อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๔. เมฆิยวคฺค
                         ๑. เมฆิยสุตฺตวณฺณนา
    [๓๑] เมฆิยวคฺคสฺส ปเม จาลิกายนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตสฺส กิร
นครสฺส ทฺวารฏฺานํ มุญฺจิตฺวา สมนฺตโต จลปงฺกํ โหติ, ตํ จลปงฺกํ นิสฺสาย
ิตตฺตา โอโลเกนฺตานํ จลมานํ วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา "จาลิกา"ติ วุจฺจติ.
จาลิเก ปพฺพเตติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร เอโก ปพฺพโต, โสปิ สพฺพเสตตฺตา
กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส โอโลเกนฺตานํ จลมาโน วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา
"จาลิกปพฺพโต"ติ สงฺขฺยํ คโต. ตตฺถ ภควโต มหนฺตํ วิหารํ การยึสุ, ภควา
ตทา ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา ตสฺมึ จาลิกปพฺพตมหาวิหาเร วิหรติ. เตน
วุตฺตํ "จาลิกายํ วิหรติ จาลิเก ปพฺพเต"ติ. เมฆิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ.
อุปฏฺาโก โหตีติ ปริจารโก โหติ. ภควโต หิ ปมโพธิยํ อุปฏฺากา
อนิพทฺธา อเหสุํ, เอกทา นาคสมาโล, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน,
เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา
เมฆิโย. ตทาปิ เมฆิยตฺเถโรว อุปฏฺาโก. เตนาห "เตน โข ปน สมเยน
อายสฺมา เมฆิโย ภควโต อุปฏฺาโก โหตี"ติ.
    ชนฺตุคามนฺติ เอวํนามกํ ตสฺเสว วิหารสฺส อปรํ โคจรคามํ. "ชตฺตุคามนฺ"ติปิ
ปาโ. กิมิกาฬายาติ กาฬกิมีนํ พหุลตาย "กิมิกาฬา"ติ ลทฺธนามาย นทิยา.
ชงฺฆาวิหารนฺติ จิรนิสชฺชาย ชงฺฆาสุ อุปฺปนฺนกิลมถวิโนทนตฺถํ วิจรณํ.
ปาสาทิกนฺติ อวิรฬรุกฺขตาย สินิทฺธปตฺตาย จ ปสฺสนฺตานํ ปสาทมาวหตีติ
ปาสาทิกํ. สนฺทจฺฉายตาย ๑- มนุญฺภูมิภาคตาย จ มนุญฺ. อนฺโต ปวิฏฺานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สนฺตจฺฉายตาย
ปีติโสมนสฺสชนฏฺเน จิตฺตํ รเมตีติ รมณียํ. อลนฺติ ปริยตฺตํ, ยุตฺตนฺติปิ อตฺโถ.
ปธานตฺถิกสฺสาติ โยเคน ๑- ภาวนาย อตฺถิกสฺส. ปธานายาติ สมณธมฺมกรณาย.
อาคจฺเฉยฺยาหนฺติ อาคจฺเฉยฺยํ อหํ. เถเรน กิร ปุพฺเพ ตํ านํ อนุปฏิปาฏิยา
ปญฺจ ชาติสตานิ รญฺา เอว สตา อนุภูตํ อุยฺยานํ อโหสิ, เตนสฺส
ทิฏฺมตฺเตเยว ตตฺถ วิหริตุํ จิตฺตํ นมิ. อาคเมหิ ตาวาติ สตฺถา เถรสฺส วจนํ
สุตฺวา อุปธาเรนฺโต "ตาวสฺส าณํ ปริปากํ คตนฺ"ติ ตฺวา ปฏิกฺขิปนฺโต
เอวมาห. เอกกมฺหิ ตาวาติ อิทํ ปนสฺส "เอวํ อยํ คนฺตฺวาปิ กมฺเม
อนิปฺผชฺชมาเน นิราสงฺโก หุตฺวา เปมวเสน ปุน อาคจฺฉิสฺสตี"ติ
จิตฺตมทฺทวชนนตฺถํ อาห. ยาว อญฺโปิ โกจิ ภิกฺขุ อาคจฺฉตีติ อญฺโ โกจิ
ภิกฺขุ มม สนฺติกํ ยาว อาคจฺฉติ ตาว อาคเมหีติ อตฺโถ. "โกจิ ภิกฺขุ
ทิสฺสตี"ติปิ ปาโ. "อาคจฺฉตู"ติปิ ปนฺติ, ตถา "ทิสฺสตู"ติ.
    นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺาทีนํ
โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา, อภิสมฺโพธิยา วา อธิคตตฺตา ตโต อญฺ อุตฺตริ
กรณียํ นาม นตฺถิ. นตฺถิ กตสฺส วา ปติจโยติ กตสฺส วา ปุน ปติจโยปิ
นตฺถิ. น หิ ภาวิตมคฺโค ปุน ภาวียติ, ปหีนกิเลสานํ วา ปุน ปหาเนน กิจฺจํ
อตฺถิ. อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ มยฺหํ สนฺตาเน นิปฺผาทิตสฺส สีลาทิธมฺมสฺส
อริยมคฺคสฺส อนธิคตตฺตา ตทตฺถํ ปุน วฑฺฒนสงฺขาโต ปติจโย อตฺถิ,
อิจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ. ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยามาติ
"สมณธมฺมํ กโรมี"ติ ตํ วทมานํ มยํ อญฺ กึ นาม วเทยฺยาม.
    ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิ. นิสินฺโน จ ยสฺมึ
มงฺคลสิลาปเฏ ปุพฺเพ อนุปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ ราชา หุตฺวา อุยฺยานกีฬํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ชนวิโยเคน
กีฬนฺโต วิวิธนาฏกปริวาโร นิสินฺนปุพฺโพ, ตสฺมึเยว าเน นิสีทิ. อถสฺส
นิสินฺนกาลโต ปฏฺาย สมณภาโว วิคโต ๑- วิย อโหสิ, ราชเวสํ คเหตฺวา
นาฏกปริวารปริวุโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสินฺโน วิย
ชาโต. อถสฺส ตํ สมฺปตฺตึ อสฺสาทยโต กามวิตกฺโก อุทปาทิ. โส ตสฺมึเยว
ขเณ สโหฑฺฒํ ๒- คหิเต เทฺว โจเร อาเนตฺวา ปุรโต ปิเต วิย อทฺทส.
