อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๖. ปาฏลิคามิยสุตฺตวณฺณนา
    [๗๖] ฉฏฺเ มคเธสูติ มคธรฏฺเ. มหตาติ อิธาปิ คุณมหตฺเตนปิ
อปริจฺฉินฺนสงฺขฺยตฺตา คณนมหตฺเตนปิ มหตา ภิกฺขุสํเฆน. ปาฏลิคาโมติ
เอวํนามโก มคธรฏฺเ เอโก คาโม. ตสฺส กิร คามสฺส มาปนทิวเส
คามคฺคหณฏฺาเน ๑- เทฺว ตโย ปาฏลงฺกุรา ปวิโต อุพฺภิชฺชิตฺวา นิกฺขมึสุ.
เตน ตํ "ปาฏลิคาโม"เตฺวว โวหรึสุ. ตทวสรีติ ตํ ปาฏลิคามํ อวสริ อนุปาปุณิ.
กทา ปน ภควา ปาฏลิคามํ อนุปาปุณิ? เหฏฺา วุตฺตนเยน สาวตฺถิยํ
ธมฺมเสนาปติโน เจติยํ การาเปตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคเห วสนฺโต ตตฺถ
อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส จ เจติยํ การาเปตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา
อมฺพลฏฺิกายํ วสิตฺวา อตุริตจาริกาวเสน ชนปทจาริกํ จรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ
เอกรตฺติวาเสน วสิตฺวา โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต อนุกฺกเมน ปาฏลิคามํ อนุปาปุณิ.
    ปาฏลิคามิยาติ ปาฏลิคามวาสิโน อุปาสกา. เต กิร ภควโต ปมทสฺสเนน
เกจิ สรเณสุ, เกจิ สีเลสุ, เกจิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺิตา. เตน วุตฺตํ
"อุปาสกา"ติ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสู"ติ ปาฏลิคาเม กิร อชาตสตฺตุโน
ลิจฺฉวิราชูนญฺจ มนุสฺสา กาเลน กาลํ คนฺตฺวา เคหสามิเก เคหโต นีหริตฺวา
มาสมฺปิ อฑฺฒมาสมฺปิ วสนฺติ. เตน ปาฏลิคามวาสิโน มนุสฺสา นิจฺจุปทฺทุตา
"เอเตสญฺเจว อาคตกาเล วสนฏฺานํ ภวิสฺสตี"ติ เอกปสฺเส อิสฺสรานํ
ภณฺฑปฏิสามนฏฺานํ, เอกปสฺเส วสนฏฺานํ, เอกปสฺเส อาคนฺตุกานํ อทฺธิกมนุสฺสานํ,
เอกปสฺเส ทลิทฺทานํ กปณมนุสฺสานํ, เอกปสฺเส คิลานานํ วสนฏฺานํ
ภวิสฺสตีติ สพฺเพสํ อญฺมญฺ อฆฏฺเฏตฺวา วสนปฺปโหนกํ นครมชฺเฌ มหตึ
สาลํ กาเรสุํ, ตสฺสา นามํ อาวสถาคารนฺติ. ตํทิวสญฺจ นิฏฺานํ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. คามงฺคณฏฺาเน
เต ตตฺถ คนฺตฺวา หตฺถกมฺมสุธากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวเสน สุปรินิฏฺิตํ สุสชฺชิตํ
เทววิมานสทิสํ ตํ ทฺวารโกฏฺกโต ปฏฺาย โอโลเกตฺวา อิทํ อาวสถาคารํ
อติวิย มโนรมํ สสฺสิริกํ, เกน นุ โข ปมํ ปริภุตฺตํ อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ
หิตาย สุขาย อสฺสา"ติ จินฺเตสุํ, ตสฺมึเยว จ ขเณ "ภควา ตํ คามํ อนุปฺปตฺโต"ติ
อสฺโสสุํ. เตน เต อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสา "อเมฺหหิ ภควา คนฺตฺวาปิ อาเนตพฺโพ
สิยา, โส ปน สยเมว อมฺหากํ วสนฏฺานํ สมฺปตฺโต, อชฺช มยํ ภควนฺตํ
อิธ วสาเปตฺวา ปมํ ปริภุญฺชาเปสฺสาม ตถา ภิกฺขุสํฆํ, ภิกฺขุสํเฆ อาคเต
เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสติ, สตฺถารํ มงฺคลํ วทาเปสฺสาม, ธมฺมํ
กถาเปสฺสาม. อิติ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺเต ปจฺฉา อมฺหากญฺจ ปเรสญฺจ ปริโภโค
ภวิสฺสติ, เอวํ โน ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี"ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา
เอตทตฺถเมว ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. ตสฺมา เอวมาหํสุ "อธิวาเสตุ โน ภนฺเต
ภควา อาวสถาคารนฺ"ติ.
    เยน อาวสถาคารํ เตนุปสงฺกมึสูติ กิญฺจาปิ ตํ ตํ ทิวสเมว ปรินิฏฺิตตฺตา
เทววิมานํ วิย สุสชฺชิตํ สุปฏิชคฺคิตํ, พุทฺธารหํ ปน กตฺวา น ปญฺตฺตํ,
"พุทฺธา นาม อรญฺชฺฌาสยา อรญฺารามา, อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วา,
ตสฺมา ภควโต รุจึ ชานิตฺวาว ๑- ปญฺาเปสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ
อุปสงฺกมึสุ, อิทานิ ภควโต รุจึ ชานิตฺวา ตถา ปญฺาเปตุกามา เยนาวสถาคารํ
เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถรึ อาวสถาคารํ สนฺถริตฺวาติ ยถา สพฺพเมว สนฺถตํ
โหติ, เอวํ ตํ สนฺถริตฺวา สพฺพปมํ ตาว "โคมยํ นาม สพฺพมงฺคเลสุ
วตฺตตี"ติ สุธาปริกมฺมกตมฺปิ ภูมึ อลฺลโคมเยน โอปุญฺชาเปตฺวา ปริสุกฺขภาวํ
ตฺวา ยถา อกฺกนฺตฏฺาเน ปทํ น ปญฺายติ, เอวํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ
ลิมฺเปตฺวา อุปริ นานาวณฺณกฏสารเก สนฺถริตฺวา เตสํ อุปริ มหาปิฏฺิกโกชวาทึ
@เชิงอรรถ: ๑ ป.สู. มนํ ชานิตฺวา
กตฺวา หตฺถตฺถรณาทีหิ นานาวณฺเณหิ อตฺถรเณหิ สนฺถริตพฺพยุตฺตกํ สพฺโพกาสํ
สนฺถราเปสุํ. เตน วุตฺตํ "สพฺพสนฺถรึ อาวสถาคารํ สนฺถริตฺวา"ติ.
