อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

                    ๘. ธมฺมสุตฺต (นาวาสุตฺต) วณฺณนา
      [๓๑๙] ยสฺมา หิ ธมฺมนฺติ ธมฺมสุตฺตํ, "นาวาสุตฺตนฺ"ติปิ ๑- วุจฺจติ. กา
อุปฺปตฺติ? อิทํ สุตฺตํ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตํ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อุปฺปตฺติโต ปภุติ เวทิตพฺโพ.
เสยฺยถิทํ? อนุปฺปนฺเน กิร ภควติ เทฺว อคฺคสาวกา เอกํ  อสงฺเขฺยยฺยํ
กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. เตสํ ปโม จวิตฺวา
ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาโม นาม พฺราหฺมณานํ โภคคาโม  อตฺถิ, ตตฺถ
สฏฺิอธิกปญฺจโกฏิสตธนวิภวสฺส คามสามิโน พฺราหฺมณสฺส รูปสารี นาม
พฺราหฺมณี, ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. ทุติโย ตสฺเสวาวิทูเร โกลิตคาโม
นาม พฺราหฺมณานํ โภคคาโม อตฺถิ, ตตฺถ ตถารูปวิภวสฺเสว คามสามิโน
พฺราหฺมณสฺส โมคฺคลฺลานี นาม พฺราหฺมณี, ตสฺสา กุจฺฉิยํ ตํทิวสเมว ปฏิสนฺธึ
อคฺคเหสิ. เอวํ เตสํ เอกทิวสเมว ปฏิสนฺธิคฺคหณญฺจ คพฺภวุฏฺานญฺจ อโหสิ.
เอกทิวเสเยว จ เนสํ เอกสฺส อุปติสฺสคาเม ชาตตฺตา อุปติสฺโส, เอกสฺส
โกลิตคาเม ชาตตฺตา โกลิโตติ นามํ อกํสุ.
      เต สหปํสุํ กีฬนฺตา สหายกา อนุปุพฺเพน วุฑฺฒึ ๒- ปาปุณึสุ, เอกเมกสฺส
จ ปญฺจปญฺจมาณวกสตานิ ปริวารา อเหสุํ. เต อุยฺยานํ วา นทีติตฺถํ ๓- วา
คจฺฉนฺตา สปวิวาราเยว คจฺฉนฺติ. เอโก ปญฺจหิ สุวณฺณสิวิกาสเตหิ, ทุติโย
ปญฺจหิ อาชญฺรถสเตหิ. ตทา จ ราชคเห กาลานุกาลํ คิรคฺคสมชฺโช นาม
โหติ, ๔- สายนฺหสมเย นครเวมชฺเฌ ยตฺถ สกลองฺคมคธวาสิโน อภิญฺาตา
ขตฺติยกุมาราทโย สนฺนิปติตฺวา สุปญฺตฺเตสุ มญฺจปีาทีสุ นิสินฺนา สมชฺชวิภูตึ
ปสฺสนฺติ. อถ เต สหายกา เตน ปริวาเรน สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา ปญฺตฺตาสเนสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,ก. นาถสุตตนฺติปิ  ๒ อิ. วุทฺธึ
@๓ ก. นทีติฏฺ  ๔ ก. อโหสิ
นิสีทึสุ. ตโต อุปติสฺโส สมชฺชวิภูตึ ปสฺสนฺโต มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา
"เอตฺตโก ชนกาโย อปฺปตฺวาว มริสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ตสฺส มรณํ อาคนฺตฺวา
นลาฏนฺเต ปติฏฺิตํ วิย อโหสิ, ตถา โกลิตสฺส. เตสํ อเนกปฺปกาเรสุ นเฏสุ
นจฺจนฺเตสุ ทสฺสนมตฺเตปิ จิตฺตํ น นมิ, อญฺทตฺถุ สํเวโค เอว อุทปาทิ.
