อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

              ๑๓. สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺต (มหาสมยสุตฺต) วณฺณนา
      [๓๖๒] ปุจฺฉามิ มุนึ ปหูตปญฺนฺติ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ,
"มหาสมยสุตฺตนฺ"ติปิ วุจฺจติ มหาสมยทิวเส กถิตตฺตา. กา อุปฺปตฺติ? ปุจฺฉาวสิกา
อุปฺปตฺติ. นิมฺมิตพุทฺเธน หิ ปุฏฺโ ภควา อิมํ สุตฺตมภาสิ, ตํ สทฺธึ ปุจฺฉาย
"สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตนฺ"ติปิ วุจฺจติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน
สากิยโกลิยานํ อุปฺปตฺติโต ปภุติ โปราเณหิ วณฺณียติ.
      ตตฺรายํ อุทฺเทสมคฺควณฺณนา ๒- :- ปมกปฺปิกานํ ปน รญฺโ
มหาสมฺมตสฺส โรโช นาม ปุตฺโต อโหสิ, โรชสฺส วรโรโช, วรโรชสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนฺติ  ๒ สี.,ก. อุทฺเทสมตฺตวณฺณนา
กลฺยาโณ, กลฺยาณสฺส วรกลฺยาโณ, วรกลฺยาณสฺส มนฺธาตา, มนฺธาตุสฺส
วรมนฺธาตา, วรมนฺธาตุสฺส อุโปสโถ, อุโปสถสฺส วโร, วรสฺส อุปวโร, ๑-
อุปวรสฺส มฆเทโว, ๒- มฆเทวสฺส ปรมฺปรา จตุราสีติ ขตฺติยสหสฺสานิ อเหสุํ.
เตสํ ปรโต ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํ. เตสุ ตติยโอกฺกากสฺส ปญฺจ มเหสิโย
อเหสุํ, หตฺถา จิตฺตา ชนฺตุ ชาลินี วิสาขาติ. เอเกกิสฺสา ปญฺจ ปญฺจ อิตฺถิสตานิ
ปริวารา, สพฺพเชฏฺาย จตฺตาโร ปุตฺตา โอกฺกามุโข กากณฺโฑ ๓- หตฺถินิโก ๔-
นิปุโรติ, ๕- ปญฺจ ธีตโร ปิยา สุปฺปิยา อานนฺทา วิชิตา วิชิตเสนาติ. เอวํ สา
นว ปุตฺเต ลภิตฺวา กาลมกาสิ.
      อถ ราชา อญฺ ทหรํ อภิรูปํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน
เปสิ, สาปิ ชนฺตุํ นาม เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ. ตํ ชนฺตุกุมารํ ปญฺจเม ทิวเส
อลงฺกริตฺวา รญฺโ ทสฺเสสิ. ราชา ตุฏฺโ มเหสิยา วรํ อทาสิ. สา าตเกหิ
สทฺธึ มนฺเตตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ยาจิ, ราชา "นสฺส วสลิ มม ปุตฺตานํ
อนฺตรายมิจฺฉสี"ติ นาทาสิ. สา ปุนปฺปุนํ รโห ราชานํ ปริโตเสตฺวา "น
มหาราช มุสาวาโท วฏฺฏตี"ติอาทีนิ วตฺวา ยาจติ เอว. อถ ราชา ปุตฺเต
อามนฺเตสิ "อหํ ตาตา ตุมฺหากํ กนิฏฺ ชนฺตุกุมารํ ทิสฺวา ตสฺส มาตุ สหสา
วรํ อทาสึ, สา ปุตฺตสฺส รชฺชํ ปริณาเมตุมิจฺฉติ, ตุเมฺห มมจฺจเยน อาคนฺตฺวา
รชฺชํ กาเรยฺยาถา"ติ อฏฺหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ อุยฺโยเชสิ. เต ภคินิโย อาทาย
จตุรงฺคินิยา เสนาย นครา นิกฺขมึสุ. นาครา ๖-  "กุมารา ปิตุ อจฺจเยน
อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, ๗- คจฺฉาม เน อุปฏฺหามา"ติ จินฺเตตฺวา พหู
มนุสฺสา อนุพนฺธึสุ. ปมทิวเส โยชนมตฺตา เสนา อโหสิ, ทุติยทิวเส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. จโร, จรสฺส อุปจโร
@๒ สี. มฆาเทโว  ๓ ม. กรกณฺโฑ ฉ.,อิ กรกณฺฑุ,
@๔ สี. หตฺถินโข, ม. สาตินโก  ๕ ม. นิปุโณติ, ฉ.,อิ. สินิปุโรติ, สุ.วิ. ๑/๒๓๒
@๖ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๗ ก. กาเรยฺยุนฺติ
ทฺวิโยชนมตฺตา, ตติยทิวเส ติโยชนมตฺตา. กุมารา จินฺเตสุํ "มหา อยํ พลกาโย,
สเจ มยํ กญฺจิ สามนฺตราชานํ อติกฺกมิตฺวา ๑- ชนปทํ คณฺหิสฺสาม, โสปิ ๒-
โน น ปโหสฺสติ, กึ ปเรสํ ปีฬํ กตฺวา ลทฺธรชฺเชน, มหาชมฺพุทีโป, อรญฺเ
นครํ มาเปสฺสามา"ติ หิมวนฺตาภิมุขา อคมึสุ,
      ตตฺถ นครมาปโนกาสํ ปริเยสมานา หิมวติ กปิโล นาม ตาปโส
โฆรตโป ปฏิวสติ โปกฺขรณิตีเร มหาสากสณฺเฑ, ตสฺส วสโนกาสํ คตา.
