อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            ๒. ทุกนิปาต
                            ๑. ปมวคฺค
                       ๑. ทุกฺขวิหารสุตฺตวณฺณนา
      [๒๘] ทุกนิปาตสฺส ปเม ทฺวีหีติ คณนปริจฺเฉโท. ธมฺเมหีติ
ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ทฺวีหิ ธมฺเมหีติ ทฺวีหิ อกุสลธมฺเมหิ. สมนฺนาคโตติ
ยุตฺโต. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. ทุกฺขํ วิหรตีติ จตูสุปิ
อิริยาปเถสุ กิเลสทุกฺเขน เจว กายิกเจตสิกทุกฺเขน จ ทุกฺขํ วิหรติ. สวิฆาตนฺติ
จิตฺตูปฆาเตน เจว กายูปฆาเตน จ สวิฆาตํ. สอุปายาสนฺติ กิเลสูปายาเสน เจว
สรีรเขเทน จ พลวอายาสวเสน สอุปายาสํ. สปริฬาหนฺติ กิเลสปริฬาเหน เจว
กายปริฬาเหน จ สปริฬาหํ. กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรํ มรณาติ
ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทา.
ปรํ มรณาติ จุติโต อุทฺธํ. ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาติ ทุคฺคติสงฺขาตานํ จตุนฺนํ อปายานํ
อญฺตรา คติ อิจฺฉิตพฺพา, อวสฺสํภาวนีติ อตฺโถ.
      อคุตฺตทฺวาโรติ  อปิหิตทฺวาโร. กตฺถ ปน อคุตฺตทฺวาโรติ อาห
"อินฺทฺริเยสู"ติ. เตน มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ อสํวรมาห. ปฏิคฺคหณปริโภควเสน
โภชเน มตฺตํ น ชานาตีติ โภชเน อมตฺตญฺู. "อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาย
โภชเน อมตฺตญฺุตายา"ติปิ ปนฺติ.
      กถํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา, กถํ วา คุตฺตทฺวารตาติ? กิญฺจาปิ หิ
จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ
วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ, อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถํ
อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ
อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ,
ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ. ตถาปิ เนว ภวงฺคสมเย, น
อาวชฺชนาทีนํ อญฺตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน
สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อญฺาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา
อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ. เอวํ โหนฺโตปิ โส "จกฺขุทฺวาเร อสํวโร"ติ วุจฺจติ,
กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ
วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ
อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ
อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรหิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ
หเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ ตสฺมึ อสํวเร สติทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ
โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมึ ปน อสติ ชวเน สีลาทีสุ
อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา
กึ? ยถา นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารทโย อสํวุตา,
ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรสุ
หิ ปิหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ. เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ
ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ
อุปฺปชฺชมาโนปิ "จกฺขุทฺวาเร สํวโร"ติ วุจฺจติ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ คุตฺตทฺวารตา จ เวทิตพฺพา.
      กถํ ปน โภชเน อมตฺตญฺู, กถํ วา มตฺตญฺูติ? โย หิ ปุคฺคโล
มหิจฺโฉ หุตฺวา ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ น ชานาติ. มหิจฺฉปุคฺคโล หิ ยถา นาม
กจฺฉปุฏวาณิโช ปิฬนฺธนภณฺฑกํ หตฺเถน คเหตฺวา อุจฺฉงฺเคปิ ปกฺขิปิตพฺพยุตฺตกํ
ปกฺขิปิตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว "อสุกํ คณฺหถ, อสุกํ คณฺหถา"ติ มุเขน
อุคฺโฆเสติ, เอวเมว อปฺปมตฺตกมฺปิ อตฺตโน สีลํ วา คนฺถํ วา ธุตงฺคคุณํ วา
อนฺตมโส อรญฺวาสมตฺตกมฺปิ มหาชนสฺส ชานนฺตสฺเสว สมฺภาเวติ, สมฺภาเวตฺวา
จ ปน สกเฏหิปิ อุปนีเต ปจฺจเย "อลนฺ"ติ อวตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติ. ตโย หิ
ปูเรตุํ น สกฺกา อคฺคิ อุปาทาเนน, สมุทฺโท อุทเกน, มหิจฺโฉ ปจฺจเยหีติ.
              อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ      มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล
              พหุเก ปจฺจเย ทินฺเน ๑-    ตโยเปเต น ปูรเยติ. ๒-
      มหิจฺฉปุคฺคโล หิ วิชาตมาตุยาปิ มนํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ. เอวรูโป หิ
อนุปฺปนฺนํ ลาภํ น อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนลาภโต จ ปริหายติ. เอวํ ตาว
ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺู โหติ. โย ปน ธมฺเมน สเมน ลทฺธมฺปิ อาหารํ
คธิโต มุจฺฉิโต อชฺโฌปนฺโน อนาทีนวทสฺสาวี อนิสฺสรณปญฺโ
อาหรหตฺถกอลํสาฏกตตฺถวฏฺฏกกากมาสกภุตฺตวมิกพฺราหฺมณานํ อญฺตโร วิย อโยนิโส
อนุปาเยน ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ปริภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ
อนุยุตฺโต วิหรติ, อยํ ปริโภเค อมตฺตญฺู นาม.
      โย ปน "สเจปิ ๓- เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม,
ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม,
เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุํ
ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ตฺวา ปมาณยุตฺตเมว คณฺหาตี"ติ เอวํ วุตฺตสฺส
ปฏิคฺคหเณ ปมาณชานนสฺส เจว "ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ, เนว
ทวาย, น มทายา"ติอาทินา ๔- "ลทฺธญฺจ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม. พหุเก ปจฺจเย เทนฺเต   ๒ ม.น ปูริยาติ, ป.สู. ๒/๒๕๒/๔๖, มโน.ปู. ๑/๖๓/๖๗,
@อภิ.อ. ๒/๘๕๐/๕๑๑          ๓ ฉ.ม. ยทิปิ        ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๓๕๕/๓๐๓
อนชฺโฌปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโ ปริภุญฺชตี"ติ จ อาทินา นเยน
วุตฺตสฺส ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขานปญฺาย ชานิตฺวา อาหารปริภุญฺชนสงฺขาตสฺส
ปริโภเค ปมาณชานนสฺส จ วเสน โภชเน มตฺตญฺู โหติ, อยํ โภชเน
มตฺตญฺู นาม. เอวํ โภชเน อมตฺตญฺุตา จ มตฺตญฺุตา จ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
      คาถาสุ ปน จกฺขุนฺติอาทีสุ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, สมวิสมํ
อาจิกฺขนฺตํ วิย โหตีติ วา อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. ฆายตีติ ฆานํ. ชีวิตนิมิตฺตํ
อาหารรโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย.
มนเต วิชานาตีติ มโน. โปราณา ปนาหุ มุนาตีติ มโน, นาฬิยา มินมาโน
วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ วิชานาตีติ อตฺโถ. เอวํ ตาเวตฺถ
ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ภาวตฺถโต ปน ทุวิธํ จกฺขุ มํสจกฺขุ จ ปญฺาจกฺขุ จ. เตสุ พุทฺธจกฺขุ
สมนฺตจกฺขุ าณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขูติ ปญฺจวิธํ ปญฺาจกฺขุ. ตตฺถ
"อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต"ติ ๑- อิทํ พุทฺธจกฺขุ
นาม. "สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตญฺาณนฺ"ติ ๒- อิทํ สมนฺตจกฺขุ นาม.
"จกฺขุํ อุทปาที"ติ ๓- อิทํ าณจกฺขุ นาม. "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน
จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๔- อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นาม. "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ
อุทปาที"ติ ๕- อิทํ เหฏฺิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺขุ นาม.
      มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ. ตตฺถ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก
ปติฏฺิโต เหฏฺา อกฺขิกูปกฏฺิเกน, อุปริ ภมุกฏฺิเกน, อุภโต อกฺขิกูเฏหิ,
อนฺโต มตฺถลุงฺเคน, พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ, สงฺเขปโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔              ๒ ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๑๖/๑๑๓ (สฺยา)
@๓. วิ.มหา. ๔/๑๕/๑๔, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๘  ๔ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕
@๕ วิ.มหา. ๔/๑๖/๑๕, ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘
จตสฺโส ธาตุโย วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา สมฺภโว สณฺานํ ชีวิตํ ภาโว
กายปสาโท จกฺขุปสาโทติ จุทฺทส สมฺภารา. วิตฺถารโต จตสฺโส ธาตุโย ตํนิสฺสิตา
วณฺณคนฺธรสโอชาสณฺานสมฺภโว อิติ อิมานิ ทส จตุสมุฏฺานิกตฺตา จตฺตาลีสํ
โหนฺติ, ชีวิตํ ภาโว กายปสาโท จกฺขุปสาโทติ จตฺตาริ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺานาเนวาติ
อิเมสํ จตุจตฺตาลีสาย รูปานํ วเสน จตุจตฺตาลีส สมฺภารา, ยํ โลโก
"เสตํ วฏฺฏํ ปุถุลํ วิสฏํ วิปุลํ จกฺขู"ติ สญฺชานนฺโต น จกฺขุํ สญฺชานาติ,
โย มํสปิณฺโฑ อกฺขิกูปเก ปติฏฺิโต นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน อาพทฺโธ
ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ กณฺหมฺปิ โลหิตกมฺปิ ปวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, ยํ
เสมฺหุสฺสทตฺตา เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ,
ปวุสฺสทตฺตา ปตฺถทฺธํ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริฑยฺหติ,
วายุสฺสทตฺตา สมฺภมติ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ
จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. อิทํ หิ
จกฺขุวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาเวน ปวตฺตติ.