    อาสนานํ หิ มชฺฌฏฺาเน ตาว มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย มหารหํ พุทฺธาสนํ
ปญฺาเปตฺวา ตตฺถ ยํ ยํ มุทุกญฺจ มโนรมญฺจ ปจฺจตฺถรณํ, ตํ ตํ ปจฺจตฺถริตฺวา
อุภโตโลหิตกํ มนุญฺทสฺสนํ อุปธานํ อุปทหิตฺวา อุปริ สุวณฺณรชตตารกาวิจิตฺตํ
วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธทามปุปฺผทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา สมนฺตา ทฺวาทสหตฺเถ
าเน ปุปฺผชาลํ กาเรตฺวา ตึสหตฺถมตฺตฏฺานํ ปฏสาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา
ปจฺฉิมภิตฺตึ นิสฺสาย ภิกฺขุสํฆสฺส ปลฺลงฺกอปสฺสยมญฺจปีาทีนิ ปญฺาเปตฺวา
อุปริ เสตปจฺจตฺถรเณหิ ปจฺจตฺถราเปตฺวา สาลาย ปาจีนปสฺสํ อตฺตโน
นิสชฺชาโยคฺคํ กาเรสุํ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อาสนานิ ปญฺาเปตฺวา"ติ.
    อุทกมณิกนฺติ มหากุจฺฉิกํ อุทกจาฏึ. เอวํ ภควา ภิกฺขุสํโฆ จ ยถารุจิยา
หตฺถปาเท โธวิสฺสนฺติ, มุขํ วิกฺขาเลสฺสนฺตีติ เตสุ เตสุ าเนสุ มณิวณฺณสฺส
อุทกสฺส ปูเรตฺวา วาสตฺถาย นานาปุปฺผานิ เจว อุทกวาสจุณฺณานิ จ ปกฺขิปิตฺวา
กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา ปติฏฺาเปสุํ. เตน วุตฺตํ "อุทกมณิกํ ปติฏฺาเปตฺวา"ติ.
    เตลปฺปทีปํ อาโรเปตฺวาติ รชตสุวณฺณาทิมยทณฺฑทีปิกาสุ
โยธกรูปวิลาสขจิตรูปกาทีนํ หตฺเถ ปิตสุวณฺณรชตาทิมยกปลฺลิกาสุ เตลปฺปทีปํ
ชาลยิตฺวา. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ เอตฺถ ปน เต ปาฏลิคามิยา อุปาสกา น เกวลํ
อาวสถาคารเมว, อถ โข สกลสฺมิมฺปิ คาเม วีถิโย สชฺชาเปตฺวา ๑- ธเช
อุสฺสาเปตฺวา เคหทฺวาเรสุ ปุณฺณฆเฏ จ กทลิโย จ ปาเปตฺวา สกลคามํ
ทีปมาลาหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา "ขีรปเก ทารเก ขีรํ ปาเยถ,
ทหรกุมาเร ลหุํ ลหุํ โภเชตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มา กริตฺถ, อชฺเชกรตฺตึ
สตฺถา อนฺโตคาเม วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตี"ติ เภรึ
จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โสธาเปตฺวา
    อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน เยน
อาวสถาคารํ เตนุปสงฺกมีติ "ยสฺสทานิ ภนฺเต ภควา กาลํ มญฺตี"ติ เอวํ
กิร เตหิ กาเล อาโรจิเต ภควา ลาขารเสน ตินฺตรตฺตโกวิฬารปุปฺผวณฺณํ
รตฺตทุปฏฺฏํ กตฺตริยา ปทุมํ กนฺเตนฺโต วิย, สํวิธาย ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต
นิวาเสตฺวา สุวณฺณปามงฺเคน ปทุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย, วิชฺชุลตาสสฺสิริกํ
กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพเลน คชกุมฺภํ ปริโยนนฺเธนฺโต วิย, รตนสตุพฺเพเธ
สุวณฺณคฺฆิเก ปวาลชาลํ ขิปมาโน วิย, มหติ สุวณฺณเจติเย รตฺตกมฺพลกญฺจุกํ
ปฏิมุญฺจนฺโต วิย, คจฺฉนฺตํ ปุณฺณจนฺทํ รตฺตวลาหเกน ปฏิจฺฉาเทนฺโต
วิย, กาญฺจนคิริมตฺถเก สุปกฺกลาขารสํ ปริสิญฺจนฺโต วิย, จิตฺตกูฏปพฺพตมตฺถกํ
วิชฺชุลตาชาเลน ปริกฺขิปนฺโต วิย, สกลจกฺกวาฬสิเนรุยุคนฺธรมหาปวึ
จาเลตฺวา คหิตนิโครฺธปลฺลวสมานวณฺณํ สุรตฺตวรปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา
วนคหนโต นิกฺขนฺตเกสรสีโห วิย, สมนฺตโต อุทยปพฺพตกูฏโต
ปุณฺณจนฺโท  วิย, พาลสูริโย วิย จ อตฺตนา นิสินฺนจารุมณฺฑปโต นิกฺขมิ.
    อถสฺส กายโต เมฆมุขโต วิชฺชุกลาปา ๑- วิย รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา
สุวณฺณรสธาราปริเสกปิญฺชรปตฺตปุปฺผผลสาขาวิฏเป วิย สมนฺตโต รุกฺเข กรึสุ.
ตาวเทว อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย มหาภิกฺขุสํโฆ ภควนฺตํ ปริวาเรสิ.
เต จ ตํ ปริวาเรตฺวา ิตา ภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา ปวิวิตฺตา
อสํสฏฺา อารทฺธวีริยา วตฺตาโร วจนกฺขมา โจทกา ปาปครหิโน สีลสมฺปนฺนา
สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา.
