวิสมทุคฺคาการํ, ๒- อถ โข มนุญฺ รมณียเมว. วุตฺตเญฺหตํ:-
               "คาเม วา ยทิ วารญฺเ     นินฺเน วา ยทิ วา ถเล
                ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ      ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺ"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิสาลีกตฺตา  ๒ ม. อุกฺกูลวิกูลวิสมนทีวิทุคฺคํ ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๙๘/๓๔
    ปหิเณยฺยาสีติ เปเสยฺยาสิ. สตฺถา อายสฺมนฺตานํ ทสฺสนกาโมติ เตสํ
ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปเหณาการทสฺสนํ อิติ ภควา ยทตฺถํ เต ภิกฺขู ปณาเมสิ,
ตมตฺถํ มตฺถกปฺปตฺตํ ทิสฺวา อารทฺธจิตฺโต เตสํ ทสฺสนกามตํ เถรสฺส อาโรเจสิ.
เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อหํ อิเม อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทกรเณ ปณาเมสฺสามิ, อถ เต
ภโทฺร อสฺสาชานิโย วิย กสาภิฆาเตน, เตน โจทิตา สํเวคปฺปตฺตา มมาราธนตฺถํ ๑-
อรญฺ ปวิสิตฺวา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา ขิปฺปเมว อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสนฺตี"ติ.
อิทานิ เต อคฺคผลปฺปตฺเต ทิสฺวา ตาย อรหตฺตปฺปตฺติยา อาราธิตจิตฺโต เตสํ
ทสฺสนกาโม หุตฺวา เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อาณาเปสิ.
   โส ภิกฺขูติ อานนฺทตฺเถเรน ตถา อาณตฺโต ฉฬภิญฺโ เอโก ภิกฺขุ.
ปมุเขติ สมฺมุเข. อาเนญฺชสมาธินาติ จตุตฺถชฺฌานปาทเกน อคฺคผลสมาธินา,
"อรูปชฺฌานปาทเกนา"ติปิ วทนฺติ. "อาเนญฺเชน สมาธินา"ติปิ ปาโ.
กสฺมา ปน ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ อาคมนํ ชานนฺโต ปฏิสนฺถารํ อกตฺวา
สมาปตฺตึเยว สมาปชฺชิ? เตสํ อตฺตนา สมาปนฺนสมาปตฺตึ ชานิตฺวา
สมาปชฺชนตฺถํ, เตสํ ปุพฺเพ ปณามิตานํ อิทานิ อตฺตนา สมานสมฺโภคทสฺสนตฺถํ,
อานุภาวทีปนตฺถํ, วินา วจีเภเทน อญฺพฺยากรณทีปนตฺถญฺจ. อปเร ปนาหุ
"ปุพฺเพ ปณามิตานํ อิทานิ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตานํ อนุตฺตรสุขุปฺปาทเนน
อนญฺสาธารณปฏิสนฺถารกรณตฺถนฺ"ติ. เตปิ อายสฺมนฺโต ภควโต อชฺฌาสยํ
ตฺวา ตํเยว สมาปตฺตึ สมาปชฺชึสุ. เตน วุตฺตํ "กตเมน นุ โข ภควา
วิหาเรน เอตรหิ วิหรตี"ติอาทิ. เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ โกสชฺชาทีนํ
ปาริปนฺติกธมฺมานํ สุวิทูรภาวโต อิทฺธิยา มูลภูเตหิ อโนณมนาทีหิ โสฬสหิ
โวทานธมฺเมหิ  สมนฺนาคมนโต อาเนญฺชปฺปตฺตํ สยํ อนิญฺชฏฺเน อาเนญฺชนฺติ
วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สมฺมาปฏิปชฺชนตฺถํ
           "อโนณตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนุณฺณตํ
        จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนภิรตํ จิตฺตํ ราเค น
        อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ,
        อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺิยา น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ
        ฉนฺทราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น
        อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วิสํยุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ,
        วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาทาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, เอกตฺตคตํ
        จิตฺตํ นานตฺตกิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, สทฺธาย ปริคฺคหิตํ
        จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ
        โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท
        น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ, สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ
        อาเนญฺชํ, ปญฺาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิญฺชตีติ
        อาเนญฺชํ, โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิญฺชตีติ อาเนญฺชนฺ"ติ. ๑-
    รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเมว จ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺติตํ, อารมฺมณวิภาเคน
จตุพฺพิธํ อรูปาวจรชฺฌานนฺติ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ ฌานานํ อาเนญฺชโวหาโร,
เตสํ ยงฺกิญฺจิ ปาทกํ กตฺวา สมาปนฺนา อรหตฺตผลสมาปตฺติ อาเนญฺชสมาธีติ
โปราณา.