เตสุ เอกสฺส วธํ อาณาปนวเสน พฺยาปาทวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, เอกสฺส พนฺธนํ
อาณาปนวเสน วิหึสาวิตกฺโก, เอวํ โส ลตาชาเลน รุกฺโข วิย มธุมกฺขิกาหิ
มธุฆาตโก วิย จ อกุสลวิตกฺเกหิ ปริกฺขิตฺโต สมฺปริกิณฺโณ อโหสิ. ตํ สนฺธาย
"อถ โข อายสฺมโต เมฆิยสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
    อจฺฉริยํ วต โภติ ครหณจฺฉริยํ นาม กิเรตํ ยถา อายสฺมา อานนฺโท
ภควโต วลิยคตฺตํ ทิสฺวา อโวจ "อจฺฉริยํ ภนฺเต อพฺภุตํ ภนฺเต"ติ. ๓- อปเร
ปน "ตสฺมึ สมเย ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ โลภวเสน กามวิตกฺโก, ขรสฺสรานํ
ปกฺขิอาทีนํ สทฺทสฺสวเนน พฺยาปาทวิตกฺโก, เลฑฺฑุอาทีหิ เตสํ ปฏิพาหนาธิปฺปาเยน ๔-
วิหึสาวิตกฺโก, "อิเธวาหํ วเสยฺยนฺ"ติ ตตฺถ สาเปกฺขตาวเสน
กามวิตกฺโก, วนจรเก ตตฺถ ทิสฺวา เตสุ จิตฺตทุพฺภเนน พฺยาปาทวิตกฺโก,
เตสํ วิเหนาธิปฺปาเยน วิหึสาวิตกฺโก ตสฺส อุปฺปชฺชี"ติปิ วทนฺติ. ยถา วา
ตถา วา ตสฺส มิจฺฉาวิตกฺกุปฺปตฺติเยว อจฺฉริยการณํ. อนฺวาสตฺตาติ อนุลคฺคา
โวกิณฺณา. อตฺตนิ ครุมฺหิ จ เอกตฺเตปิ พหุวจนํ ทิสฺสติ. "อนุสนฺโต"ติปิ ๕-
ปาโ.
    เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ สมฺปริกิณฺโณ กมฺมฏฺานสปฺปายํ
กาตุํ อสกฺโกนฺโต "อิทํ วต ๖- ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ปฏิเสเธสี"ติ สลฺลกฺเขตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนฺตรหิโต, ก. รหิโต  ๒ สี. สภณฺฑํ, ม. สโหตฺเถ, ก. สโหธํ
@๓ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๑/๑๙๑  ๔ สี. วิเหนาธิปฺปาเยน  ๕ สี.,ก. อนฺวาสตฺโตติปิ
@๖ ม. อิมมตฺถํ
"อิทํ การณํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามี"ติ นิสินฺนาสนโต วุฏฺาย เยน ภควา
เตนุปสงฺกมิ. อุปสงฺกมิตฺวา จ "อิธ มยฺหํ ภนฺเต"ติอาทินา อตฺตโน ปวตฺตึ
อาโรเจสิ.
    ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ พหุลํ อภิกฺขณํ. ปาปกาติ ลามกา. อกุสลาติ
อโกสลฺลสมฺภูตา. ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเน วา ปาปกา, กุสลปฏิปกฺขตาย อกุสลา.
วิตกฺเกติ อูหติ อารมฺมณํ จิตฺตํ อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, กามสหคโต วิตกฺโก
กามวิตกฺโก, กิเลสกามสมฺปยุตฺโต วตฺถุกามารมฺมโณ วิตกฺโกติ อตฺโถ.
พฺยาปาทสหคโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก. วิหึสาสหคโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก.
เตสุ กามานํ อภินนฺทนวเสน ปวตฺโต เนกฺขมฺมปฏิปกฺโข กามวิตกฺโก, "อิเม
สตฺตา หญฺนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุนฺ"ติ สตฺเตสุ สมฺปทุสฺสนวเสน
ปวตฺโต เมตฺตาปฏิปกฺโข พฺยาปาทวิตกฺโก, ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ สตฺตานํ
วิเหเตุกามตาวเสน ปวตฺโต กรุณาปฏิปกฺโข วิหึสาวิตกฺโก.
    กสฺมา ปนสฺส ภควา ตตฺถ คมนํ อนุชานิ? "อนนุญฺาโตปิ จายํ มํ
โอหาย คจฺฉิสฺสเตว, `ปริจารกามตาย มญฺเ ภควา คนฺตุํ น เทตี'ติ จสฺส
สิยา อญฺถตฺตํ, ตทสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺเตยฺยา"ติ อนุชานิ.
   เอวํ ตสฺมึ อตฺตโน ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา นิสินฺเน อถสฺส ภควา สปฺปายํ
ธมฺมํ เทเสนฺโต "อปริปกฺกาย เมฆิย เจโตวิมุตฺติยาติอาทิมาห. ตตฺถ ปริปกฺกายาติ
ปริปากํ อปฺปตฺตาย. เจโตวิมุตฺติยาติ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺติยา. ปุพฺพภาเค หิ
ตทงฺควเสน เจว วิกฺขมฺภนวเสน จ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺติ โหติ, อปรภาเค
สมุจฺเฉทวเสน เจว ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จ. สายํ วิมุตฺติ เหฏฺา วิตฺถารโต
กถิตาว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนีเยหิ ธมฺเมหิ
อาสเย ปริปาจิเต ปโพธิเต วิปสฺสนาย มคฺคคพฺภํ คณฺหนฺติยา ปริปากํ
คจฺฉนฺติยา เจโตวิมุตฺติ ปริปกฺกา นาม โหติ, ตทภาเว อปริปกฺกา.
    กตเม ปน วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน
ปณฺณรส ธมฺมา เวทิตพฺพา.
    วุตฺตเญฺหตํ:-
           "อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ
        อากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ อากาเรหิ
        วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           มุฏฺสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺิตสฺสตี ปุคฺคเล
        เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ
        อากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ อากาเรหิ
        สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           ทุปฺปญฺเ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ปญฺวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีราณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ
        อากาเรหิ ปญฺินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           อิติ อิเม ปญฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺจ ปุคฺคเล
        เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปญฺจ สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ
        ปณฺณรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺตี"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๘๕/๒๑๔
    อปเรปิ ปณฺณรส ธมฺมา วิมุตฺติปริปาจนียา:- สทฺธาปญฺจมานิ อินฺทฺริยานิ,
อนิจฺจสญฺา ทุกฺขสญฺา อนตฺตสญฺา ปหานสญฺา วิราคสญฺาติ อิมา
ปญฺจ นิพฺเพธภาคิยา สญฺา, กลฺยาณมิตฺตตา สีลสํวโร อภิสลฺเลขตา
วีริยารมฺโภ นิพฺเพธิกปญฺาติ. เตสุ วิเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา วิเนยฺยสฺส
เมฆิยตฺเถรสฺส อชฺฌาสยวเสน อิธ กลฺยาณมิตฺตตาทโย วิมุตฺติปริปาจนีเย
ธมฺเม ทสฺเสนฺโต "ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺตี"ติ วตฺวา เต วิตฺถาเรนฺโต
"อิธ เมฆิย ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหตี"ติอาทิมาห.
    ตตฺถ กลฺยาณมิตฺโตติ กลฺยาโณ ภทฺโท สุนฺทโร มิตฺโต เอตสฺสาติ
กลฺยาณมิตฺโต. ยสฺส สีลาทิคุณสมฺปนฺโน "อฆสฺส ฆาตา, หิตสฺส วิธาตา"ติ เอวํ
สพฺพากาเรน อุปกาโร มิตฺโต โหติ, โส ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺโตว. ยถาวุตฺเตหิ
กลฺยาณปุคฺคเลเหว สพฺพิริยาปเถสุ สห อยติ ปวตฺตติ, น วินา เตหีติ
กลฺยาณสหาโย. กลฺยาณปุคฺคเลสุ เอว จิตฺเตน เจว กาเยน จ
นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺตตีติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก. ปทตฺตเยน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเค
อาทรํ อุปฺปาเทติ.
