อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๓. สุปฺปพุทฺธกุฏฺิสุตฺตวณฺณนา
    [๔๓] ตติเย ราชคเห สุปฺปพุทฺโธ นาม กุฏฺี อโหสีติ สุปฺปพุทฺธนามโก
เอโก ปุริโส ราชคเห อโหสิ. โส จ กุฏฺี กุฏฺโรเคน พาฬฺหวิทูสิตคตฺโต.
มนุสฺสทลิทฺโทติ ยตฺตกา ราชคเห มนุสฺสา, เตสุ สพฺพทุคฺคโต. ๒- โส หิ
สงฺการกูฏวติอาทีสุ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตปิโลติกขณฺฑานิ สิพฺพิตฺวา ปริทหติ,
กปาลํ คเหตฺวา ฆรา ฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธอาจามอุจฺฉิฏฺภตฺตานิ นิสฺสาย ชีวติ,
ตมฺปิ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยา น ยาวทตฺถํ ลภติ. เตน วุตฺตํ "มนุสฺสทลิทฺโท"ติ.
มนุสฺสกปโณติ มนุสฺเสสุ ปรมกปณตํ ปตฺโต. มนุสฺสวราโกติ มนุสฺสานํ
หีฬิตปริภูตตาย อติวิย หีโน. มหติยา ปริสายาติ มหติยา ภิกฺขุปริสาย เจว
อุปาสกปริสาย จ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สพฺพสฺส วา สตฺตสฺส ชานึ  ๒ สี. สพฺพตฺตโต ทุกฺขิโต, ม. สพฺพทุกฺขิโต
    เอกทิวสํ กิร ภควา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา
ภิกฺขูนํ สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต
กติปยภิกฺขุปริวาโร นิกฺขนฺโต เยหิ ทานํ ทินฺนํ, เตสํ อุปาสกานํ อวเสสภิกฺขูนญฺจ
อาคมนํ อาคมยมาโน อนฺโตนคเรเยว อญฺตรสฺมึ รมณีเย ปเทเส อฏฺาสิ.
ตาวเทว ภิกฺขู ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรสุํ, อุปาสกาปิ "อนุโมทนํ
สุตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติสฺสามา"ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ, มหาสนฺนิปาโต
อโหสิ. ภควา นิสีทนาการํ ทสฺเสสิ. ตาวเทว พุทฺธารหํ อาสนํ ปญฺาเปสุํ. อถ
ภควา อสีตฺยานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิเตหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ วิโรจมานาย
พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุชฺชลาย นีลปีตโลหิโตทาตมญฺเชฏฺปภสฺสรานํ วเสน ฉพฺพณฺณา
พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺติยา อนุปมาย รูปกายสิริยา สกลเมว ตํ ปเทสํ โอภาเสนฺโต
ตาราคณปริวุโต วิย ปุณฺณจนฺโท ภิกฺขุคณปริวุโต ปญฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา
มโนสิลาตเล เกสรสีโห วิย สีหนาทํ นทนฺโต กรวีกรุตมญฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน
ธมฺมํ เทเสติ.
    ภิกฺขูปิ โข อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺา อารทฺธวีริยา
ปหิตตฺตา โจทกา ปาปครหิโน วตฺตาโร วจนกฺขมา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา
ปญฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา เมฆวณฺณํ ปํสุกูลจีวรํ
ปารุปิตฺวา สุวมฺมิตา ๑- วิย คนฺธหตฺถิโน ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา โอหิตโสตา ธมฺมํ
สุณนฺติ. อุปาสกาปิ สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ปุพฺพณฺหสมยํ มหาทานานิ
ปวตฺเตตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส นิปจฺจการํ
ทสฺเสตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ ปริวาเรตฺวา สํยตหตฺถปาทา โอหิตโสตา สกฺกจฺจํ
ธมฺมํ สุณนฺติ. เตน วุตฺตํ "เตน โข ปน สมเยน ภควา มหติยา ปริสาย
ปริวุโต ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สุทมิตา
    สุปฺปพุทฺโธ ปน ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต ฆาสปริเยสนํ จรมาโน อนฺตรวีถึ
โอติณฺโณ ทูรโตว ตํ มหาชนสนฺนิปาตํ ทิสฺวา "กินฺนุ โข อยํ มหาชนกาโย
สนฺนิปติโต, อทฺธา เอตฺถ โภชนํ ทียติ มญฺเ, อปฺเปวนาเมตฺถ คเตน ๑- กิญฺจิ
ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ลทฺธุํ สกฺกา"ติ สญฺชาตาภิลาโส ตตฺถ คนฺตฺวา อทฺทส
ภควนฺตํ ปาสาทิกํ ทสฺสนียํ ปสาทนียํ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ
สตินฺทฺริยํ สุสมาหิตํ ตาย ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ, ทิสฺวาน
ปุริมชาติสมฺภตาย ปริปกฺกาย อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน "ยนฺนูนาหมฺปิ ธมฺมํ
สุเณยฺยนฺ"ติ ปริสปริยนฺเต นิสีทิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อทฺทสา โข สุปฺปพุทฺโธ
กุฏฺี ฯเปฯ ตตฺเถว เอกมนฺตํ นิสีทิ `อหมฺปิ ธมฺมํ โสสฺสามี"ติ.
    สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพาวตึ หีนาทิสพฺพปุคฺคลวตํ, ตตฺถ กิญฺจิปิ อนวเสเสตฺวาติ
อตฺโถ. "สพฺพวนฺตนฺ"ติปิ ปนฺติ. เจตสาติ พุทฺธจกฺขุสมฺปยุตฺตจิตฺเตน. จิตฺตสีเสน
หิ าณํ นิทฺทิฏฺ, ตสฺมา อาสยานุสยาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาเณน
จาติ อตฺโถ. เจโต ปริจฺจ มนสากาสีติ ตสฺสา ปริสาย จิตฺตํ ปจฺเจกํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา
มนสิ อกาสิ เต โวโลเกสิ. ภพฺโพ ธมฺมํ วิญฺาตุนฺติ มคฺคผลธมฺมํ อธิคนฺตุํ
สมตฺโถ, อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. เอตทโหสีติ อยํ สุปฺปพุทฺโธ กิญฺจาปิ
ตครสิขิมฺหิ ปจฺเจกพุทฺเธ อปรชฺฌิตฺวา อีทิโส ชาโต, มคฺคผลูปนิสฺสโย ปนสฺส
ปํสุปฏิจฺฉนฺนสุวณฺณนิกฺขํ วิย อนฺโตหทเยเยว ๒- วิชฺโชตติ, ตสฺมา สุวิญฺาปิโยติ
อิทํ อโหสิ. เตนาห "อยํ โข อิธ ภพฺโพ ธมฺมํ วิญฺาตุนฺ"ติ.
    อนุปุพฺพิกถนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ
เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ. ภควา หิ ปมํ เหตุนา สทฺธึ อสฺสาทํ ๓- ทสฺเสตฺวา ตโต
สตฺเต วิเวเจตุํ นานานเยหิ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา อาทีนวสวเนน สํวิคฺคหทยานํ
เนกฺขมฺมคุณวิภาวนมุเขน จ วิวฏฺฏํ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. คเต  ๒ ม.,ก. อนฺโตเยว  ๓ สี. สคฺคํ
    ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ
ปติฏฺา, วิสมคตสตฺตานํ ๑- ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส
อวสฺสโย ปติฏฺา อาลมฺพนํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทํ หิ อวสยฏฺเน
รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺานฏฺเน มหาปวิสทิสํ, อาลมฺพนฏฺเน
อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเน นาวาสทิสํ, สมสฺสาสนฏฺเน สงฺคามสูโร,
ภยปริตฺตาณฏฺเน สุปริขาปริกฺขิตฺตนครํ, ๒- มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเน ปทุมํ,
เตสํ นิทฺทหนฏฺเน ชาตเวโท, ทุราสทฏฺเน อาสีวิโส, อสนฺตาสฏฺเน สีโห,
พลวนฺตฏฺเน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน เสตอุสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเน
วลาหโก อสฺสราชา. ทานํ หิ โลเก รชฺชสิรึ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ มารสมฺปตฺตึ
พฺรหฺมสมฺปตฺตึ สาวกปารมีาณํ ปจฺเจกโพธิาณํ สมฺมาสมฺโพธิาณํ เทตีติ
เอวมาทิทานคุณปฏิสํยุตฺตกถํ.
    ยสฺมา ปน ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ทานกถานนฺตรํ
สีลกถํ กเถสิ. สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ สตฺตานํ อวสฺสโย ปติฏฺา อาลมฺพนํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ. อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส อวสฺสโย
ปติฏฺา อาลมฺพนํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร,
สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ, สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ
สีลกุสุมปิฬนฺธิตํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโก โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉตีติ
เอวมาทิสีลคุณปฏิสํยุตฺตกถํ.
    อิทมฺปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ
กเถสิ. สคฺคกถนฺติ สคฺโค นาม อิฏฺโ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา นิจฺจํ
สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ
ทิพฺพสมฺปตฺตึ ปฏิลภนฺติ, ตาวตึสา ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสมคตสฺส  ๒ ม. สุสงฺขตปริกฺขิตฺตนครํ
วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิ สคฺคคุณปฺปฏิสํยุตฺตกถํ. สคฺคสมฺปตฺตึ กเถนฺตานํ หิ
พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว สคฺคกถํ
กเถยฺยนฺ"ติอาทิ. ๑-
    เอวํ เหตุนา สทฺธึ สคฺคกถาย ๒- ปโลภิตฺวา ปุน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา
ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย "อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ
ฉนฺทราโค กาตพฺโพ"ติ ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา,
อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติอาทินา ๓- นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ
กเถสิ. ตตฺถ อาทีนวนฺติ โทสํ. โอการนฺติ ลามกสภาวํ, อเสฏฺเหิ เสวิตพฺพํ
เสฏฺเหิ น เสวิตพฺพํ นิหีนสภาวนฺติ อตฺโถ. สงฺกิเลสนฺติ เตหิ สตฺตานํ สํสาเร
สงฺกิลิสฺสนํ. เตเนวาห ๔- "กิลิสฺสนฺติ วต โภ สตฺตา"ติ. ๕-
    เอวํ กามาทีนเวน ตชฺเชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ ปพฺพชฺชาย ฌานาทีสุ
จ คุณํ ทีเปสิ วณฺเณสิ. กลฺลจิตฺตนฺติอาทีสุ กลฺลจิตฺตนฺติ กมฺมญฺจิตฺตํ,
เหฏฺา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริ เทสนาย
ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมนิยจิตฺตํ, กมฺมกฺขมจิตฺตนฺติ อตฺโถ.
ทิฏฺิมานาทิสงฺกิเลสวิคเมน มุทุจิตฺตํ. กามจฺฉนฺทาทิวิคเมน วินีวรณจิตฺตํ.