    อภิกฺกนฺตายาติ อตีตาย. นิกฺขนฺเตติ นิคฺคเต, อปคเตติ อตฺโถ. ตุณฺหี
อโหสีติ ภควา อริเยน ตุณฺหีภาเวน ตุณฺหี อโหสิ. อุทฺธเสฺต อรุเณติ อุคฺคเต
อรุเณ, อรุโณ นาม ปุรตฺถิมทิสาย สูริโยทยโต ปุเรตรเมว อุฏฺิโตภาโส.
นนฺทิมุขิยาติ รตฺติยา อรุณสฺส อุคฺคตตฺตา เอว อรุณปฺปภาย สูริยาโลกูปชีวิโน
สตฺเต นนฺทาปนมุขิยา วิย รตฺติยา ชาตาย, วิภายมานายาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙/๔๑๘
    ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวาติ ยถาปริจฺเฉทํ ตโต อาเนญฺชสมาธิโต
อรหตฺตผลสมาปตฺติโต อุฏฺาย. สเจ โข ตฺวํ อานนฺท ชาเนยฺยาสีติ ภควา
"อิเม จ ภิกฺขู เอตฺตกํ กาลํ อิมินา นาม สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺตี"ติ
อานนฺท ยทิ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิ. เอตฺตกมฺปิ เต นปฺปฏิภาเสยฺยาติ โลกิยปฏิสมฺโมทนํ
สนฺธาย ยทิทํ เต "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺตี"ติอาทินา ติกฺขตฺตุํ ปฏิภานํ
อุปฏฺิตํ, ตยิทํ เอตฺตกมฺปิ เต น อุปฏฺเหยฺย. ยสฺมา จ โข ตฺวํ อานนฺท เสกฺโข
อเสกฺขํ สมาปตฺติวิหารํ น ชานาสิ, ตสฺมา มํ อิเมสํ ภิกฺขูนํ โลกิยปฏิสมฺโมทนํ
กาเรตุํ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิ. อหํ ปน อิเมหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ โลกุตฺตรปฏิสมฺโมทเนเนว
ติยามรตฺตึ วีตินาเมสินฺติ ทสฺเสนฺโต ภควา อาห "อหญฺจานนฺท
อิมานิ จ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สพฺเพว อาเนญฺชสมาธินา นิสินฺนมฺหา"ติ. ๑-
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ ภิกฺขูนํ อตฺตนา สมํ อาเนญฺชสมาธิสมาปชฺช-
สมตฺถตาสงฺขาตํ วสีภาวตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ เตสํ
ภิกฺขูนํ อนวเสสราคาทิปฺปหานสํสิทฺธิตาทิสภาวทีปนํ ๒- อุทาเนสิ.
    ตตฺถ ยสฺส ชิโต กามกณฺฏโกติ กุสลปกฺขวิชฺฌนฏฺเน กณฺฏกภูโต
กิเลสกาโม เยน อริยปุคฺคเลน อนวเสสํ ชิโต ปหีโน, เอเตนสฺส อนุนยาภาวํ
ทสฺเสติ. "คามกณฺฏโก"ติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ:- คาเม กณฺฏโก กณฺฏกฏฺานิโย
สกโล วตฺถุกาโม ยสฺส ชิโตติ. ชโย จสฺส ตปฺปฏิพทฺธจฺฉนฺทราคปฺปหาเนเนว
เวทิตพฺโพ, เตน เตสํ อนาคามิมคฺโค วุตฺโต โหติ. อกฺโกโส จ ชิโตติ
สมฺพนฺโธ. วโธ จ พนฺธนญฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตสุ อกฺโกสชเยน
วจีทุจฺจริตาภาโว, อิตเรน กายทุจฺจริตาภาโว ทสฺสิโต. เตน ตนฺนิมิตฺตกสฺส
พฺยาปาทสฺส อนวเสสปฺปหาเนน ตติยมคฺโค วุตฺโต โหติ. อถวา อกฺโกสาทิชยวจเนน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิสีทิมฺหาติ  ๒ สี.....ปหานสมิทฺธิ....
ตติยมคฺโค วุตฺโต โหติ,  อกฺโกสาทีนํ อจฺจนฺตขมนํ ตตฺถ ปกาสิตํ โหติ,
อุภยถาปิ เนสํ วิโรธาภาวํ ทสฺเสติ. ปพฺพโต วิย โส ิโต อเนโชติ เอชา
วุจฺจติ จลนกิเลสปริปนฺโถ, เอชาเหตูนํ อวเสสกิเลสานํ อภาเวน อเนโช,
อเนชตฺตาเยว สพฺพกิเลเสหิ ปรวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียตฺตา ิโต เอกคฺฆนปพฺพตสทิโส.
สุขทุกฺเขสุ น เวธติ ส ภิกฺขูติ โส ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ สุขทุกฺขนิมิตฺตํ
น กมฺปตีติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    อิติ ภควา เตสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ อรหตฺตาธิคเมน ตาทิภาวปฺปตฺตึ
เอกชฺฌํ กตฺวา เอกปุคฺคลาธิฏฺานํ อุทานํ อุทาเนสีติ.
                       ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๑๘๙-๑๙๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=4234&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=4234&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=71
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2162
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2175
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2175
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25