ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                        ๕. อุโปสถสุตฺตวณฺณนา
    [๔๕] ปญฺจเม ตทหูติ ตสฺมึ อหนิ ตสฺมึ ทิวเส. อุโปสเถติ เอตฺถ
อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺตีติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา
หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. อยํ หิ อุโปสถสทฺโท "อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ
อุปวสามี"ติอาทีสุ ๒- สีเล อาคโต. "อุโปสโถ วา ปวารณา วา"ติอาทีสุ ๓-
ปาติโมกฺขุทฺเทสาทิวินยกมฺเม. "โคปาลกูโปสโถ นิคณฺูโปสโถ"ติอาทีสุ ๔-
อุปวาเส. "อุโปสโถ นาม นาคราชา"ติอาทีสุ ๕- ปญฺตฺติยํ. "อชฺชุโปสโถ
ปณฺณรโส"ติอาทีสุ ๖- ทิวเส. อิธาปิ ทิวเสเยว ทฏฺพฺโพ, ตสฺมา "ตทหุโปสเถ"ติ
ตสฺมึ อุโปสถทิวสภูเต อหนีติ อตฺโถ. นิสินฺโน โหตีติ มหาภิกฺขุสํฆปริวุโต
โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ นิสินฺโน โหติ. นิสชฺช ปน ภิกฺขูนํ จิตฺตานิ
โอโลเกนฺโต เอกํ ทุสฺสีลปุคฺคลํ ทิสฺวา "สจาหํ อิมสฺมึ ปุคฺคเล อิธ นิสินฺเนเยว
ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ, สตฺตธาสฺส มุทฺธา ผลิสฺสตี"ติ ตสฺมึ อนุกมฺปาย
ตุณฺหีเยว อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๑๒๗/๓๙
@ องฺ. ติก. ๒๐/๗๑/๒๐๗, องฺ. ทสก. ๒๔/๔๖/๖๖
@ วิ. มหา. ๔/๑๕๕/๑๖๓   องฺ. ติก. ๒๐/๗๑/๒๐๐
@ ที. มหา. ๑๐/๒๔๖/๑๕๑   วิ. มหา. ๔/๑๖๘/๑๗๕
    เอตฺถ จ อุทฺธสฺตํ อรุณนฺติ อรุณุคฺคมนํ วตฺวา "อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา
ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขนฺ"ติ เถโร ภควนฺตํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ ยาจิ. ตสฺมึ กาเล
"น ภิกฺขเว อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ"ติ ๑- สิกฺขาปทสฺส อปญฺตฺตตฺตา.
อปริสุทฺธา อานนฺท ปริสาติ ติกฺขตฺตุํ เถเรน ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส ยาจิตตฺตา
อนุทฺเทสฺส การณํ กเถนฺโต "อสุกปุคฺคโล อปริสุทฺโธ"ติ อวตฺวา "อปริสุทฺธา
อานนฺท ปริสา"ติ อาห. กสฺมา ปน ภควา ติยามรตฺตึ ตถา วีตินาเมสิ ตโต
ปฏฺาย โอวาทปาติโมกฺขํ อนุทฺทิสิตุกาโม ตสฺส วตฺถุํ ปากฏํ กาตุํ.
    อทฺทสาติ กถํ อทฺทส. อตฺตโน เจโตปริยาเณน ตสฺสํ ปริสติ ภิกฺขูนํ
จิตฺตานิ ปริชานนฺโต ตสฺส โมฆปุริสสฺส ทุสฺสีลฺยจิตฺตํ ปสฺสิ. ยสฺมา ปน
จิตฺเต ทิฏฺเ ตํสมงฺคีปุคฺคโล ทิฏฺโ นาม โหติ, ตสฺมา "อทฺทสา โข อายสฺมา
มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ ปคฺคลํ ทุสฺสีลนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ยเถว หิ อนาคเต สตฺตสุ
ทิวเสสุ ปวตฺตมานํ ปเรสํ จิตฺตํ เจโตปริยาณลาภี ปชานาติ, เอวํ อตีเตปีติ.
ทุสฺสีลนฺติ นิสฺสีลํ, สีลวิรหิตนฺติ อตฺโถ. ปาปธมฺมนฺติ ทุสฺสีลตฺตา เอว
หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาวํ. อสุจินฺติ อปริสุทฺเธหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา
น สุจึ. สงฺกสฺสรสมาจารนฺติ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา "อิทํ อิมินา กตํ
ภวิสฺสตี"ติ เอวํ ปเรสํ อาสงฺกนียตาย สงฺกาย สริตพฺพสมาจารํ, อถ วา เกนจิ
กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา "กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา
มนฺเตนฺตี"ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพมาจารํ.
    ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพสฺส กรณโต ปฏิจฺฉนฺนํ กมฺมนฺตํ เอตสฺสาติ
ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตํ. ๒- กุจฺฉิตสมณเวสธาริตาย น สมณนฺติ อสฺสมณํ.
สลากคฺคหณาทีสุ "กิตฺตกา สมณา"ติ จ คณนายํ "อหมฺปิ สมโณมฺหี"ติ มิจฺฉาปฏิญฺาย
@เชิงอรรถ:  วิ. มหา. ๔/๑๘๓/๒๐๑   สี.,ม. ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต ตํ
สมณปฏิญฺ. อเสฏฺจาริตาย อพฺรหฺมจารึ. อญฺเ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต
สุปตฺตธเร คามนิคมาทีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา อพฺรหฺมจารี
สมาโน สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ปฏิปชฺชนฺโต อุโปสถาทีสุ จ สนฺทิสฺสนฺโต
"อหมฺปิ พฺรหฺมจารี"ติ ปฏิญฺ เทนฺโต วิย โหตีติ พฺรหฺมจาริปฏิญฺ.
ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺตฺตา อนฺโตปูตึ. ฉหิ ทฺวาเรหิ
ราคาทิกิเลสาวสฺสเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุตํ. สญฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ
ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาตํ. มชฺเฌ ภิกฺขุสํฆสฺส นิสินฺนนฺติ สํฆปริยาปนฺโน
วิย ภิกฺขุสํฆสฺส อนฺโต นิสินฺนํ. ทิฏฺโสีติ อยํ ปน น ปกตตฺโตติ ภควตา
ทิฏฺโ อสิ. ยสฺมา จ เอวํ ทิฏฺโ, ตสฺมา นตฺถิ เต ตว ภิกฺขูหิ สทฺธึ
เอกกมฺมาทิสํวาโส. ยสฺมา ปน โส สํวาโส ตว นตฺถิ. ตสฺมา อุฏฺเหิ อาวุโสติ
เอวเมตฺถ ปทโยชนา เวทิตพฺพา.
    ตติยมฺปิ โข โส ปุคฺคโล ตุณฺหี อโหสีติ อเนกวารํ วตฺวาปิ "เถโร
สยเมว นิพฺพินฺโน โอรมิสฺสตี"ติ วา, "อิทานิ อิเมสํ ปฏิปตฺตึ ชานิสฺสามี"ติ
วา อธิปฺปาเยน ตุณฺหี อโหสิ. พาหายํ คเหตฺวาติ ภควตา มยา จ ยาถาวโต
ทิฏฺโ, ยาวตติยํ อุฏฺเหีติ วุตฺโต น อุฏฺาติ, "อิทานิสฺส นิกฺกฑฺฒนกาโล
มา สํฆสฺส อุโปสถนฺตราโย อโหสี"ติ ตํ พาหายํ อคฺคเหสิ, ตถา คเหตฺวา.
พหิทฺวารโกฏฺกา นิกฺขาเมตฺวาติ ทฺวารโกฏฺกา ทฺวารสาลโต ๑- พหิ นิกฺขาเมตฺวา.
พหีติ ปน นิกฺขามิตฏฺานทสฺสนํ, อถ วา. พหิทฺวารโกฏฺกาติ พหิทฺวารโกฏฺกโตปิ
นิกฺขาเมตฺวา, น อนฺโตทฺวารโกฏฺกโต, เอวํ อุภยถาปิ วิหารโต
พหิ กตฺวาติ อตฺโถ. สูจิฆฏิกํ ทตฺวาติ อคฺคฬสูจิญฺจ อุปริฆฏิกญฺจ อาทหิตฺวา,
สุฏฺุตรํ กวาฏํ ถเกตฺวาติ อตฺโถ. ยาว พาหาคหณาปิ นามาติ อิมินา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทฺวารโกฏฺกสาลโต
"อปริสุทฺธา อานนฺท ปริสา"ติ วจนํ สุตฺวา เอว หิ เตน ปกฺกมิตพฺพํ สิยา,
เอวํ อปกฺกมิตฺวา ยาว พาหาคหณาปิ นาม โส โมฆปุริโส อาคเมสฺสตีติ
อจฺฉริยมิทนฺติ ทสฺเสติ. อิทมฺปิ ครหณจฺฉริยเมวาติ เวทิตพฺพํ.