      อถ วุฏฺิเต สมชฺเช ปกฺกนฺตาย ปริสาย สกปริวาเรน ปกฺกนฺเตสุ
เตสุ สหาเยสุ โกลิโต อุปติสฺสํ ปุจฺฉิ "กึ สมฺม นาฏกาทิทสฺสเนน ตว
ปโมทนมตฺตมฺปิ นาโหสี"ติ. โส ตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ตมฺปิ ตเถว
ปฏิปุจฺฉิ. โสปิ ตสฺส อตฺตโน    ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา "เอหิ สมฺม ปพฺพชิตฺวา
อมตํ คเวสามาติ อาห, "สาธุ สมฺมา"ติ อุปติสฺโส ตํ สมฺปฏิจฺฉิ. ตโต
เทฺวปิ ชนา ตํ สมฺปตฺตึ ฉฑฺเฑตฺวา ปุนเทว ราชคหมนุปฺปตฺตา. เตน จ
สมเยน ราชคเห สญฺชโย ๑- นาม ปริพฺพาชโก ปฏิวสติ. เต ตสฺส สนฺติเก
ปญฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ ปพฺพชิตฺวา กติปาเหเนว ตโย เวเท สพฺพญฺจ
ปริพฺพาชกสมยํ อุคฺคเหสุํ เต เตสํ สตฺถานํ อาทิมชฺฌปริโยสานํ อุปปริกฺขนฺตา
ปริโยสานํ อทิสฺวา อาจริยํ ปุจฺฉึสุ "อิเมสํ  สตฺถานํ อาทิมชฺฌํ ทิสฺสติ,
ปริโยสานํ ปน น ทิสฺสติ `อิทํ นาม อิเมหิ สตฺเถหิ ปาปุเณยฺยาติ, ยโต
อุตฺตริ ปาปุณิตพฺพํ นตฺถี'ติ. "โสปิ อาห "อหมฺปิ เตสํ ตถาวิธํ ปริโยสานํ
น ปสฺสามี"ติ. เต อาหํสุ "เตนหิ มยํ อิเมสํ ปริโยสานํ คเวสามา"ติ. เต
อาจริโย "ยถาสุขํ คเวสถา"ติ อาห. เอวํ เต เตน อนุญฺาตา อมตํ
คเวสมานา อาหิณฺฑนฺตา ชมฺพุทีเป ปากฏา อเหสุํ. เตหิ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย
ปญฺหํ ปุฏฺา อุตฺตรุตฺตรึ น สมฺปายนฺติ. "อุปติสฺโส โกลิโต"ติ วุตฺเต ปน
"เก เอเต, น โข มยํ ชานามาติ ภณนฺตา นตฺถิ, เอวํ วิสฺสุตา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สญฺจโย
      เอวํ เตสุ อมตปริเยสนํ จรมาเนสุ อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา
ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหมนุปฺปตฺโต. เต จ ปริพฺพาชกา
สกลชมฺพุทีปํ จริตฺวา ติฏฺตุ อมตํ, อนฺตมโส ปริโยสานปญฺหาวิสฺสชฺชนมตฺตมฺปิ
อลภนฺตา ปุนเทว ราชคหํ อคมํสุ. อถ โข อายสฺมา อสฺสชิ ปุพฺพณฺหสมยํ
นิวาเสตฺวาติ ยาว เตสํ ปพฺพชฺชา. ตาว สพฺพํ ปพฺพชฺชากฺขนฺธเก ๑-
อาคตนเยน ๒- วิตฺถารโต ทฏฺพฺพํ.
      เอวํ ปพฺพชิเตสุ เตสุ ทฺวีสุ สหายเกสุ อายสฺมา สาริปุตฺโต
อฑฺฒมาเสน สาวกปารมิาณํ สจฺฉากาสิ. โส ยทา อสฺสชิตฺเถเรน สทฺธึ
เอกวิหาเร วสติ, ตทา ภควโต อุปฏฺานํ คนฺตฺวา อนนฺตรํ เถรสฺส อุปฏฺานํ
คจฺฉติ "ปุพฺพาจริโยเม อยมายสฺมา, เอตมหํ นิสฺสาย ภควโต  สาสนํ อญฺาสินฺ"ติ
คารเวน. ยทา ปน อสฺสชิตฺเถเรน สทฺธึ เอกวิหาเร น วสติ, ตทา ยสฺสํ
ทิสายํ เถโร วสติ, ตํ ทิสํ โอโลเกตฺวา ปญฺจงฺคปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคยฺห นมสฺสติ. ตํ ทิสฺวา เกจิ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ "สาริปุตฺโต
อคฺคสาวโก หุตฺวา ทิสํ นมสฺสติ, อชฺชาปิ มญฺเ พฺราหฺมณทิฏฺิ อปฺปหีนา"ติ.