    ตตฺริทํ กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ:- อิธ กลฺยาณมิตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ
สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน
ปญฺาสมฺปนฺโน. ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ
กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิเหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติ.
สีลสมฺปตฺติยา สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี
วตฺตา วจนกฺขโม, สุตสมฺปตฺติยา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตานํ คมฺภีรานํ
กถานํ กตฺตา โหติ, จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต
อสํสฏฺโ, วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ สตฺตานํ หิตปฺปฏิปตฺติยา,
สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺิตสฺสติ โหติ, สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต โหติ
สมาหิตจิตฺโต, ปญฺาสมฺปตฺติยา อวิปรีตํ ชานาติ. โส สติยา กุสลานํ ๑- ธมฺมานํ
คติสมฺปนฺโน สมาโน ๒- ปญฺาย สตฺตานํ หิตาหิตํ ยถาภูตํ ชานิตฺวา, สมาธินา ตตฺถ
เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา, วีริเยน สตฺเต อหิตา นิเสเธตฺวา หิเต นิโยเชติ.
เตนาห:-
               "ปิโย ครุ ภาวนีโย       วตฺตา จ วจนกฺขโม
                คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา      โน จาฏฺาเน นิโยชเย"ติ. ๓-
    อยํ ปโม ธมฺโม ปริปากาย สํวตฺตตีติ อยํ กลฺยาณมิตฺตตาสงฺขาโต
พฺรหฺมจริยวาสสฺส อาทิภาวโต, สพฺเพสญฺจ กุสลานํ ธมฺมานํ พหุการตาย
ปธานภาวโต จ อิเมสุ ปญฺจสุ อาทิโต วุตฺตตฺตา ปโม อนวชฺชธมฺโม
อวิสุทฺธานํ สทฺธาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน เจโตวิมุตฺติยา ปริปากาย สํวตฺตติ.
เอตฺถ จ กลฺยาณมิตฺตสฺส พหุการตา ปธานตา จ "อุปฑฺฒมิทํ ภนฺเต
พฺรหฺมจริยสฺส ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา"ติ วทนฺตํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ มา เหวํ
อานนฺทา"ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิเสเธตฺวา "สกลเมว หิทํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ,
ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา"ติอาทิสุตฺตปเทหิ ๔- เวทิตพฺพา.
    ปุน จปรนฺติ ปุน จ อปรํ ธมฺมชาตํ. สีลวาติ เอตฺถ เกนฏฺเน สีลํ
สีลนฏฺเน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน
อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อถ วา อุปธารณํ, ฌานาทิกุสลธมฺมานํ ปติฏฺาวเสน
อาธารภาโวติ อตฺโถ. ตสฺมา สีเลติ, สีลตีติ วา สีลํ. อยํ ตาว สทฺทลกฺขณนเยน
สีลตฺโถ. อปเร ปน "สิรฏฺโ สีตลฏฺโ สีลฏฺโ สํวรฏฺโ"ติ นิรุตฺตินเยน อตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม กุสลากุสลานํ  ๒ ฉ.ม. คติโย สมเนฺวสมาโน
@๓ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๓๔(๓๗)/๓๓ (สฺยา)
@๔ สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๔, สํ.มหา. ๑๙/๒/๒ (สฺยา)
วณฺเณนฺติ. ตยิทํ ปาริปูริโต อติสยโต วา สีลํ อสฺส อตฺถีติ สีลวา,
สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถ.
    ยถา จ สีลวา โหติ สีลสมฺปนฺโน, ตํ ทสฺเสตุํ "ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ
โมเจติ ปาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํ. สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ
อวีติกฺกโม. ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, เตน สํวุโต ปิหิตกายวาโจติ
ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต, อิทมสฺส ตสฺมึ สีเล ปติฏฺิตภาวปริทีปนํ. วิหรตีติ
ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวปริทีปนํ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เหฏฺา ปาติโมกฺขสํวรสฺส,
อุปริ วิเสสานํ โยคสฺส จ อุปการกธมฺมปริทีปนํ. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ
ปาติโมกฺขสีลโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํ. สมาทายาติ สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต
อาทานปริทีปนํ. สิกฺขตีติ สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํ. สิกฺขาปเทสูติ
สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํ.
    อปโร นโย:- กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต,
ปุญฺกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโน.
อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏียนฺตํ วิย อนวฏฺาเนน ปริพฺภมนโต
คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ๑- ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส
ปตนสีโลติ วา ปาตี, สตฺตสนฺตาโน จิตฺตเมว วา. ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต
โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต "วิมุตฺโต"ติ วุจฺจติ.
วุตฺตํ หิ "จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี"ติ ๒- "อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ
วิมุตฺตนฺ"ติ ๓- จ.
    อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตฺติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตี,
"อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตนฺ"ติ ๔- หิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จรณวเสน วา  ๒ สํ.ขุ. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙
@๓ วิ.มหา. ๔/๒๘/๒๓  ๔ สํ.นิ. ๑๖/๑๒๔/๑๗๒
วุตฺตํ. ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสงฺกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ
ปาติโมกฺโข, "กณฺเกาโลติอาทีนํ วิย สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
    อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ ปาติ, จิตฺตํ. วุตฺตํ หิ "จิตฺเตน
นิยฺยตี โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี"ติ. ๑- ตสฺส ปาติโน โมกฺโขติ เอเตนาติ
ปาติโมกฺโข. ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ,
ตณฺหาทิสงฺกิเลสา. วุตฺตํ หิ "ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, ๒- ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ ๓-
จ อาทิ. ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
    อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาติ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ. วุตฺตํ
หิ "ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถวนฺ"ติ. ๔- ตโต ฉ
อชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
    อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ปตีติ วุจฺจติ, มุจฺจติ
เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข. ปติโมกฺโข
เอว ปาติโมกฺโข. สพฺพคุณานํ วา ตมฺมูลภาวโต อุตฺตมฏฺเน ปติ จ, โส
ยถาวุตฺตฏฺเน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. ตถา หิ
วุตฺตํ "ปาติโมกฺขนฺติ อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตนฺ"ติ ๕- วิตฺถาโร.
    อถ วา ปอิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ
อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. อิทํ หิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ
ปญฺาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ
ปาติโมกฺขํ. ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ
โมกฺโขติ อตฺโถ. ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. โมกฺโขติ วา นิพฺพานํ, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๖๒/๔๔  ๒ สํ.ส. ๑๕/๕๕ อาทิ/๔๒
@๓ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๐๕/๓๒๔, ขุ.สุ. ๒๕/๗๔๖/๔๘๐  ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑๗๑/๓๖๗
@๕ ฉ.ม. ปาติโมกฺขนฺติอาทิเมตํ มุขเมตนฺติ, วิ.มหา. ๔/๑๓๕/๑๔๘
โมกฺขสฺส ปติพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺโข. สีลสํวโร หิ สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย
นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค จ ยถารหํ สงฺกิเลสนิพฺพาปนโต. ปติโมกฺโข
เอว ปาติโมกฺโข. ปติวตฺตติ โมกฺเขติ ทุกฺขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขเมว
ปาติโมกฺขนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    สํวรติ ปิทหติ เอเตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร.