โส เต ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตํ สพฺพํ ปวตฺตึ สุตฺวา เตสุ อนุกมฺปํ อกาสิ.
โส กิร ภูมิชยวสํ ๓- นาม วิชฺชํ ชานาติ, ยาย อุทฺธํ อสีติหตฺเถ อากาเส
จ เหฏฺาภูมิยํ จ คุณโทเส ปสฺสติ. อเถกสฺมึ ปเทเส สูกรมิคา สีหพฺยคฺฆาทโย
ตาเสตฺวา ปริปาเตนฺติ, มณฺฑูกมูสิกา สปฺเป ภึสาเปนฺติ. โส เต ทิสฺวา
"อยํ ภูมิปฺปเทโส ปวีอคฺคนฺ"ติ ตสฺมึ ปเทเส อสฺสมํ มาเปสิ. ตโต โส
ราชกุมาเร อาห "สเจ มม นาเมน นครํ กโรถ, เทมิ โว อิมํ โอกาสนฺ"ติ.
เต ตถา ปฏิชานึสุ. ตาปโส "อิมสฺมึ โอกาเส ตฺวา จณฺฑาลปุตฺโตปิ
จกฺกวตฺตึ พเลน อติเสตี"ติ วตฺวา "อสฺสเม รญฺโ ฆรํ มาเปตฺวา นครํ
มาเปถา"ติ ตํ โอกาสํ ทตฺวา สยํ อวิทูเร ปพฺพตปาเท อสฺสมํ กตฺวา วสิ.
ตโต กุมารา ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา กปิลสฺส วุตฺโถกาเส กตตฺตา "กปิลวตฺถุนฺ"ติ ๔-
นามํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ นิวาสํ กปฺเปสุํ.
      อถ อมจฺจา "อิเม กุมารา วยปฺปตฺตา, ยทิ เนสํ ปิตา สนฺติเก ภเวยฺย,
โส อาวาหวิวาหํ กเรยฺย, อิทานิ ปน อมฺหากํ ภาโร"ติ จินฺเตตฺวา กุมาเรหิ
สทฺธึ มนฺเตสุํ. กุมารา "อมฺหากํ สทิสา ขตฺติยธีตโร น ปสฺสาม, ตาสมฺปิ
ภคินีนํ สทิเส ขตฺติยกุมาเร, ชาติสมฺเภทํ จ น กโรมา"ติ. เต ชาติสมฺเภทภเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.,อิ. อกฺกมิตฺวา  ๒ ก. สพฺพมฺปิ
@๓ ม. ภูมิชยํ, ฉ.,อิ. ภุมฺมชาลํ  ๔ ฉ.ม.,อิ. กปิลวตฺถูติ
เชฏฺภคินึ มาตุฏฺาเน เปตฺวา อวเสสาหิ สํวาสํ กปฺเปสุํ. เตสํ  ปิตา ตํ
ปวตฺตึ สุตฺวา "สกฺยา วต โภ กุมารา, ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา"ติ  ๑-
อุทานํ อุทาเนสิ. อยํ ตาว สกฺยานํ อุปฺปตฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควา:-
         "อถ โข อมฺพฏฺ ราชา โอกฺกาโก อมจฺเจ ปาริสชฺเช
       อามนฺเตสิ `กหนฺนุ โข โภ เอตรหิ กุมารา สมฺมนฺตี'ติ. อตฺถิ
       เทว หิมวนฺตปสฺเส โปกฺขรณิยา ตีเร มหาสากสณฺโฑ, ตตฺเถตรหิ
       กุมารา สมฺมนฺติ, เต ชาติสมฺเภทภยา สกาหิ ภคินีหิ สทฺธึ
       สํวาสํ กปฺเปนฺตีติ. อถ โข อมฺพฏฺ ราชา โอกฺกาโก อุทานํ
       อุทาเนสิ `สกฺยา วต โภ กุมารา, ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา'ติ,
       ตทคฺเค โข ปน อมฺพฏฺ สกฺยา ปญฺายนฺติ, โส จ สกฺยานํ
       ปุพฺพปุริโส"ติ. ๒-
      ตโต เนสํ เชฏฺภคินิยา กุฏฺโรโค อุทปาทิ, โกวิฬารปุปฺผสทิสานิ
คตฺตานิ อเหสุํ. ราชกุมารา "อิมาย สทฺธึ เอกโต นิสชฺชฏฺานโภชนาทีนิ
กโรนฺตานมฺปิ อุปริ เอส โรโค สงฺกมตี"ติ จินฺเตตฺวา อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตา
วิย ตํ ยาเน อาโรเปตฺวา อรญฺ ปวิสิตฺวา ภูมิยํ ฆรสงฺเขเปน ๓- โปกฺขรณึ