เตหิ ปริวุโต ภควา รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณกฺขนฺโธ,
นกฺขตฺตปริวาริโต วิย ปุณฺณจนฺโท, รตฺตปทุมวนสณฺฑมชฺฌคตา วิย สุวณฺณนาวา,
ปวาฬเวทิกปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณปาสาโท วิโรจิตฺถ. มหากสฺสปปฺปมุขา ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิชฺชุลตา
มหาเถรา เมฆวณฺณํ ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา มณิวมฺมวมฺมิตา วิย มหานาคา
ปริวารยึสุ วนฺตราคา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา กุเล วา คเณ
วา อลคฺคา.
    อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ, วีตโทโส วีตโทเสหิ, วีตโมโห
วีตโมเหหิ, นิตฺตโณฺห นิตฺตเณฺหหิ, นิกฺกิเลโส นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ
อนุพุทฺเธหิ ปริวาริโต ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ, เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา,
อฏฺนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต
วิย ธตรฏฺโ หํสราชา, เสนางฺคปริวาริโต วิย จกฺกวตฺติราชา, มรุคณปริวาริโต
วิย สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย หาริตมหาพฺรหฺมา, ตาราคณปริวาริโต
วิย ปุณฺณจนฺโท, อนุปเมน พุทฺธเวเสน อปริมาเณน พุทฺธวิลาเสน
ปาฏลิคามคามินํ ๑- มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
    อถสฺส ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา ฆนพุทฺธรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา
อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสุํ, ตถา ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณปสฺสโต วามปสฺสโต
สุวณฺณวณฺณา ฆนพุทฺธรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสุํ, อุปริ
เกสนฺตโต ปฏฺาย สพฺพเกสาวฏฺเฏหิ โมรคีวราชวณฺณา อสิตา ฆนพุทฺธรสฺมิโย
อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสุํ, เหฏฺา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา
รสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา ฆนปวิยํ อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสุํ, ทนฺตโต
อกฺขีนํ เสตฏฺานโต, นขานํ มํสวิมุตฺตฏฺานโต โอทาตา ฆนพุทฺธรสฺมิโย
อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสุํ, รตฺตปีตวณฺณานํ สมฺภินฺนฏฺานโต
มญฺเชฏฺวณฺณา รสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสุํ, สพฺพตฺถกเมว
ปภสฺสรา รสฺมิโย อุฏฺหึสุ. เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตฏฺานํ ๒- ฉพฺพณฺณา
พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา วิธาวมานา กาญฺจนทณฺฑทีปิกาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาฏลิคามินํ  ๒ ฉ.ม. อสีติหตฺถฏฺานํ
นิจฺฉริตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทมานา มหาปทีปชาลา วิย, จาตุทฺทีปิกมหาเมฆโต
นิกฺขนฺตวิชฺชุลตา วิย จ ทิโสทิสํ ปกฺขนฺทึสุ. ยาหิ สพฺเพ ทิสาภาคา
สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย, สุวณฺณฆฏโต สุวณฺณรสธาราหิ
อาสิญฺจิยมานา วิย, ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วิย, เวรมฺภวาเตน สมุทฺธตกึสุก-
กณิการโกวิฬารปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย, จีนปิฏฺจุณฺณสมฺปริรญฺชิตา วิย
จ วิโรจึสุ.
    ภควโตปิ อสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุชฺชลํ ทฺวตฺตึสมหาปุริส-
ลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ สรีรํ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ สมุชฺชลนฺตตารกาวภาสิตํ
วิย, คคนตลํ วิกสิตํ วิย ปทุมวนํ, สพฺพปาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก,
ปฏิปาฏิยา ปิตานํ ทฺวตฺตึสจนฺทานํ ทฺวตฺตึสสูริยานํ ทฺวตฺตึสจกฺกวตฺตีนํ
ทฺวตฺตึสเทวราชานํ ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ สิริยา สิรึ อภิภวมานํ วิย
วิโรจิตฺถ, ยถาตํ ทสหิ ปารมีหิ ทสหิ อุปปารมีหิ ทสหิ ปรมตฺถปารมีหีติ
สมฺมเทว ปริปูริตาหิ สมตึสปารมิตาหิ อลงฺกตํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ ทินฺเนน ทาเนน รกฺขิเตน สีเลน กเตน กลฺยาณกมฺเมน เอกสฺมึ
อตฺตภาเว สโมสริตฺวา วิปากํ ทาตุํ โอกาสํ อลภมาเนน สมฺพาธปฺปตฺตํ วิย
นิพฺพตฺติตํ นาวาสหสฺสภณฺฑํ เอกํ นาวํ อาโรปนกาโล วิย, สกฏสหสฺสภณฺฑํ
เอกํ สกฏํ อาโรปนกาโล วิย, ปญฺจวีสติยา คงฺคานํ สมฺภินฺนมุขทฺวาเร เอกโต
ราสิภูตกาโล วิย อโหสิ.
    อิมาย พุทฺธสิริยา โอภาสมานสฺสาปิ ภควโต ปุรโต อเนกานิ ทณฺฑทีปิกาสหสฺสานิ
อุกฺขิปึสุ. ตถา ปจฺฉโต วามปสฺเส ทกฺขิณปสฺเส ชาติกุสุมจมฺปก-
วนมาลิการตฺตุปฺปลนิลุปฺปลพกุลสินฺธุวาราทิปุปฺผานิ เจว นีลปีตาทิวณฺณสุคนฺธ-
จุณฺณานิ จ จาตุทฺทีปิกมหาเมฆวิสฺสฏฺา สลิลวุฏฺิโย วิย วิปฺปกิรึสุ.
ปญฺจงฺคิกตูริยนิคฺโฆสา จ พุทฺธธมฺมสํฆคุณปฏิสํยุตฺตา ถุติโฆสา จ สพฺพทิสา
ปูรยมานา มุขสมฺภาสา วิย อเหสุํ. เทวสุปณฺณนาคยกฺขคนฺธพฺพมนุสฺสานํ
อกฺขีนิ อมตปานํ วิย ลภึสุ. อิมสฺมึ ปน าเน ตฺวา ปทสหสฺเสหิ คมนวณฺณํ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตตฺริทํ มุขมตฺตํ:-
               "เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺโน          กมฺปยนฺโต วสุนฺธรํ
                อเหยนฺโต ปาณานิ           ยาติ โลกวินายโก.
                ทกฺขิณํ ปมํ ปาทํ             อุทฺธรนฺโต นราสโภ
                คจฺฉนฺโต สิริสมฺปนฺโน          โสภเต ทฺวิปทุตฺตโม.
