อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

                   ปรมตฺถโชติกา นาม ขุทฺทกนิกายฏฺกถา
                          สุตฺตนิปาตวณฺณนา
                           (ทุติโย ภาโค)
                         --------------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            ๒.  จูฬวคฺค
                         ๑. รตนสุตฺตวณฺณนา
     ยานีธ ภูตานีติ รตนสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อตีเต กิร เวสาลิยํ
ทุพฺภิกฺขาทโย อุปทฺทวา อุปฺปชฺชึสุ, เตสํ วูปสมนตฺถาย ลิจฺฉวิโน ๑- ราชคหํ
คนฺตฺวา ยาจิตฺวา ภควนฺตํ เวสาลึ อานยึสุ. เอวํ อานีโต ภควา เตสํ อุปทฺทวานํ
วูปสมนตฺถาย อิมํ ๒- สุตฺตมภาสิ. อยํ ตตฺถ ๓- สงฺเขโป, โปราณา ปนสฺส
เวสาลิวตฺถุโต ปภุติ อุปฺปตฺตึ  วณฺณยนฺติ. สา เอวํ เวทิตพฺพา:- พาราณสิยํ
กิร รญฺโ ๔- อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ สณฺาสิ, สา ตํ ตฺวา รญฺโ
นิเวเทสิ, ราชา คพฺภปริหารํ อทาสิ. สา สมฺมา ปริหริยมานคพฺภา
คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ. ปุญฺวนฺตีนํ ๕- ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺานํ โหติ,
สา จ ตาสํ อญฺตรา, เตน ปจฺจูสสมเย อลตฺตกปฏลพนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ
มํสเปสึ วิชายิ. ตโต "อญฺา เทวิโย สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ,
อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รญฺโ ปุรโต มม อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา
เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา อญฺเน ๖- ภาชเนน
ปฏิกุชฺชิตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิ, มนุสฺเสหิ
ฉฑฺฑิตมตฺเต เทวตา อารกฺขํ สํวิทหึสุ. สุวณฺณปฏฺฏิกํ เจตฺถ ชาติหิงฺคุลเกหิ ๗-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลิจฺฉวโย, อิ. ลิจฺฉวิโย  ๒ ฉ.ม.,อิ. อิทํ  ๓ ฉ.ม. อยเมตฺถ
@๔ ฉ.ม. พาราณสิรญฺโ กิร  ๕ ฉ.ม. ปุญฺวตีนํ
@๖ ก. อญฺตเรน  ๗ ฉ.ม. ชาติหิงฺคุลเกน
"พาราณสิรญฺโ อคฺคมเหสิยา ปชา"ติ ลิขิตฺวา พนฺธึสุ. ตโต ตํ ภาชนํ
อูมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ คงฺคาย โสเตน ปายาสิ.
      เตน จ สมเยน อญฺตโร ตาปโส โคปาลกุลํ นิสฺสาย คงฺคาย ตีเร
วสติ, โส ปาโตว คงฺคํ โอติณฺโณ ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสญฺาย
อคฺคเหสิ. ตโต ตตฺถ ตํ อกฺขรปฏฺฏิกํ ราชมุทฺทิกาย ลญฺฉนญฺจ ทิสฺวา
มุญฺจิตฺวา ตํ มํสเปสึ อทฺทส. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "สิยา คพฺโภ, ตถาหิสฺส
ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถี"ติ ตํ อสฺสมํ เนตฺวา สุทฺเธ โอกาเส เปสิ. อถ
อฑฺฒมาสจฺจเยน เทฺว มํสเปสิโย อเหสุํ, ตาปโส ตํ ๑- ทิสฺวา สาธุกตรํ เปสิ.
ตโต ปุน อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกเมกิสฺสา มํสเปสิยา  ๒- หตฺถปาทสีสานมตฺถาย
ปญฺจ ปญฺจ ปิฬกา อุฏฺหึสุ. ๓- ตาปโส ทิสฺวา ปุน สาธุตรํ เปสิ. ๓- อถ
ตโต อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก. เอกา ทาริกา
อโหสิ. เตสุ ตาปสสฺส ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ, องฺคุฏฺโต จสฺส ขีรํ นิพฺพตฺติ.
ตโต ปภุติ ยทา ๔- ขีรภตฺตํ ลภติ. ตทา โส ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ
มุเข อาสิญฺจติ. เตสํ ยํ ยํ อุทรํ ปวิสติ, ตํ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ,
เอวํ นิจฺฉวี อเหสุํ. อปเร ปน อาหุ "สิพฺพิตฺวา ปิตา วิย เนสํ อญฺมญฺ
ลีนา ฉวิ อโหสี"ติ. เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ
ปญฺายึสุ.
      ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, อติทิวา
ปฏิกฺกมติ. ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ตฺวา โคปาลกา อาหํสุ "ภนฺเต ปพฺพชิตานํ
ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปสิสฺสาม, ๕-  ตุเมฺห อตฺตโน
สมณธมฺมํ ๖- กโรถา"ติ. ตาปโส "สาธู"ติ ปฏิสฺสุณิ. โคปลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ  สมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตนฺติ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. เปสิยา  ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๔ ฉ.ม. จ  ๕ ฉ.ม. โปเสสฺสาม  ๖ ฉ.ม. กมฺมํ
กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ตุริเยหิ วชฺชมาเนหิ อสฺสมํ
อาคตา. ตาปโส "มหาปุญฺา ทารกา, อปฺปมาเทเนว ๑- วฑฺเฒถ, วฑฺเฒตฺวา
จ อญฺมญฺ อาวาหวิวาหํ กโรถ, ปญฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา ภูมิภาคํ
คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺร กุมารํ อภิสิญฺจถา"ติ วตฺวา ทารเก อทาสิ. เต
"สาธู"ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ
      ทารกา วุฑฺฒิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺาเนสุ อญฺเ โคปาลกทารเก
หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ, เต โรทนฺติ. "กิสฺส โรทถา"ติ จ มาตาปิตูหิ
ปุฏฺา ๒- "อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อเมฺห อติปหรนฺตีติ ๓- วทนฺติ.
ตโต เตสํ มาตาปิตโร "อิเม ทารกา อญฺเ ทารเก วิเหเนฺติ ทุกฺขาเปนฺติ,
น อิเม สงฺคเหตพฺพา, วชฺชิตพฺพา อิเม"ติ อาหํสุ. ตโต ปภุติ กิร โส
ปเทโส "วชฺชี"ติ วุจฺจติ โยชนสตปริมาเณน. อถ นํ ปเทสํ โคปาลกา
ราชานํ  โตเสตฺวา อคฺคเหสุํ. ตตฺเถว นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ
กุมารํ อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ. ตาย จสฺส ทาริกาย สทฺธึ วาเรยฺยํ กตฺวา
กติกํ อกํสุ  "พาหริโต ทาริกา น อาเนตพฺพา, อิโต ทาริกา กสฺสจิ น
ทาตพฺพา"ติ. เตสํ ปมสํวาเสน เทฺว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ,
เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ เทฺว เทฺว ชาตา. ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺฒนฺตานํ
อารามุยฺยานนิวาสนฏฺานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ ตํ นครํ ติกฺขตฺตุํ
คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปากาเรน ปริกฺขิปึสุ, ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลิกตตฺตา
เวสาลีเตฺวว นามํ ชาตํ.  อิทํ เวสาลิวตฺถุ.
      อยํ ปน เวสาลี ภควโต อุปฺปนฺนกาเล อิทฺธา เวปุลฺลปฺปตฺตา อโหสิ.
ตตฺถ หิ ราชูนํเยว สตฺต สหสฺสานิ สตฺต จ สตานิ สตฺต จ ราชาโน
อเหสุํ, ตถา ยุวราชเสนาปติภณฑาคาริกปฺปภุตีนํ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปฺปมาเทน  ๒ ฉ.ม. วุตฺตา  ๓ ฉ.ม. อตีว ปหรนฺตีติ
        "เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจวโหติ ผีตา จ
     พหุชนา อากิณฺณมนุสฺสา สุภิกฺขา จ, สตฺต จ ปาสาทสหสฺสานิ
     สตฺต จ ปาสาทสตานิ สตฺต จ ปาสาทา สตฺต จ กูฏาคารสหสฺสานิ
     สตฺต จ กูฏาคารสตานิ สตฺต จ กูฏาคารานิ, สตฺต จ อารามสหสฺสานิ
     สตฺต จ อารามสตานิ สตฺต จ อารามา, สตฺต จ โปกฺขรณิสหสฺสานิ
     สตฺต จ โปกฺขรณิสตานิ สตฺต จ โปกฺขรณิโย"ติ. ๑-
      สา อปเรน สมเยน ทุพฺภิกฺขา อโหสิ ทุพฺพุฏฺิกา ทุสฺสสฺสา. ปมํ
ทุคฺคตมนุสฺสา มรนฺติ, เต พหิทฺธา ฉฑฺเฑนฺติ. มตมนุสสานํ กุณปคนฺเธน
อมนุสฺสา นครํ ปวิสึสุ, ตโต พหุตรา มียนฺติ, ตาย ปฏิกูลตาย จ สตฺตานํ
อหิวาตกโรโค อุปฺปชฺชิ. อิติ ตีหิ ทุพฺภิกฺขอมนุสฺสโรคภเยหิ อุปทฺทุตาย
เวสาลิยา นครวาสิโน อุปสงฺกมิตฺวา ราชานมาหํสุ "มหาราช อิมสฺมึ นคเร
ติวิธํ ภยุปฺปนฺนํ, อิโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตมา ราชกุลปริวฏฺฏา เอวรูปํ
อนุปฺปนฺนปุพฺพํ, ตุมฺหากํ มญฺเ อธมฺมิกตฺเตน เอตรหิ อุปฺปนฺนนฺ"ติ. ราชา
สพฺเพ สณฺาคาเร สนฺนิปาตาเปตฺวา "มยฺหํ อธมฺมิกภาวํ วิจินถา"ติ อาห. เต
สพฺพํ ปเวณึ วิจินนฺตา น กิญฺจิ อทฺทสํสุ.
      ตโต รญฺโ โทสํ อทิสฺวา "อิทํ ภยํ อมฺหากํ กถํ วูปสเมยฺยา"ติ
จินฺเตสุํ. ตตฺถ เอกจฺเจ ฉ สตฺถาโร อปทิสึสุ "เอเตหิ โอกฺกนฺตมตฺเต
วูปสมิสฺสตี"ติ. เอกจฺเจ อาหํสุ "พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน, โส ภควา
สพฺพสตฺตหิตาย ธมฺมํ เทเสติ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, เตน โอกฺกนฺตมตฺเต
สพฺพภยานิ วูปสเมยฺยุนฺ"ติ. เตน เต อตฺตมนา หุตฺวา "กหํ ปน โส ภควา
เอตรหิ วิหรติ, อเมฺหหิ เปสิเต ๒-  อาคจฺเฉยฺยา"ติ อาหํสุ. อถาปเร อาหํสุ
"พุทฺธา นาม อนุกมฺปกา, กิสฺส นาคจฺเฉยฺยุํ, โส ปน ภควา เอตรหิ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๕/๓๒๖/๑๒๓  ๒ ฉ.ม. วา เปสิเต
ราชคเห วิหรติ, ราชา จ ตํ พิมฺพิสาโร อุปฏฺหติ, กทาจิ โส อาคนฺตุํ น
ทเทยฺยา"ติ. "เตน หิ ราชานํ สญฺาเปตฺวา อาเนยฺยาถา"ติ ๑- เทฺว ลิจฺฉวิราชาโน
มหตา พลนิกาเยน ปหูตํ ปณฺณาการํ ทตฺวา รญฺโ สนฺติกํ เปเสสุํ "พิมฺพิสารํ
สญฺาเปตฺวา ภควนฺตํ อาเนถา"ติ. เต คนฺตฺวา รญฺโ ปณฺณาการํ ทตฺวา
ตํ ปวตฺตึ นิเวเทตฺวา "มหาราช ภควนฺตํ อมฺหากํ นครํ เปเสหี"ติ อาหํสุ.
ราชา น สมฺปฏิจฺฉิ, "ตุเมฺห เอว ชานาถา"ติ อาห. เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา เอวมาหํสุ "ภนฺเต อมฺหากํ นคเร ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, สเจ
ภควา อาคจฺเฉยฺย, โสตฺถิ โน ภเวยฺยา"ติ. ตโต ๒- ภควา อาวชฺชิตฺวา "เวสาลิยํ
รตนสุตฺเต วุตฺเต สารกฺขา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิ ผริสฺสติ, สุตฺตปริโยสาเน
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี"ติ อธิวาเสสิ. อถ ราชา
พิมฺพิสาโร ภควโต อธิวาสนํ สุตฺวา "ภควตา เวสาลิคมนํ อธิวาสิตนฺ"ติ
นคเร โฆสนํ การาเปตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "กึ ภนฺเต สมฺปฏิจฺฉิตฺถ
เวสาลิคมนนฺ"ติ อาม มหาราชาติ. เตน หิ ภนฺเต อาคเมถ, ยาว มคฺคํ
ปฏิยาเทมีติ.
      อถ โข ราชา พิมฺพิสาโร ราชคหสฺส จ คงฺคาย จ อนฺตรา ปญฺจโยชนํ
ภูมึ สมํ กตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ มาเปตฺวา ภควโต คมนกาลํ ปฏิเวเทสิ,
ภควา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ปายาสิ. ราชา ปญฺจโยชนมคฺคํ ปญฺจวณฺเณหิ
ปุปฺเผหิ ชาณุมตฺตํ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากปุณฺณฆฏกทลิอาทีนิ อุสฺสาเปตฺวา ภควโต
เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ, เอกเมกสฺส จ ภิกฺขุสฺส เอกเมกํ อุกฺขิปาเปตฺวา สทฺธึ
อตฺตโน ปริวาเรน ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต เอเกกสฺมึ วิหาเร ภควนฺตํ
วสาเปตฺวา มหาทานานิ ทตฺวา ปญฺจหิ ทิวเสหิ คงฺคาตีรํ เนสิ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาเนสฺสามาติ  ๒ ฉ.ม. ตโตติ น ทิสฺสติ
สพฺพาลงฺกาเรน ๑- นาวํ อลงฺกโรนฺโต เวสาลิกานํ สาสนํ เปเสสิ "อาคโต
ภควา, มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺเพ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กโรถา"ติ. เต "ทิคุณํ
ปูชํ กริสฺสามา"ติ เวสาลิยา จ คงฺคาย จ อนฺตรา ติโยชนํ ภูมึ สมํ กตฺวา
ภควโต จตฺตาริ, เอเกกสฺส จ ภิกฺขุสฺส เทฺว เทฺว เสตจฺฉตฺตานิ สชฺเชตฺวา
ปูชํ กุรุมานา คงฺคาตีเร อาคนฺตฺวา อฏฺสุ.
      พิมฺพิสาโร เทฺว นาวาโย สงฺฆาเฏตฺวา มณฺฑปํ กตฺวา ปุปฺผทามาทีหิ
อลงฺกริตฺวา ตตฺถ สพฺพรตนมยํ พุทฺธาสนํ ปญฺาเปสิ, ภควา ตสฺมึ นิสีทิ.