ขณาเปตฺวา ตํ ตตฺถ ขาทนียโภชนีเยหิ สทฺธึ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ ปทรํ
ปฏิจฺฉาทาเปตฺวา ปํสุํ ทตฺวา ปกฺกมึสุ. เตน จ สมเยน ราโม นาม ราชา
กุฏฺโรคี โอโรเธหิ จ นาฏเกหิ จ ชิคุจฺฉิยมาโน เตน สํเวเคน เชฏฺปุตฺตสฺส
รชฺชํ ทตฺวา อรญฺ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปนฺนมูลผลานิ ปริภุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว
อโรโค สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต มหนฺตํ สุสิรรุกฺขํ
ทิสฺวา ตสฺสพฺภนฺตเร โสฬสหตฺถปฺปมาณํ ตํ โกลาปํ โสเธตฺวา ทฺวารญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. "สกฺยา"ติ  ๒ ที.สี. ๙/๒๖๗/๙๒
@ ๓ ฉ.ม.,อิ. ภูมิยํ ฆรสงฺเขเปนาติ ปาโ น ทิสฺสติ
วาตปานญฺจ กตฺวา นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิ. โส องฺคารกฏาเห
อคฺคึ กตฺวา รตฺตึ วิสฺสรญฺจ สุสฺสรญฺจ สุณนฺโต สยติ. โส "อสุกสฺมึ ปเทเส
สีโห สทฺทมกาสิ, อสุกสฺมึ พฺยคฺโฆ"ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปภาเต ตตฺถ คนฺตฺวา
วิฆาสมํสํ อาทาย ปจฺจิตฺวา ขาทติ.
      อเถกทิวสํ โส ปจฺจูสสมเย อคฺคึ ชาเลตฺวา นิสีทิ, เตน จ สมเยน
ตสฺสา ราชธีตาย คนฺธํ ฆายิตฺวา  พฺยคฺโฆ ตํ ปเทสํ ขณิตฺวา ปทรตฺถเร
วิวรมกาสิ. เตน วิวเรน สา พฺยคฺฆํ ทิสฺวา ภีตา วิสฺสรมกาสิ. โส
ตํ สทฺทํ สุตฺวา "อิตฺถิสทฺโท เอโส"ติ จ สลฺลกฺขิตฺวา ปาโตว ตตฺถ
คนฺตฺวา "โก เอตฺถา"ติ อาห. มาตุคาโม สามีติ. นิกฺขมาติ. น นิกฺขมามีติ.
กึการณาติ. ขตฺติยกญฺา อหนฺติ. เอวํ โสพฺเภ นิขาตาปิ มานเมว กโรติ.
โส สพฺพํ ปุจฺฉิตฺวา "อหมฺปิ ขตฺติโย"ติ ชาตึ อาจิกฺขิตฺวา "เอหิ ทานิ
ขีเร ปกฺขิตฺตสปฺปิ วิย ชาตนฺ"ติ อาห. สา "กุฏฺโรคินิมฺหิ สามิ, น
สกฺกา นิกฺขมิตุนฺ"ติ อาห. โส "กตกมฺโม ทานิ อหํ สกฺกา ติกิจฺฉิตุนฺ"ติ
นิสฺเสณึ ทตฺวา ตํ อุทฺธริตฺวา อตฺตโน วสโนกาสํ เนตฺวา สยํ
ปริภุตฺตเภสชฺชานิ เอว ทตฺวา นจิรสฺเสว อโรคํ สุวณฺณวณฺณมกาสิ.
โส ตาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ปมสํวาเสเนว คพฺภํ คณฺหิตฺวา
เทฺว ปุตฺเต วิชายิ, ปุนปิ เทฺวติ เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ วิชายิ, เอวํ เต
ทฺวตฺตึส ภาตโร อเหสุํ. เต อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปิตา สพฺพสิปฺปานิ
สิกฺขาเปสิ.
      อเถกทิวสํ เอโก รามรญฺโ นครวาสี วนจรโก ๑- ปพฺพเต รตนานิ
คเวสนฺโต ตํ ปเทสํ อาคโต ราชานํ ทิสฺวา อญฺาสิ. "ชานามหํ เทว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ตุเมฺห"ติ อาห. "กุโต ตฺวํ อาคโตสี"ติ จ เตน ปุฏฺโ "นครโต เทวา"ติ
อาห. ตโต นํ ราชา สพฺพํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ. เอวํ เตสุ สมุลฺลปมาเนสุ เต
ทารกา อาคมึสุ. โส เต ทิสฺวา "อิเม เก เทวา"ติ ปุจฺฉิ. ปุตฺตา เม ภเณติ.