อตฺถโต ปน ตโต ตโต วีติกฺกมิตพฺพโต วิรติโย เจตนา จ. เตน ปาติโมกฺขสํวเรน
อุเปโต สมนฺนาคโต ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ วุตฺโต. วุตฺตเญฺหตํ วิภงฺเค:-
           "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต
        สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ
        ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต"ติ. ๑-
    วิหรตีติ อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ อิรียติ วตฺตติ.
    อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เวฬุทานาทิมิจฺฉาชีวสฺส กายปาคพฺภิยาทีนญฺจ
อกรเณน สพฺพโส อนาจารํ วชฺเชตฺวา "กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม
กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม"ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขุสารุปฺปอาจารสมฺปตฺติยา,
เวสิยาทิอโคจร วชฺเชตฺวา ปิณฺฑปาตาทิอตฺถํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺานสงฺขาตโคจเรน จ
สมฺปนฺนตฺตา อาจารโคจรสมฺปนฺโน.
    อปิจ โย ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว สปฺปติสฺโส สพฺรหฺมจารีสุ สคารโว
สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน
ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน อิริยาปถสมฺปนฺโน
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชญฺเน
สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อาภิสมาจาริเกสุ
สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจารสมฺปนฺโน.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖
    โคจโร ปน อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ ติวิโธ.
ตตฺถ โย ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต วุตฺตลกฺขโณ กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย
อสฺสุตํ, สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ, ทิฏฺึ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ
ปสาเทติ, ยญฺจ อนุสิกฺขนฺโต สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน, สุเตน, จาเคน,
ปญฺาย วฑฺฒติ, อยํ วุจฺจติ อุปนิสฺสยโคจโร.
    โย ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วิถึ ปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ ยุคมตฺตทสฺสาวี
จกฺขุนฺทฺริยสํวุโตว คจฺฉติ, น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ น รถํ, น ปตฺตึ,
น อิตฺถึ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสํ
เปกฺขมาโน คจฺฉติ, อยํ อารกฺขโคจโร.
    อุปนิพนฺธโคจโร ปน จตฺตาโร สติปฏฺานา, ยตฺถ ภิกฺขุ อตฺตโน
จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
           "โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย
        ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ. ๑-
    ตตฺถ อุปนิสฺสยโคจรสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อิตเรสํ วเสเนตฺถ โคจโร
เวทิตพฺโพ. อิติ ยถาวุตฺตาย อาจารสมฺปติยา, อิมาย จ โคจรสมฺปตฺติยา
สมนฺนาคตตฺตา อาจารโคจรสมฺปนฺโน.
    อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อปฺปมตฺตกตฺตา อณุปฺปมาเณสุ
อสฺสติยา อสญฺจิจฺจอาปนฺนเสขิยอกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสนสีโล.
โย หิ ภิกฺขุ ปรมาณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺสฏฺิโยชนปมาณาธิกโยชนสตสหสฺสุพฺเพธ-
สิเนรุปพฺพตราชสทิสํ กตฺวา ปสฺสติ, โยปิ สพฺพลหุกํ ทุพฺภาสิตมตฺตํ
ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ปสฺสติ, อยมฺปิ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๓๗๒/๑๒๙
สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยงฺกิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺเพน
สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อนวเสสํ สมฺมา อาทิยิตฺวา สิกฺขติ, ปวตฺตติ ปริปูเรตีติ
อตฺโถ.
    อภิสลฺเลขิกาติ อติวิย กิเลสานํ สลฺเลขณี, เตสํ ตนุภาวาย ปหานาย
ยุตฺตรูปา. เจโตวิวรณสปฺปายาติ เจตโส ปฏิจฺฉาทกานํ นีวรณานํ ทูรีภาวกรเณน
เจโตวิวรณสงฺขาตานํ สมถวิปสฺสนานํ สปฺปายา, สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺเสว วา
วิวรณาย ปากฏีกรณาย วา สปฺปายา อุปการิกาติ เจโตวิวรณสปฺปายา.
    อิทานิ เยน นิพฺพิทาทิอาวหเนน อยํ กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวิวรณสปฺปายา
จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ "เอกนฺตนิพฺพิทายา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกํเสเนว วฏฺฏทุกฺขโต นิพฺพินฺทนตฺถาย. วิราคาย
นิโรธายาติ ตสฺเสว วิรชฺชนตฺถาย จ นิรุชฺฌนตฺถาย จ. อุปสมายาติ
สพฺพกิเลสูปสมาย. อภิญฺายาติ สพฺพสฺสาปิ อภิญฺเยฺยสฺส อภิชานนาย.
สมฺโพธายาติ จตุมคฺคสมฺโพธาย. นิพฺพานายาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานาย. เอเตสุ
หิ อาทิโต ตีหิ ปเทหิ วิปสฺสนา วุตฺตา, ทฺวีหิ มคฺโค, ทฺวีหิ นิพฺพานํ วุตฺตํ.
สมถวิปสฺสนา อาทึ กตฺวา นิพฺพานปริโยสาโน อยํ สพฺโพ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม
ทสกถาวตฺถุลาภิโน สมฺภวตีติ ๑- ทสฺเสติ.
    อิทานิ ตํ กถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต "อปฺปิจฺฉกถา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
อปฺปิจฺโฉติ น อิจฺโฉ, ตสฺส กถา อปฺปิจฺฉกถา, อปฺปิจฺฉภาวปฺปฏิสํยุตฺตา กถา
วา อปฺปิจฺฉกถา. เอตฺถ จ อตฺริจฺโฉ ปาปิจฺโฉ มหิจฺโฉ อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวเสน
จตฺตาโร ปุคฺคลา. เตสุ อตฺตนา ยถาลทฺเธน ลาเภน อติตฺโต อุปรูปริ ลาภํ
อิจฺฉนฺโต อตฺริจฺโฉ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
            "จตุพฺภิ อฏฺชฺฌคมา       อฏฺภิ จาปิ โสฬส
             โสฬสภิ จ ทฺวตฺตึส       อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สิชฺฌตีติ
              อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส      จกฺกํ ภมติ  มตฺถเก"ติ ๑-
             "อตฺริจฺฉา อติโลเภน      อติโลภมเทน จา"ติ ๒- จ.
    ลาภสกฺการสิโลกนิกามตาย อสนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาโย ปาปิจฺโฉ. ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ:-
           "ตตฺถ กตมา กุหนา, ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส
        ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฺปฏิเสวนสงฺขาเตน วา
        สามนฺตชปฺปิเตน วา อิริยาปถสฺส อฏฺปนา ปนา สณฺปนา"ติอาทิ. ๓-
    สนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาโย ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺู มหิจฺโฉ. ยํ สนฺธาย
วุตฺตํ:-
           "อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน `สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู'ติ
        อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน `สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู'ติ อิจฺฉตี"ติอาทิ. ๔-
        ทุตฺตปฺปิยตายหิสฺส ๕- วิชาตมาตาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. เตเนตํ
        วุจฺจติ:-
             "อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ    มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล
              สกเฏหิ ปจฺจเย เทนฺตุ    ตโยเปเต อตปฺปิยา"ติ.