ปญฺจสตา ภิกฺขูปิ นาวํ อภิรุหิตฺวา ยถานุรูปํ นิสีทึสุ. ราชา ภควนฺตํ อนุคจฺฉนฺโต
คลปฺปมาณํ อุทกํ โอโรหิตฺวา "ยาว ภนฺเต ภควา อาคจฺฉติ, ตาวาหํ อิเธว
คงฺคาตีเร วสิสฺสามี"ติ วตฺวา นิวตฺโต  อุปริ เทวตา ยาว อกนิฏฺภวนํ ปูชมกํสุ,
เหฏฺา คงฺคานิวาสิโน กมฺพลสฺสตราทโย นาคา ปูชมกํสุ. เอวํ มหติยา ปูชาย
ภควา โยชนมตฺตํ อทฺธานํ คงฺคายํ คนฺตฺวา เวสาลิกานํ สีมนฺตรํ ปวิฏฺโ.
      ตโต ลิจฺฉวิราชาโน เตน พิมฺพิสาเรน กตปูชาย ทิคุณํ กโรนฺตา
คลปฺปมาเณ อุทเก ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคจฺฉึสุ. เตเนว ขเณน เตน มุหุตฺเตน
วิชฺชุปฺปภาวินทฺธนฺธการวิสฏกูโฏ คฬคฬายนฺโต จตูสุ ทิสาสุ มหาเมโฆ วุฏฺาสิ.
อถ ภควโต ๒- ปมปาเท คงฺคาตีเร นิกฺขิตฺตมตฺเต โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. เย
เตมิตุกามา เต เอว เตเมนฺติ, อเตมิตุกามา น เตเมนฺติ. สพฺพตฺถ ชาณุมตฺตํ
อูรุมตฺตํ กฏิมตฺตํ คลปฺปมาณํ อุทกํ วหติ, สพฺพกุณปานิ อุทเกน คงฺคํ
ปเวสิตานิ, ปริสุทฺโธ ภูมิภาโค อโหสิ.
     ลิจฺฉวิราชาโน ภควนฺตํ อนฺตรา โยชเน วาสาเปตฺวา มหาทานานิ
ทตฺวา ตีหิ ทิวเสหิ ทิคุณํ ปูชํ กโรนฺตา เวสาลึ นยึสุ. เวสาลึ สมฺปตฺเต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพาลงฺกาเรหิ  ๒ ฉ.ม. ภควตา
ภควติ สกฺโก เทวานมินฺโท เทวสงฺฆปุรกฺขโต อาคจฺฉิ, มเหสกฺขานํ เทวานํ
สนฺนิปาเตน อมนุสฺสา เยภุยฺเยน ปลายึสุ ภควา นครทฺวาเร ตฺวา
อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ อานนฺท รตนสุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา พลิกมฺมูปกรณานิ
คเหตฺวา ลิจฺฉวิกุมาเรหิ สทฺธึ เวสาลิยา ตีสุ ปาการนฺตเรสุ วิจรนฺโต ปริตฺตํ
กโรหี"ติ รตนสุตฺตํ อภาสิ. เอวํ "เกน ปเนตํ สุตฺตํ วุตฺตํ, ๑- กทา กตฺถ
กสฺมา จ วุตฺตนฺ"ติ เอเตสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชนา วิตฺถาเรน เวสาลิวตฺถุโต
ปภุติ โปราเณหิ วณฺณิยติ.
      เอวํ ภควโต เวสาลึ อนุปฺปตฺตทิวเสเยว เวสาลินครทฺวาเร เตสํ
อุปทฺทวานํ ปฏิฆาตตฺถาย วุตฺตมิทํ รตนสุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา อายสฺมา อานนฺโท
ปริตฺตตฺถาย ภาสมาโน ภควโต ปตฺเตน อุทกํ อาทาย สพฺพนครํ อพฺภุกฺกิรนฺโต
อนุวิจริ. "ยํ กิญฺจี"ติ วุตฺตมตฺเตเยว จ เถเรน เย ปุพฺเพ อปลาตา
สงฺการกูฏภิตฺติปฺปเทสาทินิสฺสิตา อมนุสฺสา. เต จตูหิ ทฺวาเรหิ ปลายึสุ, ทฺวารานิ
อโนกาสานิ อเหสุํ. ตโต เอกจฺเจ ทฺวาเรสุ โอกาสํ อลภมานา ปาการํ
ภินฺทิตฺวา ปลาตา. อมนุสฺเสสุ คเตสุ ๒- มนุสฺสานํ คตฺเตสุ โรโค วูปสนฺโต, เต
นิกฺขมิตฺวา สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ เถรํ ปูเชสุํ มหาชโน นครมชฺเฌ สณฺาคารํ
สพฺพคนฺเธหิ ๓- วิลิมฺปิตฺวา รตนขจิตํ วิตานํ ๓- กตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ
อลงฺกริตฺวา ตตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺาเปตฺวา ภควนฺตํ อาเนสิ.
      ภควา สณฺาคารํ ปวิสิตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสํโฆปิ โข
ราชาโน มนุสฺสา จ ปติรูเป โอกาเส นิสีทึสุ. สกฺโกปิ เทวานมินฺโท ทฺวีสุ
เทวโลเกสุ เทวปริสาย สทฺธึ อุปนิสีทิ อญฺเ จ เทวา, อานนฺทตฺเถโรปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตนฺติ นตฺถิ  ๒ ฉ.ม. คตมตฺเตสุ
@๓-๓ ฉ.ม. ลิมฺปิตฺวา วิตานํ
สพฺพมฺปิ ๑- เวสาลิมนุวิจรนฺโต อารกฺขํ กตฺวา เวสาลินครวาสีหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตตฺถ ภควา สพฺเพสํ ตเทว รตนสุตฺตํ อภาสิ. ๒-
      [๒๒๔] ตตฺถ ยานีธ ภูตานีติ ปมคาถาย ยานีติ ยาทิสานิ อปฺเปสกฺขานิ วา
มเหสกฺขานิ วา. อิธาติ อิมสฺมึ ปเทเส, ตสฺมึ ขเณ สนฺนิปติตฏฺานํ สนฺธายาห.
ภูตานีติ กิญฺจาปิ ภูตสทฺโท "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติเอวมาทีสุ  ๓- วิชฺชมาเน,
"ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา"ติเอวมาทีสุ  ๕- ขนฺธปญฺจเก, "จตฺตาโร โข
ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู"ติเอวมาทีสุ ๕- จตุพฺพิเธ ปถวีธาตฺวาทิรูเป, "โย จ กาลฆโส
ภูโต"ติเอวมาทีสุ  ๖- ขีณาสเว, "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ
เอวมาทีสุ  ๗- สพฺพสตฺเต, "ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยนฺ"ติเอวมาทีสุ  ๘-
รุกฺขาทิเก, "ภูเต ภูตโต สญฺชานาตี"ติเอวมาทีสุ ๙- จาตุมหาราชิกานํ เหฏฺา
สตฺตนิกายํ อุปาทาย วตฺตติ, อิธ ปน อวิเสสโต อมนุสฺเสสุ ทฏฺพฺโพ.
      สมาคตานีติ สนฺนิปติตานิ, ภุมฺมานีติ ภูมิยํ นิพฺพตฺตานิ. วา อิติ วิกปฺปเน.
เตน ยานีธ ภุมฺมานิ วา ภูตานิ สมาคตานีติ อิมํ เอกํ วิกปฺปํ กตฺวา ปุน
ทุติยํ วิกปฺปํ กาตุํ "ยานิ ว อนฺตลิกฺเข"ติ อาห. อนฺตลิกฺเข วา ยานิ ภูตานิ
นิพฺพตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิ อิธ สมาคตานีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยามโต ยาว
อกนิฏฺ, ตาว นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ อากาเส ปาตุภูตวิมาเนสุ นิพฺพตฺตตฺตา
"อนฺตลิกฺเข ภูตานี"ติ เวทิตพฺพานิ. ตโต เหฏฺา สิเนรุโต ปภุติ ยาว ภูมิยํ
รุกฺขลตาทีสุ อธิวตฺถานิ ปถวิยญฺจ นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ, ตานิ สพฺพานิ ภูมิยํ
ภูมิปฏิพทฺเธสุ จ รุกฺขลตาปพฺพตาทีสุ นิพฺพตฺตตฺตา "ภุมฺมานิ ภูตานี"ติ
เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพํ  ๒ ฉ.ม. อภาสีติ  ๓ วิ.มหาวิ. ๒/๖๙/๑๔๓
@๔ ม.มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘  ๕ ม.อุ. ๑๔/๘๖/๖๘  ๖ ขุ.ชา. ๒๗/๓๔๐/๙๕ (สฺยา)
@๗ ที.มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗  ๘ วิ.มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐  ๙ ม.มู. ๑๒/๓/๒
      เอวํ ภควา สพฺพาเนว อมนุสฺสภูตานิ "ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข"ติ
ทฺวีหิ ปเทหิ วิกปฺเปตฺวา ปุน เอเกน ปเทน ปริคฺคเหตฺวา "สพฺเพว ภูตา
สุมนา ภวนฺตู"ติ อาห. สพฺเพติ อนวเสสา. เอวาติ อวธารเณ, เอกมฺปิ
อนปเนตฺวาติ อธิปฺปาโย. ภูตาติ อมนุสฺสา. สุมนา ภวนฺตูติ สุขิตมนา,
ปีติโสมนสฺสชาตา ภวนฺตุ. ๑- อโถปิติ กิจฺจนฺตรสนฺนิโยชนตฺถํ วาโกฺยปาทาเน
นิปาตทฺวยํ. สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตนฺติ อฏฺิกตฺวา  ๒- มนสิกตฺวา สพฺพเจตโส
สมนฺนาหริตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติโลกุตฺตรสุขาวหํ มม เทสนํ สุณนฺตุ.
      เอวเมตฺถ ภควา "ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี"ติ อนิยมิตวจเนน ภูตานิ
ปริคฺคเหตฺวา ปุน "ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข"ติ ทฺวิธา วิกปฺเปตฺวา
ตโต "สพฺเพว ภูตา"ติ ปุน เอกชฺฌํ กตฺวา "สุมนา ภวนฺตู"ติ อิมินา วจเนน
อาสยสมฺปตฺติยํ นิโยเชนฺโต "สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตนฺ"ติ ปโยคสมฺปตฺติยํ, ตถา
โยนิโสมนสิการสมฺปตฺติยํ ปรโต โฆสสมฺปตฺติยญฺจ, ตถา อตฺตสมฺมาปณิธิ-
สปฺปุริสูปนิสฺสยสมฺปตฺตีสุ สมาธิปญฺาเหตุสมฺปตฺตีสุ จ นิโยเชนฺโต คาถํ สมาเปสิ,
      [๒๒๕] ตสฺมา หิ ภูตาติ ทุติยคาถา. ตตฺถ ตสฺมาติ การณวจนํ.
ภูตาติ อามนฺตนวจนํ. นิสาเมถาติ สุณาถ. สพฺเพติ อนวเสสา. กึ วุตฺตํ
โหติ? ยสฺมา ตุเมฺห ทิพฺพฏฺานานิ ตตฺถ อุปโภคปริโภคสมฺปทญฺจ
ปหาย ธมฺมสฺสวนตฺถํ อิธ สมาคตา, น นฏนาฏกาทิทสฺสนตฺถํ, ๓- ตสฺมา หิ
ภูตา นิสาเมถ สพฺเพติ. อถ วา "สุมนา ภวนฺตุ สกฺกจฺจ สุณนฺตู"ติ วจเนน
เตสํ สุมนภาวํ สกฺกจฺจํ โสตุกมฺยตํ จ ทิสฺวา อาห:- ยสฺมา ตุเมฺห
สุมนภาเวน อตฺตสมฺมาปณิธิโยนิโสมนสิการาสยสุทฺธีหิ ยุตฺตา ๔- สกฺกจฺจํ
โสตุกมฺยตาย สปฺปุริสูปนิสฺสยปรโตโฆสปทฏฺานโต ปโยคสุทฺธีหิ จ ยุตฺตา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภวนฺตูติ อตฺโถ  ๒ ฉ.ม. อฏฺึ กตฺวา
@๓ ฉ.ม. นฏนจฺจนาทิทสฺสนตฺถํ  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพติ. อถ วา ยํ ปุริมคาถาย อนฺเต "ภาสิตนฺ"ติ
วุตฺตํ, ตํ การณภาเวน อปทิสนฺโต อาห "ยสฺมา มม ภาสิตํ นาม อติทุลฺลภํ
สพฺพกฺขณปริวชฺชิตสฺส ขณสฺส ทุลฺลภตฺตา, อเนกานิสํสญฺจ ปญฺากรุณาคุเณน
ปวตฺตตฺตา, ตํ จาหํ วตฺตุกาโม `สุณนฺตุ ภาสิตนฺ'ติ อโวจํ, ตสฺมา หิ ภูตา
นิสาเมถ สพฺเพ"ติ อิทํ อิมินา คาถาปเทน วุตฺตํ โหติ.
      เอวเมตํ การณํ นิโรเปนฺโต อตฺตโน ภาสิตนิสามเน นิโยเชตฺวา
นิสาเมตพฺพํ วตฺตุมารทฺโธ "เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชายา"ติ. ตสฺสตฺโถ:-
ยายํ ตีหิ อุปทฺทเวหิ อุปทฺทุตา มานุสี ปชา, ตสฺสา มานุสิยา ปชาย
เมตฺตํ ๑- มิตฺตภาวํ หิตชฺฌาสยตํ ปจฺจุปฏฺาเปถาติ. เกจิ ปน "มานุสิกํ ปชนฺ"ติ ๒-
ปนฺติ, ตํ ภุมฺมฏฺาสมฺภวา น ยุชฺชติ. ยมฺปิ จญฺเ อตฺถํ วณฺณยนฺติ, โสปิ
น ยุชฺชติ. อธิปฺปาโย ปเนตฺถ:- นาหํ พุทฺโธติ อิสฺสริยพเลน วทามิ, อปิจ
ปน ยํ ๓- ตุมฺหากญฺจ อิมิสฺสา จ มานุสิยา ปชาย ๔- หิตํ ตํ ๔- วทามิ "เมตฺตํ
กโรถ มานุสิยา ปชายา"ติ. เอตฺถ จ
               เย สตฺตสณฺฑํ ปวึ วิเชตฺวา
               ราชิสฺสโย ยชมานานุปริยคา
               อสฺสเมธํ ปุริสเมธํ
               สมฺมาปาสํ วาชเปยฺยํ นิรคฺคฬํ.
               เมตฺตสฺส จิตฺตสฺส สุภาวิตสฺส
               กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสึ
               เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺจิตฺโต
               เมตฺตายติ กุสลี เตน โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เมตฺตนฺติ น ทิสฺสติ  ๒ สี. มานุสิยนฺติ, ฉ.ม. มานุสิยํ ปชนฺติ
@๓ ฉ.ม. ยนฺติ น ทิสฺสติ  ๔-๔ ฉ.ม. หิตตฺถํ
              สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปิ
              ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺนฺติ ๑-
เอวมาทีนํ สุตฺตานํ เอกาทสานิสํสานญฺจ วเสน เย เมตฺตํ กโรนฺติ, เตสํ
เมตฺตา หิตาติ เวทิตพฺพา.