    อถ ภควา จินฺเตสิ "อิทานิ ภิกฺขุสํเฆ อพฺพุโท ชาโต, อปริสุทฺธา
ปุคฺคลา อุโปสถํ อาคจฺฉนฺติ, น จ ตถาคตา อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กโรนฺติ,
ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อนุทฺทิสนฺเต จ ภิกฺขุสํฆสฺส อุโปสโถ ปจฺฉิชฺชติ,
ยนฺนูนาหํ อิโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํเยว ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชาเนยฺยนฺ"ติ. เอวมฺปน
จินฺเตตฺวา ภิกฺขูนํเยว ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข ภควา
ฯเปฯ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาถา"ติ.
    ตตฺถ น ทานาหนฺติ อิทานิ อหํ อุโปสถํ  น กริสฺสามิ, ปาติโมกฺขํ น
อุทฺทิสิสฺสามีติ ปจฺเจกํ นกาเรน สมฺพนฺโธ. ทุวิธํ หิ ปาติโมกฺขํ อาณาปาติโมกฺขํ
โอวาทปาติโมกฺขนฺติ. เตสุ "สุณาตุ เม ภนฺเต"ติอาทิกํ ๑- อาณาปาติโมกฺขํ, ตํ
สาวกาว อุทฺทิสนฺติ, น พุทฺธา, ยํ อนฺวฑฺฒมาสํ อุทฺทิสิยติ. "ขนฺตี ปรมํ
ฯเปฯ สพฺพปาปสฺส อกรณํ ฯเปฯ อนูปวาโท อนูปฆาโต ฯเปฯ เอตํ
พุทฺธาน สาสนนฺ"ติ ๒- อิมา ปน ติสฺโส คาถา โอวาทปาติโมกฺขํ นาม, ตํ
พุทฺธาว อุทฺทิสนฺติ, น สาวกา, ฉนฺนมฺปิ วสฺสานํ อจฺจเยน อุทฺทิสฺสนฺติ.
ทีฆายุกพุทฺธานํ หิ ธรมานกาเล อยเมว ปาติโมกฺขุทฺเทโส, อปฺปายุกพุทฺธานมฺปน
ปมโพธิยํเยว. ตโต ปรํ อิตโร, ตญฺจ โข ภิกฺขูเยว อุทฺทิสนฺติ, น พุทฺธา,
ตสฺมา อมฺหากมฺปิ ภควา วีสติวสฺสมตฺตํ โอวาทปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตฺวา อิมํ
อนฺตรายํ ทิสฺวา ตโต ปรํ น อุทฺทิสิ. อฏฺานนฺติ อการณํ. อนวกาโสติ ตสฺเสว
เววจนํ. การณํ หิ ยถา ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านนฺติ
วุจฺจติ, เอวํ อนวกาโสติปิ วุจฺจตีติ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยน
โยเชตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  วิ มหา. ๔/๑๓๔/๑๔๗   ที.มหา. ๑๐/๙๐/๔๓, ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๔/๕/๕๐
    อฏฺิเม ภิกฺขเว มหาสมุทฺเทติ โส อนุสนฺธิ? ยฺวายํ อปริสทฺธาย
ปริสาย ปาติโมกฺขสฺส อนุทฺเทโส วุตฺโต, โส อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อจฺฉริโย
อพฺภุตธมฺโมติ ตํ อปเรหิ สตฺตหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สทฺธึ วิภชิตฺวา
ทสฺเสตุกาโม ปมํ ตาว เตสํ อุปมาภาเวน มหาสมุทฺเท อฏฺ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเม
ทสฺเสนฺโต สตฺถา "อฏฺิเม ภิกฺขเว มหาสมุทฺเท"ติอาทิมาห.
    ปกติเทวา วิย น สุรนฺติ น อิสนฺติ น วิโรจนฺตีติ อสุรา. สุรา นาม
เทวา, เตสํ ปฏิปกฺขาติ วา อสุรา, เวปจิตฺติปหาราทาทโย. เตสํ ภวนํ สิเนรุสฺส
เหฏฺาภาเค, เต ตตฺถ ปวิสนฺตา นิกฺขมนฺตา สิเนรุปาเท มณฺฑปาทึ นิมฺมินิตฺวา
กีฬนฺตาว อภิรมนฺติ. ตตฺถ เตสํ อภิรติยา อิเม คุเณ ทิสฺวาติ อาห "เย ทิสฺวา
ทิสฺวา อสุรา มหาสมุทฺเท อภิรมนฺตี"ติ. ตตฺถ อภิรมนฺตีติ รตึ วินฺทนฺติ,
อนุกฺกณฺมานา วสนตีติ อตฺโถ.