อิเมหิ ทานิ เทว ทฺวตฺตึสกุมาเรหิ ปริวุโต วเน กึ กริสฺสสิ, เอหิ รชฺชํ
อนุสาสาติ. อลํ ภเณ อิเธว สุขนฺติ. โส "ลทฺธํ ทานิ เม กถาปาภฏนฺ"ติ
นครํ คนฺตฺวา รญฺโ ปุตฺตสฺส อาโรเจสิ. รญฺโ ปุตฺโต "ปิตรํ อาเนสฺสามี"ติ
จตุรงฺคินิยา เสนาย ตตฺถ คนฺตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปิตรํ ยาจิ, โสปิ "อลํ
ตาต กุมาร, อิเธว สุขนฺ"ติ เนว อิจฺฉิ. ตโต ราชปุตฺโต "น ทานิ ราชา
คนฺตุํ อิจฺฉติ, หนฺทสฺส อิเธว นครํ มาเปมี"ติ จินฺเตตฺวา ตํ โกลรุกฺขํ
อุทฺธริตฺวา ฆรํ กตฺวา นครํ มาเปตฺวา โกลรุกฺขํ อปเนตฺวา กตตฺตา
"โกลนครนฺ"ติ จ พฺยคฺฆปเถ กตตฺตา "พฺยคฺฆปถนฺ"ติ ๑- จาติ เทฺว นามามิ
อาโรเปตฺวา อคมาสิ.
      ตโต วยปฺปตฺเต กุมาเร มาตา อาณาเปสิ "ตาตา ตุมฺหากํ กปิลวตฺถุวาสิโน
สกฺยา มาตุลา โหนฺติ, ธีตโร เนสํ คณฺหถา"ติ. เต ยํ ทิวสํ ขตฺติยกญฺาโย
นทีกีฬนํ คจฺฉนฺติ, ตํ ทิวสํ คนฺตฺวา นทีติตฺถํ อุปรุนฺธิตฺวา นามานิ สาเวตฺวา
ปตฺถิตา ปตฺถิตา ราชธีตโร คเหตฺวา อคมํสุ. สกฺยราชาโน สุตฺวา "โหตุ
ภเณ, อมฺหากํ าตกา เอเต"ติ ๒- ตุณฺหี อเหสุํ. อยเมเตสํ โกลิยานํ ๓-
อุปฺปตฺติ.
      เอวํ เตสํ สากิยโกลิยานํ อญฺมญฺ อาวาหวิวาหํ กโรนฺตานํ อาคโต
วํโส ยาว สีหหนุราชา, ตาว วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ:- สีหหนุรญฺโ กิร
ปญฺจ ปุตฺตา อเหสุํ สุทฺโธทโน อมิโตทโน โธโตทโน สกฺโกทโน สุกฺโกทโนติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺยคฺฆปชชนฺติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. เอวาติ
@๓ ฉ.ม.,อิ. อยํ โกลิยานํ  ๔ สี. สุกฺโกทโน อสุกฺโกทโนติ
เตสุ สุทฺโธทเน รชฺชํ การยมาเน ตสฺส ปชาปติยา อญฺชนรญฺโ ธีตาย
มหามายาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปูริตปารมี มหาปุริโส ชาตกนิทาเน วุตฺตนเยเนว ๑-
ตุสิตปุรา จวิตฺวา ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน กตมหาภินิกฺขมโน
สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน กปิลวตฺถุํ
คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชาทโย อริยผเล ปติฏฺาเปตฺวา ชนปทจาริกํ จริตฺวา ๒-
ปุนปิ อปเรน สมเยน ปจฺจาคนฺตฺวา ปณฺณรสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ กปิลวตฺถุสฺมึ
วิหรติ นิโคฺรธาราเม.
      ตตฺถ วิหรนฺเต จ ภควติ สากิยโกลิยานํ อุทกํ ปฏิจฺจ กลโห อโหสิ.
กถํ? เนสํ กิร อุภินฺนมฺปิ กปิลปุรโกลิยปุรานํ อนฺตเร โรหิณี นาม นที
ปวตฺตติ. สา กทาจิ อปฺโปทกา โหติ, กทาจิ มโหกทา. อปฺโปทกกาเล เสตุํ
กตฺวา สากิยาปิ โกลิยาปิ อตฺตโน อตฺตโน สสฺสปายนตฺถํ อุทกํ อาเนนฺติ.
เตสํ มนุสฺสา เอกทิวสํ เสตุํ กโรนฺตา อญฺมญฺ ภณฺฑนฺตา ๓- "อเร
ตุมฺหากํ ราชกุลํ ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ กุกฺกุฏโสณสิงฺคาลาทิติรจฺฉานา
วิย, ตุมฺหากํ ราชกุลํ สุสิรรุกฺเข วาสํ กปฺเปสิ ปิสาจิลฺลิกา วิยา"ติ เอวํ
ชาติวาเทน ขุํเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ราชูนํ อาโรเจสุํ. เต กุทฺธา ยุทฺธสชฺชา
หุตฺวา โรหิณีนทีตีรํ สมฺปตฺตา. เอวํ สาครสทิสํ พลํ อฏฺาสิ.
