อรรถกถาเล่มที่ ๒๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๑ (ปรมตฺถ.๑)

                         ๑๒. มุนิสุตฺตวณฺณนา
      [๒๐๙] สนฺถวาโต ภยํ ชาตนฺติ มุนิสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? น สพฺพสฺเสว
สุตฺตสฺส เอกา อุปฺปตฺติ, อปิเจตฺถ อาทิโต ตาว จตุนฺนํ คาถานํ อยมุปฺปตฺติ:-
ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต คามกาวาเส อญฺตรา ทุคฺคติตฺถี มตปติกา
ปุตฺตํ ภิกฺขูสุ ปพฺพาเชตฺวา อตฺตนาปิ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา. ๑- เต อุโภปิ
สาวตฺถิยํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อภิณฺหํ อญฺมญฺสฺส ทสฺสนกามา อเหสุํ. มาตา
กิญฺจิ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส หรติ, ปุตฺโตปิ มาตุ. เอวํ สายมฺปิ ปาโตปิ อญฺมญฺ
สมาคนฺตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ สํวิภชมานา สมฺโมทมานา สุขทุกฺขานิ ๒- ปุจฺฉมานา
นิราสงฺกา อเหสุํ. เตสํ เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน สํสคฺโค อุปฺปชฺชิ, สํสคฺคา
วิสฺสาโส, วิสฺสาสา โอตาโร, ราเคน โอติณฺณจิตฺตานํ ปพฺพชิตสญฺา จ
มาตุปุตฺตสญฺา จ อนฺตรธายิ, ตโต มริยาทวีติกฺกมํ กตฺวา อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวึสุ,
อยสปฺปตฺตา จ วิพฺภมิตฺวา อคารมชฺเฌ วสึสุ. ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ.
"กินฺนุ โข ๓- ภิกฺขเว โมฆปุริโส ชานาติ ๔- น มาตา ปุตฺเต สารชฺชติ, ปุตฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปพฺพชิ           ๒ ฉ.ม. สุขทุกฺขํ
@๓ ฉ.ม. กึ นุ โส         ๔ ฉ.ม. มญฺติ
วา ปน น มาตรี"ติ ครหิตฺวา "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกรูปมฺปิ
สมนุปสฺสามี"ติอาทินา ๑- อวเสสสุตฺเตนปิ ภิกฺขู สํเวเชตฺวา ตสฺมาติห ภิกฺขเว:-
        "วิสํ ยถา หลาหลํ        เตลมุกฺกุฏฺิตํ ๒- ยถา
         ตมฺพโลหวิลีนํว          มาตุคามํ วิวชฺชเย"ติ จ
วตฺวา ปุน ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ "สนฺถวาโต ภยํ ชาตนฺ"ติ อิมา อตฺตูปนายิกา
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
      ตตฺถ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺิมิตฺตเภเทน ติวิโธติ ปุพฺเพ วุตฺโต, อิธ
ตณฺหาทิฏฺิสนฺถโว อธิปฺเปโต. ตํ สนฺธาย ภควา อาห "ปสฺสถ ภิกฺขเว ยถา
อิทํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส สนฺถวโต ภยํ ชาตํ. ๓- ตญฺหิ ตสฺส อภิณฺหทสฺสน-
กามตาทิตณฺหาย พลวกิเลสภยํ ชาตํ, เยน สณฺาตุมสกฺโกนฺโต มาตริ
วิปฺปฏิปชฺชิ. อตฺตานุวาทาทิกํ วา มหาภยํ, เยน วา ๔- สาสนํ ฉฑฺเฑตฺวา
วิพฺภนฺโต. นิเกตาติ "รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข คหปติ `นิเกตสารี'ติ
วุจฺจตี"ติอาทินา ๕- นเยน วุตฺตา อารมฺมณปฺปเภทา. ชายเต รโชติ
ราคโทสโมหรโช ชายเต. กึ วุตฺตํ โหติ? น เกวลํ จ ตสฺส สนฺถวโต ภยํ ชาตํ,
อปิจ โข ปน ยเทตํ กิเลสานํ นิวาสนฏฺเน สาสวารมฺมณํ "นิเกตนฺ"ติ
วุจฺจติ, อิทานิสฺส ภินฺนสํวรตฺตา อติกฺกนฺตมริยาทตฺตา สุฏฺุตรํ ตโต นิเกตา
ชายเต รโช, เยน สงฺกิลิฏฺจิตฺโต อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติ. อถ วา ปสฺสถ
ภิกฺขเว ยถา อิทํ ตสฺส โมฆปุริสสฺส สนฺถวโต ภยํ ชาตํ, ยถา จ
สพฺพปุถุชฺชนานํ นิเกตา ชายเต รโชติ เอวเมตํ ปททฺวยํ โยเชตพฺพํ.
      สพฺพถา ปน อิมินา ปุริมตฺเถน ๖- ภควา ปุถุชฺชนทสฺสนํ ครหิตฺวา
อตฺตโน ทสฺสนํ ปสํสนฺโต "อนิเกตนฺ"ติ ปจฺฉิมตฺถํ ๗- อาห. ตตฺถ ยถา
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๗ (สฺยา)     ๒ สี. เตลมุกฺกถิตํ, ฉ.ม. เตลํ ปกฺกุถิตํ
@๓ ฉ.ม. ชาตนฺติ                  ๔ ฉ.ม. วาสทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ สํ.ข. ๑๗/๓/๙     ๖ ฉ.ม. ปุริมทฺเธน    ๗ ฉ.ม. ปจฺฉิมทฺธํ
วุตฺตนิเกตปฺปฏิกฺเขเปน อนิเกตํ สนฺถวปฺปฏิกฺเขเปน จ อสนฺถวํ เวทิตพฺพํ.
อุภยมฺเปตํ นิพฺพานสฺสาธิวจนํ. เอตํ เว มุนิทสฺสนนฺติ เอตํ อนิเกตมสนฺถวํ
พุทฺธมุนินา ทิฏฺนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ เวอิติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโต ทฏฺพฺโพ,
เตน จ ยํ นาม นิเกตสนฺถววเสน มาตาปุตฺเตสุ วิปฺปฏิปชฺชมาเนสุ
อนิเกตมสนฺถวํ, เอตํ มุนินา ทิฏฺ อโห อพฺภุตนฺติ อยมธิปฺปาโย สิทฺโธ
โหติ. อถ วา มุนิโน ทสฺสนนฺติปิ มุนิทสฺสนํ, ทสฺสนํ นาม ขนฺติ รุจิ, ขมติ
เจว รุจฺจติ จาติ อตฺโถ.
      [๒๑๐] ทุติยคาถาย โย ชาตมุจฺฉิชฺชาติ โย กิสฺมิญฺจิเทว วตฺถุสฺมึ
ชาตํ ภูตํ นิพฺพตฺตํ กิเลสชาตํ ๑- ยถา อุปฺปนฺนากุสลปฺปหานํ โหติ, ตถา
วายมนฺโต ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ คุณนิพฺพตฺตเนน ๒- อุจฺฉินฺทิตฺวา โย อนาคโตปิ
กิเลโส ตถารูปปฺปจฺจยสโมธาเนน ๓- นิพฺพตฺติตุํ อภิมุขีภูตตฺตา วตฺตมานสมีเป
วตฺตมานลกฺขเณน "ชายนฺโต"ติ วุจฺจติ, ตญฺจ น โรปเยยฺย ชายนฺตํ, ยถา
อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาโท โหติ, ตถา วายมนฺโต น นิพฺพตฺเตยฺยาติ อตฺโถ.
