อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

                        ๓. อินทฺริยสุตฺตวณฺณนา
      [๖๒] ตติเย อินฺทฺริยานีติ อธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ. ยานิ หิ
สหชาตธมฺเมสุ อิสฺสรา วิย หุตฺวา เตหิ อนุวตฺติตพฺพานิ, ตานิ อินฺทฺริยานิ
นาม. อปิจ อินฺโท ภควา ธมฺมิสฺสโร ปรเมน จ จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต,
เตน อินฺเทน สพฺพปมํ ทิฏฺตฺตา อธิคตตฺตา ปเรสํ จ ทิฏฺตฺตา เทสิตตฺตา
วิหิตตฺตา โคจรภาวนาเสวนาหิ ทิฏฺตฺตา จ อินฺทฺริยานิ. อินฺทํ วา มคฺคาธิคมสฺส
อุปนิสฺสยภูตํ ปุญฺกมฺมํ, ตสฺส ลิงฺคานีติปิ อินฺทฺริยานิ.
      อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ "อนมตคฺเค สํสาเร อนญฺาตํ อนธิคตํ
อมตปทํ จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามี"ติ ปฏิปนฺนสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน
อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติมคฺคปญฺาเยตํ อธิวจนํ. อญฺินฺทฺริยนฺติ
อาชานนอินฺทฺริยํ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อาชานาติ ปมมคฺคาเณน ทิฏฺมริยาทํ
อนติกฺกมิตฺวาว ชานาตีติ อญฺา. ยเถว หิ ปมมคฺคปญฺา ทุกฺขาทีสุ
ปริญฺาภิสมยาทิวเสน ปวตฺตติ, ตเถว อยมฺปิ ปวตฺตตีติ อญฺา จ สา
ยถาวุตฺเตนฏฺเน อินฺทฺริยํ จาติ อญฺินฺทฺริยํ อาชานนฏฺเเนว อญฺสฺส วา
อริยปุคฺคลสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติผลโต ปฏฺาย ฉสุ าเนสุ
าณสฺเสตํ อธิวจนํ. อญฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ
นิฏฺิตาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ
อญฺาตาวินฺทฺริยํ. เอตฺถ จ ปมปจฺฉิมานิ ปมมคฺคจตุตฺถผลวเสน เอกฏฺานิกานิ,
อิตรํ อิตรมคฺคผลวเสน ฉฏฺานิกนฺติ เวทิตพฺพํ.
      คาถาสุ สิกฺขมานสฺสาติ อธิสีลสิกฺขาทโย สิกฺขมานสฺส ภาเวนฺตสฺส.
อุชุมคฺคานุสาริโนติ อุชุมคฺโค วุจฺจติ อริยมคฺโค, อนฺตทฺวยวิวชฺชิตตฺตา ตสฺส
อนุสฺสรณโต อุชุมคฺคานุสาริโน, ปฏิปาฏิยา มคฺเค อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
ขยสฺมินฺติ อนวเสสานํ กิเลสานํ เขปนโต ขยสงฺขาเต อคฺคมคฺเค าณํ
ปมํ ปุเรเยว อุปฺปชฺชติ. ตโต อญฺา อนนฺตราติ ตโต มคฺคาณโต
อนนฺตรา อรหตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อถ วา อุชุมคฺคานุสาริโนติ ลีนุทฺธจฺจ-
ปติฏฺานายูหนาทิเก วชฺเชตฺวา สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาวนาวเสน ปวตฺตํ
ปุพฺพภาคมคฺคํ อนุสฺสรนฺตสฺส อนุคจฺฉนฺตสฺส ปฏิปชฺชนฺตสฺส โคตฺรภุาณานนฺตรํ
ทิฏฺเกฏฺานํ กิเลสานํ เขปนโต ขยสฺมึ โสตาปตฺติมคฺเค ปมาณํ
อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ. ตโต อญฺา อนนฺตราติ ตโต ปมาณโต
อนนฺตรา อนนฺตรโต ปฏฺาย ยาว อคฺคมคฺคา อญฺา อญฺินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ.
      ตโต อญฺา วิมุตฺตสฺสาติ ตโต อญฺา อญฺินฺทฺริยโต ปจฺฉา
อรหตฺตมคฺคาณานนฺตรา อรหตฺตผเลน ปญฺาวิมุตฺติยา อญฺาตาวินฺทฺริเยน
วิมุตฺตสฺส. าณํ เว โหติ ตาทิโนติ อรหตฺตผลุปฺปตฺติโต อุตฺตรกาเล
อิฏฺานิฏฺาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส ปจฺจเวกฺขณาณํ อุปฺปชฺชติ.
กถํ อุปฺปชฺชตีติ อาห "อกุปฺปา เม วิมุตฺตี"ติ. ตสฺส อกุปฺปภาวสฺส การณํ
ทสฺเสติ "ภวสํโยชนกฺขยา"ติ.
      อิทานิ ตาทิสํ ขีณาสวํ โถเมนฺโต "ส เว อินฺทริยสมฺปนฺโน"ติ ตติยํ
คาถมาห. ตตฺถ อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ โลกุตฺตรินฺทฺริเยหิ
สมนฺนาคโต, สุทฺเธหิปิ วา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ
สมนฺนาคโต ปริปุณฺโณ, ตโต เอว จกฺขฺวาทีหิ สุฏฺุ วูปสนฺเตหิ นิพฺพิเสวเนหิ
อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต. เตนาห "สนฺโต"ติ, สพฺพกิเลสปริฬาหวูปสเมน
อุปสนฺโตติ อตฺโถ. สนฺติปเท รโตติ นิพฺพาเน อภิรโต อธิมุตฺโต. เอตฺถ จ
"อินฺทฺริยสมฺปนฺโน"ติ เอเตน ภาวิตมคฺคตา ปริญฺาตกฺขนฺธตา จสฺส ทสฺสิตา,
"สนฺโต"ติ เอเตน ปหีนกิเลสตา, "สนฺติปเท รโต"ติ เอเตน สจฺฉิกตนิโรธตาติ.
เสสํ วุตฺตนยเมว.
                        ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๒๓๗-๒๓๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=27&A=5228&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=5228&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=240
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=5606
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=5594
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=5594
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25