      อถ ภควา "าตกา กลหํ กโรนฺติ, หนฺท เน วาเรสฺสามี"ติ
อากาเสนาคนฺตฺวา ทฺวินฺนํ เสนานํ มชฺเฌ อฏฺาสิ. ตมฺปิ อาวชฺเชตฺวา
สาวตฺถิโต อาคโตติ เอเก. เอวํ ตฺวา จ ปน อตฺตทณฺฑสุตฺตํ ๔- อภาสิ. ตํ
สุตฺวา สพฺเพ สํเวคปฺปตฺตา อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา
อฏฺสุ, มหคฺฆญฺจ อาสนํ ปญฺาเปสุํ. ภควา โอรุยฺห ปญฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตนเยน  ๒ ฉ.ม.,อิ. ปกฺกมิตฺวา
@๓ ก. อุทกํ คณฺหนฺตา  ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๙๔ อาทิ/๕๑๘
"กุารีหตฺโถ ปุริโส"ติอาทิกํ ผนฺทนชาตกํ, ๑- "วนฺทามิ ตํ กุญฺชรนฺ"ติ
ลฏุกิกชาตกํ, ๒-
             "สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ         ชาลมาทาย ปกฺขิโน
             ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ           ตทา เอหินฺติ เม วสนฺ"ติ ๓-
อิมํ วฏฺฏกชาตกญฺจ กเถตฺวา ปุน เตสํ จิรกาลปฺปวตฺตํ าติภาวํ ทสฺเสนฺโต
อิมํ มหาวํสํ กเถสิ. เต "ปุพฺเพ กิร มยํ าตกา เอวา"ติ อติวิย ปสีทึสุ.
ตโต สกฺยา อฑฺฒเตยฺยกุมารสเต, โกลิยา อฑฺฒเตยฺยกุมารสเตติ ปญฺจ กุมารสเต
ภควโต ปริวารตฺถาย อทํสุ. ภควา เตสํ ปุพฺพเหตุํ "เอถ ภิกฺขโว"ติ อาห.
เต สพฺเพ อิทฺธิยา นิพฺพตฺตอฏฺปริกฺขารยุตฺตา อากาเส อพฺภุคฺคนฺตฺวา อาคมฺม
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อฏฺสุ. ภควา เต อาทาย มหาวนํ อคมาสิ. เตสํ
ปชาปติโย ทูเต ปาเหสุํ, เต ตาหิ นานปฺปกาเรหิ ปโลภิยมานา อุกฺกณฺึสุ.
ภควา เตสํ อุกฺกณฺิตภาวํ เตสํ อุกฺกณฺิตภาวํ ตฺวา หิมวนฺตํ ทสฺเสตฺวา
ตตฺถ กุณาลชาตกกถาย ๔- เตสํ อนภิรตึ วิโนเทตุกาโม อาห "ทิฏฺปุพฺโพ โว
ภิกฺขเว หิมวา"ติ. น ภควาติ. "เอถ ภิกฺขเว เปกฺขถา"ติ อตฺตโน อิทฺธิยา
เต อากาเสน เนนฺโต "อยํ สุวณฺณปพฺพโต, อยํ รชตปพฺพโต, อยํ
มณิปพฺพโต"ติ นานปฺปกาเร ปพฺพเต ทสฺเสตฺวา กุณาลทเห มโนสิลาตเล
ปจฺจุฏฺาสิ. ตโต "หิมวนฺเต ปพฺพเต สพฺเพ จตุปฺปทาทิเภทา ๕- ติรจฺฉานคตา
ปาณา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพสญฺจ ปจฺฉโต กุณาลสกุโณ"ติ อธิฏฺาสิ. อาคจฺฉนฺเต
จ เต ชาตินามนิรุตฺติวเสน วณฺเณนฺโต "เอเต ภิกฺขเว หํสา, เอเต โกญฺจา,
เอเต จกฺกวากา กรวีกา, หตฺถิโสณฺฑกา, โปกฺขรสาตกา"ติ เตสํ ทสฺเสสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๔-๒๖/๒๗๒-๓  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๓๙-๔๓/๑๒๙-๓๐
@๓ ขุ.ชา. ๒๗/๓๓/๙  ๔ ขุ.ชา. ๒๘/๘๙-๑๐๗
@ ๕ ฉ.ม..อิ. หิมวนฺเต สพฺเพ จตุปฺปทพหุปฺปทาทิเภทา
      เต วิมฺหิตหทยา ๑- ปสฺสนฺตา สพฺพปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ ทฺวีหิ ทิชกญฺาหิ
มุขตุณฺฑเกน ฑํสิตฺวา คหิตกฏฺเวมชฺเฌ นิสินฺนํ สหสฺสทิชกญฺาปริวารํ
กุณาลสกุณํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ภควนฺตํ อาหํสุ "กจฺจิ ภนฺเต
ภควาปิ อิธ กุณาลราชา ภูตปุพฺโพ"ติ. "อาม ภิกฺขเว มยาเวส กุณาลวํโส
กโต. อตีเต หิ มยํ จตฺตาโร ชนา อิธ วสิมฺหา นารโท เทวิโล อิสิ,
อานนฺโท คิชฺฌราชา, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อหํ กุณาลสกุโณ"ติ สพฺพํ
มหากุณาลชาตกํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ โปราณทุติยิกาโย อารพฺภ
อุปฺปนฺนา อนภิรติ วูปสนฺตา. ตโต เตสํ ภควา สจฺจกถํ กเถสิ, กถาปริโยสาเน
สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพปุริโม อนาคามี อโหสิ, เอโกปิ ปุถุชฺชโน วา
อรหา วา นตฺถิ. ตโต ภควา เต อาทาย ปุนเทว มหาวเน โอรุหิ,
อาคจฺฉมานา จ เต ภิกฺขู อตฺตโนว อิทฺธิยา อาคจฺฉึสุ.