                คจฺฉโต พุทฺธเสฏฺสฺส          เหฏฺา ปาทตลํ มุทุ
                สมํ สมฺผุสเต ภูมึ             รชสานุปลิมฺปติ.
                นินฺนํ านํ อุนฺนมติ           คจฺฉนฺเต โลกนายเก
                อุนฺนตญฺจ สมํ โหติ            ปวี จ อเจตนา.
                ปาสาณา สกฺขรา เจว         กถลา ขาณุกณฺฏกา
                สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ          คจฺฉนฺเต โลกนายเก.
                นาติทูเร อุทฺธรติ             นาจฺจาสนฺเน จ นิกฺขิปํ
                อฆฏฺฏยนฺโต นิยฺยาติ           อุโภ ชาณู จ โคปฺผเก.
                นาติสีฆํ ปกฺกมติ              สมฺปนฺนจรโณ มุนิ
                น จาปิ สณิกํ ยาติ            คจฺฉมาโน สมาหิโต.
                อุทฺธํ อโธ จ ติริยํ            ทิสญฺจ วิทิสํ ตถา
                น เปกฺขมาโน โส ยาติ        ยุคมตฺตํวเปกฺขติ. ๑-
                นาควิกฺกนฺตจาโร โส          คมเน โสภเต ชิโน
                จารุํ คจฺฉติ โลกคฺโค          หาสยนฺโต สเทวเก.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. ยุคมตฺตมเปกฺขติ
                อุสภราชาว โสภนฺโต          จารุจารีว เกสรี
                โตสยนฺโต พหู สตฺเต          คามํ เสฏฺโ อุปาคมี"ติ.
วณฺณกาโล นาม กิเรส. เอวํวิเธสุ กาเลสุ ภควโต สรีรวณฺเณ วา คุณวณฺเณ
วา ธมฺมกถิกสฺส ถาโมเยว ปมาณํ, จุณฺณิยปเทหิ คาถาพนฺเธหิ ยตฺตกํ สกฺโกติ,
ตตฺตกํ วตฺตพฺพํ. "ทุกฺกถิตนฺ"ติ วา "อติตฺเถน ปกฺขนฺโท"ติ วา น วตฺตพฺโพ
อปริมาณวณฺณา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เตสํ พุทฺธาปิ อนวเสสโต วณฺณํ วตฺตุํ
อสมตฺถา. สกลมฺปิ หิ กปฺปํ วณฺเณนฺตา ปริโยสาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, ปเคว
อิตรา ปชาติ. อิมินา สิริวิลาเสน อลงฺกตปฏิยตฺตํ ปาฏลิคามํ ปาวิสิ, ปวิสิตฺวา
ภควา ปสนฺนจิตฺเตน ชเนน ปุปฺผคนฺธธูมวาสจุณฺณาทีหิ ปูชิยมาโน อาวสถาคารํ
ปาวิสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ
ภิกฺขุสํเฆน เยน อาวสถาคารํ เตนุปสงฺกมี"ติ.
    ปาเท ปกฺขาเลตฺวาติ ยทิปิ ภควโต ปาเท รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ,
เตสํ ปน อุปาสกานํ กุสลาภิวุฑฺฒึ อากงฺขนฺโต ปเรสํ ทิฏฺานุคตึ
อาปชฺชนตฺถญฺจ ภควา ปาเท ปกฺขาเลติ. อปิจ อุปาทินฺนกสรีรํ นาม สีตํ
กาตพฺพมฺปิ โหตีติ เอตทตฺถมฺปิ ภควา นฺหานปาทโธวนาทีนิ กโรติเยว.
ภควนฺตญฺเว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวา. ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนญฺเจว
อุปาสกานญฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเกน โวทกํ
กตฺวา ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา รตฺตกมฺพลปริเวิเต ปีเ ปิตา
รตฺตสุวณฺณฆนปฏิมา วิย อติวิโรจิตฺถ.
    อยํ ปเนตฺถ โปราณานํ วณฺณภณนมคฺโค:-
               "คนฺตฺวาน มณฺฑลมาลํ          นาควิกฺกนฺตจารโณ
                โอภาสยนฺโต โลกคฺโค        นิสีทิ วรมาสเน.
                   ตหึ นิสินฺโน นรทมฺมสารถิ
                   เทวาติเทโว สตปุญฺลกฺขโณ
                   พุทฺธาสเน มชฺฌคโต วิโรจติ
                   สุวณฺณนิกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล.
                เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว         นิกฺขิตฺตํ ปณฺฑุกมฺพเล
                วิโรจติ วีตมโล             มณิ เวโรจโน ยถา.
                มหาสาโลว สมฺผุลฺโล         เมรุราชาวลงฺกโต ๑-
                สุวณฺณยูปสงฺกาโส            ปทุโม โกกนโท ยถา.
                ชลนฺโต ทีปรุกฺโขว           ปพฺพตคฺเค ยถา สิขี
                เทวานํ ปาริฉตฺโตว          สพฺพผุลฺโล วิโรจตี"ติ.
    ปาฏลิคามิเก อุปาสเก อามนฺเตสีติ ยสฺมา เตสุ อุปาสเกสุ พหู ชนา
สีเลสุ ปติฏฺิตา, ตสฺมา ปมํ ตาว สีลวิปตฺติยา อาทีนวํ ปกาเสตฺวา ปจฺฉา
สีลสมฺปทาย อานิสํสํ ทสฺเสตุํ "ปญฺจิเม คหปตโย"ติอาทินา ธมฺมเทสนตฺถํ
อามนฺเตสิ.
    ตตฺถ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล. สีลวิปนฺโนติ วิปนฺนสีโล, ภินฺนสํวโร. เอตฺถ
จ "ทุสฺสีโลติ ปเทน ปุคฺคลสฺส สีลาภาโว วุตฺโต. โส ปนสฺส สีลาภาโว ทุวิโธ
อสมาทาเนน วา สมาทินฺนสฺส เภเทน วาติ. เตสุ ปุริโม น ตถา สาวชฺโช,
ยถา ทุติโย สาวชฺชตโร. ยถาธิปฺเปตาทีนวนิมิตฺตํ สีลาภาวํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย
เทสนาย ทสฺเสตุํ "สีลวิปนฺโน"ติ วุตฺตํ. เตน "ทุสฺสีโล"ติ ปทสฺส อตฺถํ
ทสฺเสติ. ปมาทาธิกรณนฺติ ปมาทการณา. อิทญฺจ สุตฺตํ คหฏฺานํ วเสน อาคตํ,
ปพฺพชิตานมฺปิ ปน ลพฺภเตว. คหฏฺโ หิ เยน สิปฺปุฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ทุมราชาวลงฺกโต
ยทิ กสิยา ยทิ วาณิชฺชาย ยทิ โครกฺเขน, ปาณาติปาตาทิวเสน ปมตฺโต ตํ
ตํ ยถากาลํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อถสฺส กมฺมํ วินสฺสติ. มาฆาตกาเล
ปน ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺโต ทณฺฑวเสน มหตึ โภคชานึ นิคจฺฉติ.