    อนุปุพฺพนินฺโนติอาทีนิ สพฺพานิ ปทานิ อนุปฏิปาฏิยา นินฺนภาวสฺเสว
เววจนานิ. นายตเกเนว ปปาตโตติ น ฉินฺนตโฏ มหาโสพฺโภ วิย อาทิโต
เอว ปปาโต. โส หิ ตีรเทสโต ปฏฺาย เอกงฺคุลทฺวงฺคุล-
วิทตฺถิรตนยฏฺิอุสภอฑฺฒคาวุตโยชนาทิวเสน คมฺภีโร หุตฺวา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต
สิเนรุปาทมูเล จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร หุตฺวา ิโตติ ทสฺเสติ.
    ิตธมฺโมติ ิตสภาโว อวฏฺิตสภาโว. น มเตน กุณเปน สํวสตีติ เยน
เกนจิ หตฺถิอสฺสาทีนํ กเฬวเรน สทฺธึ น สํวสติ. ตีรํ วาเหตีติ ตีรํ อปเนติ.
ถลํ อุสฺสาเรตีติ หตฺเถน คเหตฺวา วิย วีจิปฺปกาเรเนว ถเล ขิปติ. คงฺคา ยมุนาติ
อโนตตฺตทหสฺส ทกฺขิณมุขโต นิกฺขนฺตนที ปญฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตฏฺาเน
คงฺคาติอาทินา ปญฺจธา สงฺขํ คตา.
    ตตฺรายํ อิมาสํ นทีนํ อาทิโต ปฏฺาย อุปฺปตฺติกถา:- อยํ หิ ชมฺพุทีโป
ทสสหสฺสโยชนปริมาโณ, ตตฺถ จตุสหสฺสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส อุทเกน
อชฺโฌตฺถโฏ สมุทฺโทติ สงฺขํ คโต, ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ มนุสฺสา วสนฺติ,
ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ หิมวา ปติฏฺิโต อุพฺเพเธน ปญฺจโยชนสติโก
จตุราสีติกูฏสหสฺสปฏิมณฺฑิโต สมนฺตโต สนฺทมานปญฺจสตนทีวิจิตฺโต, ยตฺถ อายาเมน
วิตฺถาเรน คมฺภีรตาย จ ปณฺณาสโยชนปฺปมาโณ ทิยฑฺฒโยชนสตปริมณฺฑโล
อโนตตฺตทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห มนฺทากินิทโห
สีหปปาตทโหติ สตฺต มหาสรา ปติฏฺิตา.
    เตสุ อโนตตฺตทโห สุทสฺสนกูฏํ จิตฺตกูฏํ กาฬกูฏํ คนฺธมาทนกูฏํ
เกลาสกูฏนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปพฺพตกูเฏหิ ปริกฺขิตฺโต. ตตฺถ สุทสฺสนกูฏํ โสวณฺณมยํ
ติโยชนสตุพฺเพธํ อนฺโตวงฺกํ กากมุขสณฺานํ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตํ,
จิตฺตกูฏํ สตฺตรตนมยํ. กาฬกูฏํ อญฺชนมยํ. คนฺธมาทนกูฏํ มสารคลฺลมยํ
อพฺภนฺตเร มุคฺควณฺณํ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ เผคฺคุคนฺโธ ตจคนฺโธ ปปฏิกาคนฺโธ
ขนฺธคนฺโธ รสคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ ปตฺตคนฺโธติ อิเมหิ ทสหิ คนฺเธหิ
อุสฺสนฺนํ นานปฺปการโอสธสญฺฉนฺนํ, กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส อาทิตฺตํ วิย องฺคารํ
ปชฺชลนฺตํ ติฏฺติ. เกลาสกูฏํ รชตมยํ. สพฺพานิ เจตานิ สุทสฺสเนน
สมานุพฺเพธสณฺานานิ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตานิ. ตตฺถ เทวานุภาเวน
นาคานุภาเวน จ เทโว วสฺสติ, นทิโย จ สนฺทนฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ อุทกํ อโนตตฺตเมว
ปวิสติ, จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน
ตตฺถ โอภาสํ กโรนฺติ, อุชุกํ คจฺฉนฺตา น กโรนฺติ, เตเนวสฺส "อโนตตฺตนฺ"ติ
สงฺขา อุทปาทิ.