      โสตาทีสุปิ โสตํ ทิพฺพโสตํ มํสโสตนฺติ ทุวิธํ. เอตฺถ "ทิพฺพาย โสตธาตุยา
วิสุทฺธาย อติกฺกกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาตี"ติ อิทํ ทิพฺพโสตํ นาม.
มํสโสตํ ปน สสมฺภารโสตํ ปสาทโสตนฺติ ทุวิธนฺติอาทิ สพฺพํ จกฺขุมฺหิ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตถา ฆานชิวฺหา. กาโย ปน โจปนกาโย กรชกาโย
สมูหกาโย ปสาทกาโยติอาทินา พหุวิโธ. ตตฺถ:-
       "กาเยน สํวุตา ธีรา         อโถ วาจาย สํวุตา"ติ ๑-
อยํ โจปนกาโย นาม. "อิมมฺหา กายา อญฺ กายํ อภินิมฺมินาตี"ติ ๒-
อยํ กรชกาโย นาม. สมูหกาโย ปน วิญฺาณสมูหวเสน อเนกวิโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๓๔/๕๗       ๒ ที.สี. ๙/๒๓๖/๗๘, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๔/๔๒๒
อาคโต. ตถา หิ "ฉ อิเม อาวุโส วิญฺาณกายา"ติอาทีสุ ๑- วิญฺาณสมูโห
วุตฺโต. "ฉ ผสฺสกายา"ติอาทีสุ ๒- ผสฺสาทิสมูโห. ตถา "กายปสฺสทฺธิ
กายลหุตา"ติอาทีสุ ๓- เวทนากฺขนฺธาทโย. "อิเธกจฺโจ ปวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ,
อาโปกายํ เตโชกายํ วาโยกายํ เกสกายํ โลมกายนฺ"ติอาทีสุ ๔- ปวาทิสมูโห.
"กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา"ติ ๕- อยํ ปสาทกาโย. อิธาปิ ปสาทกาโย เวทิตพฺโพ.
โส หิ กายวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาเวน ปวตฺตติ. มโนติ ปน
กิญฺจาปิ สพฺพํ วิญฺาณํ วุจฺจติ, ตถาปิ ทฺวารภาวสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ทฺวารภูตํ
สาวชฺชนํ ภวงฺคํ เวทิตพฺพํ.
      เอตานิ ยสฺส ทฺวารานิ, อคุตฺตานิ จ ภิกฺขุโนติ ยสฺส ภิกฺขุโน เอตานิ
มนฏฺฉฏฺานิ ทฺวารานิ สติโวสฺสคฺเคน ปมาทํ อาปนฺนตฺตา สติกวาเฏน
อปิหิตานิ. โภชนมฺหิ ฯเปฯ อธิคจฺฉตีติ โส ภิกฺขุ วุตฺตนเยน โภชเน
อมตฺตญฺู อินฺทฺริเยสุ จ สํวรรหิโต ทิฏฺธมฺมิกญฺจ โรคาทิวเสน, สมฺปรายิกญฺจ
ทุคฺคติปริยาปนฺนํ กายทุกฺขํ ราคาทิกิเลสสนฺตาปวเสน, อิจฺฉาวิฆาตวเสน จ
เจโตทุกฺขนฺติ สพฺพถาปิ ทุกฺขเมว อธิคจฺฉติ ปาปุณาติ. ยสฺมา เจตเทวํ, ตสฺมา
ทุวิเธนปิ ทุกฺขคฺคินา อิธโลเก จ ปรโลเก จ ฑยฺหมาเนน กาเยน
ฑยฺหมาเนน เจตสา ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ นิจฺจกาลเมว ตาทิโส ปุคฺคโล
ทุกฺขเมว วิหรติ, น ตสฺส สุขวิหารสฺส สมฺภโว, วฏฺฏทุกฺขานติกฺกเม ปน
วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ.
                       ปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๐๑/๗๒       ๒ ที.ปา. ๑๑/๓๒๓/๒๑๕, ม.มู. ๑๒/๙๘/๗๐
@๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๑๔/๔๐     ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑    ๕ องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๑๑๐-๑๑๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=27&A=2399&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=2399&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=206
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=4909
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=5094
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=5094
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25