ปพฺพชิโต ทุสฺสีโล ปมาทการณา สีลโต พุทฺธวจนโต สตฺตอริยธนโต จ ชานึ
นิคจฺฉติ.
    ปาปโก กิตฺติสทฺโทติ คหฏฺสฺส "อสุโก อสุกกุเล ชาโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม
ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลโก สลากภตฺตมฺปิ น เทตี"ติ จตุปฺปริสมชฺเฌ ๑- ปาปโก
กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิตสฺส "อสุโก นาม เถโร สตฺถุสาสเน
ปพฺพชิตฺวา นาสกฺขิ สีลานิ รกฺขิตุํ, น พุทฺธวจนํ คเหตุํ, เวชฺชกมฺมาทีหิ
ชีวติ, ฉหิ อคารเวหิ สมนฺนาคโต"ติ เอวํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ.
    อวิสารโทติ คหฏฺโ ตาว อวสฺสํ พหูนํ สนฺนิปาตฏฺาเน "โกจิ มม
กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ มํ นินฺทิสฺสติ, ราชกุลสฺส วา ทสฺเสสฺสตี"ติ สภโย
อุปสงฺกมติ, มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ อโธมุโข นิสีทติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ
น สกฺโกติ. ปพฺพชิโตปิ "พหุภิกฺขุสํเฆ สนฺนิปติเต "อวสฺสํ โกจิ มม กมฺมํ
ชานิสฺสติ, อถ เม อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ เปตฺวา สามญฺโต จาเวตฺวา
นิกฺกฑฺฒิสฺสตี"ติ สภโย อุปสงฺกมติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ.
เอกจฺโจ ปน ทุสฺสีโลปิ สมาโน สุสีโล วิย ๒- จรติ, โสปิ อชฺฌาสเยน มงฺกุ
โหติเยว.
    สมฺมุโฬฺห กาลํ กโรตีติ ทุสฺสีลสฺส หิ มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ทุสฺสีลฺยกมฺมานิ
สมาทาย ปวตฺติตฏฺานานิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. โส อุมฺมีเลตฺวา
อิธโลกํ, นิมีเลตฺวา ปรโลกํ ปสฺสติ. ตสฺส จตฺตาโร อปายา กมฺมานุรูปํ
อุปฏฺหนฺติ, สตฺติสเตน ปหริยมาโน วิย อคฺคิชาลาภิฆาเตน ฌายมาโน วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริสมชฺเฌ ๒ สี. สุสีโล อปฺปิจฺฉโก วิย, อทุสฺสีโล วิย, สุ.วิ. ๒/๑๔๙/๑๔๐
จ โหติ, โส "วาเรถ วาเรถา"ติ วิรวนฺโตว มรติ. เตน วุตฺตํ "สมฺมูโฬฺห กาลํ
กโรตี"ติ.
    กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ
อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหณา. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา.
ปรมฺมรณาติ จุติโต อุทฺธํ. อปายนฺติอาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํ. นิรโย หิ
สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺสงฺขาตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อยสฺส,
อาคมนสฺส วา อภาวา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ,
โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติ. วิวสา นิปตนฺติ
เอตฺถ ทุกฺกฏกมฺมการิโนติ ๑- วินิปาโต, วินสฺสนฺตา วา เอตฺถ นิปตนฺติ
สมฺภิชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติ วินิปาโต. นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺิโต อโยติ นิรโย.
    อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ. ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย
สุคติโต อเปตตฺตา, น ทุคฺคติมเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ  สมฺภวโต. ทุคฺคติคฺคหเณน
เปตฺติวิสยํ ทีเปติ. โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต อเปตตฺตา, ทุกฺขสฺส
จ คติภูตตฺตา, น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปติตตฺตา. ๒- เปตมหิทฺธิกานํ
หิ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติ. ๒- วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ. โส หิ
ยถาวุตฺเตนฏฺเน "อปาโย "เจว "ทุคฺคติ "จ สพฺพสมฺปตฺติสมุสฺสเยหิ วินิปติตตฺตา
"วินิปาโต"ติ จ วุจฺจติ นิริยคฺคหเณน อวีจิอาทิกํ อเนกปฺปการํ นิรยเมว
ทีเปติ. อุปปชฺชตีติ นิพฺพตฺตติ.
    อานิสํสกถา วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา. อยํ ปน วิเสโส:- สีลวาติ
สมาทานวเสน สีลวา. สีลสมฺปนฺโนติ ปริสุทฺธํ ปริปุณฺณญฺจ กตฺวา สีลสฺส
สมาทาเนน สีลสมฺปนฺโน. โภคกฺขนฺธนฺติ โภคราสึ. สุคตึ สคฺคํ โลกนฺติ เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุกฺกตการิโนติ  ๒-๒ ฉ.ม. เปตมหิทฺธิกานมฺปิ วิชฺชมานตฺตา
สุคติคฺคเณน มนุสฺสคติปิ สงฺคยฺหติ, สคฺคคฺคหเณน เทวคติ เอว. ตตฺถ สุนฺทรา
คตีติ สุคติ, รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, โส สพฺโพปิ
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ.