อถ ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน
นิสินฺนํเยว อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ
กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ. เต ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. ตโต ภควา "น ภิกฺขเว
สาริปุตฺโต ทิสํ นมสฺสติ, ยํ นิสฺสาย สาสนํ อญฺาสิ, ตํ อตฺตโน อาจริยํ
วนฺทติ นมสฺสติ สมฺมาเนติ, อาจริยปูชโก ภิกฺขเว สาริปุตฺโต"ติ วตฺวา ตตฺถ
สนฺนิปติตานํ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตมภาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๖๐/๕๑  ๒ ฉ.ม. อาคตนเยเนว
      ตตฺถ ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชญฺาติ ยโต ปุคฺคลา ปิฏกตฺตยปฺปเภทํ
ปริยตฺติธมฺมํ วา, ปริยตฺติธมฺมํ วา, ปริยตฺตึ สุตฺวา อธิคนฺตพฺพํ นวโลกุตฺตรปฺ-
ปเภทํ ปฏิเวธธมฺมํ วา ปุริโส วิชญฺา ชาเนยฺย เวเทยฺย. "ยสฺสา"ติปิ ๑-
ปาโ, โสเอวตฺโถ. อินฺทํว นํ เทวตา ปูชเยยฺยาติ ยถา สกฺกํ เทวานมินฺทํ
ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปูเชนฺติ, เอวํ โส ปุคฺคโล ตํ ปุคฺคลํ กาลสฺเสว
วุฏฺาย อุปาหนาโอมุญฺจนาทึ สพฺพํ วตฺตปฏิปตฺตํ กโรนฺโต ปูเชยฺย สกฺกเรยฺย
ครุกเรยฺย. กึการณํ? โส ปูชิโต ฯเปฯ ปาตุกโรติ ธมฺมํ, โส อาจริโย เอวํ
ปูชิโต ตสฺมึ อนฺเตวาสิมฺหิ ปสนฺนจิตฺโต ปริยตฺติปฏิเวธวเสน พหุสฺสุโต
เทสนาวเสเนว ปริยตฺติธมฺมญฺจ   เทสนํ สุตฺวา ยถานุสิฏฺ ปฏิปตฺติยา
อธิคนฺตพฺพํ ปฏิเวธธมฺมญฺจ ปาตุกโรติ เทเสติ, เทสนาย วา ปริยตฺติธมฺมํ,
อุปมาวเสน อตฺตนา อธิคตปฏิเวธธมฺมํ ปาตุกโรติ.
      [๓๒๐] ตทฏฺิกตฺวาน นิสมฺม ธีโรติ เอวํ ปสนฺเนน อาจริเยน ปาตุกตํ
ธมฺมํ อฏฺิกตฺวาน สุณิตฺวา อุปธารณสมตฺถตาย ธีโร ปุริโส. ธมฺมานุธมฺมํ
ปฏิปชฺชมาโนติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุโลมตฺตา อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนํ ภาวยมาโน.
วิญฺู วิภาวี นิปุโณ จ โหตีติ วิญฺุตาสงฺขาตาย ปญฺาย อธิคเมน วิญฺู,
วิภาเวตฺวา ปเรสมฺปิ ปากฏํ กตฺวา าปนสมตฺถตาย วิภาวี, ปรม สุขุมตฺถ-
ปฏิเวธตาย นิปุโณ จ โหติ. โย ตาทิสํ ภชติ อปฺปมตฺโตติ โย ตาทิสํ
ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ พหุสฺสุตํ อปฺปมตฺโต ตปฺปสาทนปโร หุตฺวา ภชติ.