    เอเต ปน อตฺริจฺฉตาทโย โทเส อารกา ปริวชฺเชตฺวา สนฺตคุณนิคูหนาธิปฺปาโย
ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺู อปฺปิจฺโฉ. โส อตฺตนิ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย
สทฺโธ สมาโน "สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ, สีลวา,
พหุสฺสุโต, ปวิวิตฺโต, อารทฺธวีริโย, อุปฏฺิตสฺสติ, สมาหิโต, ปญฺวา สมาโน
"ปญฺวาติ มํ ชโน ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔,๗๙๖/๓๔,๑๘๐ (สฺยา)  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๓๑๘/๙๐
@๓ อภิ.วิ. ๓๕/๘๖๑/๔๓๐  ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๘๕๑/๔๒๘
@๕ ก. ตถาหิสฺส
    สฺวายํ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ อธิคมปฺปจฺโฉติ
จตุพฺพิโธ. ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยทายกํ เทยฺยธมฺมํ อตฺตโน ถามญฺจ
โอโลเกตฺวา สเจปิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส
วเสน อปฺปเมว คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโม เจ อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม,
เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปเมว คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโมปิ เจ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม,
อตฺตโน ถามํ ตฺวา ปมาณยุตฺตเมว คณฺหาติ. เอวรูโป หิ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ
ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ลาภํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ จิตฺตํ อาราเธติ.
ธุตงฺคสมาทานสฺส ปน อตฺตนิ อตฺถิภาวํ น ชานาเปตุกาโม ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ. โย
อตฺตโน พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ. โย ปน
โสตาปนฺนาทีสุ อญฺตโร หุตฺวา สพฺรหฺมจารีนมฺปิ อตฺตโน โสตาปนฺนาทิภาวํ
ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมปฺปิจฺโฉ. เอวเมเตสํ อปฺปิจฺฉานํ ยา อปฺปิจฺฉตา,
ตสฺสา สทฺธึ สนฺตุฏฺิสนฺทสฺสนาทิวิธินา ๑- อเนกาการโวการอานิสํสวิภาวนวเสน
ตปฺปฏิปกฺขสฺส อตฺริจฺฉตาทิเภทสฺส ๒- อิจฺฉาจารสฺส อาทีนววิภาวนวเสน จ
ปวตฺตา กถา อปฺปิจฺฉกถา.
    สนฺตุฏฺิกถาติ เอตฺถ สนฺตุฏฺีติ สเกน อตฺตนา ลทฺเธน ตุฏฺิ สนฺตุฏฺิ.
อถ วา วิสมํ ปจฺจยิจฺฉํ ปหาย สมํ ตุฏฺิ สนฺตุฏฺิ, สนฺเตน วา วิชฺชมาเนน
ตุฏฺิ สนฺตุฏฺิ. วุตฺตญฺเจตํ:-
               "อตีตํ นานุโสจนฺโต        นปฺปชปฺปมนาคตํ
                ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโต    สนฺตุฏฺโติ ปวุจฺจตี"ติ.
    สมฺมา วา าเยน ภควตา อนุญฺาตวิธินา ปจฺจเยหิ ตุฏฺิ สนฺตุฏฺิ.
อตฺถโต อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, โส ทฺวาทสวิโธ โหติ. กถํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส
ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺทสฺสนาทิวิธินา  ๒ ฉ.ม. อตฺริจฺฉาทิ......
    ตตฺรายํ ปเภทสํวณฺณนา:- อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺ น ปตฺเถติ ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต
วา, ครุํ จีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา
ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส.
อปโร ปฏฺฏจีวราทีนํ อญฺตรํ มหคฺฆจีวรํ ลภิตฺวา "อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ,
อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ ทุพฺพลานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ โหตู"ติ
เตสํ ทตฺวา อตฺตนา สงฺการกูฏาทิโต นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กตฺวา
เตสํ วา ปุราณจีวรานิ คเหตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส จีวเร
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ,
อญฺ น ปตฺเถติ ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน อาพาธิโก โหติ, ลูขํ ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ
ภุญฺชิตฺวา คาฬฺหํ โรคาตงฺกํ ปาปุณาติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส
หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ,
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ,
โส "อยํ ปิณฺฑปาโต จิรปพฺพชิตาทีนํ อนุรูโป"ติ จีวรํ วิย เตสํ ทตฺวา เตสํ
วา สนฺตกํ คเหตฺวา อตฺตนา ปิณฺฑาย จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ปริภุญฺชนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปาปุณาติ มนาปํ วา อมนาปํ วา
อนฺตมโส ติณกุฏิกาปิ ติณสนฺถารกมฺปิ, โส เตเนว สนฺตุสฺสติ, ปุน อญฺ
สุนฺทรตรํ วา ปาปุณาติ, ตํ น คณฺหาติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน อาพาธิโก โหติ ทุพฺพโล วา, โส พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปกติวิรุทฺธํ วา
เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน
ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส. อปโร สุนฺทรํ เสนาสนํ
ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ "ปณีตเสนาสนํ ปมาทฏฺานนฺ"ติ มหาปุญฺตาย วา
เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย
จิรปพฺพชิตานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ  สนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส
เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ตุสฺสติ
อญฺ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา
ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา เภสชฺชํ กตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว
โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปุญฺโ พหุํ
เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตาทีนํ
ทตฺวา เตสํ อาภเตน ๑- เยน เกนจิ เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. โย
ปน เอกสฺมึ ภาชเน มุตฺตหรีตกํ, เอกสฺมึ จตุมธุรํ เปตฺวา "คณฺหถ ภนฺเต
ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสุ อญฺตเรนปิ โรโค วูปสมฺมติ, "อิทํ
มุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ, ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา,
ตตฺถ เต ยาวชีวํ อุสฺสาโห กรณีโย"ติ ๒- วจนมนุสฺสรนฺโต จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาภตเกน, ม. อคทามลเกน  ๒ วิ. มหา. ๔/๑๒๘/๑๓๙
มุตฺตหรีตเกน เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    โส เอวํปเภโท สพฺโพป สนฺโตโส สนฺตุฏฺีติ ปวุจฺจติ. เตน วุตฺตํ
"อตฺถโต อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส"ติ. อิตรีตรสนฺตุฏฺิยา สทฺธึ สนฺทสฺสนาทิวิธินา
อานิสํสวิภาวนวเสน, ตปฺปฏิปกฺขสฺส อตฺริจฺฉตาทิเภทสฺส อิจฺฉาปกตตฺตสฺส
อาทีนววิภาวนวเสน จ ปวตฺตา กถา สนฺตุฏฺิกถา. อิโต ปราสุปิ กถาสุ
เอเสว นโย, วิเสสมตฺตเมว ปวกฺขาม.