    ปาฏลิคามิเย อุปาสเก พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถายาติ อญฺายปิ
ปาฬิมุตฺตาย ธมฺมกถาย เจว อาวสถานุโมทนกถาย จ. ตทา หิ ภควา ยสฺมา
อชาตสตฺตุนา ตตฺถ ปาฏลิปุตฺตนครํ มาเปนฺเตน อญฺเสุ คามนิคมชนปทราชธานีสุ
เย สีลาจารสมฺปนฺนา กุฏุมฺพิกา, เต อาเนตฺวา ธนธญฺฆรวตฺถุเขตฺตวตฺถาทีนิ
เจว ปริหารญฺจ ทาเปตฺวา นิเวสิยนฺติ. ตสฺมา ปาฏลิคามิยา อุปาสกา
อานิสํสทสฺสาวิตาย วิเสสโต สีลครุกา สพฺพคุณานญฺจ สีลสฺส อธิฏฺานภาวโต
เตสํ ปมํ สีลานิสํเส ปกาเสตฺวา ตโต ปรํ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย,
ปโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิย มหาชมฺพุํ มตฺถเก คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย,
โยชนิกมธุกณฺฑํ จกฺกยนฺเตน ปีเฬตฺวา มธุรํ ปายมาโน วิย ปาฏลิคามิกานํ
อุปาสกานํ หิตสุขาวหํ ปกิณฺณกกถํ กเถนฺโต "อาวาสทานํ นาเมตํ คหปตโย
มหนฺตํ ปุญฺ, ตุมฺหากํ อาวาโส มยา ปริภุตฺโต, ภิกฺขุสํเฆน จ ปริภุตฺโต,
มยา จ ภิกฺขุสํเฆน จ ปริภุตฺเตน ปน ธมฺมรตเนนปิ ปริภุตฺโตเยว โหติ.
เอวํ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺเต อปริเมยฺโย จ วิปาโก, อปิจ อาวาสทานสฺมึ
ทินฺเน สพฺพทานํ นินฺนเมว โหติ, ภูมฏฺกปณฺณสาลาย วา สาขามณฺฑปสฺส
วา สํฆํ อุทฺทิสฺส กตสฺส อานิสํโส ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺกา. อาวาสทานานุภาเวน
หิ ภเว นิพฺพตฺตมานสฺสปิ สมฺปีฬิตคพฺภวาโส นาม น โหติ, ทฺวาทสหตฺโถ
โอวรโก วิยสฺส มาตุกุจฺฉิ อสมฺพาโธว โหตี"ติ เอวํ นานานเยหิ วิจิตฺตํ พหุํ
ธมฺมกถํ กเถตฺวา:-
               "สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ         ตโต วาฬมิคานิ จ
                สิรึเป ๑- จ มกเส       สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สรีสเป
                ตโต วาตาตโป โฆโร      สญฺชาโต ปฏิหญฺติ
                เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ        ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุํ.
                วิหารทานํ สํฆสฺส          อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ
                ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส     สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.
                วิหาเร การเย รมฺเม      วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต
                เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ       วตฺถเสนาสนานิ จ.
                ทเทยฺย อุชุภูเตสุ          วิปฺปสนฺเนน เจตสา
                เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ     สพฺพทุกฺขาปนูทนํ
                ยํ โส ธมฺมมิธญฺาย        ปรินิพฺพาตฺยนาสโวติ ๑-
เอวํ อยมฺปิ อาวาสทาเน อานิสํโส"ติ พหุเทว รตฺตึ อติเรกตรํ ทิยฑฺฒยามํ
อาวาสทานานิสํสกถํ กเถสิ. ตตฺถ อิมา คาถา ตาว สงฺคหํ อารุฬฺหา,
ปกิณฺณกธมฺมเทสนา ปน สงฺคหํ นาโรหติ. สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
    อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา เทฺว ยามา คตา. ยสฺสทานิ กาลํ มญฺถาติ
ยสฺส คมนสฺส ตุเมฺห กาลํ มญฺถ, คมนกาโล ตุมฺหากํ, คจฺฉถาติ วุตฺตํ โหติ.
กสฺมา ปน ภควา เต อุยฺโยเชสีติ? อนุกมฺปาย. ติยามรตฺตึ หิ ตตฺถ นิสีทิตฺวา
วีตินาเมนฺตานํ เตสํ สรีเร อาพาโธ อุปฺปชฺเชยฺยาติ, ภิกฺขุสํเฆปิ จ
วิปฺปภาตสยนนิสชฺชาย โอกาโส ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิติ อุภยานุกมฺปาย อุยฺโยเชสีติ.
สุญฺาคารนฺติ ปาฏิเยกฺกํ สุญฺาคารํ นาม ตตฺถ นตฺถิ. เต กิร คหปตโย
ตสฺเสว อาวสถาคารสฺส เอกปสฺเส ปฏสาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา กปฺปิยมญฺจํ
ปญฺาเปตฺวา ตตฺถ กปฺปิยปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา อุปริ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.จูฬ. ๗/๒๙๕/๖๑, ป.สู. ๓
สุวณฺณรชตตารกาคนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา ๑- คนฺธเตลปทีปํ อาโรปยึสุ
๑- "อปฺเปวนาม สตฺถา ธมฺมาสนโต วุฏฺาย โถกํ วิสฺสมิตุกาโม อิธ นิปชฺเชยฺย,
เอวํ โน อิทํ อาวสถาคารํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย
ภวิสฺสตี"ติ. สตฺถาปิ ตเทว สนฺธาย ตตฺถ สงฺฆาฏึ ปญฺาเปตฺวา สีหเสยฺยํ
กปฺเปสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "สุญฺาคารํ ปาวิสี"ติ. ตตฺถ ปาทโธวนฏฺานโต
ปฏฺาย ยาว ธมฺมาสนา อคมาสิ, เอตฺถเก าเน คมนํ นิปฺผนฺนํ. ธมฺมาสนํ
ปตฺวา โถกํ อฏฺาสิ, อิทํ ตตฺถ านํ. ภควา เทฺว ยาเม ธมฺมาสเน นิสีทิ,
เอตฺตเก าเน นิสชฺชา นิปฺผนฺนา. อุปาสเก อุยฺโยเชตฺวา ธมฺมาสนโต โอรุยฺห
ยถาวุตฺตฏฺาเน สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ. เอวํ ตํ านํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ
ปริภุตฺตํ อโหสีติ.
    สุนีธวสฺสการาติ สุนิโธ จ วสฺสกาโร จ เทฺว พฺราหฺมณา. มคธมหามตฺตาติ
มคธรญฺโ มหาอมจฺจา, มคธรฏฺเ วา มหามตฺตา. มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย
สมนฺนาคตาติ มหามตฺตา. ปาฏลิคาเม นครํ มาเปนฺตีติ ปาฏลิคามสงฺขาเต ภูมิปฺปเทเส
นครํ มาเปนฺติ. วชฺชีนํ ปฏิพาหายาติ ลิจฺฉวิราชูนํ อายมุขปฺปจฺฉินฺทนตฺถํ.