สมฺมาปฏิปตฺติยา อุฬารปีติปาโมชฺชโยเคน อุทคฺคจิตฺตํ. ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา
ปสนฺนจิตฺตํ. ยถา ภควา อญฺาสีติ สมฺพนฺโธ.
    อถ วา กลฺลจิตฺตนฺติ กามจฺฉนฺทวิคเมน อโรคจิตฺตํ. มุทุจิตฺตนฺติ
พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน อกถินจิตฺตํ. วินีวรณจิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน
อวิกฺขิปนโต น ปิหิตจิตฺตํ. อุทคฺคจิตฺตนฺติ ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหวเสน
อลีนจิตฺตํ. ปสนฺนจิตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยา อธิมุตฺตจิตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๕๕/๒๒๓  ๒ ก. อสฺสาทกถาย
@๓ ม.มู. ๑๒/๑๗๗,๒๓๔/๑๓๖-๗,๑๙๖ ม.ม. ๑๓/๔๒-๔๘/๒๙-๓๒
@๔ ฉ.ม. เตนาห  ๕ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕
    อถาติ ปจฺฉา. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาว อุทฺธริตฺวา คหิตา,
สยมฺภูาเณน สามํ ทิฏฺา, ๑- อญฺเสํ อสาธารณาติ อตฺโถ. กา ปน สาติ?
อริยสจฺจเทสนา. เตเนวาห "ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺ"ติ. อิทํ หิ สจฺจานํ
สรูปทสฺสนํ, ตสฺมา อิมสฺมึ าเน อริยสจฺจานิ กเถตพฺพานิ, ตานิ สพฺพาการโต
วิตฺถาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วุตฺตานีติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ๓- เวทิตพฺพานิ.
    เสยฺยถาปีติอาทินา อุปมาวเสน สุปฺปพุทฺธสฺส กิเลสปฺปหานํ อริยมคฺคุปฺปาทญฺจ
ทสฺเสติ. อปคตกาฬกนฺติ วิคตกาฬกํ. สมฺมเทวาติ สุฏฺุเยว. รชนนฺติ
นีลปีตโลหิตมญฺเชฏฺาทิรงฺคชาตํ. ปฏิคฺคเณฺหยฺยาติ คเณฺหยฺย, ปภสฺสรํ ภเวยฺย.
ตสฺมึเยว อาสเนติ ตสฺสํเยว นิสชฺชายํ. เอเตนสฺส ลหุวิปสฺสนกตา ติกฺขปญฺตา
สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺตา จ ทสฺสิตา โหนฺติ. วิรชํ วีตมลนฺติ อปายคมนียราครชาทีนํ
อภาเวน วิรชํ, อนวเสสทิฏฺิวิจิกิจฺฉามลาปคเมน วีตมลํ. ปมมคฺควชฺฌกิเลสรชาภาเวน
วา วิรชํ, ปญฺจวิธทุสฺสีลฺยมลาปคเมน วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ
โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ,
สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ หิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวาปิ ๔- กิจฺจวเสน เอว
สงฺขตธมฺเม ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ.
    ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ:- วตฺถํ วิย จิตฺตํ ทฏฺพฺพํ, วตฺถสฺส อาคนฺตุกมเลหิ
กิลิฏฺภาโว วิย จิตฺตสฺส ราคาทิมเลหิ สงฺกิลิฏฺภาโว, โธวนผลกํ  วิย
อนุปุพฺพิกถา, อุทกํ วิย สทฺธา, อุทเกน เตเมตฺวา เตเมตฺวา โคมยขาเรหิ
กาฬเก สมฺมทฺทิตฺวา วตฺถสฺส โธวนปฺปโยโค วิย สทฺธาสลิเลน เตเมตฺวา
สติสมาธิปญฺาหิ โทเส สิถิเล กตฺวา สทฺธาทิวิธินา ๕- จิตฺตสฺส โสธเน วีริยารมฺโภ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นิทฺทิฏฺา  ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๗๖ (สฺยา)  ๓ ฉ.ม. วุตฺตนเยน
@๔ ฉ.ม. กตฺวา  ๕ ก. สุตาทิวิธินา
เตน ปโยเคน วตฺถกาฬกาปคโม วิย วีริยารมฺเภน กิเลสวิกฺขมฺภนํ, รงฺคชาตํ
วิย อริยมคฺโค, เตน สุทฺธสฺส วตฺถสฺส ปภสฺสรภาโว วิย วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส
จิตฺตสฺส มคฺเคน ปริโยทาปนนฺติ.