    ปวิเวกกถาติ เอตฺถ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ ตโย วิเวกา. ๑-
เตสุ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ,
เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก จงฺกมํ
อธิฏฺาติ. เอโก จรติ, เอโก วิหรตีติ เอวํ สพฺพิริยาปเถสุ สพฺพกิจฺเจสุ
คณสงฺคณิกํ ปหาย วิวิตฺตวาโส กายวิเวโก นาม. อฏฺ สมาปตฺติโย ปน
จิตฺตวิเวโก นาม. นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นาม. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก
        จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ
        ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานนฺ"ติ. ๒-
    วิเวโกเยว ปวิเวโก, ปวิเวกปฺปฏิสํยุตฺตา กถา ปวิเวกกถา.
    อสํสคฺคกถาติ เอตฺถ สวนสํสคฺโค ทสฺสนสํสคฺโค สมุลฺลปนสํสคฺโค
สมฺโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ ปญฺจ ๓- สํสคฺคา. เตสุ อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ สุณาติ
"อมุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย
วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา"ติ, โส ตํ สุตฺวา สํสีทติ วิสีทติ น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. มหา. ๒๙/๓๓/๒๙ (สฺยา)
@๒ ขุ. มหา. ๒๙/๓๓,๒๒๙,๗๐๑/๓๓,๑๗๒,๔๑๓ (สฺยา)
@๓ ม. กายสํสคฺโค คิหิสํสคฺโคติ ฉ
สนฺธาเรตุํ, ๑- สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, เอวํ วิสภาคารมฺมณวเสน
อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว สวนสํสคฺโค นาม. น เหว โข ภิกฺขุ สุณาติ, อปิจ
โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถึ อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย
สมนฺนาคตํ, โส ตํ ทิสฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ ๑-
สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, เอวํ วิสภาคารมฺมณทสฺสเนน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว
ทสฺสนสํสคฺโค นาม. ทิสฺวา ปน อญฺมญฺ อาลาปสลฺลาปวเสน อุปฺปนฺโน
กิเลสสนฺถโว สมุลฺลปนสํสคฺโค นาม. สห ชคฺฆนาทีนิปิ เอเตเนว สงฺคณฺหาติ.
อตฺตโน ปน สนฺตกํ ยงฺกิญฺจิ มาตุคามสฺส ทตฺวา วา อทตฺวา วา เตน
ทินฺนคฺฆิยาทีนํ ๒- ปริโภควเสน อุปฺปนฺโน กิเลสสนฺถโว สมฺโภคสํสคฺโค นาม.
มาตุคามสฺส หตฺถคฺคาหาทิวเสน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว กายสํสคฺโค นาม. โยปิ
เจส:-
           "คิหีหิ สํสฏฺโ วิหรติ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สหโสกี
        สหนนฺที สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ
        กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา อุยฺโยคํ อาปชฺชตี"ติ ๓-
เอวํ วุตฺโต อนนุโลมิโก คิหิสํสคฺโค, โย จ สพฺรหฺมจารีหิปิ กิเลสุปฺปตฺติเหตุภูโต
สํสคฺโค, ตํ สพฺพํ ปหาย ยฺวายํ สํสาเร ถิรตรํ สํเวคํ, สงฺขาเรสุ
ติพฺพภยสญฺ, สรีเร ปฏิกูลสญฺ, สพฺพากุสเลสุ ชิคุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ หิโรตฺตปฺปํ,
สพฺพกิริยาสุ สติสมฺปชญฺนฺติ สพฺพํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย
สพฺพตฺถ อลคฺคภาโว, อยํ สพฺพสํสคฺคปฏิปกฺขาย อสํสคฺโค. ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา
อสํสคฺคกถา.
    วีริยารมฺภกถาติ เอตฺถ วีรสฺส ภาโว, กมฺมนฺติ วา วีริยํ, วิธินา อีรยิตพฺพํ
ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา  วีริยํ, วีริยญฺจ ตํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สนฺตาเนตุํ  ๒ ฉ.ม. ทินฺนสฺส วนภงฺคิยาทิโน
@๓ สํ.ข. ๑๗/๓/๙, ขุ.มหา. ๒๙/๗๖๓/๔๖๘ (สฺยา)
ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย อารมฺภนํ วีริยารมฺโภ. สฺวายํ กายิโก เจตสิโก จาติ ทุวิโธ.
อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ จาติ ติวิโธ, สมฺมปฺปธานวเสน จตุพฺพิโธ.
โส สพฺโพปิ โย ภิกฺขุ คมเน อุปฺปนฺนํ กิเลสํ านํ ปาปุณิตุํ น เทติ, าเน
อุปฺปนฺนํ นิสชฺชํ, นิสชฺชายํ อุปฺปนฺนํ สยนํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ตตฺถ ตตฺเถว
อชปเทน ทณฺเฑน กณฺหสปฺปํ อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย, ติขิเณน อสิยา
อมิตฺตํ คีวาย ปหรนฺโต วิย จ สีสํ อุกฺขิปิตุํ อทตฺวา วีริยพเลน นิคฺคณฺหาติ,
ตสฺเสวํ ๑- อารทฺธวีริยสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา วีริยารมฺภกถา.
    สีลกถาทีสุ ทุวิธํ สีลํ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจ. ตตฺถ โลกิยํ ปาติโมกฺขสํวราทิ
จตุปาริสุทฺธสีลํ, โลกุตฺตรํ มคฺคสีลํ ผลสีลญฺจ.  ตถา วิปสฺสนาย ปาทกภูตา สห
อุปจาเรน อฏฺ สมาปตฺติโย โลกิโย สมาธิ, มคฺคสมฺปยุตฺโต ปเนตฺถ โลกุตฺตโร สมาธิ
นาม. ตถา ปญฺาปิ โลกิยา สุตมยา จินฺตามยา ฌานสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนาาณญฺจ.
วิเสสโต ปเนตฺถ วิปสฺสนาปญฺา คเหตพฺพา, โลกุตฺตรา มคฺคปญฺา ผลปญฺา จ.
วิมุตฺตีติปิ อริยผลวิมุตฺติ นิพฺพานญฺจ. อปเร ปน ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉท-
วิมุตฺตีนมฺปิ วเสเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺติ. วิมุตฺติาณทสฺสนมฺปิ เอกูนวีสติวิธํ
ปจฺจเวกฺขณาณํ. อิติ อิเมสํ สีลาทีนํ สทฺธึ สนฺทสฺสนาทิวิธินา
อเนกาการโวการอานิสํสวิภาวนวเสน เจว ตปฺปฏิปกฺขานํ ทุสฺสีลฺยาทีนํ
อาทีนววิภาวนวเสน จ ปวตฺตา กถา, ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา วา สีลาทิกถา นาม.