             "เทวตานุกมฺปิโต โปโส สทา ภทฺรานิ ปสฺสตี"ติ- ๒-
          เอวมาทีนํ วเสน เยสุ กยิรติ, เตสมฺปิ หิตาติ เวทิตพฺพา.
          เอวํ อุภเยสํ ๓- หิตภาวํ ทสฺเสนฺโต "เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชายา"ติ
วตฺวา อิทานิ อุปการํ ๔- ทสฺเสนฺโต อาห:-
                  "ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึ
                   ตสฺมา หิ เน รกฺขถ อปฺปมตฺตา"ติ.
      ตสฺสตฺโถ:- เย มนุสฺสา จิตฺตกมฺมรูปกมฺมาทีหิปิ ๕- เทวตา กตฺวา
เจติยรุกฺขาทีนิ จ อุปสงฺกมิตฺวา เทวตา อุทฺทิสฺส ทิวา พลึ กโรนฺติ,
กาฬปกฺขาทีสุ จ ๖- รตฺตึ พลึ กโรนฺติ. สลากภตฺตาทีนิ วา ทตฺวา อารกฺขเทวตา
อุปาทาย ยาว พฺรหฺมเทวตานํ ปตฺติทานนิยฺยาตเนน ทิวา พลึ กโรนฺติ,
ฉตฺตาโรปนทีปมาลาย ๗- สพฺพรตฺตึ  ธมฺมสฺสวนาทีนิ การาเปตฺวา
ปตฺติทานนิยฺยาตเนน จ รตฺตึ พลึ กโรนฺติ, เต กถํ น รกฺขิตพฺพา, ยโต เอวํ ทิวา จ
รตฺโต จ ตุเมฺห อุทฺทิสฺส กโรนฺติเยว พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถาติ ๘- ตสฺมา
พลิกมฺมการณาปิ เน มนุสฺเส รกฺขถ โคเปถ, ๙- อหิตญฺจ ๑๐- เตสํ อปเนถ, หิตํ
อุปเนถ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ตํ กตญฺุภาวํ หทเย กตฺวา นิจฺจมนุสฺสรนฺตาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๙๑/๑๕๒ (สฺยา)  ๒ วิ.มหา. ๕/๒๗๖/๖๔, ที.มหา. ๑๐/๑๕๓/๘๑,
@๓ ฉ.ม. อุภเยสมฺปิ  ขุ.อุ. ๒๕/๗๖/๒๒๔
@๔ ฉ.ม. อุปการมฺปิ  ๕ ฉ.ม. จิตฺตกมฺมกฏฺกมฺมาทีหิปิ
@๖ สี.,ม. ทีปปูชญฺจ กาฬปกฺขาทีสุ  ๗ ฉ.ม..... ทีปมาลา
@๘ ฉ.ม. ตสฺมา หิ เน รกฺขถ  ๙ ฉ.ม. โคปยถ  ๑๐ ฉ.ม. อหิตํ
      [๒๒๖] เอวํ เทวตาสุ มนุสฺสานํ อุปการภาวํ ทสฺเสตฺวา เตสํ
อุปทฺทววูปสมนตฺถํ พุทฺธาทิคุณปฺปกาสเนน จ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมสฺสวนตฺถํ
"ยํ กิญฺจิ วิตฺตนฺ"ติอาทินา นเยน สจฺจวจนํ อุปยุญฺชิตุมารทฺโธ. ๑- ตตฺถ ยํ
กิญฺจีติ อนิยมิตวเสน อนวเสสํ ปริยาทิยติ ยํ กิญฺจิ ตตฺถ ตตฺถ โวหารุปคํ.
วิตฺตนฺติ ธนํ. ตํ หิ วิตฺตึ ชเนตีติ วิตฺตํ. อิธ วาติ มนุสฺสโลกํ นิทฺทิสติ,
หุรํ วาติ ตโต ปรํ อวเสสโลกํ. เตน จ เปตฺวา มนุสฺเส สพฺพโลกคฺคหเณ สมฺปตฺเต ๒-
"สคฺเคสุ วา"ติ ปรโต วุตฺตตฺตาว ๓- เปตฺวา มนุสฺเส จ สคฺเค จ อวเสสานํ
นาคสุปณฺณาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ. เอวมิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ยํ มนุสฺสานํ
โวหารูปตํ อลงฺการปริโภคูปตญฺจ ชาตรูปรชตมุตฺตามณิเวฬุริยปวาฬ-
โลหิตงฺกมสารคลฺลาทิกํ, ยํ จ มุตฺตามณิวาลุกตฺถตาย ภูมิยา รตนมยวิมาเนสุ
อเนกโยชนสตวิตฺถเตสุ ภวเนสุ อุปฺปนฺนานํ นาคสุปณฺณาทีนํ วิตฺตํ, ตํ นิทฺทิฏฺ
โหติ.
      สคฺเคสุ วาติ กามาวจรรูปาวจรเทวโลเกสุ. เต หิ โสภเนน กมฺเมน
อิรียนฺติ ๔- คมฺมนฺตีติ สคฺคา, สุฏฺุ วา อคฺคาติปิ สคฺคา. ยนฺติ ยํ สสฺสามิกํ
วา อสฺสามิกํ วา. รตนนฺติ รตึ นยติ วหติ ชนยติ วฑฺเฒตีติ รตนํ, ยํ กิญฺจิ
จิตฺตีกตํ มหคฺฆํ อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ อโนมสตฺตปริโภคญฺจ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ.
ยถาห:-
            "จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ      อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ
            อโนมสตฺตปริโภคํ       รตนํ เตน วุจฺจตี"ติ.
      ปณีตนฺติ ๕- เสฏฺ อุตฺตมํ อนปฺปกํ มนาปํ. ๕- เอวํ อิมินา คาถาปเทน
ยํ สคฺเคสุ  อเนกโยชนสตปฺปมาณสพฺพรตนมยวิมานสุธมฺมเวชยนฺตปฺปภุตีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปยุชฺชิตุมารทฺโธ  ๒ ฉ.ม. ปตฺเต  ๓ ฉ.ม. วุตฺตตฺตา  ๔ ฉ.ม. อชียนฺติ
@๕-๕ ฉ. ปณีตนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺ อตปฺปกํ, ม. อุตฺตมํ เสฏฺ อนคฺฆกํ,
@สี. อุตฺตมํ เสฏฺ อนปฺปกํ
สสฺสามิกํ, ยํ จ พุทฺธุปฺปาทวิรเหน อปายเมว ปริปูเรนฺเตสุ สตฺเตสุ สุญฺวิมาน-
ปฏิพทฺธํ อสฺสามิกํ, ยํ วา ปน อญฺมฺปิ ปวีมหาสมุทฺทหิมวนฺตาทินิสฺสิตํ
อสฺสามิกํ รตนํ, ตํ นิทฺทิฏฺ โหติ.
     น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนาติ นาติ ปฏิเสเธ, โนติ อวธารเณ.
สมนฺติ ตุลฺยํ. อตฺถีติ วิชฺชติ. ตถาคเตนาติ พุทฺเธน. กึ วุตฺตํ โหติ? ยํ เอตํ
วิตฺตญฺจ รตนจ ปกาสิตํ, เอตฺถ เอกมฺปิ พุทฺธรตเนน สทิสํ รตนํ เนวตฺถิ.
ยมฺปิ หิ ตํ จิตฺตีกตฏฺเน รตนํ เสยฺยถิทํ? รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนํ
มณิรตนญฺจ, ยมฺหิ อุปฺปนฺเน มหาชโน น อญฺตฺถ จิตฺตีการํ กโรติ. น โกจิ
ปุปฺผคนฺธาทีนิ คเหตฺวา ยกฺขฏฺานํ วา ภูตฏฺานํ วา คจฺฉติ, สพฺโพปิ ชโน
จกฺกรตนํ มณิรตนเมว จิตฺตึ กโรติ ปูเชติ ตํ ตํ วรํ ปตฺเถติ, ปตฺถิตปตฺถิตญฺจสฺส
เอกจฺจํ สมิชฺฌติ, ตมฺปิ รตนํ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ
จิตฺตีกตฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ.  ตถาคเต หิ อุปฺปนฺเน เย เกจิ
มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺตฺร จิตฺตีการํ กโรนฺติ, น กญฺจิ อญฺ
ปูเชนฺติ. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ,
ยถาพลญฺจ อญฺเ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชอนาถปิณฺฑิกาทโย.
ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ๑- ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา
อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ ปติฏฺาเปสิ, โก ปน วาโท
อญฺเสํ จิตฺตีการานํ. อปิจ กสฺสปสฺส ๒- ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ชาติโพธิธมฺม-
จกฺกปฺปวตฺตนปรินิพฺพานฏฺานานิ ปฏิมาเจติยาทีนิ วา อุทฺทิสฺส เอวํ
จิตฺตีการครุกาโร วตฺตติ ยถา ภควโต. เอวํ จิตฺตีกตฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
     ตถา ยมฺปิ ตํ มหคฺฆฏฺเน รตนํ เสยฺยถิทํ? กาสิกํ วตฺถํ. ยถาห
"ชิณฺณมฺปิ ภิกฺขเว กาสิกํ วตฺถํ วณฺณวนฺตญฺเจว โหติ สุขสมฺผสฺสญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. กสฺสญฺสฺส
มหคฺฆญฺจา"ติ, ๑- ตมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ มหคฺฆฏฺเน รตนํ,
ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ เยสํ ปํสุกมฺปิ ๒- ปฏิคฺคณฺหาติ, เตสํ ตํ มหปฺผลํ
โหติ มหานิสํสํ เสยฺยถาปิ อโสกสฺส รญฺโ. อิทมสฺส มหคฺฆตาย. ๓- เอวํ
มหคฺฆฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ. ๓- เอวํ มหคฺฆตาวจเนน ๔- เจตฺถ
โทสาภาวสาธกํ อิทํ ตาว ๕- สุตฺตปทํ เวทิตพฺพํ:-
        "เยสํ โข ปน ปฏิคฺคณฺหาติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจย-
     เภสชฺชปริกฺขารํ เตสํ ตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ. อิทมสฺส มหคฺฆตาย
     วทามิ. เสยฺยถาปิ ตํ ภิกฺขเว กาสิกวตฺถํ มหคฺฆํ, ตถูปมาหํ
     ภิกฺขเว อิมํ ปุคฺคลํ วทามี"ติ. ๖-
เอวํ มหคฺฆฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
     ตยา ยมฺปิ ตํ อตุลฏฺเน รตนํ. เสยฺยถิทํ? รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส
จกฺกรตนํ อุปฺปชฺชติ อินฺทนีลมณิมยนาภิ สตฺตรตนมยสหสฺสารํ ปวาฬมยเนมิ
รตฺตสุวณฺณมยสนฺธิ, ยสฺส ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อุปริ เอกํ มุณฺฑารํ ๗-
โหติ วาตํ คเหตฺวา สทฺทกรณตฺถํ, เยน กโต สทฺโท สุกุสลปฺปตาฬิตปญฺจงฺคิก-
ตุริยสทฺโท วิย โหติ,  ยสฺส นาภิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ เทฺว สีหมุขานิ
โหนฺติ, อพฺภนฺตรํ สกฏจกฺกสฺเสว สุสิรํ, ตสฺส กตฺตา วา กาเรตา
วา นตฺถิ. กมฺมปจฺจเยน อุตุโต สมุฏฺาติ. ยํ ราชา ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ
ปูเรตฺวา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณมิทิวเส สีสํนฺหาโต อุโปสถิโก
อุปริปาสาทวรคโต สีลานิ อาวชฺเชนฺโต ๘- นิสินฺโน ปุณฺณจนฺทํ วิย สูริยํ วิย
จ อุฏฺเนฺตํ ปสฺสติ, ยสฺส ทฺวาทสโยชนโต ปภุติ ๙- สทฺโท สุยฺยติ,
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๐/๒๔๑  ๒ สี. ปํสุกูลมฺปิ  ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๔ ฉ.ม. มหคฺฆตาวจเน  ๕ ก. ตาวสทฺโท น ทิสฺสติ  ๖ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๐/๒๔๒
@๗ สี. มุทฺธารํ, ม. ปวาฬทณฺฑํ  ๘ ฉ.ม. โสเธนฺโต  ๙ ฉ.ม. ปภุตีติ น ทิสฺสติ
ติโยชนโต ๑- วณฺโณ ทิสฺสติ, ยํ มหาชเนน "ทุติโย มญฺเ จนฺโท วา
สูริโย วา อุฏฺิโต"ติ อติวิย โกตูหลชาเตน ทิสฺสมานํ นครสฺส อุปริ
อาคนฺตฺวา รญฺโ อนฺเตปุรสฺส ปาจีนสฺส ปสฺเสน ๒- นาติอุจฺจํ นาตินีจํ หุตฺวา
มหาชนสฺส คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตุํ ยุตฺตฏฺาเน อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ.
     ตเทว อนุพนฺธมานํ หตฺถิรตนํ อุปฺปชฺชติ, สพฺพเสโต รตฺตปาโท
สตฺตปฺปติฏฺโ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม อุโปสถกุลา วา ฉทฺทนฺตกุลา วา
อาคจฺฉติ. ๓- อุโปสถกุลา เจ อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโ ๓- อาคจฺฉติ, ฉทฺทนฺตกุลา
เจ ๔- สพฺพกนิฏฺโ สิกฺขิตสิกฺโข ทมถูเปโต, โส ทฺวาทสโยชนํ ปริสํ คเหตฺวา
สกลชมฺพุทีปํ อนุปริยายิตฺวา ๕- ปุเรปาตราสเมว สกราชธานึ อาคจฺฉติ.
     ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ อสฺสรตนํ อุปฺปชฺชติ, สพฺพเสโต รตฺตปาโท กากสีโส
มุญฺชเกโส วลาหกสฺส ราชกุลา อาคจฺฉติ. เสสเมตฺถ หตฺถิรตนสทิสเมว.
     ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ มณิรตนํ อุปฺปชฺชติ, โส โหติ มณิ เวฬุริโย
สุโภ โชติมา ๖- อฏฺโส สุปริกมฺมกโต อายามโต จกฺกนาภิสทิโส, เวปุลฺลปพฺพตา
อาคจฺฉติ, โส จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร รญฺโ ธชคฺคํ คโต โยชนํ
โอภาเสติ, ยสฺโสภาเสน มนุสฺสา "ทิวา"ติ มญฺมานา กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ,
อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย ปสฺสนฺติ.
     ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ อิตฺถิรตนํ อุปฺปชฺชติ, ปกติอคฺคมเหสี วา โหติ,
อุตฺตรกุรุโต วา อาคจฺฉติ มทฺทราชกุลโต วา, อติทีฆาทิฉโทสวิวชฺชิตา
อติกฺกนฺตา มานุสิกวณฺณํ  ๗- อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ยสฺสา รญฺโ สีตกาเล
อุณฺหานิ คตฺตานิ โหนฺติ, อุณฺหกาเล สีตานิ, สตธา โปถิตตูลปิจุโน ๘- วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โยชนโต  ๒ ฉ.ม. ปาจีนปสฺเส  ๓-๓ ฉ.ม. อุโปสถกุลา อาคจฺฉโต หิ สพฺพเชฏฺโ
@๔ ก. เจ ฉทฺทนฺตกุลา  ๕ ฉ.ม. อนุสํยายิตฺวา
@๖ ฉ.ม. ชาติมา  ๗ ฉ.ม. มานุสํ วณฺณํ  ๘ ฉ.ม. โผฏิตตูลปิจุโน
สมฺผสฺโสว ๑- โหติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ,
ปุพฺพุฏฺายิกาทิอเนกคุณสมนฺนาคตาว ๒- โหติ.
     ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ คหปติรตนํ อุปฺปชฺชติ รญฺโ ปกติกมฺมกโร เสฏฺี,
ยสฺส จกฺกรตเน อุปฺปนฺนมตฺเต ทิพฺพจกฺขุํ ปาตุภวติ, เยน สมนฺนาคโต ๓-
สมนฺตโต โยชนมตฺเต นิธึ ปสฺสติ สสฺสามิกมฺปิ อสฺสามิกมฺปิ, โส ราชานํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ "อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ เทว โหหิ, อหนฺเต ธเนน
ธนกรณียํ กริสฺสามี"ติ.
     ตมฺปิ อนุพนฺธมานํ ปริณายกรตนํ อุปฺปชฺชติ รญฺโ ปกติเชฏฺปุตฺโต,
จกฺกรตเน อุปฺปนฺนมตฺเต อติเรกปญฺาเวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต โหติ, โส ๔-
ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย เจตสา จิตฺตํ ปริชานิตฺวา นิคฺคหปคฺคหกรณสมตฺโถ ๕-
โหติ, โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปวาเรติ "อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ เทว โหหิ,
อหนฺเต รชฺชํ อนุสาสิสฺสามี"ติ. ยํ วา ปนญฺมฺปิ เอวรูปํ อตุลฏฺเน รตนํ,
ยสฺส น สกฺกา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา อคฺโฆ กาตุํ "สตํ วา สหสฺสํ วา อคฺฆติ
โกฏึ วา"ติ. ตตฺถ เอกรตนมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ อตุลฏฺเน
รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ น สกฺกา สีลโต วา สมาธิโต วา
ปญฺาทีนํ วา อญฺตรโต เกนจิ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา "เอตฺตโก คุโณ ๖- อิมินา
สโม วา ๗- สปฺปฏิภาโค วา"ติ ปริจฺฉินฺทิตุํ. เอวํ อตุลฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ
รตนํ นตฺถิ.
     ตถา ยมฺปิ ตํ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเน รตนํ เสยฺยถิทํ? ทุลฺลภปาตุภาโว ๘-
ราชา จกฺกวตฺติ จกฺกาทีนิ จ ตสฺส รตนานิ, ตํ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺผสฺโส  ๒ ฉ.ม. จ  ๓ ฉ.ม. สมนฺนาคโตติ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. นิคฺคหปคฺคหสมตฺโถ  ๖ ฉ.ม. เอตฺตกคุโณ วา
@๗ สี. สโมธาเนตฺวา  ๘ สี. ทุลฺลภปาตุภาวโต
ยทิ หิ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ, กุโต จกฺกวตฺติอาทีนํ
รตนํ, ๑- ยานิ เอกสฺมึเยว กปฺเป อเนกานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ยสฺมา ปน อสงฺเขฺยยฺเยปิ
กปฺเป ตถาคตสุญฺโ โลโก โหติ, ตสฺมา ตถาคโต เอว กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนโต
ทุลฺลภทสฺสโน. วุตฺตมฺปิ ๒- เจตํ ภควตา ปรินิพฺพานสมเย:-
           "เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺติ `ทูรา จ วตมฺหา ๓- อาคตา
       ตถาคตสฺส ทสฺสนาย, กทาจิ กรหจิ ตถาคตา โลเก
       อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, อชฺเชว รตฺติยา ปจฺฉิมยาเม
       ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ, อยญฺจ มเหสกฺโข ภิกฺขุ ภควโต
       ปุรโต ิโต โอวาเรนฺโต, น มยํ ลภาม ปจฺฉิเม กาเล ตถาคตํ
       ทสฺสนายา'ติ" . ๔-
เอวํ ทุลฺลภทสฺสนฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
     ตถา ยมฺปิ ตํ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเน รตนํ. เสยฺยถิทํ? รญฺโ
จกฺกวตฺติสฺส จกฺกรตนาทิ. ตญฺหิ โกฏิสตสหสฺสธนานมฺปิ สตฺตภูมิกปาสาทวรตเล
นิวสนฺตานมฺปิ จณฺฑาลเวนเนสาทรถการปุกฺกุสาทีนํ นีจกุลิกานํ โอมกปุริสานํ
สุปินนฺเตปิ ปริโภคตฺถาย น นิพฺพตฺตติ. อุภโต สุชาตสฺส ปน รญฺโ
ขตฺติยสฺเสว ปริปูริตทสวิธจกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปริโภคตฺถาย นิพฺพตฺตนโต
อโนมสตฺตปริโภคํเยว โหติ, ตมฺปิ พุทฺธรตเนน สมํ นตฺถิ. ยทิ หิ อโนมสตฺต-
ปริโภคฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ. ตถาคโต หิ โลเก อโนมกสตฺตสมฺมตานมฺปิ ๕-
อนุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ วิปรีตทสฺสนานํ ปูรณกสฺสปาทีนํ ฉนฺนํ สตฺถารานํ
อญฺเสญฺจ เอวรูปานํ สุปินนฺเตปิ อปริโภโค, อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานญฺจ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รตนตฺตํ  ๒ ฉ.ม. วุตฺตํ  ๓ ฉ.ม. วตมฺห
@๔ ที.มหา. ๑๐/๒๐๐/๑๒๒  ๕ ม.,ก. โอมก.....
จตุปฺปทายปิ คาถาย ปริโยสาเน อรหตฺตมธิคนฺตุํ สมตฺถานํ นิพฺเพธิกาณ-
ทสฺสนานํ พาหิยทารุจีริยปฺปภุตีนํ ๑- อญฺเสญฺจ มหากุลปฺปสุตานํ มหาสาวกานํ
ปริโภโค. เต หิ ตํ ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยปาริจริยานุตฺตริยาทีนิ สาเธนฺตา
ตถา ตถา ปริภุญฺชนฺติ. เอวํ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ.
     ยมฺปิ ตํ อวิเสสโต รติชนนฏฺเน รตนํ. เสยฺยถาปิ? รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส
จกฺกรตนํ. ตญฺหิ ทิสฺวาว ๒- ราชา จกฺกวตฺติ อตฺตมโน โหติ, เอวมฺปิ ตํ
รญฺโ รตึ ชเนติ. ปุน จ ปรํ ราชา จกฺกวตฺติ วาเมน หตฺเถน สุวณฺณภิงฺคารํ ๓-
คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิรติ "ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนํ,
อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ. ตโต จกฺกรตนํ ปญฺจงฺคิกตูริยํ วิย ๔- มธุรสฺสรํ
นิจฺฉรนฺตํ อากาเสน ปุรตฺถิมทิสํ คจฺฉติ, อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺติ จกฺกานุภาเวน
ทฺวาทสโยชนวิตฺถิณฺณาย จตุรงฺคินิยา เสนาย นาติอุจฺจํ นาตินีจํ อุจฺจรุกฺขานํ
เหฏฺาภาเคน, นีจรุกฺขานํ อุปริภาเคน, รุกฺเขสุ ปุปฺผผลปลฺลวาทิปณฺณาการํ
คเหตฺวา  อาคตานํ หตฺถโต ปณฺณาการญฺจ คณฺหนฺโต "เอหิ โข มหาราชา"ติ
เอวมาทินา ปรมนิปจฺจกาเรน อาคเต ปฏิราชาโน "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติ-
อาทินา นเยน อนุสาสนฺโต คจฺฉติ. ยตฺถ ปน ราชา ภุญฺชิตุกาโม วา
ทิวาเสยฺยํ วา กปฺเปตุกาโม โหติ, ตตฺถ จกฺกรตนํ อากาสา โอตริตฺวา
อุทกาทิสพฺพกิจฺจกฺขเม สเม ภูมิภาเค อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ. ปุน รญฺโ
คมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปุริมนเยเนว สทฺทํ กโรนฺตํ คจฺฉติ, ยํ สุตฺวา
ทฺวาทสโยชนิกาปิ ปริสา อากาเสน คจฺฉติ.  จกฺกรตนํ อนุปุพฺเพน ปุรตฺถิมสมุทฺทํ
อชฺโฌคาหติ, ตสฺมึ อชฺโฌคาหนฺเต อุทกํ โยชนปฺปมาณํ อปคนฺตฺวา ภิตฺติกตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. พาหิยทารุจีริกปฺปภุตีนํ  ๒ ฉ.ม. ทิสฺวา
@๓ ฉ.ม......ภิงฺการํ, เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม. ปญฺจงฺคิกํ วิย ตูริยํ
วิย ติฏฺติ. มหาชโน ยถากามํ สตฺต รตนานิ คณฺหาติ. ปุน ราชา สุวณฺณภิงฺคารํ
คเหตฺวา "อิโต ปฏฺาย มม รชฺชนฺ"ติ อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา นิวตฺตติ.
เสนา ปุรโต โหติ, จกฺกรตนํ ปจฺฉโต, ราชา มชฺเฌ. จกฺกรตนสฺส ๑-
โอสกฺกิโตสกฺกิตฏฺานํ อุทกํ ปริปูเรติ. ๒- เอเตเนว อุปาเยน
ทกฺขิณปจฺฉิมอุตฺตเรปิ สมุทฺเท คจฺฉติ.
     เอวํ จตุทฺทิสํ อนุปริยายิตฺวา ๓- จกฺกรตนํ ติโยชนสตปฺปมาณํ ๔- อากาสํ
อาโรหติ. ตตฺถ ิโต ราชา จกฺกรตนานุภาเวน  ๕- อตฺตนา วิชิตวิชโย ๕-
ปญฺจสตปริตฺตทีปปฏิมณฺฑิตํ สตฺตโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ ปุพฺพวิเทหํ, ตถา
อฏฺโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ อุตฺตรกุรุํ สตฺตโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํเยว อมรโคยานํ,
ทสโยชนสหสฺสปริมณฺฑลํ ชมฺพุทีปญฺจาติ เอวํ จตุมหาทีปทฺวิสหสฺสปริตฺตทีป-
ปฏิมณฺฑิตํ เอกํ จกฺกวาฬํ สุผุลฺลปุณฺฑรีกวนํ วิย โอโลเกติ. เอวํ โอโลกยโต
จสฺส อนปฺปกา รติ อุปฺปชฺชติ. เอวมฺปิ ตํ จกฺกรตนํ รญฺโ รตึ ชเนติ,
ตมฺปิ พุทฺธรตนสมํ นตฺถิ. ยทิ หิ รติชนนฏฺเน รตนํ, ตถาคโตว รตนํ, กึ
กริสฺสติ เอตํ จกฺกรตนํ. ตถาคโต หิ ยสฺสา ทิพฺพาย รติยา จกฺกรตนาทีหิ
สพฺเพหิปิ ชนิตา จกฺกวตฺติรติ สงฺขมฺปิ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ตโตปิ
รติโต อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจ อตฺตโน โอวาทปฺปติการานํ อสงฺเขฺยยฺยานมฺปิ
เทวมนุสฺสานํ ปมชฺฌานรตึ, ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานรตึ, อากาสานญฺจายตนรตึ
วิญฺาณญฺจายตนรตึ, อากิญฺจญฺายตนรตึ, เนวสญฺานาสญฺายตนรตึ,
โสตาปตฺติมคฺครตึ, โสตาปตฺติผลรตึ, สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคผลรติญฺจ
ชเนติ. เอวํ รติชนนฏฺเนาปิ ตถาคตสมํ รตนํ นตฺถิ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จกฺกรตเนน  ๒ ฉ.ม. ปริปูรติ  ๓ ฉ.ม. อนุสํยายิตฺวา
@๔ ฉ.ม. ติโยชนปฺปมาณํ  ๕-๕ ฉ.ม. วิชิตํ  ๖ ฉ.ม. นตฺถีติ
     อปิจ รตนํ นาเมตํ ทุวิธํ โหติ สวิญฺาณกํ อวิญฺาณกญฺจ. ตตฺถ
อวิญฺาณกํ จกฺกรตนํ มณิรตนญฺจ, ๑- ยํ วา ปนญฺมฺปิ อนินฺทฺริยพทฺธํ
สุวณฺณรชตาทิ, สวิญฺาณกํ หตฺถิรตนาทิ ปริณายกรตนปริโยสานํ, ยํ วา
ปนญฺมฺปิ เอวรูปํ อินฺทฺริยพทฺธํ. เอวํ ทุวิเธ เจตฺถ สวิญฺาณกรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อวิญฺาณกํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนํ
สวิญฺาณกานํ หตฺถิรตนาทีนํ อลงฺการตฺถาย อุปนียติ.
     สวิญฺาณกรตนมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานคตรตนญฺจ มนุสฺสรตนญฺจ. ตตฺถ
มนุสฺสรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา ติรจฺฉานคตรตนํ มนุสฺสรตนสฺส
อุปคุยฺหํ ๒- โหติ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนญฺจ. ตตฺถ ปุริสรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนสฺส ปริจาริกตฺตํ อาปชฺชติ.
ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริกรตนํ อนคาริกรตนญฺจ. ตตฺถ อนคาริกรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? ยสฺมา อคาริกรตเนสุ อคฺโค จกฺกวตฺตีปิ สีลาทิคุณยุตฺตํ
อนคาริกรตนํ ๓- ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อุปฏฺหิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา จ
ทิพฺพมานสิกา สมฺปตฺติโย ปาปุณิตฺวา อนฺเต นิพฺพานสมฺปตฺตึ ปาปุณาติ.
     เอวํ อนคาริกรตนมฺปิ ทุวิธํ อริยปุถุชฺชนวเสน, อริยรตนมฺปิ
ทุวิธํ เสกฺขาเสกฺขวเสน, อเสกฺขรตนมฺปิ ทุวิธํ สุกฺขวิปสฺสกสมถยานิกวเสน,
สมถยานิกรตนมฺปิ ทุวิธํ สาวกปารมิปฺปตฺตมปฺปตฺตญฺจ. ตตฺถ
สาวกปารมิปฺปตฺตํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. สาวกปารมิปฺปตฺตรตนโตปิ
ปจฺเจกพุทฺธรตนํ อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานสทิสาปิ
หิ อเนกสตา สาวกา เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณานํ สตภาคมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. โอปวยฺหํ
@๓ ก. อนาคาริยรตนํ
สหสฺสภาคมฺปิ ๑- น อุเปนฺติ. ปจฺเจกพุทฺธรตนโตปิ สมฺมาสมฺพุทฺธรตนํ
อคฺคมกฺขายติ. กสฺมา? คุณมหนฺตตาย. ยทิ หิ สกลมฺปิ ๒- ชมฺพุทีปํ ปูเรตฺวา
ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ ฆเฏนฺตา นิสินฺนา ปจฺเจกพุทฺธา เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
คุณานํ เนว สงฺขํ น กลํ น กลภาคํ อุเปนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา
"ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ
อคฺคมกฺขายตี"ติ ๓- อาทิ. เอวํ เกนจิ ปริยาเยน ตถาคตรตนสมํ รตนํ นตฺถิ.