กถญฺจ น นิพฺพตฺเตยฺย? อสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, เยน ปจฺจเยน โส นิพฺพตฺเตยฺย,
ตํ นานุปฺปเวเสยฺย น สโมธาเนยฺย. เอวํ สมฺภารเวกลฺลกรเณน ตํ น
โรปเยยฺย ชายนฺตํ. อถ วา ยสฺมา มคฺคภาวนาย อายติกาปิ ๔- กิเลสา
อุจฺฉิชฺชนฺติ อายติกาภาเวน ๕- วตฺตมานาปิ น โรปียนฺติ ตทภาเวน, อนาคตาปิ
จิตฺตสนฺตตึ นานุปฺปเวสิยนฺติ อุปฺปตฺติสามตฺถิยวิฆาเตน, ตสฺมา โย อริยมคฺคภาวนาย
ชาตมุจฺฉิชฺช น โรปเยยฺย ชายนฺตํ, อนาคตมฺปิ จสฺส ชายนฺตสฺส
นานุปฺปเวจฺเฉยฺย, ๖- ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ, โส จ อทฺทกฺขิ สนฺติปทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิเลสํ                           ๒ ฉ.ม.,อิ, ปุน อนิพฺพตฺตนวเสน
@๓ ฉ.ม. ตถารูวิปากาภาเวนปปฺปจฺจยสโมธาเน    ๔ ฉ.ม. อตีตาปิ
@๖ ฉ.ม. อายตึ                           ๗ ฉ.ม. นานุปฺปเวจฺเฉ
มเหสีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. เอกนฺตนิกฺกิเลสตาย เอกํ, เสฏฺฏฺเน
วา เอกํ. มุนินนฺติ มุนึ, มุนีสุ วา เอกํ. จรนฺตนฺติ สพฺพาการปริปูราย
โลกตฺถจริยาย อวเสสจริยาหิ จ จรนฺตํ. อทฺทกฺขีติ อทฺทส. โสติ โย
ชาตมุจฺฉิชฺช อโรปเน อนุปฺปเวสเน จ สมตฺถตฺตา "น โรปเยยฺย ชายนฺตมสฺส
นานุปฺปเวจฺเฉ"ติ วุตฺโต พุทฺธมุนิ. สนฺติปทนฺติ สนฺติโกฏฺาสํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิ-
คตวิปสฺสนานิพฺพานเภทาสุ ตีสุ สมุมติสนฺติตทงฺคสนฺติอจฺจนฺตสนฺตีสุ เสฏฺ
เอวํ อนุปสฺสนฺเต โลเก อจฺจนฺตสนฺติมทฺทส มเหสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      [๒๑๑] ตติยคาถาย สงฺขายาติ คณยิตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วีมํสิตฺวา
ยถาภูตโต ตฺวา, ทุกฺขปริญฺาย ปริชานิตฺวาติ อตฺโถ. วตฺถูนีติ เยสุ เอวมยํ
โลโก ๑- สชฺชติ, ตานิ ขนฺธายตนธาตุเภทานิ กิเลสฏฺานานิ. ปมาย พีชนฺติ
ยนฺเตสํ วตฺถูนํ พีชํ อภิสงฺขารวิญฺาณํ, ตํ ปมาย ๒- หึสิตฺวา วิธิตฺวา, ๓-
สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉติ เยน
ตณฺหาทิฏฺิสิเนเหน สิเนหิตํ ตํ พีชํ อายตึ ปฏิสนฺธิวเสน ตํ ยถาวุตฺตํ
วตฺถุสสฺสํ วิรุเหยฺย, ตํ สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ, ตปฺปฏิปกฺขาย มคฺคภาวนาย
ตํ นานุปฺปเวเสยฺยาติ อตฺโถ. ส เว มุนี ชาติขยนฺตทสฺสีติ โส เอวรูโป
พุทฺธมุนิ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย ชาติยา จ มรณสฺส จ ปริกฺขยนฺตภูตสฺส
นิพฺพานสฺส ทิฏฺตฺตา ชาติกฺขยนฺตทสฺสี ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขํ, อิมาย
จตุสจฺจภาวนาย นวปฺปเภทมฺปิ อกุสลวิตกฺกํ ปหาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ
ปตฺวา โลกตฺถจริยํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน จริมวิญฺาณกฺขยา อนุปาทิเสสนิพฺพาน-
ธาตุปฺปตฺติยา "เทโว วา มนุสฺโส วา"ติ น อุเปติ สงฺขํ. อปรินิพฺพุโต เอว
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โลเก      ๒ ม. สมาย
@๓ ฉ.ม. พาธิตฺวา
วา ยถา กามวิตกฺกาทิโน วิตกฺกสฺส อปฺปหีนตฺตา "อยํ ปุคฺคโล รตฺโต"ติ วา
"ทุฏฺโ"ติ วา สงฺขํ อุเปติ, เอวํ ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขนฺติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
      [๒๑๒] จตุตฺถคาถาย อญฺายาติ อนิจฺจาทินเยน ชานิตฺวา. สพฺพานีติ
อนวเสสานิ. นิเวสนานีติ กามภวาทิเก ภเว ๑- นิวสนฺติ หิ เตสุ สตฺตา, ตสฺมา
"นิเวสนานี"ติ วุจฺจนฺติ. อนิกามยํ อญฺตรมฺปิ เตสนฺติ เอวํ ทิฏฺาทีนวตฺตา
เตสํ นิเวสนานํ เอกมฺปิ อปตฺเถนฺโต โส เอวรูโป พุทฺธมุนิ มคฺคภาวนาพเลน
ตณฺหาเคธสฺส วิคตตฺตา วีตเคโธ, วีตเคธตฺตา เอว จ อคิทฺโธ, น ยถา เอเก
อวีตเคธา เอว สมานา "อคิทฺธมฺหา"ติ ปฏิชานนฺติ, น ๒- เอวํ. นายูหตีติ
ตสฺส ตสฺส นิเวสนสฺส นิพฺพตฺตกํ กุสลํ วา อกุสลํ วา น กโรติ. กึการณา?
ปารคโต หิ โหติ, ยสฺมา เอวรูโป สพฺพนิเวสนานํ ปารํ นิพฺพานํ คโต
โหตีติ อตฺโถ.
      เอวํ ปมคาถาย ปุถุชฺชนทสฺสนํ ครหิตฺวา อตฺตโน ทสฺสนํ ปสํสนฺโต
ทุติยคาถาย เยหิ กิเลเสหิ ปุถุชฺชโน อนุปสนฺโต โหติ, เตสํ อภาเวน
อตฺตโน สนฺติปทาธิคมํ ปสํสนฺโต ตติยคาถาย เยสุ วตฺถูสุ ปุถุชฺชโน ตกฺกมปฺปหาย
ตถา ตถา สงฺขํ อุเปติ, เตสุ จตุสจฺจภาวนาย ตกฺกํ ปหาย อตฺตโน สงฺขานุปคมนํ
ปสํสนฺโต จตุตฺถคาถาย อายติมฺปิ ยานิ นิเวสนานิ นิกามยมาโน ๓-
ปุถุชฺชโน ภวตณฺหาย อายูหติ, เตสุ ตณฺหาภาเวน อตฺตโน อายูหนํ ๔-
ปสํสนฺโต จตูหิ คาถาหิ อรหตฺตนิกูเฏเนว เอกฏฺุปฺปตฺติยํ ๕- เทสนํ
นิฏฺาเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กามภวาทีนิ             ๒ ฉ.ม. นสทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม.,อิ. กามยมาโน        ๔ ฉ.ม. อนายูหนํ
@๕ ฉ.ม. เอกฏฺุปฺปตฺติกํ
      [๒๑๓] สพฺพาภิภุนฺติ กา อุปฺปตฺติ? มหาปุริโส มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา
อนุปุพฺเพน สพฺพญฺุตํ ปตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถาย พาราณสึ คจฺฉนฺโต
โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร อุปเกนาชีวเกน สมาคญฺฉิ. เตน จ
"วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานี"ติอาทินา ๑- นเยน ปุฏฺโ "สพฺพาภิภู"ติ-
อาทีนิ อาห. อุปโก "หุเวยฺยาวุโส"ติ ๒- วตฺวา สีสํ โอกมฺเปตฺวา อุมฺมคฺคํ
คเหตฺวา ปกฺกามิ. อนุกฺกเมน จ วงฺกหารชนปเท ๓- อญฺตรํ มาควิกคามํ ปาปุณิ.
ตเมนํ มาควิกเชฏฺโก ทิสฺวา "อโห อปฺปิจฺโฉ สมโณ วตฺถมฺปิ น นิวาเสติ,
อยํ โลเก อรหา"ติ ฆรํ เนตฺวา มํสรเสน ปริวิสิตฺวา ๔- ภุตฺตาวิญฺจ นํ สปุตฺตทาโร
วนฺทิตฺวา "อิเธว ภนฺเต วสถ, อหํ ปจฺจเยน อุปฏฺหามี"ติ ๕- นิมนฺเตตฺวา
วสโนกาสํ กตฺวา อทาสิ, โส ตตฺถ วสติ.
      มาควิโก คิมฺหกาเล อุทกสมฺปนฺเน สีตเล ปเทเส จริตุํ ทูรํ
อปกฺกนฺเตสุ มิเคสุ ตตฺถ คจฺฉนฺโต "อมฺหากํ อรหนฺตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหสฺสู"ติ
ฉาวํ ๖- นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธึ ปุตฺตภาติเกหิ. สา จ ทสฺสนียา
โหติ โกฏฺาสสมฺปนฺนา, ทุติยทิวเส อุปโก ฆรมาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ
อุปจารํ กตฺวา ปริวิสิตุํ อุปคตํ ทิสฺวา ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุํ ๗- อสกฺโกนฺโต
ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา
"สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, มรามี"ติ นิราหาโร สยิ. สตฺตเม ทิวเส
มาควิโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ อุปกสฺส ปวตฺตึ ปุจฺฉิ, สา "เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา
ปุน นาคตปุพฺโพ"ติ อาห. มาควิโก "อาคตวเสเนว นํ อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺฉิสฺสามี"ติ ตํขณญฺเว อาคนฺตฺวา "กึ ภนฺเต อผาสุกนฺ"ติ ปาเท
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๑๑/๑๑. ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖
@๒ ฉ.ม. หุเปยฺยาวุโสติ          ๓ ก. วงฺคชนปเท
@๔ ก. ปริวิสิ                  ๕ ฉ.ม. อุปหิฏฺสฺสามีติ
@๖ ม. จาวํ                   ๗ ฉ.ม. ภุญฺชิตุมฺปิ
ปรามสนฺโต ปุจฺฉิ. อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยว. โส "วท ภนฺเต, ยํ
มยา สกฺกา กาตุํ, สพฺพํ ตํ กริสฺสามี"ติ อาห, อุปโก "สเจ ฉาวํ ลภามิ,
ชีวามิ, โน เจ, อิเธว เม มรณํ เสยฺโย"ติ ๑- อาห. ชานาสิ ปน ภนฺเต
กิญฺจิ สิปฺปนฺติ. น ชานามีติ. "ภนฺเต กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน น สกฺกา
ฆราวาสํ อธิฏฺาตุนฺ"ติ. โส อาห "นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ
มํสหารโก ภวิสฺสามิ, ๒- มํสญฺจ วิกฺกิณิสฺสามี"ติ. มาควิโกปิ "อมฺหากํ เอตเทว
รุจฺจตี"ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ฆรํ เนตฺวา ๓- ธีตรํ อทาสิ. เตสํ สํวาสมนฺวาย
ปุตฺโต วิชายิ, สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. ฉาวา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ
อุปฺผณฺเฑสิ, ๔- โส ตํ อสหนฺโต "ภทฺเท อหํ อนนฺตชินสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี"ติ
มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกามิ.
      ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวนมหาวิหาเร. อถ โข
ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ "โย ภิกฺขเว อนนฺตชิโนติ ปุจฺฉมาโน
อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา"ติ. อุปโกปิ โข อนุปุพฺเพเนว สาวตฺถึ
อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ตฺวา "อิมสฺมึ วิหาเร มม สหาโย อนนฺตชิโน นาม
อตฺถิ, โส กุหึ วสตี"ติ ปุจฺฉิ. ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยึสุ. ภควา
ตสฺสานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ, โส เทสนาปริโยสาเน อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ.
ภิกฺขู ตสฺส ปุพฺพปฺปวตฺตึ สุตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสุํ "ภควา ปมํ นิสฺสิริกสฺส
นคฺคสมณกสฺส ธมฺมํ เทเสสี"ติ. ภควา ตํ กถาสมุฏฺานํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต
นิกฺขมฺม ตํ ขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ
"กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ, เต สพฺพํ กเถสุํ. ตโต
ภควา "น ภิกฺขเว ตถาคโต อเหตุอปฺปจฺจยา ธมฺมํ เทเสติ. ๕- นิมฺมลา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อยเมว มรณเสยฺโยติ, ฉ.ม. อิเธว มรณํ เสยฺโยติ    ๒ ก. ภวิสฺสามีติ
@๓ ฉ.ม. อาเนตฺวา          ๔ ฉ.ม. อุปฺปณฺเฑสิ        ๕ ก. เทเสสิ
ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา, น สกฺกา ตตฺถ โทสํ ทฏฺุํ, เตน ภิกฺขเว
ธมฺมเทสนูปนิสฺสเยน อุปโก เอตรหิ อนาคามี ชาโต"ติ วตฺวา อตฺตโน
เทสนามลาภาวทีปิกํ อิมํ คาถํ อภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- สาสเวสุ สพฺพกฺขนฺธายตนธาตูสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนน
เตหิ อนภิภูตตฺตา สยํ จ เต ธมฺเม สพฺเพ อภิภุยฺย ปวตฺตตฺตา สพฺพาภิภุํ.
เตสญฺจ อญฺเสญฺจ สพฺพธมฺมานํ สพฺพากาเรน วิทิตตาย ๑- สพฺพวิทุํ.
สพฺพธมฺมเทสนาสมตฺถาย โสภนาย เมธาย สมนฺนาคตตฺตา สุเมธํ. เยสํ
ตณฺหาทิฏฺิเลปานํ วเสน สาสวขนฺธาทิเภเทสุ สพฺพธมฺเมสุ อุปลิมฺปติ, ๒- เตสํ
เลปานํ อภาเวน ๓- เตสุ สพฺพธมฺเมสุ อนุปลิตฺตํ. เตสุ จ สพฺพธมฺเมสุ
ฉนฺทราคาภาเวน สพฺเพ เต ธมฺเม ชหิตฺวา ิตตฺตา สพฺพญฺชหํ. อุปธิวิเวกนินฺเนน
จิตฺเตน ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน วิเสเสน มุตฺตตฺตา ตณฺหกฺขเย วิมุตฺตํ,
อธิมุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา
มุนึ เวทยนฺติ ชานนฺติ. ปสฺสถ ยาว ปฏิวิสิฏฺโวายํ มุนิ, ตสฺส กุโต
เทสนามลนฺติ อตฺตานํ วิภาเวติ. วิภาวนตฺโถ หิ เอตฺถ วาสทฺโทติ. เกจิ ปน
วณฺณยนฺติ:- "อุปโก ตทา ตถาคตํ ทิสฺวาปิ `อยํ พุทฺธมุนี'ติ น สทฺทหี"ติ
เอวํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ, ตโต ภควา "สทฺทหตุ วา มา วา, ธีรา ปน
ตํ มุนึ เวทยนฺตี"ติ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาหาติ. ๔-
      [๒๑๔] ปญฺาพลนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อยํ คาถา เรวตตฺเถรํ อารพฺภ
วุตฺตา. ตตฺถ "คาเม วา ยทิ วารญฺเ"ติ อิมิสฺสา คาถาย วุตฺตนเยเนว
เรวตตฺเถรสฺส อาทิโต ปภุติ ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิตสฺส ขทิรวเน วิหาโร, ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิทิตตฺตา          ๒ สี. อุปลิปฺปนฺติ
@๓ ฉ.ม. อภาวา           ๔ ฉ.ม. คาถมภาสีติ
วิหรโต วิเสสาธิคโม, ภควโต ตตฺถ คมนปจฺจาคมนญฺจ เวทิตพฺพํ. ปจฺจาคเต
ปน ภควติ โย โส มหลฺลกภิกฺขุ อุปาหนํ สมฺมุสฺสิตฺวา ปฏินิวตฺโต
ขทิรรุกฺเข อาลคฺคิตํ ทิสฺวา สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโต วิสาขาย อุปาสิกาย "กึ
ภนฺเต เรวตตฺเถรสฺส วสโนกาโส รมณีโย"ติ ปุจฺฉมานาย เยหิ ภิกขูหิ
ปสํสิโต, เต อปสาเทนฺโต "อุปาสิเก เอเต ตุจฺฉํ ภณนฺตํ, น สุนฺทโร
ภูมิปฺปเทโส อติลูโข, กกฺขฬํ ขทิรวนเมวา"ติ อาห. โส วิสาขาย อาคนฺตุกภตฺตํ
ภุญฺชิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติเต ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺโต อาห "กึ
อาวุโส เรวตสฺส เสนาสเน รมณียํ ตุเมฺหหิ ทิฏฺนฺ"ติ. ภควา ตํ ตฺวา
คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ตํขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ปริสมชฺฌํ ปตฺวา พุทฺธาสเน
นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ.
เต อาหํสุ "เรวตตฺเถรํ ภนฺเต อารพฺภ กถา อุปฺปนฺนา `เอวํ นวกมฺมิโก กทา
สมณธมฺมํ กริสฺสตี'ติ" . "น ภิกฺขเว เรวโต นวกมฺมิโก, อรหํ เรวโต ขีณาสโว"ติ
วตฺวา ตํ อารพฺภ เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถํ อภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ทุพฺพลกรณกิเลสปฺปหานสาธเกน วิกุพฺพนาธิฏฺานปฺปเภเทน
วา ปญฺาพเลน สมนฺนาคตตฺตา ปญฺาพลํ, จตุปาริสุทฺธิสีเลน ธุตงฺควเตน
จ อุปปนฺนตฺตา สีลวตูปปนฺนํ, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา อิริยาปถสมาธินา จ
สมาหิตํ, อุปจารปฺปนาเภเทน ฌาเนน ฌาเน วา รตตฺตา ฌานรตํ, สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา
สติมํ, ราคาทิสงฺคโต ปมุตฺตตฺตา สงฺคา ปมุตฺตํ, ปญฺจเจโตขิลจตุ-
อาสวาภาเวน อขิลํ อนาสวํ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ, ๑- ตมฺปิ เอวํ
ปญฺาทิคุณสํยุตฺตํ สงฺคาทิโทสวิปฺปยุตฺตํ ปณฺฑิตา สตฺตา มุนึ วา เวทยนฺติ.
ปสฺสถ ยาว ปฏิวิสิฏฺโวายํ ขีณาสวมุนิ, โส "นวกมฺมิโก"ติ วา "กทา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทยนฺติ
สมณธมฺมํ กริสฺสตี"ติ วา กถํ ทฏฺพฺโพ. ๑- โส หิ ปญฺาพเลน ตํ วิหารํ
นิฏฺาเปสิ, น นวกมฺมกรเณน, กตกิจฺโจว โส, น อิทานิ สมณธมฺมํ
กริสฺสตีติ เรวตตฺเถรํ วิภาเวติ. วิภาวนตฺโถ หิ เอตฺถ วาสทฺโทติ.