      [๓๒๑]  เอวํ ปณฺฑิตาจริยเสวนํ ปสํสิตฺวา อิทานิ พาลาจริยเสวนํ
นินฺทนฺโต "ขุทฺทญฺจ พาลนฺ"ติ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ ขุทฺทนฺติ ขุทฺเทน
กายกมฺมาทินา สมนฺนาคตํ, ปญฺาภาวโต พาลํ. อนาคตตฺถนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วิเทยฺยาติปิ
อนธิคตปริยตฺติปฏิเวธตฺถํ. อุสุยฺยกนฺติ ๑- อิสฺสามนกตาย ๒- อนฺเตวาสิกสฺส วุฑฺฒึ
อสหมานํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว ปทโต. อธิปฺปายโต ปน โย พหุจีวราทิลาภี ๓-
อาจริโย อนฺเตวาสิกานํ จีวราทีนิ น สกฺโกติ ทาตุํ, ธมฺมทาเน ปน อนิจฺจทุกฺขานตฺต-
วจนมตฺตมฺปิ น สกฺโกติ, เอเตหิ ขุทฺทตาทิธมฺเมหิ ๔- สมนฺนาคตตฺตา ตํ ขุทฺทํ
พาลํ อนาคตตฺถํ อุสุยฺยกํ อาจริยมุปเสวมาโน "ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคนา"ติ ๕-
วุตฺตนเยน สยมฺปิ พาโล โหติ. ตสฺมา อิธ สาสเน กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ
ปริยตฺติธมฺมํ ปฏิเวธธมฺมํ วา อวิภาวยิตฺวา จ อวิชานิตฺวา จ ยสฺส ธมฺเมสุ
กงฺขา, ตํ อตริตฺวา มรณํ อุเปตีติ เอวมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      [๓๒๒-๓] อิทานิ ตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณตฺถํ "ยถา นโร "ติ
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อาปคนฺติ นทึ. มโหทกนฺติ พหุอุทกํ. สลิลนฺติ อิโต
จิโต จ คตํ, วิตฺถิณฺณนฺติ ๖- วุตฺตํ โหติ. "สริตนฺ"ติปิ ปาโ, โสเอวตฺโถ.
สีฆโสตนฺติ หารหาริกํ, เวควตินฺติ ๗- วุตฺตํ โหติ. กึ โสติ เอตฺถ "โส
วุยฺหมาโน"ติ อิมินา จ โสกาเรน ตสฺส นรสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา นิปาตมตฺโต
โสกาโร, กึสูติ วุตฺตํ โหติ ยถา "น ภวิสฺสามิ นาม โส, วินสฺสิสฺสามิ นาม
โส"ติ. ธมฺมนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตํ ทุพฺพิธํเยว. ๘-  อนิสามยตฺถนฺติ อนิสาเมตฺวา
อตฺถํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว ปทโต.
      อธิปฺปายโต ปน ยถา โย โกจิเทว นโร วุตฺตปฺปการํ นทึ โอตริตฺวา
ตาย นทิยา วุยฺหมาโน อนุโสตคามี โสตเมว อนุคจฺฉนฺโต ปเร ปารตฺถิเก. ๙-
กึ สกฺขติ ปารํ เนตุํ. "สกฺกตี"ติปิ ปาโ. ตเถว ทุวิธมฺปิ ธมฺมํ อตฺตโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุสูยกนฺติ  ๒ ก. อิสฺสาปกตาย  ๓ ก. พหุจีวราทีนิ ลาภี
@๔ ม. ขุทฺทาทิธมฺเมหิ  ๕ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๖/๒๙๒ ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๕๒/๔๓๗ (สฺยา)
@๖ ม. โอธิโต อปคตํ วิตฺถิณฺณนฺติ  ๗ ม. น จิราคตํ เวควตินฺติ
@๘ ฉ.ม.,อิ. ทุวิธเมว  ๙ ก. ปเร ตีรฏฺิเต
ปญฺาย อวิภาวยิตฺวา พหุสฺสุตานญฺจ สนฺติเก อตฺถํ อนิสาเมตฺวา สยํ
อวิภาวิตตฺตา อชานนฺโต อนิสามิตตฺตา จ อวิติณฺณกงฺโข ปเร กึ สกฺขติ
นิชฺฌาเปตุํ เปกฺขาเปตุนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. "โส วต จุนฺท
อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน"ติ ๑- อาทิกญฺเจตฺถ สุตฺตปทํ อนุสฺสริตพฺพํ.