      อถ เนสํ ภควา อุปริมคฺคตฺถาย ปุน ธมฺมํ เทเสสิ, เต ปญฺจสตาปิ
วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. ปมํ ปตฺโต ปมเมว อาคมาสิ
"ภควโต อาโรเจสฺสามี"ติ. อาคนฺตฺวา จ "อภิรมามหํ ภควา, น อุกฺกณฺามี"ติ
วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอวํ เต สพฺเพปิ อนุกฺกเมน
อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ เชฏฺมาสอุโปสถทิวเส สายนฺหสมเย.
ตโต ปญฺจสตขีณาสวปริวุตํ วรพุทฺธาสเน นิสินฺนํ ภควนฺตํ เปตฺวา อสญฺสตฺเต
จ อรูปพฺรหฺมาโน จ สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬ อวเสสเทวตาโย ๒- มงฺคล-
สุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว ๓- สุขุมตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา สมฺปริวาเรสุํ "วิจิตฺร-
ปฏิภานํ ธมฺมเทสนํ โสสฺสามา"ติ. ตตฺถ จตฺตาโร ขีณาสวา พฺรหฺมาโน สมาปตฺติโต
วุฏฺาย พฺรหฺมคณํ อปสฺสนฺตา "กุหึ คตา"ติ อาวชฺเชตฺวา ตมตฺถํ ตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วิมฺหยหทยา  ๒ ฉ.ม.....เทวตาทโย  ๓ ฉ.ม. วุตฺตนเยน
ปจฺฉาคนฺตฺวา มหาวเน ๑- โอกาสํ อลภมานา จกฺกวาฬมุทฺธนิ ตฺวา
ปจฺเจกคาถาโย อภาสึสุ. ยถาห:-
            "อถ โข จตุนฺนํ สุทฺธาวาสกายิกานํ เทวานํ เอตทโหสิ
        อยํ โข ภควา สกฺเกสุ  วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ มหาวเน มหตา
        ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สพฺเพเหว อรหนฺเตหิ.
        ทสหิ จ โลกธาตูหิ เทวตา เยภุยฺเยน สนฺนิปติตา โหนฺติ ภควนฺตํ
        ทสฺสนาย ภิกฺขุสํฆญฺจ. ยนฺนูน มยมฺปิ เยน  ภควา เตนุปสงฺกเมยฺยาม,
        อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปจฺเจกคาถํ ภาเสยฺยามา"ติ ๒-
      สพฺพํ สคาถวคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ วตฺวา จ ตตฺถ เอโก
พฺรหฺมา ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ิโต อิมํ คาถมภาสิ:-
                "มหาสมโย ปวนสฺมึ ฯเปฯ
                ทกฺขิตาเย อปราชิตสํฆนฺ"ติ. ๓-
      อิมญฺจสฺส คาถํ ภาสมานสฺส ปจฺฉิมจกฺกวาฬปพฺพเต ิโต สทฺทํ
อสฺโสสิ.
      ทุติโย ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ิโต ตํ คาถํ
สุตฺวา อิมํ คาถมภาสิ:-
                "ตตฺร ภิกฺขโว สมาทหํสุ ฯเปฯ
                อินฺทฺริยานิ รกฺขนฺติ ปณฺฑิตา"ติ. ๓-
      ตติโย ทกฺขิณจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ิโต ตํ คาถํ
สุตฺวา อิมํ คาถมภาสิ:-
           "เฉตฺวา ขีลํ เฉตฺวา ปลิฆํ ฯเปฯ สุสุนาคา"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ที.มหา. ๑๐/๓๓๑/๒๑๖, สํ.ส. ๑๕/๓๗/๒๙
@๓ ที.มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖, สํ.ส. ๑๕/๓๗/๒๙  ๔ ที.มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๗, สํ.ส. ๑๕/๓๗/๓๐
      จตุตฺโถ อุตฺตรจกฺกวาฬมุทฺธนิ โอกาสํ ลภิตฺวา ตตฺถ ิโต ตํ คาถํ
สุตฺวา อิมํ คาถมภาสิ:-
            "เย เกจิ พุทฺธํ  สรณํ คตาเส ฯเปฯ
            เทวกายํ       ปริปูเรสฺสนฺตี"ติ. ๑-
      ตสฺสปิ ตํ สทฺทํ ทกฺขิณจกฺกวาฬมุทฺธนิ ิโต อสฺโสสิ. เอวํ ตทา อิเม
จตฺตาโร พฺรหฺมาโน ปริสํ โถเมตฺวา ิตา อเหสุํ, มหาพฺรหฺมาโน เอกจกฺกวาฬํ
ฉาเทตฺวา อฏฺสุ.