เตนาห ภควา "น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา"ติ.
     เอวํ ภควา พุทฺธรตนสฺส อญฺเหิ รตเนหิ อสมตํ วตฺวา อิทานิ เตสํ
สตฺตานํ อุปฺปนฺนุปทฺทววูปสมนตฺถํ เนว ชาตึ น โคตฺตํ น โกลปุตฺติยํ น
วณฺณโปกฺขรตาทึ นิสฺสาย, อปิจ โข อวีจิมุปาทาย ภวคฺคปริยนฺเต โลเก
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ คุเณหิ พุทฺธรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ
ปยุญฺชติ:-
          "อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ
          เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ.
     ตสฺสตฺโถ:- อิทมฺปิ อิธ วา หุรํ วา สคฺเคสุ วา ยํ กิญฺจิ อตฺถิ
วิตฺตํ วา รตนํ วา, เตน สทฺธึ เตหิ เตหิ คุเณหิ อสมตฺตา พุทฺธรตนํ ปณีตํ.
ยทิ เอตํ สจฺจํ, เอเตน สจฺเจน อิเมสํ ปาณีนํ โสตฺถิ โหตุ, โสภนานํ
อตฺถิตา โหตุ อโรคตา นิรุปทฺทวตาติ. เอตฺถ จ ยถา "จกฺขุํ โข อานนฺท
สุญฺ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา"ติเอวมาทีสุ ๔- อตฺตภาเวน วา อตฺตนิยภาเวน
วาติ อตฺโถ. อิตรถา หิ จกฺขุ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วาติ อปฺปฏิสิทฺธเมว
@เชิงอรรถ: ๖ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. สกลมฺปิ หิ
@๓ สํ.มหา. ๑๙/๑๓๙/๓๙, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, องฺ.ปญฺจก. ๒๓/๓๒/๓๘ (สฺยา),
@ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘  ๔ สํ.สฬา. ๑๘/๑๐๒/๖๘
สิยา. เอวํ รตนํ ปณีตนฺติ รตนตฺตํ ปณีตํ, รตนภาโว ปณีโตติ อยมตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อิตรถา หิ พุทฺโธ เนว รตนนฺติ สิชฺเฌยฺย. น หิ ยตฺถ รตนํ อตฺถิ, ตํ
รตนนฺติ สิชฺฌติ. ยตฺถ ปน จิตฺตีกตาทิอตฺถสงฺขาตํ เยน วา เตน วา วิธินา
สมฺพนฺธคตํ ๑- รตนตฺตํ อตฺถิ, ยสฺมา ตํ รตนตฺตมุปาทาย รตนนฺติ ปญฺายิสฺสติ. ๒-
ตสฺมา ตสฺส รตนตฺตสฺส อตฺถิตาย รตนนฺติ สิชฺฌติ. อถ วา อิทมฺปิ พุทฺเธ
รตนนฺติ อิมินาปิ การเณน พุทฺโธว รตนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วุตฺตมตฺตาย จ ภควตา อิมาย คาถาย ราชกุลสฺส โสตฺถิ ชาตา, ภยํ วูปสนฺตํ.
อิมิสฺสาปิ ๓- คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ  อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๒๗] เอวํ พุทฺธคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิ นิพฺพานธมฺมคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "ขยํ วิราคนฺ"ติ. ตตฺถ ยสฺมา นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย ราคาทโย
ขีณา โหนฺติ ปริกฺขีณา, ยสฺมา วา ตํ เตสํ อนุปฺปาทนิโรธกฺขยมตฺตํ, ยสฺมา จ
ตํ ราคาทิวิยุตฺตํ สมฺปโยคโต จ อารมฺมณโต จ, ยสฺมา วา ตมฺปิ สจฺฉิกเต
ราคาทโย อจฺจนฺตํ วิรตา ๔- โหนฺติ วิคตา วิทฺธํสิตา, ๕- ตสฺมา "ขยนฺ"ติ จ
"วิราคนฺ"ติ จ วุจฺจติ. ยสฺมา ปนสฺส น อุปฺปาโท ปญฺายติ, น วโย น
ิตสฺส อญฺถตฺตํ, ตสฺมา ตํ น ชายติ น ชียติ น มียติ กตฺวา
"อมตนฺ"ติ วุจฺจติ, อุตฺตมฏฺเน ปน อตปฺปกฏฺเน ๖- จ ปณีตนฺติ. ยทชฺฌคาติ
ยํ อชฺฌคา วินฺทิ ปฏิลภิ, อตฺตโน าณพเลน สจฺฉากาสิ. สกฺยมุนีติ
สกฺยกุลปฺปสูตตฺตา สโกฺย, โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคตตฺตา มุนิ, สโกฺย เอว มุนิ
สกฺยมุนิ. สมาหิโตติ อริยมคฺคสมาธินา สมาหิตจิตฺโต. น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ
กิญฺจีติ เตน ขยาทินามเกน สกฺยมุนินา อธิคเตน ธมฺเมน สมํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สมฺพุทฺธคตํ  ๒ ฉ.ม. ปญฺาปิยติ  ๓ ฉ.ม. อิมิสฺสา
@๔ ฉ.ม. อจฺจนฺตํ วิรตฺตา  ๕ ฉ.ม. วิทฺธสฺตา  ๖ สี. อนปฺปกฏฺเน
นตฺถิ. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา
วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติอาทิ. ๑-
      เอวํ ภควา นิพฺพานธมฺมสฺส อญฺเหิ ธมฺเมหิ อสมตํ วตฺวา อิทานิ
เตสํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนุปทฺทววูปสมนตฺถํ ขยวิราคามตปณีตตาคุเณหิ
นิพฺพานธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ:-
                "อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ
                เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ.
      ตสฺสตฺโถ ปุริมคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๒๘] เอวํ นิพฺพานธมฺมคุเณน สจฺจํ วตฺวา อิทานิปิ ๒- มคฺคธมฺมคุเณน
วตฺตุมารทฺโธ "ยมฺพุทฺธเสฏฺโ"ติ. ตตฺถ "พุชฺฌิตา สจฺจานี"ติอาทินา ๓- นเยน
พุทฺโธ, อุตฺตโม ปสํสนีโย วาติ เสฏฺโ, พุทฺโธ จ โส เสฏฺโ จาติ
พุทฺธเสฏฺโ. อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสงฺขาเตสุ วา พุทฺเธสุ เสฏฺโติ พุทฺธเสฏฺโ.
โส พุทฺธเสฏฺโ ยํ ปริวณฺณยี, "อฏฺงฺคิโก จ มคฺคานํ, เขมํ
นิพฺพานปตฺติยา"ติ ๔- จ "อริยํ โว ภิกฺขเว สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ
สปริกฺขารนฺติ ๕- จ เอวมาทินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ ปสํสิ ปกาสยิ. สุจินฺติ กิเลสมล
สมุจฺเฉทกรณโต อจฺจนฺตโวทานํ. สมาธิมานนฺตริกญฺมาหูติ ยญฺจ อตฺตโน
ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลทานโต "อานนฺตริกสมาธี"ติ อาหุ. น หิ
มคฺคสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ตสฺส ผลุปฺปตฺตินิเสธโก โกจิ อนฺตราโย อตฺถิ.
ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘  ๒ ฉ.ม. อิทานิ
@๓ ขุ.จูฬ. ๓๐/๕๔๖/๒๗๑ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๖๒/๑๘๕  ๔ ม.ม. ๑๓/๒๑๕/๑๙๑
@ ๕ ม.อุ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑
            "อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส,
        กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา ๑- อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย, ๒-
        ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ  สจฺฉิกโรติ, อยํ  วุจฺจติ ปุคฺคโล
        ิตกมฺปิ. สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ิตกปฺปิโน"ติ. ๓-
      สมาธินา เตน สโม น วิชฺชตีติ เตน พุทฺธเสฏฺปริวณฺณิเตน สุจินา
อานนฺตริกสมาธินา สโม รูปาวจรสมาธิ วา อรูปาวจรสมาธิ วา โกจิ น
วิชฺชติ. กสฺมา? เตสํ ภาวิตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนสฺสาปิ ปุน
นิรยาทีสุ อุปฺปติสมฺภวโต, อิมสฺส จ อรหตฺตสมาธิสฺส ภาวิตตฺตา อริยปุคฺคลสฺส
สพฺพุปฺปตฺติสมุคฺฆาตสมฺภวโต. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ  "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา
สงฺขตา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติอาทิ. ๔-
      เอวํ ภควา อานนฺตริกสมาธิสฺส อญฺเหิ สมาธีหิ อสมตํ วตฺวา อิทานิ
ปุริมนเยเนว มคฺคธมฺมรตนสฺส อสทิสภาวํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ
ธมฺเม ฯเปฯ โหตู"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
     [๒๒๙] เอวํ มคฺคธมฺมคุเณนาปิ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ สํฆคุเณนาปิ
วตฺตุมารทฺโธ "เย ปุคฺคลา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโส. ปุคฺคลาติ
สตฺตา. อฏฺาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. เต หิ จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร
จ  ผเล ิตาติ อฏฺ โหนฺติ. สตํ ปสตฺถาติ สปฺปุริเสหิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ
อญฺเหิ จ เทวมนุสฺเสหิ ปสตฺถา. กสฺมา? สหชาตสีลาทิคุณโยคา.
เตสํ หิ จมฺปกวกุลกุสุมาทีนํ สหชาตวณฺณคนฺธาทโย วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ก.หยฺหนเวลา  ๒ ก. อุทเหยฺย  ๓ อภิ.ปุ. ๓๖/๑๗/๑๒๐
@ ๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
สหชาตสีลสมาธิอาทโย คุณา, เตน เต วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนานิ วิย ปุปฺผานิ
เทวมนุสฺสานํ สตํ ปิยา มนาปา ปสํสนียา จ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "เย ปุคฺคลา อฏฺ สตํ
ปสตฺถา"ติ.
      อถ วา เยติ อนิยเมตฺวา อุทฺเทโส. ปุคฺคลาติ สตฺตา. อฏฺสตนฺติ เตสํ
คุณปริจฺเฉโท. ๑- เต หิ เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ตโย โสตาปนฺนา,
กามรูปารูปภเวสุ อธิคตผลา ตโย สกทาคามิโน, เต สพฺเพปิ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ
วเสน จตุวีสติ, อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี
อสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ อวิเหสุ ปญฺเจว, ๒- ตถา
อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสุ. อกนิฏฺเสุ ปน อุทฺธํโสตวชฺชา จตฺตาโรติ จตุวีสติ
อนาคามิโน, สุกฺขวิปสฺสโก สมถยานิโกติ เทฺว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ
จตุปญฺาส. เต สพฺเพปิ สทฺธาธุรปญฺาธุรานํ วเสน ทฺวิคุณา ๓- หุตฺวา อฏฺสตํ
โหนฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺตีติ เต สพฺเพปิ อฏฺ วา อฏฺสตํ วาติ
วิตฺถารวเสน อุทฺทิฏฺา ปุคฺคลา, สงฺเขปวเสน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ
เอกํ ยุคนฺติ, ๔- เอวํ ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคนฺติ จตฺตาริ
ยุคานิ โหนฺติ. เต ทกฺขิเณยฺยาติ เอตฺถ เตติ ปุพฺเพ อนิยเมตฺวา อุทฺทิฏฺานํ
นิยเมตฺวา นิทฺเทโส. เย ปุคฺคลา วิตฺถารวเสน อฏฺ วา อฏฺสตํ วา,
สงฺเขปวเสน ปน ๕- จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺตีติ วุตฺตา, สพฺเพปิ เต ทกฺขิณํ
อรหนฺตีติ  ทกฺขิเณยฺยา.  ทกฺขิณา นาม กมฺมญฺจ กมฺมวิปากญฺจ สทฺทหิตฺวา
"เอส เม อิมํ เวชฺชกมฺมํ วา ชงฺฆเปสนิกํ วา กริสฺสตี"ติ เอวมาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณนปริจฺเฉโท  ๒ ฉ.ม. ปญฺจ  ๓ ฉ.ม. ทิคุณา
@๔ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ
อนเปกฺขิตฺวา ทียมาโน เทยฺยธมฺโม, ตํ อรหนฺติ นาม สีลาทิคุณยุตฺตา
ปุคฺคลา. อิเม จ ตาทิสา, เตน วุจฺจนฺติ เต "ทกฺขิเณยฺยา"ติ.
      สุคตสฺส สาวกาติ ภควา โสภเนน คมเนน ยุตฺตตฺตา, โสภนญฺจ านํ
คตตฺตา, สุฏฺุ จ คตตฺตา สุฏฺุ เอว จ คทตฺตา สุคโต, ตสฺส  สุคตสฺส.
สพฺเพปิ เต วจนํ สุณนฺตีติ สาวกา. กามญฺจ อญฺเปิ สุณนฺติ, น ปน
สุตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺติ. อิเม ปน สุตฺวา กตฺตพฺพํ ธมฺมานุธมฺปฏิปตฺตึ
กตฺวา มคฺคผลานิ ปตฺตา, ตสฺมา "สาวกา"ติ วุจฺจนฺติ. เอเตสุ ทินฺนานิ
มหปฺผลานีติ เอเตสุ สุคตสาวเกสุ อปฺปกานิปิ ทานานิ ทินฺนานิ ปฏิคฺคาหกโต
ทกฺขิณานํ วิสุทฺธิภาวํ ๑- อุปคตตฺตา มหปฺผลานิ โหนฺติ. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ
วุตฺตํ:-
                "ยาวตา ภิกฺขเว สํฆา วา คณา วา, ตถาคตสาวกสํโฆ
           เตสํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา,
           เอส ภควโต สาวกสํโฆ  ฯเปฯ อคฺโค วิปาโก โหตี"ติ. ๒-
      เอวํ ภควา สพฺเพสมฺปิ มคฺคฏฺผลฏฺานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุณํ
วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๐] เอวํ มคฺคฏฺผลฏฺานํ วเสน สํฆรตนสฺส คุเณน ๓- สจฺจํ วตฺวา
อิทานิ ตโต เอกจฺจานํ ๔- ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานํเยว คุเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. ทกฺขิณาวิสุทฺธิภาวํ
@ ๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๔๐, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๒/๑๘, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
@ ๓ ฉ.ม. สํฆคุเณน  ๔ ฉ.ม. เอกจฺจิยานํ
วตฺตุมารทฺโธ "เย สุปฺปยุตฺตา"ติ. ตตฺถ เยติ อนิยมิตุทฺเทสวจนํ. สุปฺปยุตฺตาติ
สุฏฺุ ปยุตฺตา, อเนกวิหิตํ อเนสนํ ปหาย สุทฺธาชีวิตํ นิสฺสาย วิปสฺสนาย
อตฺตานํ ปยุญฺชิตุมารทฺธาติ อตฺโถ. อถ วา สุปฺปยุตฺตาติ สุวิสุทฺธกายวจีปโยค-
สมนฺนาคตา. ๑- เตน เตสํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. มนสา ทเฬฺหนาติ ทเฬฺหน
มนสา, ถิรสมาธิยุตฺเตน เจตสาติ อตฺโถ. เตน เตสํ สมาธิกฺขนฺธํ ทสฺเสติ.