      [๓๒๔-๕] เอวํ พาลเสวนาย พาลสฺส ปรํ นิชฺฌาเปตุํ อสมตฺถตาย
ปากฏกรณตฺถํ อุปมํ วตฺวา อิทานิ "โย ตาทิสํ ภชติ ๒- อปฺปมตฺโต"ติ เอตฺถ
วุตฺตสฺส ปณฺฑิตสฺส ปเร นิชฺฌาเปตุํ สมตฺถตาย ปากฏกรณตฺถํ "ยถาปิ
นาวนฺ"ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ ผิเยนาติ ทพฺพิปทเรน. ริตฺเตนาติ เวฬุทณฺเฑน.
ตตฺถาติ ตสฺสํ นาวายํ. ตตฺรูปยญฺูติ ๓- ตสฺสา นาวาย อาหรณปฏิหรณาทิ-
อุปายชานเนน ๔- มคฺคปฏิปาทเนน อุปายญฺู. สิกฺขิตสิกฺขตาย สุกุสลหตฺถตาย ๕- จ
กุสโล. อุปฺปนฺนุปทฺทวปฏิการสมตฺถตาย มุตีมา. เวทคูติ เวทสงฺขาเตหิ จตูหิ
มคฺคาเณหิ คโต. ภาวิตตฺโตติ ตาเยว มคฺคภาวนาย ภาวิตจิตฺโต. พหุสฺสุโตติ
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว. อเวธธมฺโมติ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปนิยสภาโว.
โสตาวธานูปนิสูปปนฺเนติ โสตโอทหเนน จ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสเยน จ
อุปฺปนฺเน. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อธิปฺปายโยชนาปิ สกฺกา ปุริมนเยเนว
วิชานิตุนฺติ ๖- น วิตฺถาริตา.
      [๓๒๖] เอวํ ปณฺฑิตสฺส ปเร นิชฺฌาเปตุํ สมตฺถภาวปากฏกรณตฺถํ
อุปมํ วตฺวา ตสฺสา ปณฺฑิตเสวนาย นิโยเชนฺโต "ตสฺมา หเว"ติ อิมํ
อวสานคาถมาห. ตตฺถายํ ๗- สงฺเขปตฺโถ:- ยสฺมา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๘๗/๖๐  ๒ อิ. ภชเต  ๓ สี.,ก. ตตฺรุปายญฺูติ
@๔ สี.,ก. อาหรณปสารณาทิอุปายชานเนน  ๕ สี.,อิ. ลหุหตฺถตาย
@๖ ฉ.ม.,อิ. ชานิตุนฺติ  ๗ ฉ.ม.,อิ. ตตฺรายํ
ปณฺฑิตเสวเนน วิเสสํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา หเว สปฺปุริสํ ภเชถ. กีทิสํ สปฺปุริสํ
ภเชถ? เมธาวินญฺเจว พหุสฺสุตญฺจ, ปญฺาสมฺปตฺติยา จ เมธาวินํ
วุตฺตปฺปการสุตทฺวเยน จ พหุสฺสุตํ. ตาทิสํ หิ ภชมาโน เตน ภาสิตสฺส ธมฺมสฺส
อญฺาย อตฺถํ เอวํ ตฺวา จ ยถานุสิฏฺ ปฏิปชฺชมาโน ตาย ปฏิปตฺติยา
ปฏิเวธวเสน วิญฺาตธมฺโม โส มคฺคผลนิพฺพานปฺปเภทํ โลกุตฺตรสุขํ ลเภถ
อธิคจฺเฉยฺย ปาปุเณยฺยาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ สมาเปสีติ.
                     ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺกถาย
                       ธมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๑๔๐-๑๔๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=3145&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=3145&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=325
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=8038
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=8010
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=8010
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25