      อถ ภควา เทวปริสํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ "เยปิ เต ภิกฺขเว
อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ เอตปฺปรมาเยว
เทวตา สนฺนิปติตา อเหสุํ เสยฺยถาปิ มยฺหํ เอตรหิ. เยปิ เต ภิกฺขเว
ภวิสฺสนฺติ อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสมฺปิ ภควนฺตานํ
เอตปฺปรมาเยว เทวตา สนฺนิปติตา ภวิสฺสนฺติ เสยฺยถาปิ มยฺหํ เอตรหี"ติ.
ตโต ตํ เทวปริสํ ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺวิธา วิภชิ "เอตฺตกา ภพฺพา, เอตฺตกา
อภพฺพา"ติ. ตตฺถ "อภพฺพา ปริสา พุทฺธสเตปิ ธมฺมํ เทเสนฺเต น พุชฺฌติ,
ภพฺพา ปริสา สกฺกา โพเธตุนฺ"ติ ตฺวา ปุน ภพฺพปุคฺคเล จริยวเสน ฉธา
วิภชิ "เอตฺตกา ราคจริตา, เอตฺตกา โทสโมหวิตกฺกสทฺธาพุทฺธิจริตา"ติ. เอวํ
จริยวเสน ปริคฺคเหตฺวา "อสฺสา ปริสาย กีทิสา ธมฺมเทสนา สปฺปายา"ติ
ธมฺมกถํ วิจินิตฺวา ปุน ตํ ปริสํ มนสากาสิ "อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺย,
ปรชฺฌาสเยน, อฏฺุปฺปตฺติวเสน, ปุจฺฉาวเสนา"ติ. ตโต "ปุจฺฉาวเสน ชาเนยฺยา"ติ
ตฺวา "ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี"ติ ปุน สกลปริสํ อาวชฺเชตฺวา
"นตฺถิ โกจี"ติ ตฺวา "สเจ อหเมว ปุจฺฉิตฺวา อหเมว วิสชฺเชยฺยํ, อิมิสฺสา ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๗, สํ.ส. ๑๕/๓๗/๓๐  ๒ ฉ.ม. เอวมสฺสา, อิ. เอตมสฺสา
ปริสาย สปฺปายํ น โหติ. ยนฺนูนาหํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปยฺยนฺติ ปาทกชฺฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย  มโนมยิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ.
"สพฺพงฺคปจฺจงฺคลกฺขณสมฺปนฺโน ๑- ปตฺตจีวรธโร อาโลกิตวิโลกิตาทิสมฺปนฺโน โหตู"ติ
อธิฏฺานจิตฺเตน สห ปาตุรโหสิ. โส ปาจีนโลกธาตุโต อาคนฺตฺวา ภควโต
สมสเม อาสเน นิสินฺโน เอวํ อาคนฺตฺวา ยานิ ภควตา อิมสฺมึ สมาคเม
จริยวเสน ฉ สุตฺตานิ ๒- กถิตานิ. เสยฺยถิทํ? ปุราเภทสุตฺตํ กลหวิวาทสุตฺตํ
จูฬพฺยูหสุตฺตํ ๓- ตุวฏกํ อิทเมว สมฺมาปริพฺพาชนิยนฺติ. เตสุ ราคจริตเทวตานํ
สปฺปายวเสน กเถตพฺพสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺส ปวตฺตนตฺถํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต
"ปุจฺฉามิ มุนึ ปหูตปญฺนฺ"ติ อิมํ คาถมาห.
      ตตฺถ ปหูตปญฺนฺติ มหาปญฺ. ติณฺณนฺติ จตุโรฆติณฺณํ. ปารคตนฺติ
นิพฺพานปฺปตฺตํ. ปรินิพฺพุตนฺติ สอุปาทิเสสนิพฺพานวเสน ปรินิพฺพุตํ. ิตตฺตนฺติ
โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียจิตฺตํ. นิกฺขมฺม ฆรา ปนุชฺช กาเมติ วตฺถุกาเม ปนุทิตฺวา
ฆราวาสา นิกฺขมฺม. กถํ ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยาติ โส ภิกฺขุ
กถํ โลเก สมฺมา ปริพฺพเชยฺย วิหเรยฺย อนุปลิตฺโต โลเกน หุตฺวา, โลกํ
อติกฺกเมยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว.
      [๓๖๓] อถ ภควา ยสฺมา อาสวกฺขยมปฺปตฺวา โลเก สมฺมา ปริพฺพชนฺโต
นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺมึ ราคจริตาทิวเสน ปริคฺคหิเต ภพฺพปุคฺคลสมูเห ตํตํ
เตสํ เตสํ สมานโทสานํ เทวตาคณานํ อาจิณฺณโทสปฺปหานตฺถํ "ยสฺส มงฺคลา"ติ
อารภิตฺวา อรหตฺตนิกูเฏเนว ขีณาสวปฏิปทํ ปกาเสนฺโต ปณฺณรส คาถาโย
อภาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคิ....  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๘๕๕
@ ๓ ฉ.ม.,อิ. จูฬพฺยูหํ, มหาพฺยูหํ
      ตตฺถ ปมคาถาย ตาว มงฺคลาติ มงฺคลสุตฺเต วุตฺตานํ ทิฏฺมงฺคลาทีนเมตํ
อธิวจนํ. สมูหตาติ สุฏฺุ อูหตา ปญฺาสตฺเถน สมุจฺฉินฺนา. อุปฺปาตาติ
"อุกฺกาปาตทิสาฑาหาทโย เอวํ วิปากา โหนฺตี"ติ เอวํ ปวตฺตา อุปฺปาตาภินิเวสา.