นิกฺกามิโนติ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา หุตฺวา ปญฺาธุเรน วีริเยน
สพฺพกิเลเสหิ กตนิกฺกมนา. เตน เตสํ วีริยสมฺปนฺนํ ปญฺากฺขนฺธํ ทสฺเสติ.
      โคตมสาสนมฺหีติ โคตฺตโต โคตมสฺส ตถาคตสฺเสว สาสนมฺหิ. เตน อิโต
พหิทฺธา นานปฺปการมฺปิ อมรตปํ กโรนฺตานํ สุปฺปโยคาทิคุณาภาวโต กิเลเสหิ
กตนิกฺกมนาภาวํ ๒- ทีเปติ. เตติ ปุพฺเพ อุทฺทิฏฺานํ นิทฺเทสวจนํ. ปตฺติปตฺตาติ
เอตฺถ ปตฺตพฺพาติ ปตฺติ, ปตฺตพฺพา นาม ปตฺตุํ อรหา, ยํ ปตฺวา อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน
โหนฺติ อรหตฺตผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปตฺตึ ปตฺตาติ ปตฺติปตฺตา,
อมตนฺติ นิพฺพานํ. วิคยฺหาติ อารมฺมณวเสน วิคาเหตฺวา. ลทฺธาติ ลภิตฺวา.
มุธาติ อพฺยเยน กากณิกมตฺตมฺปิ พฺยยํ อกตฺวา. นิพฺพุตินฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสทรถํ
ผลสมาปตฺตึ. ภุญฺชมานาติ อนุภวมานา. กึ วุตฺตํ โหติ? เย อิมมฺหิ
โคตมสาสนมฺปิ สีลสมฺปนฺนตฺตา สุปฺปยุตฺตา, สมาธิสมฺปนฺนตฺตา มนสา ทเฬฺหน
ปญฺาสมฺปนฺนตฺตา นิกฺกามิโน, เต อิมาย สมฺมาปฏิปทาย อมตํ วิคยฺห มุธา
ลทฺธา ผลสมาปตฺติสญฺิตํ นิพฺพุตึ ภุญฺชมานา ปตฺติปตฺตา นาม โหนฺตีติ.
      เอวํ ภควา ผลสมาปตฺติสุขมนุภวนฺตานํ ขีณาสวปุคฺคลานเมว วเสน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ
"อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย
อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริสุทฺธ.....  ๒ ฉ.ม. นิกฺกมนาภาวํ
      [๒๓๑] เอวํ ขีณาสวปุคฺคลานํ คุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ
พหุชนปจฺจกฺขสฺส ๑- โสตาปนฺนสฺเสว คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "ยถินฺทขีโล"ติ.
ตตฺถ ยถาติ อุปมาวจนํ. อินฺทขีโลติ นครทฺวารสํวรณวิวรณตฺถํ ๒-  อุมฺมารพฺภนฺตเร
อฏฺ วา ทส วา หตฺเถ ปวึ ขณิตฺวา อาโกฏิตสฺส สารทารุมยถมฺภสฺเสตํ
อธิวจนํ. ปวินฺติ ภูมึ. สิโตติ อนฺโต ปวิสิตฺวา นิสฺสิโต. สิยาติ
ภเวยฺย. จตุพฺภิ วาเตภีติ จตูหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ. ๓- อสมฺปกมฺปิโยติ
กมฺเปตุํ วา จาเลตุํ วา อสกฺกุเณยฺโย. ตถูปมนฺติ ตถาวิธํ. สปฺปุริสนฺติ
อุตฺตมปุริสํ. วทามีติ ภณามิ. โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสตีติ โย จตฺตาริ
อริยสจฺจานิ ปญฺาย อชฺโฌคาเหตฺวา ปสฺสติ. ตตฺถ อริยสจฺจานิ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
      อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- ยถิ หิ อินฺทขีโล คมฺภีรเนมตาย ปวิสฺสิโต ๔-
จตุพฺภิ วาเตภิ อสมฺปกมฺปิโย สิยา, อิมํ ๕- สปฺปุริสํ ตถูปมเมว วทามิ, โย
อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสติ. กสฺมา? ยสฺมา โสปิ อินฺทขีโล วิย จตูหิ
วาเตหิ สพฺพติตฺถิยวาทวาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย โหติ, ตมฺหา ทสฺสนา เกนจิ
กมฺเปตุํ วา จาเลตุํ วา อสกฺกุเณยฺโย. ตสฺมา สุตฺตนฺตเรปิ วุตฺตํ:-
          "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม
     สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปิ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย
     ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย.
     ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย ฯเปฯ อุตฺตราย เจปิ ทิสาย ฯเปฯ
     น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ, คมฺภีรตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พหุชนปจฺจกฺเขน  ๒ ฉ. นครทฺวารนิวารณตฺถํ, ม. นครทฺวารถิรกรณตฺถํ
@๓ ฉ.ม. อาคตวาเตหิ  ๔ ก. ปวึ นิสฺสิโต
@ ๕ ฉ.ม. อิมมฺปิ
           ภิกฺขเว เนมสฺส, สุนิขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว โข ภิกฺขเว เย
           เกจิ ๑- สมณา วา พฺราหฺมณา วา `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ฯเปฯ ปฏิปทา'ติ
           ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อญฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส
           วา มุขํ โอโลเกนฺติ ๒- `อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี'ติ
           ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว จตุนฺนํ อริยสจฺจานนฺติ. ๓-
      เอวํ ภควา พหุชนปจฺจกฺขสฺส โสตาปนฺนสฺเสว วเสน สํฆรตนสฺส
คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา
โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๒] เอวํ อวิเสสโต โสตาปนฺนสฺส คุเณน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ
วตฺวา อิทานิ เย เต ตโย โสตาปนฺนา เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ.
ยถาห:-
                 "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน
           โหติ ฯเปฯ โส เอกํเยว ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ,
           อยํ เอกพีชี. ตถา เทฺว วา ตีณิ วา กุลานิ สนฺธาวิตฺวา
           สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ โกลํโกโล. ตถา สตฺตกฺขตฺตุํ
           เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ,
           อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม"ติ. ๔-
      เตสํ สพฺพกนิฏฺสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "เย
อริยสจฺจานี"ติ. ตตฺถ เย อริยสจฺจานีติ เอตํ วุตฺตนยเมว. วิภาวยนฺตีติ
ปญฺาโอภาเสน สจฺจปฏิจฺฉาทกกิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา อตฺตโน ปกาสานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เย จ โข เกจิ  ๒ สี.,ม. อุลฺโลเกนฺติ
@๓ สํ.มหา. ๑๙/๑๑๐๙/๓๘๖  ๔ อภิ.ปุ. ๓๖/๓๑-๓๓/๑๒๒-๓
ปากฏานิ กโรนฺติ. คมฺภีรปญฺเนาติ อปฺปเมยฺยปญฺตาย สเทวกสฺสปิ โลกสฺส
าเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺปญฺเน, สพฺพญฺุนาติ วุตฺตํ โหติ. สุเทสิตานีติ
สมาสพฺยาสสากลฺยเวกลฺยาทีหิ เตหิ เตหิ นเยหิ สุฏฺุ เทสิตานิ. กิญฺจาปิ เต
โหนฺติ ภุสปฺปมตฺตาติ ๑- เต วิภาวิตอริยสจฺจา ปุคฺคลา กิญฺจาปิ เทวรชฺช-
จกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสปฺปมตฺตา โหนฺติ, ตถาปิ โสตาปตฺติมคฺค-
าเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน ๒- เปตฺวา สตฺต ภเว อนมตคฺเค
สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เตสํ นิรุทฺธตฺตา อตฺถงฺคตตฺตา น
อฏฺมํ ภวํ อาทิยนฺติ, สตฺตมภเว เอว ปน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิสฺสนฺตีติ. ๓-
      เอวํ ภควา สตฺตกฺขตฺตุปรมวเสน สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว
คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๓] เอวํ สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส อฏฺมํ ภวํ อนาทิยนคุเณน สํฆาธิฏฺานํ
สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ตสฺเสว สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺเน คุเณน วตฺตุมารทฺโธ "สหาวสฺสา"ติ. ตตฺถ สหาวาติ
สทฺธึเยว. อสฺสาติ "น เต ภวํ อฏฺมํ อาทิยนฺตี"ติ วุตฺเตสุ อญฺตรสฺส.
ทสฺสนสมฺปทายาติ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปตฺติยา. โสตาปตฺติมคฺโค หิ นิพฺพานํ ทิสฺวา
กตฺตพฺพกิจฺจสมฺปทาย สพฺพปมํ นิพฺพานสฺส ทสฺสนโต "ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ,
ตสฺส อตฺตนิ ปาตุภาโว ทสฺสนสมฺปทา, ตาย ทสฺสนสมฺปทาย สห เอว.
ตฺยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺตีติ เอตฺถ สุอิติ ๔- ปทปูรณมตฺเต นิปาโต "อิทํสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภุสํ ปมตฺตา.....เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. นิโรธา
@๓ ฉ.ม. ปาปุณนฺตีติ  ๔ ม. อสฺสุอิติ
เม สาริปุตฺต มหาวิกฏโภชนสฺมึ โหตี"ติเอวมาทีสุ ๑- วิย. ยโต สหาวสฺส
ทสฺสนสมฺปทาย ตโย ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ ปหีนา ภวนฺตีติ อยเมเวตฺถ
อตฺโถ.
      อิทานิ ชหิตธมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ อาห:-
                 "สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉิตญฺจ
                 สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ.
ตตฺถ สติ กาเย วิชฺชมาเน อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย วีสติวตฺถุกา
ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, สติ วา ตตฺถ กาเย ทิฏฺีติปิ สกฺกายทิฏฺิ, ยถาวุตฺตปฺปกาเร
กาเย วิชฺชมานา ทิฏฺีติ อตฺโถ. สติเยว วา กาเย ทิฏฺีติปิ
สกฺกายทิฏฺิ, ยถาวุตฺตปฺปากาเร กาเย วิชฺชมาเน รูปาทิสงฺขาโต อตฺตาติ เอวํ
ปวตฺตา ทิฏฺีติ อตฺโถ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพทิฏฺิคตานิ ปหีนานิเยว
โหนฺติ. สา หิ เนสํ มูลํ. สพฺพกิเลสพฺยาธิวูปสมนโต ปญฺา "จิกิจฺฉิตนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ ปญฺาจิกิจฺฉิตํ อิโต วิคตํ, ตโต วา ปญฺาจิกิจฺฉิตา อิทํ  วิคตนฺติ
วิจิกิจฺฉิตํ, "สตฺถริ กงฺขตี"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตาย อฏฺวตฺถุกาย วิมติยา
เอตํ อธิวจนํ. ตสฺสา จ ปหีนตฺตา สพฺพานิ วิจิกิจฺฉิตานิ ปหีนานิ โหนฺติ.
ตญฺหิ เนสํ มูลํ. "อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน
สุทฺธี"ติ ๓- เอวมาทีสุ อาคตํ โคสีลกุกฺกุรสีลาทิกํ นานาวิธํ ๔- สีลํ
โควตกุกฺกุรวตาทิกญฺจ วตํ "สีลพฺพตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺส ปหีนตฺตา สพฺพมฺปิ
นคฺคิยมุณฺฑิกาทิอมรตปํ ปหีนํ โหติ. ตญฺหิ ตสฺส มูลํ. เตน สพฺพาวสาเน วุตฺตํ
"ยทตฺถิ กิญฺจี"ติ. ทุกฺขทสฺสนสมฺปทาย เจตฺถ สกฺกายทิฏฺิ ปหียติ, ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู ๑๒/๑๕๖/๑๒๑  ๒ อภิ.ธ. ๓๔/๑๐๐๘/๒๔๒, อภิ.วิ. ๓๕/๙๑๔/๔๔๖
@๓ อภิ.ธา. ๓๔/๑๒๒๒/๒๘๐, อภิ.วิ. ๓๕/๙๓๘/๔๕๘  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@ ๕ ฉ.ม. ปหียตีติ น ทิสฺสติ
สมุทยทสฺสนสมฺปทาย วิจิกิจฺฉิตํ ปหียติ. ๑- มคฺคนิพฺพานทสฺสนสมฺปทาย สีลพฺพตํ
ปหียตีติ วิญฺาตพฺพํ.
      [๒๓๔] เอวมสฺส กิเลสวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺมึ กิเลสวฏฺเฏ
สติ เยน วิปากวฏฺเฏน ภวิตพฺพํ, ตปฺปหานา ตสฺสาปิ วิปากวฏฺฏสฺส ๒- ปหานํ
ทีเปนฺโต อาห จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต"ติ. ตตฺถ จตฺตาโร อปายา นาม
นิรยติรจฺฉานเปตฺติวิสยอสุรกายา. เตหิ เอส สตฺต ภเว อุปาทิยนฺโตปิ
วิปฺปมุตฺโตติ อตฺโถ.
      เอวมสฺส วิปากวฏฺฏปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ อิมสฺส วิปากวฏฺฏสฺส
มูลภูตํ กมฺมวฏฺฏํ, ตสฺสาปิ ปหานํ ทสฺเสนฺโต อาห "ฉจาภิานานิ อภพฺโพ
กาตุนฺ"ติ. ตตฺถ อภิานานีติ โอฬาริกฏฺานานิ, ตานิ เอส จ อภพฺโพ กาตุํ.
ตานิ จ "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ
ชีวิตา โวโรเปยฺยา"ติอาทินา ๓- นเยน เอกกนิปาเต วุตฺตานิ มาตุฆาตปิตุฆาต-
อรหนฺตฆาตโลหิตุปฺปาทสํฆเภทอญฺสตฺถารุทฺเทสกมฺมานีติ ๔- เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ
กิญฺจาปิ ทิฏฺิสมฺปนฺโน อริยสาวโก  กุนฺถกิปิลฺลิกมฺปิ ชีวิตา น โวโรเปติ,
อปิจ โข ปน ปุถุชฺชนภาวสฺส วิครหณตฺถํ วุตฺตานิ. ปุถุชฺชโน หิ
อทิฏฺิสมฺปนฺนตฺตา เอวํ มหาสาวชฺชานิ อภิานานิปิ กโรติ, ทสฺสนสมฺปนฺโน
ปน อภพฺโพ ตานิ กาตุนฺติ. อภพฺพคฺคหณํ เจตฺถ ภวนฺตเรปิ อกรณทสฺสนตฺถํ.