    เอตฺถ จ "อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหติ, อปฺปิจฺฉกถญฺจ ปเรสํ กตฺตา"ติ ๒-
"สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที"ติ ๓-
จ อาทิวจนโต สยญฺจ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคเตน ปเรสมฺปิ ตทตฺถาย
หิตชฺฌาสเยน ปวตฺเตตพฺพา ตถารูปี กถา, ยา อิธ อภิสลฺเลขิกาทิภาเวน วิเสเสตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ตสฺเสวํ วีริยารมฺโภ  ๒ ม.มู. ๑๒/๒๕๒/๒๑๕, องฺ. ทสก. ๒๔/๗๐/๑๐๔
@๓ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๔/๑๘๖, ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๙๑/๓๖๔ (สฺยา)
วุตฺตา อปฺปิจฺฉกถาทีติ เวทิตพฺพา. การกสฺเสว หิ กถา วิเสสโต อธิปฺเปตตฺถสาธินี.
ตถา หิ วกฺขติ "กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ เมฆิย ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ ฯเปฯ อกสิรลาภี"ติ.
    เอวรูปิยาติ ๑- อีทิสาย ยถาวุตฺตาย. นิกามลาภีติ ยถิจฺฉิตลาภี ยถารุจิลาภี,
สพฺพกาลํ อิมา กถา โสตุํ วิจาเรตุญฺจ ยถาสุขํ ลภนฺโต. อกิจฺฉลาภีติ นิทฺทุกฺขลาภี.
อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี.
    อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโย. อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานายาติ
อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสลานํ ปาปธมฺมานํ ปชหนตฺถาย. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ
กุจฺฉิตานํ สลนาทิอตฺเถน อนวชฺชฏฺเน จ กุสลานํ สหวิปสฺสนานํ มคฺคผลธมฺมานํ.
อุปสมฺปทายาติ สมฺปาทนาย, อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนาย. ถามวาติ
อุสฺโสฬฺหิสงฺขาเตน วีริยถาเมน สมนฺนาคโต. ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม
อสิถิลวีริโย. อนิกฺขิตฺตธุโรติ อโนโรหิตธุโร ๒- อโนสกฺกิตวีริโย.
    ปญฺวาติ วิปสฺสนาปญฺาย ปญฺวา. อุทยตฺถคามินิยาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ
อุทยญฺจ วยญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติยา อริยายาติ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเสหิ อารกา
ทูเร ิตาย นิทฺโทสาย. นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธภาคิยาย. สมฺมา
ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส เขปนโต "ทุกฺขกฺขโย"ติ ลทฺธนามํ อริยมคฺคํ
สมฺมา เหตุนา าเยน คจฺฉนฺติยา.
    อิเมสุ จ ปน ปญฺจสุ ธมฺเมสุ สีลํ วีริยํ ปญฺา จ โยคิโน อชฺฌตฺติกํ
องฺคํ, อิตรทฺวยํ พาหิรํ องฺคํ. ตถาปิ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยเนว เสสํ จตุพฺพิธํ
อิชฺฌติ, ๓- กลฺยาณมิตฺตสฺเสเวตฺถ พหุปการตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา "กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ
เมฆิย ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขนฺ"ติอาทินา เทสนํ วฑฺเฒติ. ตตฺถ ปาฏิกงฺขนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวรูปาย.., ขุ.อุ. ๒๕/๓๑/๑๔๒-๓
@๒ ม. อโนโรปิตธุโร  ๓ ก. อิจฺฉติ
เอกํเสน อิจฺฉิตพฺพํ, อวสฺสํภาวีติ อตฺโถ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- "สีลวา ภวิสฺสตี"ติ เอตฺถ ยเทตํ กลฺยาณมิตฺตสฺส ภิกฺขุโน สีลวนฺตตาย
ภวนํ สีลสมฺปนฺนตฺตํ, ตสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺปนฺนตฺตา เอตํ ตสฺส ปาฏิกงฺขํ,
อวสฺสํภาวี เอกํเสเนว ตสฺส ตตฺถ นิโยชนโตติ อธิปฺปาโย. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต
วิหริสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
    เอวํ ภควา สเทวเก โลเก อุตฺตมกลฺยาณมิตฺตสงฺขาตสฺส อตฺตโน วจนํ
อนาทิยิตฺวา ตํ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา ตาทิสํ วิปฺปการํ ปตฺตสฺส อายสฺมโต
เมฆิยสฺส กลฺยาณมิตฺตตาทินา สกลํ สาสนสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส ตตฺถ
อาทรชาตสฺส ปุพฺเพ เยหิ กามวิตกฺกาทีหิ อุปทฺทุตตฺตา กมฺมฏฺานํ น สมฺปชฺชิ,
ตสฺส เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตตฺตา จ ภาวนานยํ ปกาเสตฺวา ตโต ปรํ อรหตฺตสฺส
กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขนฺโต "เตน จ ปน เมฆิย ภิกฺขุนา อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ
ปติฏฺาย จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพา"ติอาทิมาห. ตตฺถ เตนาติ เอวํ
กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ยถาวุตฺตสีลาทิคุณสมนฺนาคเตน. เตเนวาห "อิเมสุ
ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺายา"ติ. อุตฺตรีติ อารทฺธตรุณวิปสฺสนสฺส ราคาทิปริปนฺถา ๑-
เจ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ วิโสธนตฺถํ ตโต อุทฺธํ จตฺตาโร ธมฺมา
ภาเวตพฺพา อุปฺปาเทตพฺพา วฑฺเฒตพฺพา จ.
    อสุภาติ เอกาทสสุ อสุภกมฺมฏฺาเนสุ ยถารหํ ยตฺถ กตฺถจิ อสุภภาวนา.
ราคสฺส ปหานายาติ กามราคสฺส ปชหนตฺถาย. อยมตฺโถ สาลิลายโกปมาย
วิภาเวตพฺโพ:- เอโก หิ ปุริโส อสิตํ คเหตฺวา โกฏิโต ปฏฺาย สาลิกฺเขตฺเต
สาลิโย ลายติ, อถสฺส วตึ ภินฺทิตฺวา คาโว ปวิสึสุ. โส อสิตํ เปตฺวา ยฏฺึ
อาทาย เตเนว มคฺเคน คาโว นีหริตฺวา วตึ ปากติกํ กตฺวา ปุน อสิตํ
คเหตฺวา  สาลิโย ลายิ. ตตฺถ สาลิกฺเขตฺตํ วิย พุทฺธสาสนํ ทฏฺพฺพํ, สาลิลายโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ราคาทิปริสฺสยา
วิย โยคาวจโร, อสิตํ วิย ปญฺา, ลายนกาโล วิปสฺสนายํ กมฺมกรณกาโล,
ยฏฺิ วิย อสุภกมฺมฏฺานํ, วติ วิย สํวโร, วตึ ภินฺทิตฺวา คาวีนํ ปวิสนํ วิย
สหสา อปฺปฏิสงฺขาย ปมาทํ อาคมฺม ราคสฺส อุปฺปชฺชนํ, อสิตํ เปตฺวา ยฏฺึ
อาทาย ปวิฏฺมคฺเคเนว คาโว นีหริตฺวา วตึ ปฏิปากติกํ กตฺวา ปุน ิตฏฺานโต
ปฏฺาย สาลิลายนํ วิย อสุภกมฺมฏฺาเนน ราคํ วิกฺขมฺเกตฺวา ปุน วิปสฺสนาย
กมฺมกรณกาโลติ อิทเมตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ. เอวํภูตํ ภาวนาวิธึ สนฺธาย วุตฺตํ
"อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา"ติ.