    ตตฺถ มโนหรสิลาตลานิ ๑- นิมฺมจฺฉกจฺฉปานิ นิมฺมลผลิกสทิสานิ ๒-
นิมฺมลูทกานิ ตทุปโภคสตฺตานํ กมฺมนิพฺพตฺตาเนว นฺหานติฏฺานิ จ โหนฺติ, ยตฺถ
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ. รตนมยมนุญฺโสปานสิลาตลานิ, ม. มโนสิลาตลานิ   ฉ.ม. ผลิกสทิสานิ
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา อิทฺธิมนฺโต สาวกา อิสโย จ นฺหานาทีนิ กโรนฺติ, เทวยกฺขาทโย
จ อุทกกีฬํ กีฬนฺติ.
    ตสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สีหมุขํ หตฺถิมุขํ อสฺสมุขํ อุสภมุขนฺติ จตฺตาริ
อุทกนิกฺขมนมุขานิ โหนฺติ, เยหิ จตสฺโส นทิโย สนฺทนฺติ. สีหมุเขน
นิกฺขนฺตนทีตีเร เกสรสีหา พหุตรา โหนฺติ, ตถา หตฺถิมุขาทีหิ หตฺถิอสฺสอุสภา
ปุรตฺถิมทิสโต นิกฺขนฺตนที อโนตตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิตรา ติสฺโส นทิโย
อนุปคมฺม ปาจีนหิมวนฺเตเนว อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสติ. ปจฺฉิมทิสโต
อุตฺตรทิสโต จ นิกฺขนฺตนทิโยปิ ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา ปจฺฉิมุตฺตรหิมวนฺเตเนว
อุตฺตรหิมวนฺเตเนว จ อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ.
    ทกฺขิณทิสโต นิกฺขนฺตนที ปน ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิเณน ๑-
อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเเนว สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา ปพฺพตํ ปหริตฺวา อุฏฺาย
ปริกฺเขเปน ติคาวุตปฺปมาณอุทกธารา หุตฺวา อากาเสน สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา
ติยคฺคเล นาม ปาสาเณ ปติตา, ปาสาโณ อุทกธาราเวเคน ภินฺโน. ตตฺถ
ปญฺาสโยชนปฺปมาณา ติยคฺคลา นาม  โปกฺขรณี ชาตา, โปกฺขรณิยา กูลํ
ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา ตโต ฆนปวึ ภินฺทิตฺวา
อุมฺมงฺเคน สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา วิญฺฌํ ๒- นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา
หตฺถตเล ปญฺจงฺคุลิสทิสา ปญฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.
    สา ติกฺขตฺตุํ อโนตตฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตคตฏฺาเน "อาวฏฺฏคงฺคา"ติ
วุจฺจติ, อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเน สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน "กณฺหคงฺคา"ติ, อากาเสน
สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน "อากาสคงฺคา"ติ, ติยคฺคลปาสาเณ ปญฺาสโยชโนกาเส
ิตา "ติยคฺคลโปกฺขรณี"ติ กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺิโยชนานิ
@เชิงอรรถ:  อุตฺตเรน, ป.สู. ๓/๑๙/๒๗๕   ก.วิชฺฌํ
คตฏฺาเน "พหลคงฺคา"ติ อุมงฺเคน สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน "อุมงฺคคงฺคา"ติ
วุจฺจติ, วิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา ปญฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตฏฺาเน
จ คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปญฺจธา สงฺขํ คตา. เอวเมตา ปญฺจ
มหานทิโย หิมวนฺตโต ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา.
    ตตฺถ นที นินฺนคาติอาทิกํ โคตฺตํ, คงฺคา ยมุนาติอาทิกํ นามํ. สวนฺติโยติ
ยา กาจิ สวมานา สนฺทมานา คจฺฉนฺติโย มหานทิโย วา กุนฺนทิโย วา.
อปฺเปนฺตีติ อลฺลียนฺติ โอสรนฺติ. ธาราติ วุฏฺิธารา. ปูรตฺตนฺติ ปุณฺณภาโว.