ภวนฺตเรปิ หิ เอส อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺโตปิ ธมฺมตาย เอว เอตานิ
วา ฉ, ปกติปาณาติปาตาทีนิ วา ปญฺจ เวรานิ อญฺสตฺถารุทฺเทเสน สห ฉ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปหียตีติ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. วิปกวฏฺฏสฺสติ นตฺถิ
@ ๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๑/๒๘, ม.อุ. ๑๔/๑๒๘/๑๑๔, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙-๑๐
@ ๔ ฉ.ม. อิติสทฺโท น  ทิสฺสติ
านานิ น กโรติ, ยานิ สนฺธาย เอกจฺเจ "ฉ จาภิานานี"ติปิ ๑- ปนฺติ.
มตมจฺฉคฺคาหาทโย เจตฺถ อริยสาวิกา คามทาริกา ๒- นิทสฺสนํ.
      เอวํ ภควา สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อริยสาวกสฺส อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺคุณภาววเสน สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว
คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ, ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ
ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๕] เอวํ สตฺต ภเว อาทิยโตปิ อญฺเหิ อปฺปหีนภวาทาเนหิ
ปุคฺคเลหิ วิสิฏฺคุณวเสน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ "น เกวลํ
ทสฺสนสมฺปนฺโน ฉ อภิานานิ อภพฺโพ กาตุํ, กึ ปน อปฺปมตฺตกมฺปิ ปาปํ
กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนายปิ อภพฺโพ"ติ ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส
กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน วตฺตุมารทฺโธ "กิญฺจาปิ โส กมฺมํ กโรติ ปาปกนฺ"ติ.
      ตสฺสตฺโถ:- โส ทสฺสนสมฺปนฺโน กิญฺจาปิ สติสมฺโมเสน ปมาทวิหารํ
อาคมฺม ยํ ตํ ภควตา โลกวชฺชํ สญฺจิจฺจาติกฺกมนํ ๓- สนฺธาย วุตฺตํ "ยํ มยา
สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี"ติ, ๔-
ตํ เปตฺวา อญฺ กุฏิการสหเสยฺยาทึ วา ปณฺณตฺติวชฺชวีติกฺกมสงฺขาตํ
พุทฺธปฏิกฺกุฏฺมฺปิ ๕- กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, ปทโสธมฺมอุตฺตริฉปฺปญฺจวาจาธมฺม-
เทสนาสมฺผปฺปลาปผรุสวจนาทึ วา วาจาย, อุท เจตสา วา กตฺถจิ กตฺถจิ
โลภโทสุปฺปาทนชาตรูปาทิสาทิยนจีวราทิปริโภเคสุ อปจฺจเวกฺขณาทิปาปกมฺมํ ๖-
กโรติ. อภพฺโพ โส ตสฺส ปฏิจฺฉทาย, น โส ตํ "อิทํ อกปฺปิยมกรณียนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉฉาภิานีติ  ๒ ฉ.ม. อริยสาวกคามทารกานํ
@๓ ฉ.ม. โลกวชฺชสญฺจิจฺจานติกฺกมนํ  ๔ วิ.จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๘,
@องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๓-๔, ขุ.อุ. ๒๕/๔๕/๑๖๘  ๕ ฉ.ม. พุทฺธปฏิกุฏฺ
@๖ ฉ.ม. อปจฺจเวกฺขณาทึ วา ปาปกมฺมํ
ชานิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ ปฏิจฺฉาเทติ, ตํขณํเยว ปน สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา
สพฺรหฺมจารีสุ อาวิกตฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, "น ปุน กริสฺสามี"ติ เอวํ สํวริตพฺพํ
วา สํวรติ.  กสฺมา? ยสฺมา อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส วุตฺตา, เอวรูปมฺปิ ๑-
ปาปกมฺมํ กตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉทาย ทิฏฺนิพฺพานปทสฺส ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส
ปุคฺคลสฺส อภพฺพตา วุตฺตาติ อตฺโถ.
           กถํ:-
                  "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทหโร กุมาโร มนฺโท อุตฺตานเสยฺยโก
             หตฺเถน วา ปาเทน วา องฺคารํ อกฺกมิตฺวา ขิปฺปเมว ปฏิสํหรติ,
             เอวเมว โข ภิกฺขเว ธมฺมตา เอสา ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส,
             กิญฺจาปิ ตถารูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ยถารูปาย อาปตฺติยา วุฏฺานํ
             ปญฺายติ, อถ โข นํ ขิปฺปเมว สตฺถริ วา วิญฺูสุ วา สพฺรหฺมจารีสุ
             เทเสติ วิวรติ อุตฺตานีกโรติ, เทเสตฺวา วิวรตฺวา อุตฺตานีกตฺวา อายตึ
             สํวรํ อาปชฺชตี"ติ. ๒-
      เอวํ ภควา ปมาทวิหาริโนปิ ทสฺสนสมฺปนฺนสฺส กตปฏิจฺฉาทนาภาวคุเณน
สํฆรตนสฺส คุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ
"อิทมฺปิ สํเฆ"ติ. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมิสฺสาปิ คาถาย
อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๖] เอวํ สํฆปริยาปนฺนานํ ปุคฺคลานํ เตน เตน คุณปฺปกาเรน
สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ ยฺวายํ ภควตา รตนตฺตยคุณํ ทีเปนฺเตน อิธ
สงฺเขเปน อญฺตฺร จ วิตฺถาเรน ปริยตฺติธมฺโม เทสิโต, ตมฺปิ นิสฺสาย ปุน
พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ "วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค"ติ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวรูปํ  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๙๖/๔๓๙
อาสนฺนสนฺนิเวเสน ววตฺถิตานํ อุฏฺิตานํ ๑- รุกฺขานํ สมูโห วนํ, มูลสารเผคฺคุ-
ตจสาขาปลาเสหิ สํวุฑฺโฒ คุมฺโพ ปคุมฺโพ, วเน ปคุมฺโพ วนปฺปคุมฺโพ, สฺวายํ
"วนปฺปคุมฺเพ"ติ วุตฺโต. เอวมฺปิ หิ วนสณฺโฑติ ๒- วตฺตุํ ลพฺภติ "อตฺถิ
สวิตกฺกสวิจาเร, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารมตฺเต, ๓- สุเข ทุกฺเข ชีเว"ติอาทีสุ วิย.
ยถาติ อุปมาวจนํ. ๔- ผุสฺสิตานิ อคฺคานิ อสฺสาติ ผุสฺสิตคฺโค, สพฺพสาขาปสาขาสุ
สญฺชาตปุปฺโผติ อตฺโถ. โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว "ผุสฺสิตคฺเค"ติ วุตฺโต. คิมฺหาน
มาเส ปมสฺมึ คิเมฺหติ เย จตฺตาโร คิมฺหมาสา, ๕- เตสํ จตุนฺนํ คิมฺหานํ
เอกสฺมึ มาเส. กตมสฺมึ มาเส อิติ เจ? ปมสฺมึ คิเมฺห, จิตฺรมาเสติ อตฺโถ.
โส หิ "ปมคิโมฺห"ติ จ "พาลวสนฺโต"ติ จ วุจฺจติ. ตโต ปรํ ปทตฺถโต
ปากฏเมว.
      อยํ ปเนตฺถ สมฺปิณฺฑตฺโถ:- ยถา ปมคิมฺหนามเก พาลวสนฺเต
นานาวิธรุกฺขคหเน วเน ๖- สุปุปฺผิตคฺคสาโข ตรุณรุกฺขคจฺฉปริยายนาโม ปคุมฺโพ
อติวิย สสฺสิริโก โหติ, เอวเมว ขนฺธายตนาทีหิ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานาทีหิ
สีลสมาธิกฺขนฺธาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ อตฺถปฺปเภทปุปฺเผหิ อติวิย สสฺสิริกตฺตา
ตถูปมํ นิพฺพานคามึ มคฺคํ ทีปนโต นิพฺพานคามึ ปริยตฺติธมฺมวรํ เนว
ลาภเหตุ น สกฺการาทิเหตุ, เกวลนฺตุ  ๗- มหากรุณาย อพฺภุสฺสาหิตหทโย
สตฺตานํ ปรมํ หิตาย อเทสยีติ. ปรมํ หิตายาติ เอตฺถ จ คาถาพนฺธสุขตฺถํ
อนุนาสิโก. อยํ ปนตฺโถ "ปรมหิตาย นิพฺพานาย อเทสยี"ติ.
      เอวํ ภควา อิมํ สุปุปฺผิตคฺควนปฺปคุมฺพสทิสํ ปริยตฺติธมฺมํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุฏฺิตานนฺติ น ปญฺายติ  ๒ ฉ.ม. วนสณฺโฑ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อวิตกฺกวิจารมตฺเต  ๔ ฉ.ม. โอปมฺมวจนํ
@ ๕ สี. คิมฺหานมาสา, ม. คิมฺหานํ มาสา
@๖ สี. นานาวิธรุกฺเขคหนวเน  ๗ ฉ.ม. เกวลํ หิ
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, เกวลํ ปน อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฺปการํ
ปริยตฺติธมฺมสงฺขาตํ พุทฺเธ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ ๑- โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ
คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๗] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺเมน พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ
โลกุตฺตรธมฺเมน วตฺตุมารทฺโธ "วโร วรญฺู"ติ. ตตฺถ วโรติ ปณีตาธิมุตฺติเกหิ
อิจฺฉิโต "อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา อสฺสามา"ติ, วรคุณโยคโต วา วโร,
อุตฺตโม เสฏฺโติ อตฺโถ. วรญฺูติ นิพฺพานญฺู. นิพฺพานํ หิ สพฺพธมฺมานํ
อุตฺตมฏฺเน วรํ, ตํ เจส โพธิมูเล สยํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อญฺาสิ. วรโทติ
ปญฺจวคฺคิยภทฺทวคฺคิยชฏิลาทีนํ อญฺเสญฺจ เทวมนุสฺสานํ นิพฺเพธภาคิยํ วา
วาสนาภาคิยํ วา วรธมฺมมทาสีติ ๒- อตฺโถ. วราหโรติ วรสฺส มคฺคสฺส อาหฏตฺตา
วราหโรติ วุจฺจติ. โส หิ ภควา ทีปงฺกรโต ปภุติ สมตึส ปารมิโย ปูเรนฺโต
ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ ปุราณมคฺควรมาหริ, เตน วราหโรติ วุจฺจติ.
อปิจ สพฺพญฺุตญฺาณปฏิลาเภน วโร, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย วรญฺู, สตฺตานํ
วิมุตฺติสุขาทาเนน วรโท, อุตฺตมปฏิปทาหรณโต ๓- วราหโร. เอเตหิ โลกุตฺตรคุเณหิ
อธิกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อนุตฺตโร.
      อปโร นโย:- วโร อุปสมาธิฏฺานปริปูรเณน, วรญฺู ปญฺาธิฏฺานปริปูรเณน,
วรโท จาคาธิฏฺานปริปูรเณน, วราหโร สจฺจาธิฏฺานปริปูรเณน,
วรํ มคฺคสจฺจมาหริ. ๔- ตถา วโร ปุญฺุสฺสเยน, วรญฺู ปญฺุสฺสเยน, วรโท
พุทฺธภาวตฺถิกานํ ตทุปายสมฺปทาเนน, วราหโร ปจฺเจกพุทฺธภาวตฺถิกานํ
ตทุปายาหรเณน, อนุตฺตโร ตตฺถ ตตฺถ อสทิสตาย, อตฺตนา วา อนาจริยโก หุตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. นิพฺเพธภาคิยวาสนาภาคิยวรธมฺมทายีติ
@๓ ฉ.ม. อุตฺตมปฏิปทาหรเณน  ๔ ฉ.ม. มคฺคสจฺจมาหรีติ
ปเรสํ วา ๑- อาจริยภาเวน, ธมฺมวรํ อเทสยิ สาวกภาวตฺถิกานํ ตทตฺถาย
สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตสฺส ธมฺมวรสฺส ๒- เทสนโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
      เอวํ ภควา นววิเธน โลกุตฺตรธมฺเมน  อตฺตโน คุณํ วตฺวา อิทานิ
ตเมว คุณํ นิสฺสาย พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจวจนํ ปยุญฺชติ "อิทมฺปิ พุทฺเธ"ติ.
ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปน ยํ วรํ นวโลกุตฺตรธมฺมํ
เอส อญฺาสิ, ยญฺจ อทาสิ, ยญฺจ อาหริ, ยญฺจ อเทสยิ, อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ
ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ
อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      [๒๓๘] เอวํ ภควา ปริยตฺติธมฺมํ โลกุตฺตรธมฺมญฺจ นิสฺสาย ทฺวีหิ
คาถาหิ พุทฺธาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺวา อิทานิ เย ตํ ปริยตฺติธมฺมํ อสฺโสสุํ,
สุตานุสาเรน จ ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ, เตสํ
อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ นิสฺสาย ปุน สํฆาธิฏฺานํ สจฺจํ วตฺตุมารทฺโธ
"ขีณํ ปุราณนฺ"ติ ตตฺถ ขีณนฺติ ปริกฺขีณํ สมุจฺฉินฺนํ ๓- วา. ปุราณนฺติ ปุราตนํ.
นวนฺติ สมฺปติ วตฺตมานํ. นตฺถิสมฺภวนฺติ อวิชฺชมานปาตุภาวํ. วิรตฺตจิตฺตาติ
วิคตราคจิตฺตา. อายติเก ภวสฺมินฺติ อนาคตมทฺธานํ ปุนพฺภเว. เตติ เยสํ ขีณํ
ปุราณํ นวํ นตฺถิสมฺภวํ, เย จ อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา
ภิกฺขู. ขีณพีชาติ อุจฺฉินฺนพีชา. อวิรูฬฺหิฉนฺทาติ วิรูฬฺหิฉนฺทวิรหิตา.
นิพฺพนฺตีติ วิชฺฌายนฺติ. ธีราติ ธิติสมฺปนฺนา. ยถายมฺปทีโปติ อยํ ปทีโป วิย.