    เมตฺตาติ เมตฺตากมฺมฏฺานํ. พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วุตฺตนเยเนว
อุปฺปนฺนสฺส โกปสฺส ปชหนตฺถาย. อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติ.
วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนานํ วิตกฺกานํ อุปจฺเฉทนตฺถาย.
อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสฺส นววิธสฺส มานสฺส สมุจฺเฉทนตฺถาย.
อนิจฺจสญฺิโนติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ปภงฺคุโต ๑- ตาวกาลิกโต
อนิจฺจปฏิกฺขโต จ "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา"ติ ๒- ปวตฺตอนิจฺจานุปสฺสนาวเสน
อนิจฺจสญฺิโน. อนตฺตสญฺา สณฺาตีติ อสารกโต อวสวตฺตนโต ปรโต ริตฺตโต
สุญฺโต จ "สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา"ติ ๒- เอวํ ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตา
อนตฺตสญฺา จิตฺเต สณฺาติ, อติทฬฺหํ ปติฏฺาติ. อนิจฺจลกฺขเณ หิ ทิฏฺเ
อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺเมว โหติ. ตีสุ หิ ลกฺขเณสุ เอกสฺมึ ทิฏฺเ อิตรทฺวยํ
ทิฏฺเมว โหติ. เตน วุตฺตํ "อนิจฺจสญฺิโน หิ เมฆิย อนตฺตสญฺา สณฺาตี"ติ
อนตฺตลกฺขเณ ทิฏฺเ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกมาโน สุปฺปชโหว ๓- โหตีติ อาห
"อนตฺตสญฺี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ ปาปุณาตี"ติ. ทิฏฺเว ธมฺเม นิพฺพานนฺติ
ทิฏฺเเยว ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อปจฺจยปรินิพฺพานํ ปาปุณาติ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน อสุภาทิภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค ๔- วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปภงฺคุรโต  ๒ ม.มู. ๑๒/๓๕๓/๓๑๖, ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๗-๘/๖๔,
@ขุ.จูฬ. ๓๐/๓๓๔/๑๖๓ (สฺยา)  ๓ ม. สมุคฺฆาโตว  ๔ วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๖ (สฺยา)
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต เมฆิยสฺส มิจฺฉาวิตกฺกโจเรหิ
กุสลภณฺฑุปจฺเฉทสงฺขาตํ อตฺถํ ชานิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ กามวิตกฺกาทีนํ
อวิโนทเน วิโนทเน จ อาทีนวานิสํสทีปกํ  ๑- อุทานํ อุทาเนสิ.
     ตตฺถ ขุทฺทาติ หีนา ลามกา. วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย ปาปวิตกฺกา. เต
หิ สพฺพวิตกฺเกหิ ปติกิฏฺตาย อิธ ขุทฺทาติ วุตฺตา "น จ ขุทฺทมาจเร"ติอาทีสุ ๒-
วิย. สุขุมาติ าติวิตกฺกาทโย อธิปฺเปตา. าติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก
อมราวิตกฺโก ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
อนวญฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกติ เอเต หิ วิตกฺกา กามวิตกฺกาทโย วิย ทารุณา
น โหนฺตีติ อโนฬาริกสภาวตาย สุขุมาติ วุตฺตา. อนุคตาติ จิตฺเตน อนุวตฺติตา.
วิตกฺเก หิ อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตํ ตทนุคตเมว โหติ ตสฺส อารมฺมณาภินิโรปนโต.
"อนุคฺคตา"ติปิ ปาฬิ อนุฏฺิตาติ อตฺโถ. มนโส อุพฺพิลาปาติ ๓- เจตโส
อุพฺพิลาวิตตฺตกรา. ๔-
    เอเต อวิทฺวา มนโส วิตกฺเกติ เอเต กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก
อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณโต าตตีรณปหานปริญฺาหิ ยถาภูตํ อชานนฺโต. หุราหุรํ
ธาวติ ภนฺตจิตฺโตติ อปฺปหีนมิจฺฉาวิตกฺกตฺตา อนวฏฺิตจิตฺโต "กทาจิ รูเป,
กทาจิ สทฺเท"ติอาทินา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อสฺสาทาทิวเสน อปราปรํ
ธาวติ ปริพฺภมติ. อถ วา หุราหุรํ ธาวติ ภนฺตจิตฺโตติ อปริญฺาตวิตกฺกตฺตา
ตนฺนิมิตฺตานํ อวิชฺชาตณฺหานํ วเสน ปริพฺภนฺตมานโส ๕- อิธโลกโต ปรโลกํ
อาทานนิกฺเขเปหิ อปราปรํ ธาวติ สํสรตีติ อตฺโถ.
    เอเต จ วิทฺวา มนโส วิตกฺเกติ เอเต ปน ยถาวุตฺตปฺปเภเท กามวิตกฺกาทิเก
มโนวิตกฺเก อสฺสาทาทิโต ยถาภูตํ ชานนฺโต. อาตาปิโยติ วีริยวา. สํวรตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อวิโนทเน จ อาทีนวํ วิโนทเน อานิสํสทีปกํ
@๒ ขุ.ขุ. ๒๕/๙(๓)/๑๔, ขุ.สุ. ๒๕/๑๔๕/๓๖๒
@๓ ฉ.ม. อุปฺปิลาวา.., ขุ.อุ. ๒๕/๓๑/๑๔๓
@๔ ฉ.ม. อุปฺปิลาวิตตฺตกรา  ๕ ฉ.ม. ปริพฺภมนมานโส
ปิทหติ. สติมาติ สติสมฺปนฺโน. อนุคฺคเตติ ทุลฺลภวเสน อนุปฺปนฺเน. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- เอเต วุตฺตปฺปกาเร กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก จิตฺตสฺส
อุพฺพิลาวิตเหตุตาย ๑- มนโส อุพฺพิลาเป ๒- วิทฺวา วิปสฺสนาปญฺาสหิตาย มคฺคปญฺาย
สมฺมเทว ชานนฺโต ตสฺส สหายภูตานํ สมฺมาวายามสตีนํ อตฺถิตาย อาตาปิโย
สติมา เต อริยมคฺคภาวนาย อายตึ อุปฺปตฺติรเห อนุคฺคเต อนุปฺปนฺเน เอว
มคฺคกฺขเณ สํวรติ าณสํวรวเสน ปิทหติ, อาคมนปถํ ปจฺฉินฺทติ, เอวํภูโต จ
จตุสจฺจสมฺโพเธน ๓- พุทฺโธ อริยสาวโก อรหตฺตาธิคเมน อเสสํ อนวเสสํ
เอเต กามวิตกฺกาทิเก ปชหาสิ สมุจฺฉินฺทีติ. เอตฺถาปิ "อนุคเต"ติปิ ปนฺติ,
ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
                       ปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๓๐-๒๕๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=5138&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=5138&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=85
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2469
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2502
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2502
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25