    เอวมฺปน สุปฺปพุทฺโธ ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจตุกาโม ปริสมชฺฌํ
โอคาหิตุํ อวิสหนฺโต มหาชนสฺส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อนุคนฺตฺวา นิวตฺตกาเล
ภควติ วิหารํ คเต สยมฺปิ วิหารํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก เทวราชา
"อยํ สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺี อตฺตนา สตฺถุ สาสเน ปฏิลทฺธคุณํ ปากฏํ
กาตุกาโม"ติ ตฺวา "วีมํสิสฺสามิ นนฺ"ติ คนฺตฺวา อากาเส ิโต เอตทโวจ
"สุปฺปพุทฺธ ตฺวํ มนุสฺสทลิทฺโท มนุสฺสกปโณ มนุสฺสวราโก, อหํ เต อปริมิตํ
ธนํ ทสฺสามิ, พุทฺโธ น พุทฺโธ, ธมฺโม น ธมฺโม, สํโฆ น สํโฆ, อลํ เม
พุทฺเธน, อลํ เม ธมฺเมน, อลํ เม สํเฆนา'ติ วเทหี"ติ. อถ นํ โส อาห "โกสิ
ตฺวนฺ"ติ. อหํ สกฺโก เทวราชาติ. อนฺธพาล อหิริก, ตฺวํ มยา สทฺธึ กเถตุํ
น ยุตฺตรูโป, โย ตฺวํ เอวํ อวตฺตพฺพํ วเทสิ, อปิจ มํ ตฺวํ ทุกฺขโต ทลิทฺโท
กปโณติ กสฺมา วเทสิ, นนุ อหํ โลกนาถสฺส โอรสปุตฺโต, เนวาหํ ทุคฺคโต
น ทลิทฺโท  น กปโณ, อถ โข สุขปฺปตฺโต ปรเมน สุเขน อปาหมสฺมิ
มหทฺธโน"ติ วตฺวา อาห:-
               "สทฺธาธนํ สีลธนํ         หิริโอตฺตปฺปิยํ ธนํ
                สุตธนญฺจ จาโค จ       ปญฺา เว สตฺตมํ ธนํ.
                ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิ    อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา
               `อทลิทฺโท'ติ ตํ อาหุ      อโมฆํ ตสฺส ชีวิตนฺ"ติ ๑-
ตสฺสิมานิ เม สตฺต อริยธนานิ สนฺติ. เยสํ หิ อิมานิ ธนานิ สนฺติ, น
เตฺวว เต พุทฺเธหิ วา ปจฺเจกพุทฺเธหิ วา `ทลิทฺทา'ติ วุจฺจนฺตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๕/๔ (สฺยา)
    สกฺโก ตสฺส กถํ สุตฺวา ตํ อนฺตรามคฺเค โอหาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
สพฺพนฺตํ วจนํ ปฏิวจนญฺจ สตฺถุ อาโรเจสิ. อถ นํ ภควา อาห "น โข
สกฺก สกฺกา ตาทิสานํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สุปฺปพุทฺธํ กุฏฺึ `พุทฺโธ น
พุทฺโธ, ธมฺโม น ธมฺโม, สํโฆ น สํโฆ'ติ กถาเปตุนฺ"ติ. สุปฺปพุทฺโธปิ โข
กุฏฺี สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ
อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺี ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม"ติอาทิ. ๑-
    ตตฺถ ทิฏฺธมฺโมติ ทิฏฺโ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม.
เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ "ทิฏฺธมฺโม"ติ เอตฺถ สามญฺวจโน ๒-
ธมฺมสทฺโท. ทสฺสนํ นาม าณทสฺสนโต อญฺมฺปิ อตฺถีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ
"ปตฺตธมฺโม"ติ วุตฺตํ. ปตฺติ จ ๓- าณสมฺปตฺติโต อญฺาปิ วิชฺชตีติ ตโต
วิเสสนตฺถํ "วิทิตธมฺโม"ติ วุตฺตํ. สา ปนายํ วิทิตธมฺมตา ธมฺเมสุ
เอกเทเสนาปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ๔- ทสฺเสตุํ ปริโยคาฬฺหธมฺโม"ติ
วุตฺตํ. เตนสฺส ยถาวุตฺตํ สจฺจาภิสมฺโพธึเยว ๕- ทีเปติ. มคฺคาณํ
หิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสนปิ ปริญฺเยฺยธมฺมํ
สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติ, น ตทญฺาณํ. เตน วุตฺตํ "ทิฏฺโ
อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม"ติ. เตเนวาห "ติณฺณวิจิกิจฺโฉ"ติอาทิ.
    ตตฺถ ปฏิภยกนฺตารสทิสา ๖- โสฬสวตฺถุกา จ อฏฺวตฺถุกา จ ติณฺณา
วิจิกิจฺฉา เอเตนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. ตโต เอว ปวตฺติอาทีสุ "เอวํ นุ โข, น
นุ โข"ติ เอวํ ปวตฺติตา วิคตา สมุจฺฉินฺนา กถํกถา เอตสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทิคุเณสุ สุปติฏฺิตตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺธมฺโมติอาทิ  ๒ สี. สามญฺวจเน
@๓ ม. ปตฺตธมฺโม จ  ๔ สี.,ก. นิปฺปเทเสวเสน ตํ
@๕ ฉ.ม....โพธํเยว  ๖ สี. โจรกนฺตารสทิสา. ก. สภยกนฺตารสทิสา
เวสารชฺชํ วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโตติ เวสารชฺชปฺปตฺโต. นาสฺส ปโร
ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย. กตฺถาติ อาห
"สตฺถุสาสเน"ติ.
    อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติอาทีสุ ๑- กิญฺจาปิ อยํ อภิกฺกนฺตสทฺโท
ขยสุนฺทราภิรูปพฺภนุโมทนาทีสุ อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ, อิธ ปน อพฺภนุโมทเน
ทฏฺพฺโพ. เตเนว โส ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโต, สาธุ สาธุ ภนฺเตติ
วุตฺตํ โหติ. อภิกฺกนฺตนฺติ วา อภิกฺกนฺตํ อติอิฏฺ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ
อตฺโถ. ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน ภควโต เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน
ปสาทํ.
    อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต, ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา,
อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโต เอว
วา วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต, อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต, ตถา สทฺธาวหนโต, ๒-
ปญฺาชนนโต, สาตฺถโต. สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต, คมฺภีรตฺถโต,
กณฺณสุขโต, หทยงฺคมโต, อนตฺตุกฺกํสนโต, อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต,
ปญฺาทาตโต, อาปาถรมณียโต, วิมทฺทกฺขมโต, สุยฺยมานสุขโต, วีมํสิยมานหิตโตติ
เอวมาทินเยหิ โถเมนฺโต ปททฺวยํ อาห.
    ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ
อโธมุขฏฺปิตํ, เหฏฺามุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺย.
ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิฉาทิตํ. วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺย. มูฬฺหสฺสาติ
ทิสามูฬฺหสฺส. มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ มคฺคํ
อุปทิเสยฺย. ๓- อนฺธกาเรติ จตุรงฺคสมนฺนาคเต ตมสิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิกฺกนฺตนฺติอาทีสุ
@๒ ฉ.ม. สทฺธาวฑฺฒนโต, ป.สู. ๑/๒๕๐/๒๐๕  ๓ ม. ปฏิเวเทยฺย
    อยมฺปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ
สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺเม ปติฏฺิตํ ๑- มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺาเปนฺเตน, ยถา
ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปฏฺาย ๒-
มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย,
เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตน, ยถา
อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธกาเร นิมุคฺคสฺส เม
พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนเทสนาปชฺโชตธารเณน
ภควตา นานานเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต.
    เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา ตาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต
ปสนฺนาการํ กโรนฺโต "เอสาหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ.
ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามีติ ภควา เม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ฆาตา หิตสฺส
วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามิ ภชามิ, เอวํ วา ชานามิ
พุชฺฌามีติ. เยสํ หิ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺถติ. ธมฺมนฺติ อธิคตมคฺเค
สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ
ธมฺโม. โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค
        เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ, ๓-
           "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ
        อคฺคมกฺขายตี"ติ ๓- จ.
        น เกวลญฺจ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ, อปิจ โข อริยผเลหิ สทฺธึ
ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตเญฺหตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปติตํ  ๒ สาสนนฺตรธานา ปภุติ. วิ.อ. ๑/๑๙๔ (สฺยา) สุ.วิ. ๑/๒๕๐/๒๐๕
@๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
               "ราควิราคมเนชมโสกํ
                ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ
                มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ
                ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๑-
    เอตฺถ หิ ราควิราคนฺติ มคฺโค วุตฺโต. อเนชมโสกนฺติ ผลํ. อสงฺขตนฺติ
นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปริยตฺติธมฺโม วุตฺโต.
    ภิกฺขุสํฆนฺติ ทิฏฺิสีลสามญฺเน สํหตํ อฏฺอริยปุคฺคลสมูหํ. เอตฺตาวตา
สุปฺปพุทฺโธ ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ. อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตุ
อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ อชฺชตคฺเคติ อาทึ กตฺวา. "อชฺชทคฺเค"ติปิ
ปาโ, ตตฺถ ทกาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺเค อชฺช อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ.
ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ อนญฺสตฺถุกํ
ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ รตนตฺตยสฺส อุปาสนโต อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ
ภควา อุปธาเรตุ ชานาตูติ อตฺโถ. อิมสฺส จ สรณคมนํ อริยมคฺคาธิคเมเนว
นิปฺผนฺนํ, อชฺฌาสยมฺปน อาวิกโรนฺโต เอวมาห.
    ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวาติ ภควโต วจนํ จิตฺเตน
อภินนฺทิตฺวา ตเมว อภินนฺทิตภาวํ ปกาเสนฺโต วุตฺตนเยน วาจาย อนุโมทิตฺวา.
อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ ตํ ภควนฺตํ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา
ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สตฺถุ คุณนินฺนจิตฺโต ยาว ทสฺสนวิสยสมติกฺกมา
ภควนฺตํเยว เปกฺขมาโน ปญฺชลิโก นมสฺสมาโน ปกฺกามิ.