      [๒๑๕] เอกํ จรนฺตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? โพธิมณฺฑโต ปภุติ ยถากฺกมํ
กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ปิตาปุตฺตสมาคเม วตฺตมาเน ภควา สมฺโมทมาเนน
รญฺา สุทฺโธทเนน "ตุเมฺห ภนฺเต คหฏฺกาเล คนฺธกรณฺฑเก วาสิตานิ
กาสิกาทีนิ ทุสฺสานิ นิวาเสตฺวา อิทานิ กถํ ฉินฺนกานิ ปํสุกูลานิ ธาเรถา"ติ
เอวมาทินา วุตฺโต ราชานํ อนุนยมาโน:-
        "ยํ ตฺวํ ตาต วเทสิ        ปตฺตุณฺณํ ตูลกาสิกํ ๒-
         ปํสุกูลํ ตโต เสยฺยํ        เอตมฺเม อภิปตฺถิตนฺ"ติ-
อาทีนิ วตฺวา โลกธมฺเมหิ อตฺตโน อธิกสภาวํ ๓- ทสฺเสนฺโต รญฺโ ธมฺมเทสนตฺถํ
อิทํ สตฺตปทํ คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอกํ, อิริยาปถาทีหิ จริยาหิ จรนฺตํ,
โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนึ, สพฺพฏฺาเนสุ ปมาทาภาวโต อปฺปมตฺตํ,
อกฺโกสนครหนาทิเภทาย นินฺทาย วณฺณนตฺโถมนาหิเภทาย ปสํสาย จาติ อิมาสุ
นินฺทาปสํสาสุ ปฏิฆานุนยวเสน อเวธมานํ. นินฺทาปสํสามุเขน เจตฺถ อฏฺปิ
โลกธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สีหํว เภริสทฺทาทีสุ สทฺเทสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ
ปกติวิการานุปคเมน อสนฺตสนฺตํ, ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ สนฺตาสาภาเวน.
วาตํว สุตฺตมยาทิเภเท ชาลมฺหิ จตูหิ มคฺเคหิ ตณฺหาทิฏฺิชาเล อสชฺชมานํ,
อฏฺสุ วา โลกธมฺเมสุ ปฏิฆานุนยวเสน อสชฺชมานํ. ปทุมํว โตเยน โลเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. วตฺตพฺโพ     ๒ ฉ.ม. ยํ ตฺวํ ตาต วเท มยฺหํ, ปฏฺฏุณฺณํ ทุกูลกาสิกํ
@๓ ฉ.ม.,อิ. อวิกมฺปภาวํ
ชาตมฺปิ เยสํ ตณฺหาทิฏฺิเลปานํ วเสน สตฺตา โลเกน ลิมฺปนฺติ, ๑- เตสํ เลปานํ
ปหีนตฺตา โลเกน อลิมฺปมานํ, ๒- นิพฺพานคามิมคฺคํ อุปฺปาเทตฺวา เตน มคฺเคน
เนตารํ อญฺเสํ เทวมนุสฺสานํ, อตฺตโน ปน อญฺเน เกนจิ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา
อเนตพฺพตฺตา อนญฺเนยฺยํ ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ อตฺตานํ วิภาเวติ. ๓-
เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว.
      [๒๑๖] โย โอคหเณติ กา อุปฺปตฺติ? ภควโต ปมาภิสมฺพุทฺธสฺส จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตทสปารมิทสอุปปารมิทสปรตฺถปารมิปฺปเภทํ
อภินีหารคุณํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน อภินิพฺพตฺติคุณํ ตตฺถ นิวาสนคุณํ
มหาวิโลกนคุณํ คพฺโภกฺกนฺตึ คพฺภวาสํ คพฺภาภินิกฺขมนํ ปทวีติหารํ ทิสาวิโลกนํ
พฺรหฺมคชฺชนํ มหาภินิกฺขมนํ มหาปธานํ อภิสมฺโพธึ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ
จตุพฺพิธมคฺคาณํ อฏฺสุ ปริญฺาสุ ๔- อกมฺปนาณํ ทสพลาณํ [๕]- ปญฺจคติ-
ปริจฺเฉทกาณํ ฉพฺพิธํ อสาธารณาณํ อฏฺวิธํ สาวกสาธารณพุทฺธาณํ จุทฺทสวิธํ
พุทฺธาณํ อฏฺารสพุทฺธคุณปริจฺเฉทกาณํ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณาณํ
สตฺตสตฺตติวิธาณวตฺถุเอวมิจฺจาทิคุณสตสหสฺเส นิสฺสาย ปวตฺติตํ ๖- มหาลาภสกฺการํ
อปริมาณํ ๗- อสหมาเนหิ ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิตาย จิญฺจมาณวิกาย "เอกธมฺม-
มตีตสฺสา"ติ อิมิสฺสา คาถาย วตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยน จตุปริสมชฺเฌ ภควโต อยเส
อุปฺปาทิเต ตปฺปจฺจยา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ "เอวรูเปปิ นาม อยเส อุปฺปนฺเน
น ภควโต จิตฺตสฺส อญฺถตฺตํ อตฺถี"ติ. ตํ ตฺวา ภควา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม
ตํขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ปริสมชฺฌํ ปตฺวา พุทฺธสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขู
อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. เต สพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลิปฺปนฺติ   ๒ ฉ.ม. อลิปฺปมานํ    ๓ ฉ.ม. เวทยนฺติ พุทฺธมุนึ เวทยนฺตีติ
@  อตฺตานํ วิภาเวติ           ๔ ฉ.ม.,อิ. ผลาณํ อฏฺสุ ปริสาสุ
@๕ ฉ.ม. จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ   ๖ ฉ.ม. ปวตฺตํ   ๗ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
อาโรเจสุํ. ตโต ภควา "พุทฺธา นาม ภิกฺขเว อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ ตาทิโน
โหนฺตี"ติ วตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถาย อิมํ คาถํ อภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ยถา นาม โอคหเณ มนุสฺสานํ นฺหานติตฺเถ องฺคฆํสนตฺถาย
จตุรสฺเส วา อฏฺเส วา ถมฺเภ นิขาเต อุจฺจกุลิโนปิ นีจกุลิโนปิ ๑- องฺคํ
ฆํสนฺติ, น เตน ถมฺภสฺส อุนฺนติ วา โอนติ วา โหติ, เอวเมว ๒- โย
โอคหเณ ถมฺโภริวาภิชายติ, ยสฺมึ ปเร วาจาปริยนฺตํ วทนฺตีติ ๓- กึ วุตฺตํ โหติ?
ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปเร ติตฺถิยา วา อญฺเ วา วณฺณวเสน อุปริมํ วา
อวณฺณวเสน เหฏฺิมํ วา วาจํ ปริยนฺตํ วทนฺติ, ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อนุนยํ วา
ปฏิฆํ วา อนาปชฺชมาโน ตาทิภาเวน โย โอคหเณ ถมฺโภริว ภวตีติ. ตํ วีตราคํ
สุสมาหิตินฺทฺริยนฺติ ตํ อิฏฺารมฺมเณ ราคาภาเวน วีตราคํ, อนิฏฺารมฺมเณ จ
โทสโมหาภาเวน สุสมาหิตินฺทฺริยํ, สุฏฺุ วา สโมธาเนตฺวา ปิตินฺทฺริยํ
รกฺขิตินฺทฺริยํ, โคปิตินฺทฺริยนฺติ ๔- วุตฺตํ โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ
พุทฺธมุนึ เวทยนฺติ, ตสฺส กถํ จิตฺตสฺส อญฺถตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺตานํ วิภาเวติ.
เสสํ วุตฺตนยเมว.