มหาสมุทฺทสฺส หิ อยํ ธมฺมตา:- "อิมสฺมึ กาเล เทโว มนฺโท ชาโต,
ชาลกฺขิปาทีนิ อาทาย มจฺฉกจฺฉเป คณฺหิสฺสามา"ติ วา "อิมสฺมึ กาเล อติมหนฺตี
วุฏฺิ, น ลภิสฺสาม นุ โข ปิฏฺิปสารณฏฺานนฺ"ติ ๑- วา ตํ น สกฺกา วตฺตุํ.
ปมกปฺปิกกาลโต ปฏฺาย หิ ยํ วสฺสิตฺวา สิเนรุเมขลํ อาหจฺจ อุทกํ ิตํ ตํ
ตโต เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ อุทกํ เนว เหฏฺา โอตรติ, น อุทฺธํ อุตฺตรติ.
    เอกรโสติ อสมฺภินฺนรโส. มุตฺตาติ ขุทฺทกมหนฺตวฏฺฏทีฆาทิเภทา อเนกวิธา มุตฺตา.
มณีติ รตฺตนีลาทิเภโท อเนกวิโธ มณิ. เวฬุริโยติ วํสวณฺณสิรีสปุปฺผวณฺณาทิสณฺานโต
อเนกวิโธ. สงฺโขติ ทกฺขิณาวตฺตตมฺพกุจฺฉิกธมนสงฺขาทิเภโท
อเนกวิโธ. สิลาติ เสตกาฬมุคฺควณฺณาทิเภทา อเนกวิธา. ปวาฬนฺติ
ขุทฺทกมหนฺตมนฺทรตฺตฆนรตฺตาทิเภทํ อเนกวิธํ. โลหิตงฺโคติ ปทุมราคาทิเภโท
อเนกวิโธ ๒- มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ. "จิตฺตผลิกนฺ"ติปิ วทนฺติ.
    มหตํ ภูตานนฺติ มหนฺตานํ สตฺตานํ. ติมิ ติมิงฺคโล ติมิติมิงฺคโลติ ๓-
ติสฺโส มจฺฉชาติโย. ติมึ คิลนสมตฺถา ติมิงฺคลา, ติมิญฺจ ติมิงฺคลญฺจ คิลนสมตฺถา
"ติมิติมิงฺคลา"ติ วทนฺติ. นาคาติ อูมิปิฏฺิวาสิโนปิ วิมานฏฺกนาคาปิ.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. ปิฏฺิปาสาณฏฺานนฺติ   สี.,ก. โลหิตงฺกนฺติ ปทุมราคาทิเภทํ อเนกวิธํ
@ ติมิ ติมิงฺคโล ติมิติมิงฺคโล, ขุ.อุ. ๒๕/๔๕, ฉ.ม. ติมิติมิงฺคลาทิกา
    เอวเมว โขติ กิญฺจาปิ สตฺถา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย โสฬสปิ ทฺวตฺตึสปิ
ตโต ภิยฺโยปิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเม วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ สกฺโกติ, ตทา อุปมาภาเวน
ปน คหิตานํ อฏฺานํ อนุรูปวเสน อฏฺเว เต อุปเมตพฺพธมฺเม วิภชิตฺวา
"เอวเมว โข ภิกฺขเว อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อฏฺ อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมาติอาทิมาห.
    ตตฺถ อนุปุพฺพสิกฺขาย ติสฺโส สิกฺขา คหิตา, อนุปุพฺพกิริยาย เตรส
ธุตงฺคธมฺมา. อนุปุพฺพปฏิปทาย สตฺต อนุปสฺสนา อฏฺารส มหาวิปสฺสนา
อฏฺตฺตึสอารมฺมณวิภตฺติโย สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมา จ คหิตา. น อายตเกเนว
อญฺาปฏิเวโธติ มณฺฑูกสฺส อุปฺปติตฺวา คมนํ วิย อาทิโตว สีลปูรณาทีนิ
อกตฺวา อรหตฺตปฏิเวโธ นาม นตฺถิ, ปฏิปาฏิยา ปน สีลสมาธิปญฺาโย
ปูเรตฺวาว อรหตฺตปฺปตฺตีติ อตฺโถ.
    มม สาวกาติ โสตาปนฺนาทิเก อริยปุคฺคเล สนฺธาย วทติ. น สํวสตีติ
อุโปสถกมฺมาทิวเสน สํวาสํ น กโรติ. อุกฺขิปตีติ อปเนติ. อารกาวาติ ทูเรเยว.