    ปกฺกนฺโต จ ๒- กุฏฺโรคาภิภเวน ฉินฺนหตฺถปาทงฺคุลิ อุกฺการคตฺโต สมนฺตโต
วิสฺสนฺทมานาสโว กณฺฑุปฏิปีฬิโต ๓- อสุจิ ทุคฺคนฺโธ เชคุจฺฉตโม ปรมการุญฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.วิมาน. ๒๖/๘๘๗/๙๑  ๒ ม.,ก. ปกฺกนฺตญฺจ
@๓ ม. กุณปปีฬิโต, ฉ. กณฺฑูติปติปิฬิโต
ปตฺโต "นายํ กาโย อิมสฺส อจฺจนฺตสนฺตสฺส ปณีตตมสฺส อริยธมฺมสฺส อาธาโร
ภวิตุํ ยุตฺโต"ติ อุปฺปนฺนาภิสนฺธินา วิย สคฺคสํวตฺตนิเยน ปุญฺกมฺเมน โอกาเส
กเต อปฺปายุกสํวตฺตนิเยน อุปจฺเฉทเกน ปาปกมฺเมน กตูปจิเตน โจทิยมาโน
ตรุณวจฺฉาย เธนุยา อาปติตฺวา มาริโต. ๑- เตน วุตฺตํ "อถ โข อจิรปกฺกนฺตํ
สุปฺปพุทฺธํ กุฏฺึ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี"ติ
    โส กิร อตีเต เอโก เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา อตฺตโน สหาเยหิ ตีหิ
เสฏฺิปุตฺเตหิ สทฺธึ กีฬนฺโต เอกํ นครโสภินึ อุยฺยานํ เนตฺวา ทิวสํ สมฺปตฺตึ
อนุภวิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย สหาเย เอตทโวจ "อิมิสฺสา หตฺเถ กหาปณสหสฺสํ
พหุกญฺจ สุวณฺณํ มหคฺฆานิ จ ปสาธนานิ สํวิชฺชนฺติ, อิมสฺมึ วเน อญฺโ
โกจิ นตฺถิ, รตฺติ จ ชาตา, หนฺท มยํ อิมํ มาเรตฺวา สพฺพํ ธนํ คเหตฺวา
คจฺฉามา"ติ. เต จตฺตาโรปิ ชนา เอกชฺฌาสยา หุตฺวา ตํ มาเรตุํ อุปสงฺกมึสุ. ๒-
สา เตหิ มาริยมานา "อิเม นิลฺลชฺชา นิกฺกรุณา มยา สทฺธึ กิเลสสนฺถวํ
กตฺวา นิรปราธํ มํ เกวลํ ธนโลเภน มาเรนฺติ, เอกวารํ ตาว มํ อิเม มาเรนฺตุ,
อหมฺปน ยกฺขินี หุตฺวา อเนกวารํ อิเม มาเรตุํ สมตฺถา ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ
กตฺวา กาลมกาสิ. เตสุ กิร เอโก ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต อโหสิ, เอโก พาหิโย
ทารุจีริโย, เอโก ตมฺพทาิโก โจรฆาตโก, เอโก สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺี, อิติ อิเมสํ
จตุนฺนํ ชนานํ อเนกสเต อตฺตภาเว สา ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตา คาวี หุตฺวา
ชีวิตา โวโรเปสิ. เต ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตตฺถ ตตฺถ อนฺตรา มรณํ
ปาปุณึสุ. เอวํ สุปฺปพุทฺธสฺส กุฏฺิสฺส สหสา มรณํ ชาตํ. เตน วุตฺตํ "อถ โข
อจิรปกฺกนฺตํ ฯเปฯ โวโรเปสี"ติ.
    อถ สมฺพหุลา ภิกฺขู ตสฺส กาลกิริยํ ภควโต อาโรเจตฺวา อภิสมฺปรายํ
ปุจฺฉึสุ. ภควา พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู"ติอาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อธิปาเตตฺวา มาเรสิ  ๒ ฉ.ม. อุปกฺกมึสุ
    ตตฺถ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยาติ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโสติ
อิเมสํ ติณฺณํ ภวพนฺธนานํ สมุจฺเฉทวเสน ปหานา. โสตาปนฺโนติ
โสตสงฺขาตํ อริยมคฺคํ อาทิโต ปนฺโน. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "โสโต โสโตติ อิทํ อาวุโส สาริปุตฺต วุจฺจติ, กตโม นุ
        โข อาวุโส โสโตติ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติอาทิ. ๑-
อวินิปาตธมฺโมติ วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม,
จตูสุ อปาเยสุ อุปฺปชฺชนวเสน อปตนสภาโวติ อตฺโถ. นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน
สมฺมตฺตนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ
ปรํ อยนํ อสฺส คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพนฺติ สมฺโพธิปรายโณ. เอเตน
"ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย"ติ ปุจฺฉาย ภทฺทิกา เอว สุปฺปพุทฺธสฺส คติ,
น ปาปิกาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. น ปน เตน สมฺปตฺตา คตีติ, ๒- ตมฺปน
ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ปกาเสตุกาโม ธมฺมราชา เอตฺตกเมว อภาสิ. ปสฺสติ หิ ภควา
"มยา เอตฺตเก กถิเต อิมิสฺสํ ปริสติ อนุสนฺธิกุสโล เอโก ภิกฺขุ สุปฺปพุทฺธสฺส
กุฏฺิภาวทาลิทฺทิยกปณภาวานํ การณํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถาหํ ตสฺส ตํ การณํ เตน
ปุจฺฉานุสนฺธินา ปกาเสตฺวา เทสนํ นิฏฺเปสฺสามี"ติ. เตเนวาห "เอวํ วุตฺเต
อญฺตโร ภิกฺขู"ติอาทิ. ตตฺถ เหตูติ อสาธารณการณํ, สาธารณการณํ ปน
ปจฺจโยติ, อยเมเตสํ วิเสโส. เยนาติ เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน จ.
   ภูตปุพฺพนฺติ ชาตปุพฺพํ. อตีเต กาเล นิพฺพตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ "สุปฺปพุทฺโธ"ติอาทิ
วุตฺตํ. กทา ปน ภูตนฺติ? อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน ตถาคเต พาราณสีสามนฺตา
เอกสฺมึ คาเม เอกา กุลธีตา เขตฺตํ รกฺขติ. สา เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๐๑/๓๐๐  ๒ ฉ.ม. คติ
ปสนฺนจิตฺตา ตสฺส ปญฺจหิ ลาชาสเตหิ สทฺธึ เอกํ ปทุมปุปฺผํ ทตฺวา ปญฺจ
ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิ. ตสฺมึเยว จ ๑- ขเณ ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา ปจฺเจกพุทฺธสฺส
มธุรมํสํ ทตฺวา "เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยาม, ตุเมฺหหิ ปตฺตวิเสสํ ลเภยฺยามา"ติ
จ ปตฺถยึสุ. สา ยาวตายุกํ ตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. ตโต จุตา เอกสฺมึ
ชาตสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติ. ตเมโก ตาปโส ทิสฺวา ปฏิชคฺคิ. ตสฺสา
วิจรนฺติยา ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธาเร ภูมิโต ปทุมานิ อุฏฺหนฺติ. เอโก วนจรโก
ทิสฺวา พาราณสิรญฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตสฺสา
กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺาสิ. ๒- มหาปทุมกุมาโร ตสฺสา กุจฺฉิยํ วสิ, เสสา คพฺภมลํ
นิสฺสาย นิพฺพตฺตา, เต วยปฺปตฺตา อุยฺยาเน ปทุมสเร กีฬนฺตา เอเกกสฺมึ ปทุเม
นิสีทิตฺวา ปริปกฺกาณา สงฺขาเรสุ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณึสุ.
เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสิ:-
               "สโรรุหํ ปทุมปลาสปตฺรชํ
                สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุกิณฺณํ
                อนิจฺจตาย ปสฺส ตํ วิทิตฺวา ๓-
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
    เอวํ ปจฺเจกโพธึ อภิสมฺพุทฺเธสุ เตสุ ปญฺจสุ ปจฺเจกพุทฺธสเตสุ อพฺภนฺตโร
ตครสิขี นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ คนฺธมาทนปพฺพเต นนฺทมูลกปพฺภาเร สตฺตาหํ
นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต อากาเสน
อาคนฺตฺวา อิสิคิลิปพฺพเต โอตริตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย
ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตสฺมิญฺจ สมเย ราชคเห เอโก เสฏฺิปุตฺโต มหตา
ปริวาเรน อุยฺยานกีฬนตฺถํ นครโต นิกฺขมนฺโต ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา
"กฺวายํ ภณฺฑุกาสาววสโน, กุฏฺี ภวิสฺสติ, ตถา หิ กุฏฺิจีวเรน สรีรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. สณฺาสิ  ๓ สี., ฉ.ม. อนิจฺจตํ ขยวยตํ
@วิทิตฺวา
ปารุปิตฺวา คจฺฉตี"ติ นิฏฺุภิตฺวา อปสพฺยํ กตฺวา ปกฺกามิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
"สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺี อิมสฺมึเยว ราชคเห ฯเปฯ ปกฺกามี"ติ.
    ตตฺถ กฺวายนฺติ โก อยํ ขุํสนวเสน วทติ. "โกวายนฺ"ติปิ ปาฬิ. กุฏฺีติ
อกุฏฺึเยว ตํ เสฏฺึ ๑- กุฏฺโรคํ อกฺโกสวตฺถุํ ปาเปนฺโต วทติ. กุฏฺิจีวเรนาติ
กุฏฺีนํ จีวเรน. เยภุยฺเยน หิ กุฏฺิโน ฑํสมกสสรีสปปฏิพาหนตฺถํ
โรคปฏิจฺฉาทนตฺถญฺจ ยํ วา ตํ วา ปิโลติกขณฺฑํ คเหตฺวา ปารุปติ, เอวมยมฺปีติ
ทสฺเสติ. ปํสุกูลจีวรธรตฺตา วา อคฺคฬานํ อเนกวณฺณภาเวน กุฏฺิสรีรสทิโสติ
หีเฬนฺโต "กุฏฺิจีวเรนา"ติ อาห. นิฏฺุภิตฺวาติ เขฬํ ปาเตตฺวา. อปพฺยามโต ๒-
กริตฺวาติ ปณฺฑิตา ตาทิสํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กโรนฺติ,
อยมฺปน อวิญฺุตาย ปริภเวน ตํ อปฺสพฺยํ กตฺวา อตฺตโน อปสพฺยปกฺเข กตฺวา ๓- คโต.
"อปวามโตติปิ ๔- ปาโ. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตครสิขิมฺหิ ปจฺเจกพุทฺเธ "กฺวายํ
กุฏฺี"ติ หีเฬตฺวา นิฏฺุภนอปสพฺยกรณวเสน ปวตฺตปาปกมฺมสฺส. นิรเย ปจิตฺถาติ
นิรเย นิรยคฺคินา ฑยฺหิตฺถ. "ปจิตฺวา นิรยคฺคินา"ติปิ ปนฺติ. ตสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากาวเสเสนาติ เยน กมฺเมน โส นิรเย ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, น ตํ กมฺมํ
มนุสฺสโลเก วิปากํ เทติ. ยา ปนสฺส นานากฺขณิกา เวทนา ตทา ปจฺเจกพุทฺเธ
วิปฺปฏิปชฺชนวเสน ปวตฺตา อปราปริยเวทนียภูตา, สา อปราปริยเวทนีเยเนว
ปุญฺกมฺเมน มนุสฺเสสุ ติเหตุกปฏิสนฺธิยา ทินฺนาย ปวตฺติยํ กุฏฺิภาวํ ทาลิทฺทิยํ
ปรมการุญฺตํ อาปาเทสิ. ตํ สนฺธาย กมฺมสภาคตาวเสน "ตสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากาวเสเสนา"ติ วุตฺตํ. สทิเสปิ หิ โลเก ตพฺโพหาโร ทิฏฺโ ยถา ตํ "โส เอว
ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มเหสึ  ๒ ฉ.ม. อปสพฺยโต
@๓ ฉ.ม. อปสพฺยํ อปทกฺขิณํ กตฺวา  ๔ ฉ.ม. อปสพฺยามโตติปิ
@๕ สี.สา เอว ติตฺติริยาติ เวทสาขา ชาตาติ
    เอตฺตาวตา "โก นุ โข ภนฺเต เหตู"ติ เตน ภิกฺขุนา ปุฏฺปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา
อิทานิ โย "ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย"ติ ปุพฺเพ ภิกฺขูหิ ปุฏฺปโญฺห,
ตํ วิสฺสชฺเชตุํ "โส ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยนฺติอาทิ ๑- วุตฺตํ. ตตฺถ
ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ภควตา เทสิตํ อกฺขาตํ ปกาสิตนฺติ ตถาคตปฺปเวทิตํ.