      [๒๑๗] โย เว ิตตฺโตติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อญฺตรา
เสฏฺิธีตา ปาสาทา โอรุยฺห เหฏฺาปาสาเท ตนฺตวายสาลํ คนฺตฺวา ตสรํ
วฏฺเฏนฺเต ทิสฺวา ตสฺส อุชุภาเวน ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "อโห วต
สพฺเพ สตฺตา กายวจีมโนวงฺกํ ปหาย ตสรํ วิย อุชุจิตฺตา ภเวยฺยุนฺ"ติ. สา
ปาสาทํ อภิรุหิตฺวาปิ ปุนปฺปุนํ ตเทว นิมิตฺตํ อาวชฺเชนฺตี นิสีทิ. เอวํ
ปฏิปนฺนาย จสฺสา  น จิรสฺเสว อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ อโหสิ, ตทนุสาเรเนว จ
ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิปิ. อถสฺสา ตโยปิ ภวา อาทิตฺตา วิย อุปฏฺหึสุ. ตํ ตถา
วิปสฺสมานํ ตฺวา ภควา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ มุญฺจิ, สา ตํ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุจฺจกุลีนาปิ นีจกุลีนาปิ      ๒ ฉ.ม. เอวเมวํ
@๓ ฉ.ม. วทนฺติ                  ๔ สี. อวิกฺขิตฺตินฺทฺริยํ, อโลลินฺทฺริยนติ
"กึ อิทนฺ"ติ อาวชฺเชนฺตี ภควนฺตํ ปสฺเส นิสินฺนมิว อุฏฺาย ปญฺชลิกา
อฏฺาสิ, อถสฺสา ภควา สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมเทสนาวเสน อิมํ คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- โย เว เอกคฺคจิตฺตตาย อกุปฺปวิมุตฺติตาย จ วุฑฺฒิหานีนํ
อภาวโต นิกฺขีณชาติสํสารตฺตา ๑- ภวนฺตรูปคมนาภาวโต จ ิตตฺโต, ปหีนกายวจี-
มโนวงฺกตาย อคติคมนาภาเวน วา ตสรํว อุชุ, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนตฺตา ชิคุจฺฉติ
กมฺเมหิ ปาปเกหิ, ปาปกานิ กมฺมานิ คูถคตํ วิย จ ชิคุจฺฉติ, หิรียตีติ วุตฺตํ
โหติ. โยควิภาเคน หิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ สทฺทสตฺเถ สิชฺฌติ, วีมํสมาโน
วิสมํ สมญฺจาติ กายวิสมาทิวิสมํ กายสมาทิสมญฺจ ปหานภาวนากิจฺจสาธเนน
มคฺคปญฺาย วีมํสมาโน อุปปริกฺขมาโน. ตํ วาปิ ขีณาสวํ ธีรา มุนึ
เวทยนฺตีติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถาวุตฺเตน นเยน มคฺคปญฺาย วีมํสมาโน วิสมํ
สมญฺจ โย เว ิตตฺโต โหติ, โส เอวํ ตสรํว อุชุ หุตฺวา กิญฺจิ วีติกฺกมํ
อนาปชฺชนฺโต ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิ, ตํ วาปิ ธีรา มุนึ เวทยนฺติ, ยโต
อีทิโส โหตีติ ขีณาสวมุนึ ทสฺเสนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ เทเสสิ.
เทสนาปริโยสาเน เสฏฺิธีตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. เอตฺถ วิกปฺเป วา
สมุจฺจเย วา วาสทฺทตฺโถ ๒- ทฏฺพฺโพ.
      [๒๑๘] โย สญฺตตฺโตติ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร อาฬวิยํ
วิหรนฺเต อาฬวินคเร อญฺตโร ตนฺตวาโย สตฺตวสฺสิกํ ธีตรํ อาณาเปสิ
"อมฺม หิยฺโย อวสิฏฺตสรํ ปหตสรํ ๓- วฏฺเฏตฺวา ลหุํ ตนฺตวายสาลํ อาคจฺเฉยฺยาสิ,
มา โข จิรายี"ติ. สา "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิ. โส สาลํ คนฺตฺวา ตนฺตํ จินนฺโต ๔-
อฏฺาสิ. ตํ ทิวสํ ภควา มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิกฺขีณ...           ๒ ฉ.ม. วาสทฺโท
@๓ ฉ.ม. น พหุ, ตสรํ         ๔ ฉ.ม. วิเนนฺโต
ตสฺสา ทาริกาย โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติสหสฺสานํ จ ๑-
ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปเคว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย นครํ ปาวิสิ.
มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา "อทฺธา อชฺช โกจิ อนุคฺคเหตพฺโพ อตฺถิ, ปเคว
ปวิฏฺโ ภควา"ติ ภควนฺตํ อุปคจฺฉึสุ. ภควา เยน มคฺเคน สา ทาริกา ปิตุ
สนฺติกํ คจฺฉติ, ตสฺมึ อฏฺาสิ. นครวาสิโน ตํ ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา ปริปฺโผสิตฺวา
ปุปฺผูปหารํ กตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา อาสนํ ปญฺาเปสุํ. นิสีทิ ภควา
ปญฺตฺเต อาสเน, มหาชนกาโย ปริวาเรตฺวา อฏฺาสิ. สา ทาริกา ตํ ปเทสํ
สมฺปตฺตา ๒- มหาชนปริวุตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิ, ตํ ภควา
อามนฺเตตฺวา "ทาริเก กุโต อาคตาสี"ติ ปุจฺฉิ. น ชานามิ ภควาติ. กุหึ
คมิสฺสสีติ. น ชานามิ ภควาติ. น ชานาสีติ. ชานามิ ภควาติ. ชานาสีติ. น
ชานามิ ภควาติ.
      ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ "ปสฺสถ โภ อยํ ทาริกา อตฺตโน ฆรา
อาคตาปิ ภควตา ปุจฺฉิยมานา `น ชานามี'ติ อาห, ตนฺตวายสาลํ คจฺฉนฺตี
จาปิ ปุจฺฉิยมานา `น ชานามี'ติ อาห, `น ชานาสี'ติ วุตฺตา `ชานามี'ติ อาห,
`ชานาสี'ติ วุตฺตา `น ชานามี'ติ อาห, สพฺพํ ปจฺจนีกเมว กโรตี"ติ. ภควา
มนุสฺสานํ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุกาโม ตํ ปุจฺฉิ "กึ มยา ปุจฺฉิตํ, กินฺตยา
วุตฺตนฺ"ติ. สา ตํ ๓- อาห:- น มํ ภนฺเต โกจิ น ชานาติ "ฆรโต
อาคตา ตนฺตวายสาลํ คจฺฉตี"ติ, อปิจ มํ ตุเมฺห ปฏิสนฺธิวเสน ปุจฺฉถ "กุโต
อาคตาสี"ติ, จุติวเสน ปุจฺฉถ "กุหึ คมิสฺสสี"ติ. อหํ จ น ชานามิ "กุโต
จมฺหิ อาคตา นิรยา วา เทวโลกา วา"ติ, น หิ ชานามิ "กุหิมฺปิ คมิสฺสามิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานญฺจ
@๒ ฉ.ม. ปตฺตา                   ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
นิรยํ วา เทวโลกํ วา"ติ, ตสฺมา "น ชานามี"ติ อวจํ. ตโต มํ ภควา มรณํ
สนฺธาย ปุจฺฉิ "น ชานาสี"ติ, อหํ จ ชานามิ "สพฺเพสํ มรณํ ธุวนฺ"ติ,
เตนาโวจํ "ชานามี"ติ. ตโต มํ ภควา มรณกาลํ สนฺธาย ปุจฺฉิ "ชานาสี"ติ,
อหํ จ น ชานามิ "กทา ๑- มริสฺสามิ กึ อชฺช วา อุทาหุ เสฺว"ติ, ๒-
เตนาโวจํ "น ชานามี"ติ. ภควา ตาย วิสฺสชฺชิตํ ปญฺหํ "สาธุ สาธู"ติ
อนุโมทิ. มหาชนกาโยปิ "ยาว ปณฺฑิตา อยํ ทาริกา"ติ สาธุการสหสฺสานิ อทาสิ.
อถ ภควา ทาริกาย สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต:-
        "อนฺธภูโต อยํ โลโก       ตนุเกตฺถ วิปสฺสติ
         สกุนฺโต ๓- ชาลมุตฺโตว    อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี"ติ ๔-
อิมํ คาถมาห. สา คาถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. จตุราสีติยา
ปาณสหสฺสานญฺจ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
      สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ, ปิตา ตํ ทิสฺวา
"จิเรนาคตา"ติ กุทฺโธ เวเคน ตนฺเต เวมํ ปกฺขิปิ, ตํ นิกฺขมิตฺวา ทาริกาย
กุจฺฉึ ภินฺทิ, สา ตตฺเถว กาลมกาสิ. โส ทิสฺวา "นาหํ มม ธีตรํ ปหรึ,
อปิจ โข อิมํ เวคสา เวมํ นิกฺขมิตฺวา อิมิสฺสา กุจฺฉึ ภินฺทิ. ชีวติ นุ โข
นนุ โข"ติ วีมํสนฺโต มตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "มนุสฺสา มํ `อิมินา ธีตา มาริตา'ติ
ตฺวา อุปกฺโกเสยฺยุํ, เตน ราชาปิ ครุกํ ทณฺฑํ ปเณยฺย, หนฺทาหํ ปฏิกจฺเจว
ปลายิสฺสามี"ติ. โส ทณฺฑภเยน ปลายนฺโต ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺานํ
คเหตฺวา อรญฺเ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ วสโนกาสํ ปาปุณิ, เต จ ภิกฺขู
อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ๕- ปพฺพชฺชํ ยาจิ. เต นํ ปพฺพาเชตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กทาจิ           ๒ ฉ.ม. เสฺว วาติ
@๓ ฉ.ม. สกุโณ         ๔ ขุ.ธ. ๒๕/๑๗๔/๔๗
@๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ตจปญฺจกกมฺมฏฺานํ อทํสุ, โส ตํ อุคฺคเหตฺวา วายมนฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ,
เต จสฺส อาจริยูปชฺฌายา. อถ มหาปวารณาย สพฺเพว ภควโต สนฺติกํ
อคมํสุ "วิสุทฺธิปฺปวารณํ ปวาเรยฺยามา"ติ. ๑- ภควา ปวาเรตฺวา วุตฺถวสฺโส
ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน อาฬวึ อคมาสิ.
ตตฺถ มนุสฺสา จ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา ทานาทีนิ กโรนฺตา ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา
"ธีตรํ มาเรตฺวา อิทานิ กํ มาเรตุํ อาคโตสี"ติอาทีนิ วตฺวา อุปฺปณฺเฑสุํ.