น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํ วาติ อสงฺเขฺยยฺเยปิ มหากปฺเป
พุทฺเธสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ น สกฺโกติ, ตทาปิ "ตุจฺฉา
นิพฺพานธาตู"ติ น สกฺกา วตฺตุํ, พุทฺธกาเล ปน เอเกกสฺมึ สมาคเม
อสงฺเขฺยยฺยาปิ สตฺตา อสตํ อาราเธนฺติ, ตทาปิ น สกฺกา วตฺตุํ "ปูรา
นิพฺพานธาตู"ติ. วิมุตฺติรโสติ กิเลเสหิ วิมุจฺจนรโส. สพฺพา หิ สาสนสฺส
สมฺปตฺติ ยาวเทว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตสฺส วิมุตฺติยา โหติ.
    รตนานีติ รติชนนฏฺเน รตนานิ. สติปฏฺานาทโย หิ ภาวิยมานา
ปุพฺพภาเคปิ อนปฺปกํ ปีติปาโมชฺชํ นิพฺพตฺเตนฺติ. ปเคว อปรภาเค. วุตฺตเญฺหตํ:-
               "ยโต ยโต สมฺมสติ          ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
                ลภติ ปีติปาโมชฺชํ           อมตนฺตํ วิชานตนฺ"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๓๗๔/๘๒
โลกิยรตนนิมิตฺตมฺปน ปีติปาโมชฺชํ น ตสฺส กลภาคมฺปิ อคฺฆตีติ อยมตฺโถ
เหฏฺา ทสฺสิโต เอว. อปิจ:-
              จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ              อตฺถํ ทุลฺลภทสฺสนํ
              อโนมสตฺตปริโภคํ              `รตนนฺ'ติ ปวุจฺจตีติ. ๑-
ยทิ จ จิตฺตตีกตาทิภาวเน รตนํ นาม โหติ, สติปฏฺานาทีนํเยว ภูตโต รตนภาโว.
โพธิปกฺขิยธมฺมานํ หิ โส อานุภาโว, ยํ สาวกา สาวกปารมีาณํ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธา
ปจฺเจกโพธิาณํ, สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมาสมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺตีติ อาสนฺนการณตฺตา.
ปรมฺปรการณํ หิ ทานาทิอุปนิสฺสโยติ เอวํ รติชนนฏฺเน จิตฺตีกตาทิอฏฺเน จ
รตนภาโว โพธิอปกฺขิยธมฺมานํ สาติสโย. เตน วุตฺตํ "ตตฺริมานิ รตนานิ,
เสยฺยถิทํ, จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติอาทิ.
    ตตฺถ อารมฺมเณ ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺานฏฺเน อุปฏฺานํ. สติเยว ปฏฺานํ
สติปฏฺานํ. อารมฺมณสฺส ปน กายาทิวเสน จตุพฺพิธตฺตา วุตฺตํ "จตฺตาโร
สติปฏฺานา"ติ. ตถา หิ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺานํ ปหานโต
อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตภาวคฺคหณโต จ เนสํ กายานุปสฺสนาทิภาโว วิภตฺโต.
    สมฺมา ปทหนฺติ เอเตน, สยํ วา สมฺมา ปทหติ, ปสตฺถํ, สุนฺทรํ วา
ปทหนนฺติ สมฺมปฺปธานํ. ปุคฺคลสฺส วา สมฺมเทว ปธานภาวกรณโต สมฺมปฺปธานํ,
วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. ตมฺปิ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทนปหานวเสน
อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทนวฑฺฒนวเสน จ จตุกิจฺจํ กตฺวา ๒-
วุตฺตํ "จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา"ติ.
    อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย
สตฺตา อิทฺธา วุฑฺฒา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. ปเมน อตฺเถน อิทฺธิ เอว
@เชิงอรรถ:  รตนนฺเตน วุจฺจตีติ, ขุทฺทก. อ. ๓/๑๔๙   ม. จตุกิจฺจสาธกตฺตา
ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท
ปติฏฺา อธิคมุปาโยติ อิทฺธิปาโท. เตน หิ อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ
ปาปุณนฺติ. สฺวายํ อิทฺธิปาโท ยสฺมา ฉนฺทาทิเก จตฺตาโร อธิปติธมฺเม ธุเร
เชฏฺเก นิพฺพตฺติยติ, ตสฺมา วุตฺตํ "จตฺตาโร อิทฺธิปาทา"ติ.
    ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ. ตตฺถ อสฺสทฺธิยํ อภิภวิตฺวา
อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ อภิภวิตฺวา
ปคฺคหณลกฺขเณ, ปมาทํ อภิภวิตฺวา อุปฏฺานลกฺขเณ, วิกฺเขปํ อภิภวิตฺวา
อวิกฺเขปลกฺขเณ อญฺาณํ อภิภวิตฺวา ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ
ปญฺินฺทฺริยํ.
    ตานิเยว อสฺสทฺธิยาทีหิ อนภิภวนียโต อกมฺปิยฏฺเน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ
ถิรภาเวน "พลานี"ติ เวทิตพฺพานิ.
   สตฺต โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. ยา หิ เอสา
ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจ-
ปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ
ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา
อริยสาวโก พุชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาย วุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ,
นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย
โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. โยเปส วุตฺตปฺปการาย
ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส
องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ โปราณา "พุชฺฌนกสฺส
ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา"ติ. "โพธิยา สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติอาทินา ๑-
นเยนปิ โพชฺฌงฺคานํ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗/๓๒๗
      อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ ตนฺตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา
อริยผลปฏิลาภกรตฺตา ๑- จ อริโย. สมฺมาทิฏฺิอาทีนิ อฏฺงฺคานิ อสฺส
อตฺถิ, อฏฺงฺคานิเยว วา อฏฺงฺคิโก. กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ
มคฺคิยติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคตีติ มคฺโคติ. เอวเมเตสํ สติปฏฺานาทีนํ
อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพ.
    โสตาปนฺโนติ มคฺคสงฺขาตํ โสตํ อาปชฺชิตฺวา ปาปุณิตฺวา ิโต,
โสตาปตฺติผลฏฺโติ อตฺโถ. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนติ โสตาปตฺติผลสฺส
อตฺตโน ปจฺจกฺขกรณาย ปฏิปชฺชมาโน. ปมมคฺคฏฺโ, โย อฏฺมโกติปิ วุจฺจติ.
สกทาคามีติ สกิเทว อิมํ โลกํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อาคมนสีโล ทุติยผลฏฺโ
อนาคามีติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน กามโลกํ อนาคมนสีโล ตติยผลฏฺโ. โย ปน
สทฺธานุสารี ธมฺมานุสารี เอกพิชีติ เอวมาทิโก อริยปุคฺคลวิภาโค, โส
เอเตสํเยว ปเภโทติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อตฺตโน ธมฺมวินเย มตกุณปสทิเสน ทุสฺสีลปุคฺคเลน
สทฺธึ สํวาสาภาวสงฺขาตํ อตฺถํ วิทิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ
อสํวาสารหสํวาสารหวิภาคการณปริทีปนํ อุทานํ อุทาเนสิ.
    ตตฺถ ฉนฺนมติวสฺสตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺโต อญฺ นวํ
อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตโต ปรํ ตโต ปรนฺติ เอวํ อาปตฺติวสฺสํ กิเลสวสฺสํ อติวิย
วสฺสติ. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อาปตฺตึ อาปนฺโน  ตํ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา วิวรนฺโต
สพฺรหฺมจารีนํ ปกาเสนฺโต ยถาธมฺมํ ยถาวินยํ ปฏิกโรนฺโต เทเสนฺโต วุฏฺหนฺโต
อญฺ นวํ อาปตฺตึ นาปชฺชติ, เตนสฺส วิวฏํ ปุน อาปตฺติวสฺสํ กิเลสวสฺสํ น
วสฺสติ. ยสฺมา จ เอตเทวํ, ตสฺมา ฉนฺนํ ฉาทิตํ อาปตฺตึ วิวเรถ ปกาเสถ.
เอวนฺตํ นาติวสฺสตีติ เอวํ สนฺเต ตํ อาปตฺติอาปชฺชนกํ อาปนฺนปุคฺคลํ อตฺตภาวํ
@เชิงอรรถ:  สี. อริยพลปฏิลาภกรตฺตา
อติวิชฺฌิตฺวา กิเลสวสฺสํ ๑- น วสฺสติ น เตเมติ. เอวํ โส กิเลเสหิ อนวสฺสุโต
ปริสุทฺธสีโล สมาหิโต หุตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สมฺมสนฺโต อนุกฺกเมน
นิพฺพานํ ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโย.
                       ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๓๑๖-๓๒๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=7076&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=7076&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=116              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2991              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=3077              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=3077              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]