      กึ วุตฺตํ โหติ:- ยนฺตํ สตฺตานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมฺปิ ปุราณํ
อตีตกาลิกํ กมฺมํ ตณฺหาสิเนหสฺส อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิอาหรณสมตฺถตาย
อกฺขีณํเยว โหติ, ตํ ปุราณํ กมฺมํ เยสํ อรหตฺตมคฺเคน ตณฺหาสิเนหสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. วรธมฺมสฺส  ๓ ฉ.ม. ขีณนฺติ สมุจฺฉินฺนํ
โสสิตตฺตา อคฺคินา ทฑฺฒพีชมิว อายตึ วิปากทานาสมตฺถตาย ขีณํ. ยญฺจ เนสํ
พุทฺธปูชาทิวเสน อิทานิ ปวตฺตมานํ กมฺมํ นวนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ตณฺหาปหาเนเนว
ฉินฺนมูลปาทปปุปฺผมิว อายตึ  ผลทานาสมตฺถตาย เยสํ นตฺถิสมฺภวํ,
เย จ ตณฺหาปหาเนเนว อายติเก ภวสฺมึ วิรตฺตจิตฺตา, เต ขีณาสวา ภิกฺขู "กมฺมํ
เขตฺตํ วิญฺาณํ พีชนฺ"ติ ๑- เอตฺถ วุตฺตปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส กมฺมกฺขเยเนว
ขีณตฺตา ขีณพีชา. โยปิ ปุพฺเพ ปุนพฺภวสงฺขาตาย วิรูฬฺหิยา ฉนฺโท อโหสิ,
ตสฺสปิ สมุทยปฺปหาเนเนว ปหีนตฺตา ปุพฺเพ วิย จุติกาเล อสมฺภเวน
อวิรูฬฺหิฉนฺทา ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีรา จริมวิญฺาณนิโรเธน ยถายํ ปทีโป
นิพฺพุโต, เอวํ นิพฺพนฺติ, ปุน "รูปิโน วา อรูปิโน วา"ติ เอวมาทึ ปญฺตฺติปถํ
อจฺเจนฺตีติ. ตสฺมึ กิร สมเย นครเทวตานํ ปูชนตฺถาย ชาลิเตสุ ๒- ปทีเปสุ
เอโก ปทีโป วิชฺฌายิ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห "ยถายมฺปทีโป"ติ.
      เอวํ ภควา เย ตํ ปุริมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ วุตฺตํ ปริยตฺติธมฺมํ อสฺโสสุํ,
สุตานุสาเรเนว ปฏิปชฺชิตฺวา นวปฺปการมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคมึสุ, เตสํ
อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติคุณํ วตฺวา อิทานิ ตเมว คุณํ นิสฺสาย สงฺฆาธิฏฺานํ
สจฺจวจนํ ปยุญฺชนฺโต เทสนํ สมาเปสิ "อิทมฺปิ สํเฆ"ติ.
      ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, เกวลํ ปน อิทมฺปิ ยถาวุตฺเตน
ปกาเรน ขีณาสวภิกฺขูนํ นิพฺพานสงฺขาตํ สํเฆ รตนํ ปณีตนฺติ เอวํ โยเชตพฺพํ.
อิมิสฺสาปิ คาถาย อาณา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ อมนุสฺเสหิ ปฏิคฺคหิตาติ.
      เทสนาปริโยสาเน ราชกุลสฺส โสตฺถิ อโหสิ, สพฺพูปทฺทวา วูปสมึสุ
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
      [๒๓๙-๒๔๑] อถ สกฺโก เทวานมินฺโท "ภควตา รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย
สจฺจวจนํ ปยุญฺชมาเนน นาครสฺส โสตฺถิ กตา, มยาปิ นาครสฺส โสตฺถิตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๗๗/๒๑๗  ๒ ก. ชลิเตสุ
รตนตฺตยคุณํ นิสฺสาย ยํ กิญฺจิ วตฺตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อวสาเน คาถาตฺตยํ
อภาสิ "ยานีธ ภูตานี"ติ. ตตฺถ ยสฺมา พุทฺโธ ยถา โลกหิตตฺถาย อุสฺสุกฺกํ
อาปนฺเนหิ อาคนฺตพฺพํ, ตถา อาคตโต, ยถา จ เอเตหิ คนฺตพฺพํ, ตถา คตโต
ยถา จ เอเตหิ อาชานิตพฺพํ, ตถา อาชานนโต,  ยถา จ ชานิตพฺพํ, ตถา
ชานนโต, ยญฺจ ตเถว โหติ, ตสฺส คมนโต ๑- จ "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา
จ โส เทวมนุสฺเสหิ ปุปฺผคนฺธาทินาปิ ๒- พหิ นิพฺพตฺเตน อุปกรเณน,
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตาทินา จ อตฺตนิ นิพฺพตฺเตน อติวิย ปูชิโต, ตสฺมา สกฺโก
เทวานมินฺโท สพฺพํ เทวปริสํ อตฺตนา สทฺธึ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห:-
               "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ
               พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ.
      ยสฺมา ปน ธมฺเม มคฺคธมฺโม ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน ๓- คนฺตพฺพํ
กิเลสปกฺขํ สมุจฺฉินฺทนฺเตน, ตถา คโตติ ตถาคโต. นิพฺพานธมฺโมปิ ยถา คโต
ปญฺาย ปฏิวิทฺโธ สพฺพทุกฺขวิฆาตาย สมฺปชฺชติ. พุทฺธาทีหิ ตถา อาคโต, ๔-
ตสฺมา "ตถาคโต"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ สํโฆปิ ยถา อตฺตโน หิตาย ปฏิปนฺเนหิ
คนฺตพฺพํ เตน เตน มคฺเคน, ตถา คโต ตถาคโตเตฺวว วุจฺจติ, ตสฺมา
อวเสสคาถาทฺวเยปิ ตถาคตํ ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ ตถาคตํ สํฆํ
นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตูติ วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
      เอวํ สกฺโก เทวานมินฺโท อิมํ คาถาตฺตยํ ภาสิตฺวา ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ
กตฺวา เทวปุรเมว คโต สทฺธึ เทวปริสาย. ภควา ปน ตเทว รตนสุตฺตํ
ทุติยทิวเสปิ เทเสสิ, ปุน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เอวํ
ภควา ยาว สตฺตมํ ทิวสํ เทเสสิ, ทิวเส ทิวเส ตเถว ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คทนโต  ๒ ฉ.ม. อปิสทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ยุคนนฺธ....  ๔ ฉ.น. อวคโต
ภควา อฑฺฒมาสเมว เวสาลิยํ วิหริตฺวา ราชูนํ "ราชคหํ คจฺฉามา"ติ
ปฏิเวเทสิ, ตโต ราชาโน ทิคุเณน สกฺกาเรน ปุน ตีหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ
คงฺคาตีรํ นยึสุ. คงฺคาย นิพฺพตฺตา นาคราชาโน จินฺเตสุํ "มนุสฺสา ตถาคตสฺส
สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กึ น กริสฺสามา"ติ สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย
มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย เอว ปลฺลงฺเก ปญฺาเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ
อุทกํ กริตฺวา "อมฺหากํ อนุคฺคหํ กโรถา"ติ ภควนฺตํ อุปคตา. ภควา
อธิวาเสตฺวา รตนนาวมารูโฬฺห ปญฺจ จ ภิกฺขุสตานิ สกํ สกํ นาวํ อาโรหนฺติ. ๑-
นาคราชาโน ภควนฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน นาคภวนํ ปเวเสสุํ, ตตฺร สุทํ ภควา
สพฺพรตฺตึ นาคปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ทุติยทิวเส ทิพฺเพหิ ขาทนียโภชนีเยหิ
มหาทานํ อทํสุ, ภควา อนุโมทิตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิ.
      ภุมฺมฏฺเทวา ๒- "มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ
กึ น กริสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา วนคุมฺพรุกฺขปพฺพตาทีสุ ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุกฺขิปึสุ.
เอเตเนว อุปาเยน ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมภวนํ, ตาว มหาสกฺการวิเสโส นิพฺพตฺติ.
พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ อาคตกาเล กตสกฺการโต ทิคุณมกาสิ, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
ปญฺจหิ ทิวเสหิ ภควนฺตํ ราชคหํ อาเนสิ.
      ราชคหํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ปจฺฉาภตฺตํ มณฺฑลมาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ
อยมนฺตรา กถา อุทปาทิ "อโห พุทฺธสฺส ภควโต อานุภาโว, ยํ อุทฺทิสฺส
คงฺคาย โอรโต จ ปารโต จ อฏฺโยชโน ภูมิภาโค นินฺนญฺจ ถลญฺจ  สมํ
กตฺวา วาลุกาย โอกิริตฺวา  ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน, โยชนปฺปมาณํ คงฺคาย อุทกํ
นานาวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺภวนาว ฉตฺตาติฉตฺตานี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาโรหนฺตีติ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. ภูมฏฺา เทวา
ภควา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน
มณฺฑลมาลํ คนฺตฺวา ๑- ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ปน ๒- ภควา
ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. ภิกฺขู
สพฺพํ อาโรเจสุํ. ภควา เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อยํ ปูชาวิเสโส มยฺหํ
พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อปิจ โข ปุพฺเพ
อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ. ภิกฺขู อาหํสุ "น มยํ ภนฺเต ตํ
อปฺปมตฺตกํ ปริจฺจาคํ ชานาม, สาธุ โน ภควา ตถา กเถตุํ, ยถา มยํ ตํ
ชาเนยฺยามา"ติ.
      ภควา อาห:-  ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ
อโหสิ, ตสฺส ปุตฺโต สุสีโม นาม มาณโว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วเยน, โส
เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, ตํ ปิตา อาห
"กึ ตาต สุสีมา"ติ. โส อาห "อิจฺฉามหํ ตาต พาราณสึ คนฺตฺวา สิปฺปํ
อุคฺคเหตุนฺ"ติ. "เตน หิ ตาต สุสีม อสุโก นาม พฺราหฺมโณ  มม สหายโก,
ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี"ติ กหาปณสหสฺสํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา
มาตาปิตโร อภิวาเทตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ คนฺตฺวา อุปจารยุตฺเตน  วิธินา
อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา อตฺตานํ นิเวเทสิ. อาจริโย "มม สหายกสฺส
ปุตฺโต"ติ มาณวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพปาหุเนยฺยมกาสิ. โส อทฺธานกิลมถํ
ปฏิวิโนเทตฺวา ตํ กหาปณสหสฺสํ อาจริยสฺส ปาทมูเล เปตฺวา สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ
โอกาสํ ยาจิ, อาจริโย โอกาสํ กตฺวา อุคฺคณฺหาเปสิ.
      โส ลหุญฺจ คณฺหนฺโต พหุญฺจ คณฺหนฺโต คหิตคหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน
ปกฺขิตฺตมิว สีหเตลํ อวินสฺสมานํ ธาเรนฺโต ทฺวาทสวสฺสิกํ สิปฺปํ กติปยมาเสเนว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺตฺวา มณฺฑลมาเฬ  ๒ ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ
ปริโยสาเปสิ. โส สชฺฌายํ กโรนฺโต อาทิมชฺฌํเยวสฺส ๑- ปสฺสติ, โน ปริโยสานํ.
อถ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ,
ปริโยสานํ น ปสฺสามี"ติ อาจริโย อาห "อหมฺปิ ตาต เอวเมวา"ติ. อถ โก
อาจริย อิมสฺส สิปฺปสฺส ปริโยสานํ ชานาตีติ. อิสิปตเน ตาต อิสโย อตฺถิ,
เต ชาเนยฺยุนฺติ. เต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉามิ อาจริยาติ. ปุจฺฉ ตาต ยถาสุขนฺติ.
โส อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "อาทิมชฺฌปริโยสานํ
ชานาถา"ติ. อามาวุโส ชานามาติ. ตํ มมฺปิ สิกฺขาเปถาติ. เตน หาวุโส
ปพฺพชาหิ, น สกฺกา อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุนฺติ. สาธุ ภนฺเต ปพฺพาเชถ วา
มํ, ยํ วา อิจฺฉถ, ตํ กตฺวา ปริโยสานํ ชานาเปถาติ. เต ปพฺพาเชตฺวา
กมฺมฏฺาเน นิโยเชตุํ อสมตฺถา "เอวํ เต นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพนฺ"ติ-
อาทินา นเยน อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โส จ ๒- ตตฺถ สิกฺขนฺโต
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา อจิเรเนว ปจฺเจกโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. สกลพาราณสิยํ
"สุสีมปจฺเจกพุทฺโธติ  ปากโฏ อโหสิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต สมฺปนฺนปริวาโร.
โส อปฺปายุกสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา น จิเรเนว ปรินิพฺพายิ,
ตสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ มหาชนกาโย จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา
นครทฺวาเร ถูปํ ปติฏฺาเปสุํ.
      อถ โข สงฺโข พฺราหฺมโณ "ปุตฺโต เม จิรํ คโต น จสฺส ปวตฺตึ
ชานามี"ติ ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม ตกฺกสิลาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ
ปตฺวา มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา "อทฺธา พหูสุ ชนกาเยสุ ๓- เอโกปิ เม
ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชานิสฺสตี"ติ จินฺเตนฺโต ตตฺถ ๔- อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "สุสีโม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสฺสาติ น ทิสฺสติ
@ ๒ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ชนกาเยสูติ น ทิสฺสติ
@ ๔ ฉ.ม. ตตฺถาติ น ทิสฺสติ
นาม มาณโว อิธ อาคโต อตฺถิ, อปิ นุ ตสฺส ปวตฺตึ ชานาถา"ติ. เต
"อาม พฺราหฺมณ ชานาม, อสฺมึ นคเร พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ติณฺณํ เวทานํ
ปารคู หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺาปิโต"ติ
อาหํสุ. โส ภูมึ หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา จ ปริเทวิตฺวา จ ตํ เจติยงฺคณํ
คนฺตฺวา ติณานิ อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลุกํ อาเนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธเจติยงฺคเณ
อากิริตฺวา กมณฺฑลุโต อุทเกน สมนฺตโต ภูมึ ปริปฺโผสิตฺวา
วนปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ปฏากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ
อตฺตโน ฉตฺตํ พนฺธิตฺวา ปกฺกามีติ.
      เอวํ อตีตํ ทสฺเสตฺวา ตํ ชาตกํ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนุสนฺเธนฺโต ภิกฺขูนํ
ธมฺมกถํ กเถสิ "สิยา โข ปน โว ภิกฺขเว เอวมสฺส อญฺโ นูน เตน
สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสี"ติ, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ, อหํ เตน
สมเยน สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสึ, มยา สุสีมสฺส จ ๑- ปจฺเจกพุทฺธสฺส
เจติยงฺคเณ ติณานิ อุทฺธตานิ, ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน
อฏฺโยชนมคฺคํ วิหตขาณุกณฺฏกํ กตฺวา สมํ สุทฺธมกํสุ, มยา ตตฺถ วาลุกา โอกิณฺณา,
ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชนมคฺเค วาลุกํ โอกิรึสุ. มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ
ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน นวโยชนมคฺเค ถเล  จ อุทเก จ
นานาปุปฺเผหิ ปุปฺผสนฺถรํ อกํสุ. มยา ตตฺถ กมณฺฑโลทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา,
ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. มยา ตสฺมึ เจติเย
ปฏากา อาโรปิตา, ฉตฺตญฺจ พนฺธํ, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาวากนิฏฺภวนา
ปฏากา จ อาโรปิตา, ฉตฺตาติฉตฺตานิ จ อุสฺสิตานิ. อิติ โข ภิกฺขเว อยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ
มยฺหํ ปูชาวิเสโส เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน,
อปิจ โข อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต"ติ. ธมฺมกถาปริโยสาเน อิมํ
คาถมภาสิ:-
            "มตฺตาสุขปริจฺจาคา     ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ
            จเช มตฺตาสุขํ ธีโร     สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขนฺ"ติ. ๑-
                ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย
                     สุตฺตนิปาตฏฺกถาย
                   รตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                   -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๑-๔๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=1&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=1&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=314
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7662
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7618
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7618
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25