ภิกฺขู ตํ สุตฺวา อุปฏฺานเวลาย อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ.
ภควา "น ภิกฺขเว อยํ ภิกฺขุ ธีตรํ มาเรติ, สา อตฺตโน กมฺเมน มตา"ติ
วตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน มนุสฺเสหิ ทุพฺพิชานํ ขีณาสวมุนิภาวํ ปกาเสนฺโต ภิกฺขูนํ
ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- โย ตีสุปิ กมฺมทฺวาเรสุ สีลสํยเมน สํยตตฺโต กาเยน วา
วาจาย วา เจตสา วา หึสาทิกํ น กโรติ ปาปํ, ตญฺจ โข ปน ทหโร วา
ทหรวเย ิโต, มชฺฌิโม วา มชฺฌิมวเย ิโต, เอเตเนว นเยน เถโร
ปจฺฉิมวเย ิโตติ กทาจิปิ น กโรติ. กึการณา? ยตตฺโต, ยสฺมา อนุตฺตราย
วิรติยา สพฺพปาเปหิ อุปรตจิตฺโต วุตฺตํ โหติ.
      อิทานิ มุนิ อโรสเนยฺโย น โส โรเสติ กญฺจีติ เอเตสํ ปทานํ อยํ
โยชนา จ อธิปฺปาโย จ:- โส ขีณาสวมุนิ อโรสเนยฺโย "ธีตุมารโก"ติ วา
"เปสการโก"ติ วา เอวมาทินา นเยน กาเยน วา วาจาย วา โรเสตุํ
ฆฏฺเฏตุํ พาเธตุํ อรโห น โหติ. โสปิ หิ น โรเสติ กญฺจิ "นาหํ มม
ธีตรํ มาเรมิ, ตฺวํ มาเรสิ, ตุมฺหาทิโส วา มาเรตี"ติอาทีนิ วตฺวา กญฺจิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวาเรสฺสามาติ
โรเสติ น ฆฏฺเฏติ น พาเธติ, ตสฺมา โสปิ น โรสเนยฺโย. อปิจ โข ปน
"ติฏฺตุ นาโค, มา นาคํ ฆฏฺเฏสิ, นโม กโรหิ นาคสฺสา"ติ ๑- วุตฺตนเยน
นมสฺสิตพฺโพเยว โหติ. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ เอตฺถ ปน ตมฺปิ ธีราว
มุนึ เวทยนฺตีติ เอวํ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ. อธิปฺปาโย เจตฺถ:- ตํ "อยํ
อโรสเนยฺโย"ติ เอเต พาลมนุสฺสา อชานิตฺวา โรเสนฺติ. เย ปน ธีรา โหนฺติ,
เต ธีราว ตมฺปิ มุนึ เวทยนฺติ, อยํ ขีณาสวมุนีติ ชานนฺตีติ.
      [๒๑๙] ยทคฺคโตติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจคฺคทายโก
นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ. โส นิปฺปชฺชมาเนสุ ๒- สสฺเสสุ เขตฺตคฺคํ ราสคฺคํ
โกฏฺคฺคํ กุมฺภิอคฺคํ โภชนคฺคนฺติ อิมานิ ปญฺจ อคฺคานิ เทติ. ตตฺถ
ปมปกฺกานิ โย จ ๓- สาลิยวโคธูมสีสานิ อาหราเปตฺวา ยาคุปายาสปุถุกาทีนิ
ปฏิยาเทตฺวา "อคฺคสฺส ทาตา เมธาวี, อคฺคํ โส อธิคจฺฉตี"ติ เอวํทิฏฺิโก
หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทานํ เทติ, อิทมสฺส เขตฺตคฺคทานํ.
นิปฺผนฺเนสุ ปน สสฺเสสุ ลายิเตสุ มทฺทิเตสุ จ ปวรธญฺานิ คเหตฺวา
ตเถว ทานํ เทติ, อิทมสฺส ราสคฺคทานํ. ปุน เตหิ ธญฺเหิ โกฏฺาคารานิ
ปูราเปตฺวา ปมํ โกฏฺาคารวิวรเณ ปมนีหฏานิ ธญฺานิ คเหตฺวา ตเถว
ทานํ เทติ, อิทมสฺส โกฏฺคฺคทานํ. ยํ ยเทว ปนสฺส ฆเร รนฺธติ, ๔- ตโต
อคฺคํ อนุปฺปตฺตปพฺพชิตานํ อทตฺวา อนฺตมโส ทารกานมฺปิ น กิญฺจิ เทติ,
อิทมสฺส กุมฺภิอคฺคทานํ. ปุน อตฺตโน โภชนกาเล ปมูปนีตํ โภชนํ
ปุเรภตฺตกาเล สํฆสฺส, ปจฺฉาภตฺตกาเล สมฺปตฺตยาจกานํ, ตทภาเวน ๕- อนฺตมโส
สุนขานมฺปิ อทตฺวา น ภุญฺชติ, อิทมสฺส โภชนคฺคทานํ. เอวํ โส
ปญฺจคฺคทายโกเตฺวว อภิลกฺขิโต อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๔๙/๒๑๑       ๒ ฉ.ม. นิปฺผชฺชมาเนสุ    ๓ ฉ.ม. ปมปกฺกานิเยว
@๔ ฉ.ม. รนฺเธติ                                 ๕ ฉ.ม. ตทภาเว
      อเถกทิวสํ ภควา ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส
พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณิยา จ โสตาปตฺติมคฺคอุปนิสฺสยํ ทิสฺวา สรีรปฏิชคฺคนํ
กตฺวา อนุปฺปเคเยว ๑- คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. ภิกฺขู ปิทหิตทฺวารํ ๒- คนฺธกุฏึ ทิสฺวา
"อชฺช ภควา เอกโกว คามํ ปวิสิตุกาโม"ติ ตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย คนฺธกุฏึ
ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. ภควาปิ พฺราหฺมณสฺส โภชนเวลาย ๓-
นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถึ ปาวิสิ. มนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวาเยว "นูนชฺช โกจิ
สตฺโต อนุคฺคหิตพฺโพ อตฺถิ, ตถา หิ ภควา เอกโกว ปวิฏฺโ"ติ ตฺวา
น ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ นิมนฺตนตฺถาย. ภควาปิ อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณสฺส
ฆรทฺวารํ สมฺปตฺวา อฏฺาสิ, เตน จ สมเยน พฺราหฺมโณ โภชนํ คเหตฺวา
นิสินฺโน โหติ, พฺราหฺมณี ปสสฺส วิชนึ คเหตฺวา ิตา. สา ภควนฺตํ ทิสฺวา
"สจายํ พฺราหฺมโณ ปสฺเสยฺย, ปตฺตํ คเหตฺวา สพฺพํ โภชนํ ทเทยฺย, ตโต
เม ปุน ปจิตพฺพํ ภเวยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา อปฺปสาทญฺจ มจฺเฉรญฺจ อุปฺปาเทตฺวา
ยถา พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ น ปสฺสติ, เอวํ ตาลวณฺเฏน ปฏิจฺฉาเทสิ. ภควา
ตํ ตฺวา สรีรา ปภํ ๔- มุญฺจิ, ตํ พฺราหฺมโณ สุวณฺโณภาสํ ทิสฺวา "กิเมตนฺ"ติ
โอโลเกนฺโต ๕- อทฺทส ภควนฺตํ ทฺวาเร ิตํ. พฺราหฺมณีปิ "ทิฏฺโ เตน ๖-
ภควา"ติ ตาวเทว ตาลวณฺฏํ นิกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน
วนฺทิ, วนฺทิตฺวา จสฺสา อุฏฺหนฺติยา สปฺปายํ วิทิตฺวา ภควา:-
             "สพฺพโส นามรูปสฺมึ       ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ
               อสตา จ น โสจติ       ส เว ภิกฺขูติ วุจฺจตี"ติ ๗-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อติปฺปเคว               ๒ ฉ.ม. ปิหิตทฺวารํ
@๓ ฉ.ม. โภชนเวลายํ                ๔ ฉ.ม. สรีราภํ
@๕ ฉ.ม. อุลฺโลเกนฺโต                ๖ ฉ.ม. ทิฏฺโ เนน
@๗ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๗/๘๑
อิมํ คาถมภาสิ. สา คาถาปริโยสาเนเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. พฺราหฺมโณปิ
ภควนฺตํ อนฺโตฆรํ ปเวเสตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา
อตฺตโน อุปนีตโภชนํ อุปนาเมสิ "ตุเมฺห ภนฺเต สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา,
สาธุ เม ตํ โภชนํ อตฺตโน ปตฺเต ปติฏฺาเปถา"ติ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ
ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิ, กตภตฺตกิจฺโจ จ พฺราหฺมณสฺส สปฺปายํ วิทิตฺวา อิมํ
คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ยํ กุมฺภิโต ปมเมว คหิตตฺตา อคฺคโต, อฑฺฒาวเสสาย ๑-
กุมฺภิยา อาคนฺตฺวา ตโต คหิตตฺตา มชฺฌโต, เอกทฺวิกฏจฺฉุมตฺตาวเสสาย
กุมฺภิยา อาคนฺตฺวา ตโต คหิตตฺตา เสสโต วา ปิณฺฑํ ลเภถ. ปรทตฺตูปชีวีติ
ปพฺพชิโต. โส หิ อุทกทนฺตโปณํ เปตฺวา อวเสสํ ปเรเนว ทตฺตํ อุปชีวติ,
ตสฺมา "ปรทตฺตูปชีวี"ติ วุจฺจติ. นาลํ ถุตุํ นาปิ ๒- นิปจฺจวาทีติ อคฺคโต ลทฺธา
อตฺตานํ วา ทายกํ วา โถเมตุมฺปิ นารหติ ปหีนานุนยตฺตา, เสสโต ลทฺธา
"กึ เอตํ อิมินา ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน ทายกํ นิปาเตตฺวา อปฺปิยวจนานิ
วตฺตุมฺปิ นารหติ ๓- ปหีนปฏิฆตฺตา. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ
ปหีนานุนยปฏิฆํ ธีราว มุนึ เวทยนฺตีติ พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ
เทเสสิ. คาถาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหีติ.