สหสฺสสหสฺเสวาติ เอเกกวคฺควเสน สหสฺสํ สหสฺสํ หุตฺวา. วตฺถูนีติ
ฆรวตฺถูนิ. จิตฺตานิ นมนฺติ นิเวสนานิ มาเปตุนฺติ รญฺโ ราชมหามตฺตานญฺจ
นิเวสนานิ มาเปตุํ วตฺถุวิชฺชาปากานํ จิตฺตานิ นมนฺติ. เต กิร อตฺตโน
สิปฺปานุภาเวน เหฏฺาปวิยํ ตึสหตฺถมตฺเต าเน "อิธ นาคคฺคาโห อิธ
ยกฺขคฺคาโห อิธ ภูตคฺคาโห อิธ ปาสาโณ วา ขาณุโก วา อตฺถี"ติ ชานนฺติ.
เต ตทา สิปฺปํ ชปฺเปตฺวา เทวตาหิ สทฺธึ สมฺมนฺตยมานา วิย มาเปนฺติ.
    อถ วา เตสํ สรีเร เทวตา อธิมุญฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิเวสนานิ มาเปตุํ
จิตฺตํ นามนฺติ. ตา จตูสุ โกเณสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา วตฺถุมฺหิ คหิตมตฺเต
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เตลปทีปํ อาโรเปสุํ
ปฏิวิคจฺฉนฺติ. สทฺธกุลานํ สทฺธา เทวตา ตถา กโรนฺติ, อสฺสทฺธกุลานํ
อสฺสทฺธา เทวตา. กึการณา? สทฺธานํ หิ เอวํ โหติ "อิธ มนุสฺสา นิเวสนํ
มาเปนฺตา ปมํ ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา มงฺคลํ วทาเปสฺสนฺติ, อถ มยํ
สีลวนฺตานํ ทสฺสนํ ธมฺมกถํ ปญฺหวิสฺสชฺชนํ อนุโมทนํ โสตุํ ลภิสฺสาม, มนุสฺสา
จ ทานํ ทตฺวา อมฺหากํ ปตฺตึ ทสฺสนฺตี"ติ. อสฺสทฺธเทวตานมฺปิ "อตฺตโน
อิจฺฉานุรูปํ เตสํ ปฏิปตฺตึ ปสฺสิตุํ, กถญฺจ โสตุํ ลภิสฺสามา"ติ ตถา กโรนฺติ.
    ตาวตึเสหีติ ยถา หิ เอกสฺมึ กุเล เอกํ ปณฺฑิตมนุสฺสํ, เอกสฺมึ จ
วิหาเร เอกํ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ อุปาทาย "อสุกกุเล มนุสฺสา ปณฺฑิตา, อสุกวิหาเร
ภิกฺขู พหุสฺสุตา"ติ สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, เอวเมว สกฺกํ เทวราชานํ, วิสฺสุกมฺมญฺจ
เทวปุตฺตํ อุปาทาย "ตาวตึสา ปณฺฑิตา"ติ สทฺโท อพฺภุคฺคโต. เตนาห
"ตาวตึเสหี"ติ. เสยฺยถาปีติอาทินา เทเวหิ ตาวตึเสหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา วิย
สุนีธวสฺสการา นครํ มาเปนฺตีติ ทสฺเสติ.
    ยาวตา อานนฺท อริยํ อายตนนฺติ ยตฺตกํ อริยมนุสฺสานํ โอสรณฏฺานํ
นาม อตฺถิ. ยาวตา วณิปฺปโถติ ยตฺตกํ วาณิชานํ อาหฏภณฺฑสฺส ราสิวเสน
กยวิกฺกยฏฺานํ นาม, วาณิชานํ วสนฏฺานํ วา อตฺถิ. อิทํ อคฺคนครนฺติ เตสํ
อริยายตนวณิปฺปถานํ อิทํ นครํ อคฺคํ ภวิสฺสติ เชฏฺกํ ปาโมกฺขํ. ปุฏเภทนนฺติ
ภณฺฑปุฏเภทนฏฺานํ, ภณฺฑภณฺฑิกานํ ๑- โมจนฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ.
สกลชมฺพุทีเป อลทฺธภณฺฑมฺปิ หิ อิเธว ลภิสฺสนฺติ, อญฺตฺถ วิกฺกยํ อคจฺฉนฺตาปิ
อิเธว วิกฺกยํ คจฺฉิสฺสนฺติ, ตสฺมา อิเธว ปุฏํ ภินฺทิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อายานมฺปิ
หิ จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ, สภายํ เอกนฺติ เอวํ ทิวเส ทิวเส ปญฺจสตสหสฺสานิ
ตตฺถ อุฏฺหิสฺสนฺติ. ตานิ สภาวานิ อายานีติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ภณฺฑคณฺิกานํ
    อคฺคิโต วาติอาทีสุ สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท, อคฺคินา จ อุทเกน จ
มิถุเภเทน จ นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. ตสฺส หิ เอโก โกฏฺาโส อคฺคินา นสฺสิสฺสติ,
นิพฺพาเปตุมฺปิ ๑- น สกฺขิสฺสนฺติ, เอกํ โกฏฺาสํ คงฺคา คเหตฺวา คมิสฺสติ, เอโก
อิมินา อกถิตํ อมุสฺส, อมุนา อกถิตํ อิมสฺส วทนฺตานํ ปิสุณาวาจานํ วเสน
ภินฺนานํ มนุสฺสานํ อญฺมญฺเภเทน วินสฺสิสฺสติ. เอวํ วตฺวา ภควา
ปจฺจูสกาเล คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา กตมุขโธวโน ภิกฺขาจารเวลํ ๒- อาคมยมาโน
นิสีทิ. สุนีธวสฺสการาปิ "อมฺหากํ ราชา สมณสฺส โคตมสฺส อุปฏฺาโก, โส
อเมฺห อุปคเต ปุจฺฉิสฺสติ `สตฺถา กิร ปาฏลิคามํ อคมาสิ, กึ ตสฺส สนฺติกํ
อุปสงฺกมิตฺถ, น อุปสงฺกมิตฺถา'ติ. `อุปสงฺกมิมฺหา'ติ จ วุตฺเต `นิมนฺตยิตฺถ, น
นิมนฺตยิตฺถา'ติ ปุจฺฉิสฺสติ.' น นิมนฺตยิมฺหา'ติ จ วุตฺเต อมฺหากํ โทสํ
อาโรเปตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสติ, อิทญฺจาปิ มยํ อกตฏฺาเน นครํ มาเปม, สมณสฺส
โข ปน โคตมสฺส คตคตฏฺาเน กาฬกณฺณิสตฺตา ปฏิกฺกมนฺติ, ตํ มยํ
นครมงฺคลํ วาจาเปสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺตยึสุ. เตน
วุตฺตํ "อถ โข สุนีธวสฺสการา"ติอาทิ.
    ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพเณฺห กาเล. นวาเสตฺวาติ คามปเวสนนีหาเรน
นิวาสนํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา. ปตฺตจีวรมาทายาติ จีวรํ ปารุปิตฺวา
ปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา.
    สีลวนฺเตตฺถาติ สีลวนฺโต เอตฺถ อตฺตโน วสนฏฺาเน. สญฺเตติ
กายวาจาจิตฺเตหิ สญฺเต. ตาสํ ทกฺขิณมาทิเสติ สํฆสฺส ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย
ตาสํ ฆรเทวตานํ อาทิเสยฺย, ๓- ปตฺตึ ทเทยฺย. ปูชิตา ปูชยนฺตีติ "อิเม มนุสฺสา
อมฺหากํ าตกาปิ น โหนฺติ, เอวมฺปิ โน ปตฺตึ เทนฺตี"ติ อารกฺขํ สุสํวิหิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ
@๒ ก. ภิกฺขาจารกาลํ  ๓ สี. อาทิสฺส
กโรนฺติ สุฏฺุ อารกฺขํ กโรนฺติ. มานิตา มานยนฺตีติ กาลานุกาลํ ๑- พลิกมฺมกรเณน
มานิตา "เอเต มนุสฺสา อมฺหากํ าตกาปิ น โหนฺติ, ตถาปิ จตุปญฺจฉมาสนฺตรํ
โน พลิกมฺมํ กโรนฺตี"ติ มาเนนฺติ อุปฺปนฺนปริสฺสยํ หรนฺติ. ๒- ตโต นนฺติ
ตโต ตํ ปณฺฑิตชาติกํ ปุริสํ. โอรสนฺติ อุเร เปตฺวา สํวฑฺฒิตํ, ๓- ยถา มาตา
โอรสํ ปุตฺตํ อนุกมฺปติ, อุปฺปนฺนปริสฺสยหรณตฺถเมวสฺส ยถา วายมติ, เอวํ
อนุกมฺปนฺตีติ อตฺโถ. ภทฺรานิ ปสฺสตีติ สุนฺทรานิ ปสฺสติ.
    อนุโมทิตฺวาติ เตหิ ตทา ปสุตฺปุญฺสฺส อนุโมทนวเสน เตสํ ธมฺมกถํ
กตฺวา. สุนีธวสฺสการาปิ "ยา ตตฺถ เทวตา อาสุํ, ตาสํ ทกฺขิณมาทิเส"ติ
ภควโต วจนํ สุตฺวา เทวตานํ ปตฺตึ อทํสุ. ตํ โคตมทฺวารํ นาม อโหสีติ
ตสฺส นครสฺส เยน ทฺวาเรน ภควา นิกฺขมิ, ตํ โคตมทฺวารํ นาม อโหสิ.
คงฺคาย ปน อุตฺตรณตฺถํ อโนติณฺณตฺตา ๔- โคตมติตฺถํ นาม นาโหสิ. ๕- ปูราติ
ปุณฺณา. สมติตฺติกาติ ตฏสมํ อุทกสฺส ติตฺตา ภริตา. กากเปยฺยาติ ตีเร
ิตกาเกหิ ปาตุํ สกฺกุเณยฺยอุทกา. ทฺวีหิปิ ปเทหิ อุภโตกูเล ชลปริปุณฺณภาวเมว ๖-
ทสฺเสติ. อุฬุมฺปนฺติ ปารคมนตฺถาย ทารูนิ สงฺฆาเฏตฺวา อาณิโย โกฏฺเฏตฺวา
กตํ. กุลฺลนฺติ เวฬุทณฺฑาทิเก ๗- วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กตํ.
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ มหาชนสฺส คงฺโคทกมตฺตตสฺสปิ เกวลํ ตริตุํ
อสมตฺถตํ, อตฺตโน ปน ภิกฺขุสํฆสฺส จ อติคมฺภีรวิตฺถตํ สํสารมหณฺณวํ
ตริตฺวา ิตภาวญฺจ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถปริทีปนํ อิมํ อทานํ อุทาเนสิ.
    ตตฺถ อณฺณวนฺติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน โยชนมตฺตํ คมฺภีรสฺส จ
วิตฺถตสฺส จ อุทกฏฺานสฺส เอตํ อธิวจนํ. สรนฺติ สริตฺวา คมนโต อิธ นที
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กาเลน กาลํ
@๒ สี.,ม. อุปฺปนฺนปริสฺสยา ปาเลนฺติ. สุ.วิ. ๒/๑๕๓/๑๔๓  ๓ ฉ.ม. วฑฺฒิตํ
@๔ สี. โอติณฺณฏฺานํ  ๕ สี. อโหสิ
@๖ ฉ.ม. อุภโตกูลสมํ ปริปุณฺณภาวเมว  ๗ สี. เวฬุนฬาทิเก
อธิปฺเปตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เย คมฺภีรวิตฺถตํ สํสารณฺณวํ ตณฺหาสริตญฺจ
ตรนฺติ, เต อริยมคฺคสงฺขาตํ เสตุํ กตฺวาน วิสชฺช ปลฺลลานิ อนามสิตฺวาว
อุทกภริตานิ นินฺนฏฺานานิ, อยมฺปน อิทํ อปฺปมตฺตกํ อุทกํ ตริตุกาโม
กุลฺลญฺหิ ชโน ปพนฺธติ กุลฺลํ พนฺธิตุํ อายาสํ อาปชฺชติ. ติณฺณา เมธาวิโน
ชนาติ อริยมคฺคาณสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวิโน พุทฺธา จ
พุทฺธสาวกา จ วินา เอว กุลฺเลน ติณฺณา ปรตีเร ปติฏฺิตาติ.
                       ฉฏฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๔๓๕-๔๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=9729&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=9729&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=169
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=4145
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=4437
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=4437
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25