อาคมฺมาติ อธิคนฺตฺวา, นิสฺสาย ตฺวา วา. "ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย"ติปิ
ปาโ. สทฺธํ สมาทิยีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม,
สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสํโฆติ รตนตฺตยสนฺนิสฺสยํ ปุพฺพภาคสทฺธญฺเจว
โลกุตฺตรสทฺธญฺจาติ ทุวิธมฺปิ สทฺธํ สมฺมา อาทิยิ. ยถา น ปุน อาทาตพฺพา
โหติ, เอวํ ยาว ภวกฺขยา คณฺหิ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อุปฺปาเทสีติ อตฺโถ.
สีลํ สมาธิยีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สีลนฺติ ปุพฺพภาคสีเลน สทฺธึ มคฺคสีลํ
ผลสีลญฺจ. สุตนฺติ  ปริยตฺติพาหุสจฺจํ ปฏิเวธพาหุสจฺจญฺจาติ ทุวิธมฺปิ สุตํ.
ปริยตฺติธมฺมาปิ หิ เตน ธมฺมสฺสวนกาเล สจฺจปฺปฏิเวธาย สาวเกหิ ยถาลทฺธปฺปการํ
สุตา ธาตา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฏิวิทฺธา จ โหนฺติ. จาคนฺติ
ปมมคฺควชฺฌกิเลสาภิสงฺขารานํ โวสฺสคฺคสงฺขาตํ จาคํ, เยน อริยสาวกา
เทยฺยธมฺเมสุ มุตฺตจาคา จ โหนฺติ ปยตปาณี โวสฺสคฺครตา. ปญฺนฺติ สทฺธึ
วิปสฺสนาปญฺาย มคฺคปญฺญฺเจว ผลปญฺญฺจ.
    กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ
อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหณา. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา.
ปรมฺมรณาติ จุติจิตฺตโต อุทฺธํ. สุคตึ สคฺคํ โลกนฺติ ปทตฺตเยนาปิ เทวโลกเมว
วทติ. โส หิ สมฺปตฺตีหิ ๒- โสภนตฺตา สุนฺทรา คตีติ สุคติ, รูปาทีหิ วิสเยหิ
สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สพฺพกาลํ สุขเมเวตฺถ โลกิยติ, ลุชฺชตีติ วา โลโกติ
วุจฺจติ. อุปปนฺโนติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปคโต. สหพฺยตนฺติ สหภาวํ. วจนตฺโถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ  ๒ สมฺปตฺตีนํ
ปน สห พฺยติ ปวตฺตติ วสตีติ วา สหโพฺย, สหฏฺายี สหวาสี วา ตสฺส
ภาโว สหพฺยตา. อติโรจตีติ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา วา โรจติ วิโรจติ. วณฺเณนาติ
รูปสมฺปตฺติยา. ยสสาติ ปริวาเรน. โส หิ อสุจิมกฺขิกํ ชชฺชรํ มตฺติกภาชนํ
ฉฑฺเฑตฺวา อเนกรตนวิจิตฺตํ ปภสฺสรรํสิชาลวินทฺธํ สุทฺธชมฺพุนทภาชนํ คณฺหนฺโต
วิย วุตฺตปฺปการํ กเฬวรํ อิธ นิกฺขิปิตฺวา เอกจิตฺตกฺขเณน ยถาวุตฺตํ ทิพฺพตฺตภาวํ
มหตา ปริวาเรน สทฺธึ ปฏิลภีติ.
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ ปาปานํ อปริวชฺชนํ อาทีนวํ, ปริวชฺชเน จ
อานิสํสํ สพฺพาการโต วิทิตวา ตทตฺถวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ.
    ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา จกฺขุมา ปุริโส ปรกฺกเม กายิกวีริเย
วิชฺชมาเน สรีเร วหนฺเต วิสมานิ ปปาตาทีนิ านานิ จณฺฑภาเวน วา
วิสมานิ หตฺถิอสฺสอหิกุกฺกุรโครูปาทีนิ ปริวชฺชเย, เอวํ ชีวโลกสฺมึ อิมสฺมึ
สตฺตโลเก ปณฺฑิโต สปฺปญฺโ ปุริโส ตาย สปฺปญฺตาย อตฺตโน หิตํ
ชานนฺโต ปาปานิ ลามกานิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชยฺย. เอวํ หิ ยถายํ สุปฺปพุทฺโธ
ตครสิขิมฺหิ ปจฺเจกพุทฺเธ ปาปํ อปริวชฺเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชิ,
เอวํ น อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยถา สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺี มม ธมฺมเทสนํ
อาคมฺม อิทานิ สํเวคปฺปตฺโต ปาปานิ ปริวชฺเชนโต อุฬารํ วิเสสํ อธิคญฺฉิ,
เอวํ อญฺโปิ อุฬารํ วิเสสาธิคมํ อิจฺฉนฺโต ปาปานิ ปริวชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย.
                       ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๙๘-๓๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=6670&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=6670&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=112
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2900
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2981
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2981
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25