      [๒๒๐] มุนึ จรนฺตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อญฺตโร
เสฏฺิปุตฺโต อุตุวเสน ตีสุ ปาสาเทสุ สพฺพสมฺปตฺตีหิ ปริจารยมาโน ทหโรว
ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ตโต ๔- มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ขคฺควิสาณสุตฺเต "กามา
หิ จิตฺรา"ติ ๕- อิมิสฺสา คาถาย อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตนเยเนว ติกฺขตฺตุํ ปพฺพชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อทฺธาวเสสาย       ๒ ฉ.ม. โนปิ        ๓ ฉ.ม. วตฺตาปิ น โหติ
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ                     ๕ ขุ.ธ. ๒๕/๕๐/๓๔๕
จ อุปฺปพฺพชิตฺวา จ จตุตฺถวาเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ ปุพฺพปริจเยน ภิกฺขู
ภณนฺติ "สมโย อาวุโส อุปฺปพฺพชิตุนฺ"ติ. โส "อภพฺโพทานาหํ อาวุโส
วิพฺภมิตุนฺ"ติ อาห. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ, ภควา "เอวเมตํ
ภิกฺขเว อภพฺโพ โส ทานิ วิพฺภมิตุนฺ"ติ ตสฺส ขีณาสวมุนิภาวํ อาวิกโรนฺโต
อิมํ คาถมาห.
      ตสฺสตฺโถ:- โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนึ, เอกวิหาริตาย, ปุพฺเพ
วุตฺตปฺปการาสุ วา จริยาสุ ยาย กายจิ จริยาย จรนฺตํ, ปุพฺเพ วิย เมถุนธมฺเม
จิตฺตํ อกตฺวา อนุตฺตราย วิรติยา วิรตํ เมถุนสฺมา. ทุติยปาทสฺส สมฺพนฺโธ:-
กีทิสํ มุนึ จรนฺตํ วิรตํ เมถุนสฺมาติ เจ? โย โยพฺพเน น อุปนิพชฺฌเต ๑-
กฺวจิ, โย ภเทฺรปิ โยพฺพเน วตฺตมาเน กฺวจิ อิตฺถิรูเป ยถา ปุเร, เอวํ
เมถุนราเคน น อุปนิพชฺฌติ. อถ วา กฺวจิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา โยพฺพเน
"ยุวา ตาวมฺหิ, อยํ วา ยุวาติ ปฏิเสวามิ ตาว กาเม"ติ เอวํ โย ราเคน น
อุปนิพชฺฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. น เกวลํ จ วิรตํ เมถุนสฺมา, อปิจ โข ปน
ชาติมทาทิเภทา มทา, ปญฺจกามคุเณสุ สติวิปฺปวาสสงฺขาตา ปมาทาปิ จ วิรตํ,
เอวํ มทปฺปมาทา วิรตตฺตา เอวํ ๒- จ วิปฺปมุตฺตํ สพฺพกิเลสพนฺธเนหิ. ยถา
วา เอโก โลกิกายปิ วิรติยา วิรโต โหติ, น เอวํ, กึ ปน วิปฺปมุตฺตํ วิรตํ,
สพฺพกิเลสพนฺธเนหิ วิปฺปมุตฺตตฺตา โลกุตฺตรวิรติยา วิรตนฺติปิ อตฺโถ. ตํ วาปิ
ธีราติ ตมฺปิ ธีรา เอว มุนึ เวทยนฺติ, ๓- ตุเมฺห ปน นํ น เวทยถ, เตน นํ
เอวํ ภณถาติ ทสฺเสติ.
      [๒๒๑] อญฺาย โลกนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ภควา กปิลวตฺถุสฺมึ วิหรติ.
เตน โข ปน สมเยน ๔- นนฺทสฺส อาภรณมงฺคลํ อภิเสกมงฺคลํ อาวาหมงฺคลนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โยพฺพเนน โนปนิพชฺฌเต            ๒ ฉ.ม. เอว
@๓ ฉ.ม. ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ         ๔ ฉ.ม. เตน สมเยน
ตีณิ มงฺคลานิ อกํสุ. ภควาปิ ตตฺถ นิมนฺติโต ปญฺจภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา
ภตฺตํ ๑- ภุญฺชิตฺวา นิกฺขมนฺโต นนฺทสฺส หตฺเถ ปตฺตํ อทาสิ. ตํ นิกฺขมนฺตํ
ทิสฺวา ชนปทกลฺยาณี "ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ อาห. โส ภควโต
คารเวน "หนฺท ภควา ปตฺตนฺ"ติ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต วิหารเมว คโต. ภควา
คนฺธกุฏิปริเวเณ ตฺวา "อาหร นนฺท ปตฺตนฺ"ติ คเหตฺวา "ปพฺพชิสฺสสี"ติ
อาห. โส ภควโต คารเวน ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต "ปพฺพชามิ ภควา"ติ
อาห, ตํ ภควา ปพฺพาเชสิ. โส ปน ชนปทกลฺยาณิยา วจนํ ปุนปฺปุนํ
สรนฺโต อุกฺกณฺิ. ตํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ, ภควา นนฺทสฺส อนภิรตึ
วิโนเทตุกาโม ๒- "ตาวตึสภวนํ คตปุพฺโพสิ นนฺทา"ติ อาห, นนฺโท "นาหํ
ภนฺเต คตปุพฺโพ"ติ อโวจ.
      ตโต นํ ภควา อตฺตโน อานุภาเวน ตาวตึสภวนํ เนตฺวา
เวชยนฺตปาสาททฺวาเร อฏฺาสิ. ภควโต อาคมนํ วิทิตฺวา สกฺโก อจฺฉราคณปริวุโต
ปาสาทา โอโรหิ. ตา สพฺพาปิ กสฺสปสฺส ภควโต สาวกานํ ปาทมกฺขนเตลํ
ทตฺวา กกุฏปาทินิโย อเหสุํ. อถ ภควา นนฺทํ อามนฺเตสิ "ปสฺสสิ โน ตฺวํ
นนฺท อิมานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ กกุฏปาทานี"ติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
มาตุคามสฺส นาม นิมิตฺตานุพฺยญฺชนํ คเหตพฺพนฺติ สกเลปิ พุทฺธวจเน เอตํ
นตฺถิ, อถ จ ปเนตฺถ ภควา อุปายกุสลตาย อตุรสฺส โทเส อุคฺคิเลตฺวา
นีหริตุกาโม ภิสกฺโก วิย ๓- นนฺทสฺส ราคํ อุคฺคิเลตฺวา นีหริตุกาโม
นิมิตฺตานุพฺยญฺชนคฺคหณํ อนุญฺาสิ ยถา ตํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ. ตโต
ภควา อจฺฉราเหตุ นนฺทสฺส พฺรหฺมจริเย อภิรตึ วิทิตฺวา ภิกฺขู อาณาเปสิ
"ภตกวาเทน นนฺทํ โจเทถา"ติ. โส เตหิ โจทิยมาโน ลชฺชิโต โยนิโส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ      ๒ ก. วิเนตุกาโม
@๓ ฉ.ม. เวชฺโช สุโภชนํ วิย
มนสิกโรนฺโต ปฏิปชฺชิตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ
รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ, ภควโตปิ าณํ อุทปาทิ.
ภิกฺขู อชานนฺตา ตเถวายสฺมนฺตํ โจเทนฺติ, ภควา "น ภิกฺขเว อิทานิ นนฺโท
เอวํ โจเทตพฺโพ"ติ ตสฺส ขีณาสวมุนิภาวํ ทีเปนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนตฺถํ
อิมํ คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ทุกฺขสจฺจววตฺถานการเณน ๑- ขนฺธาทิโลกํ อญฺาย ชานิตฺวา
ววตฺถเปตฺวา นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริยาย ปรมตฺถทสฺสึ สมุทยปฺปหาเนน จ จตุพฺพิธํ
โอฆํ ปหีนสมุทยตฺตา รูปมทาทิเวคสหเนน จกฺขฺวาทิอายตนสมุทฺทํ จ ๒- อติตริย
อติตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา มคฺคภาวนาย, "ตนฺนิทฺเทโส ตาทินฺ"ติ ๓- อิมาย
ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทึ. โย จายํ กามราคาทิกิเลสราสิเยว อวหนนตฺเถน
โอโฆ, กุจฺฉิตคติปริยาเยน สมุทฺทนตฺเถน สมุทฺโท, ตํ สมุทยปฺปหาเนน ๔-
โอฆํ สมุทฺทํ จ อติตริย อติติณฺโณฆตฺตา อิทานิ ตุเมฺหหิ เอวํ วุจฺจมาเนปิ
วิการมนาปชฺชนตาย ตาทินฺติ เอวเมตฺถ ๕- อตฺโถ จ อธิปฺปาโย จ เวทิตพฺโพ.
ตํ ฉินฺนคนฺถํ อสิตํ อนาสวนฺติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนเมว, อิมาย จตุสจฺจภาวนาย
จตุนฺนํ คนฺถานํ ฉินฺนตฺตา ฉินฺนคนฺถํ, ทิฏฺิยา วา ตณฺหาย วา กตฺถจิ
อนิสฺสิตตฺตา อสิตํ, จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ วาปิ
ธีรา มุนิ เวทยนฺตีติ ตมฺปิ ธีรา วา ขีณาสวมุนึ เวทยนฺติ, ตุเมฺห ปน
อเวทยมานา เอวํ ภณถาติ ทสฺเสติ.
      [๒๒๒] อสมา อุโภติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺตโร ภิกฺขุ โกสลรฏฺเ
ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺเ วิหรติ, ตสฺมึ จ คาเม มิคลุทฺทโก ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุกฺขสจฺจววตฺถานถรเณน         ๒ ฉ.ม. จกฺขาทิอายตนสมุทฺทญฺจ
@๓ ฉ.ม. ตนฺนิทฺเทสา ตาทีติ             ๔ ฉ.ม. สมุทยปฺปหาเนเนว
@๕ ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ
ภิกฺขุโน วสโนกาสํ คนฺตฺวา มิเค พนฺธติ. โส อรญฺ ปวิสนฺโต เถรํ คามํ
ปิณฺฑาย ปวิสนฺตมฺปิ ปสฺสติ, อรญฺา อาคจฺฉนฺโต คามโต นิกฺขมนฺตมฺปิ
ปสฺสติ. เอวํ อภิณฺหทสฺสเนน เถเร ชาตสิเนโห อโหสิ. โส ยทา พหุมํสํ
ลภติ, ตทา เถรสฺสาปิ รสปิณฺฑปาตํ เทติ. มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ "อยํ ภิกฺขุ
`อมุกสฺมึ ปเทเส มิคา ติฏฺนฺติ จรนฺติ ปานียํ ปิวนฺตี'ติ ลุทฺทกสฺส อาโรเจติ,
ตโต ลุทฺทโก มิเค มาเรติ, เตน อุโภ สงฺคมฺม ชีวิกํ กปฺเปนฺตี"ติ. อถ
ภควา ชนปทจาริกํ จรมาโน ตํ ชนปทํ อคมาสิ, ภิกฺขู คามํ ปิณฺฑาย
ปวิสนฺตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ลุทฺทเกน สทฺธึ
สมานชีวิกาภาวสาธกํ ตสฺส ภิกฺขุโน ขีณาสวมุนิภาวํ ทีเปนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ
ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- โย จ ภิกฺขเว ภิกฺขุ, โย จ ลุทฺทโก, เอเต อสมา
อุโภ. ยํ มนุสฺสา ภณนฺติ "สมานชีวิกา"ติ, ตํ มิจฺฉา. กึการณา?
ทูรวิหารวุตฺติโน, ทูเร วิหาโร จ วุตฺติ จ เนสนฺติ ทูรวิหารวุตฺติโน. วิหาโรติ
วสโนกาโส, โส จ ภิกฺขุโน อรญฺเ, ลุทฺทกสฺส จ คาเม. วุตฺตีติ ชีวิกา,
สา จ ภิกฺขุโน คาเม สปทานภิกฺขาจริยา, ลุทฺทกสฺส จ อรญฺเ มิคสกุณมารณา
ปุน จปรํ คิหี ทารโปสี, โส ลุทฺทโก เตน กมฺเมน ปุตฺตทารํ โปเสติ,
อมโม จ สุพฺพโต, ปุตฺตทาเรสุ ตณฺหาทิฏฺิมมตฺตวิรหิโต สุจิวตตฺตา สุนฺทรวตตฺตา
จ สุพฺพโต ขีณาสโว ภิกฺขุ. ปุน จปรํ ปรปาณโรธาย คิหี อสญฺโต, โส
ลุทฺทโก คิหี ปรปาณโรธาย เตสํ ปาณานํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาย กายวาจาจิตฺเตหิ
อสํยโต. นิจฺจํ มุนิ รกฺขติ ปาณิเน ยโต, อิตโร ปน ขีณาสวมุนิ
กายวาจาจิตฺเตหิ นิจฺจํ ยโต สํยโต ปาณิโน รกฺขติ. เอวํ สนฺเต เต กถํ
สมานชีวิกา ภวิสฺสนฺตีติ.
      [๒๒๓] สิขี ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กปิลวตฺถุสฺมึ วิหรนฺเต
สากิยานํ กถา อุทปาทิ "ปมโสตาปนฺโน ๑- ปจฺฉา โสตาปตฺตึ ปตฺตสฺส
ธมฺเมน วุฑฺฒตโร โหติ, ตสฺมา ปจฺฉา โสตาปนฺเนน ภิกฺขุนา ปมโสตาปนฺนสฺส
คิหิโน อภิวาทนาทีนิ กตฺตพฺพานี"ติ. ตํ กถํ อญฺตโร ปิณฺฑปาตจาริโก ๒-
ภิกฺขุ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา "อญฺา เอว หิ อยํ ชาติ, ปูชเนยฺยวตฺถุ
ลิงฺคนฺ"ติ สนฺธาย "อนาคามีปิ เจ ภิกฺขเว คิหี โหติ, เตน ตทหุปพฺพชิตสฺสาปิ
สามเณรสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺตพฺพาเนวา"ติ วตฺวา ปุน ปจฺฉา โสตาปนฺนสฺสาปิ
ภิกฺขุโน ปมโสตาปนฺนคหฏฺโต อติมหนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขูนํ
ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถมภาสิ.
      ตสฺสตฺโถ:- ยฺวายํ มตฺถเก ชาตาย สิขาย สพฺภาเวน สิขี, มณิทณฺฑสทิสาย
คีวาย นีลคีโวติ จ มยูโร วิหงฺคโม วุจฺจติ, โส ยถา หริตหํสตมฺพหํสขีรหํสกาฬ-
หํสปากหํสสุวณฺณหํเสสุ ยฺวายํ สุวณฺณหํโส, ตสฺส หํสสฺส ชเวน
โสฬสิมฺปิ กลํ น อุเปติ. สุวณฺณหํโสปิ ๓- มุหุตฺตเกน โยชนสหสฺสมฺปิ คจฺฉติ,
โยชนมฺปิ อสมตฺโถ อิตโร ทิสฺสติ. ๔- ทสฺสนียตฺตา ๕- ปน อุโภปิ ทสฺสนียา
โหนฺติ, เอวํ คิหี ปมโสตาปนฺโนปิ กิญฺจาปิ มคฺคทสฺสเนน ทสฺสนีโย โหติ,
อถ โข โส ปจฺฉา โสตาปนฺนสฺสาปิ มคฺคทสฺสเนน ตุลฺยทสฺสนียภาวสฺสาปิ
ภิกฺขุโน ชเวน นานุกโรติ. กตเมน ชเวน? อุปริมคฺควิปสฺสนาาณชเวน.
คิหิโน หิ ตํ าณํ ทนฺธํ โหติ ปุตฺตทาราทิชฏิตาย ๖- ชฏิตตฺตา, ภิกฺขุโน
ปน ติกฺขํ โหติ ตสฺสา ชฏาย วิชฏิตตฺตา. สฺวายมตฺโถ ภควตา "มุนิโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมกโสตาปนฺโน            ๒ ฉ.ม. ปิณฺฑจาริโก
@๓ ฉ.ม. สุวณฺณหํโส หิ               ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. ทสฺสนียตาย                ๖ ฉ.ม. ปุตฺตทาราทิชฏาย
วิวิตฺตสฺส วนสฺมึ ฌายโต"ติ อิมินา ปเทน เทสิโต. ๑- อยํ หิ เสกฺขมุนิ
ภิกฺขุ กายจิตฺตวิเวเกน จ วิวิตฺโต โหติ, ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ นิจฺจํ
วนสฺมึ ฌายติ, กุโต คิหิโน เอวรูโป วิเวโก จ ฌานํ จาติ อยํ หิ เอตฺถ
อธิปฺปาโยติ.
                     ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺกถาย
                        มุนิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                 นิฏิโต จ ปโม วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต.
                         นาเมน อุรควคฺโคติ.
                        ----------------
             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๒๘๖-๓๑๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=28&A=6737&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=6737&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=313
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7600
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7543
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7543
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25