สุปินาติ "ปุพฺพณฺหสมเย สุปินํ ทิสฺวา อิทํ นาม โหติ, มชฺฌนฺติกาทีสุ อิทํ,
วามปสฺเสน สยตา ทิฏฺเ อิทํ นาม โหติ, ทกฺขิณปสฺสาทีหิ อิทํ, สุปินนฺเต
จนฺทํ ทิสฺวา อิทํ นาม โหติ, สูริยาทโย ทิสฺวา อิทนฺ"ติ เอวํ ปวตฺตา
สุปินาภินิเวสา, ลกฺขณาติ ทณฺฑลกฺขณวตฺถลกฺขณาทิปา ปิตฺวา "อิมินา อิทํ
นาม โหตี"ติ เอวํ ปวตฺตา ลกฺขณาภินิเวสา. เต สพฺเพปิ พฺรหฺมชาเล
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. โส มงฺคลโทสวิปฺปหีโนติ อฏฺตฺตึส มหามงฺคลานิ
เปตฺวา อวเสสา มงฺคลโทสา นาม. ยสฺส ปน เต ๑- มงฺคลาทโย สมูหตา
โส มงฺคลโทสวิปฺปหีโน โหติ. อถ วา มงฺคลานญฺจ อุปฺปาตาทิโทสานญฺจ
ปหีนตฺตา มงฺคลโทสวิปฺปหีโน โหติ, น มงฺคลาทีหิ สุทฺธึ ปจฺเจติ อริยมคฺคสฺส ๒-
อธิคตตฺตา ตสฺมา สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย, โส ขีณาสโว สมฺมา โลเก
ปริพฺพเชยฺย อนุปลิตฺโต โลเกนาติ.
      [๓๖๔] ทุติยคาถาย ราคํ วินเยถ มานุเสสุ, ทิพฺเพสุ กาเมสุ จาปิ
ภิกฺขูติ มานุเสสุ จ ทิพฺเพสุ จ กามคุเณสุ อนาคามิมคฺเคน อนุปฺปตฺติ
ธมฺมตํ เนนฺโต ราคํ วินเยถ ๓- อติกฺกมฺม ภวํ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ เอวํ ราคํ
วิเนตฺวา ตโต ปรํ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพปฺปการโต ปริญฺาภิสมยาทโย สาเธนฺโต
จตุสจฺจเภทมฺปิ สเมจฺจ ธมฺมํ อิมาย ปฏิปทาย ติวิธมฺปิ อติกฺกมฺม ภวํ สมฺมา
โสติ โสปิ ภิกฺขุ สมฺมา โลเก ปริพฺพเชยฺย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปเนเต  ๒ ก. อริยมคฺเคน
@ ๓ ก. ชเนนฺโต ราคํ วิเนติ
      [๓๖๕] ตติยคาถาย "อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน"ติ สพฺพวตฺถูสุปหีนราคโทโส.
เสสํ วุตฺตนยเมว. สพฺพคาถาสุ จ "โสปิ ภิกฺขุ สมฺมา โลเก ปริพฺพเชยฺยา"ติ
โยเชตพฺพํ. อิโต ปรํ หิ โยชนมฺปิ อวตฺวา อวุตฺตนยเมว วณฺณยิสฺสาม.
      [๓๖๖] จตุตฺถคาถาย สตฺตสงฺขารวเสน ทุวิธํ ปิยญฺจ อปฺปิยญฺจ เวทิตพฺพํ,
ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิฆปฺปหาเนน หิตฺวา. อนุปาทายาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กญฺจิ ธมฺมํ
อคฺคเหตฺวา. อนิสฺสิโต กุหิญฺจีติ อฏฺสตเภเทน ตณฺหานิสฺสเยน ทฺวาสฏฺิเภเทน
ทิฏฺินิสฺสเยน จ กุหิญฺจิ รูปาทิธมฺเม ภเว วา อนิสฺสิโต. สํโยชนิเยหิ
วิปฺปมุตฺโตติ สพฺเพปิ เตภูมกธมฺมา ทสวิธสํโยชนสฺส วิสยตฺตา สํโยชนิยา,
เตหิ สพฺพปฺปการโต มคฺคภาวนาย ปริญฺาตตฺตา ปหีนตฺตา ๑- จ วิปฺปมุตฺโตติ
อตฺโถ. ปมปาเทน เจตฺถ ราคโทสปฺปหานํ วุตฺตํ, ทุติเยน อุปาทานนิสฺสยาภาโว,
ตติเยน เสสากุสเลหิ อกุสลวตฺถูหิ จ วิปฺปโมกฺโข. ปเมน วา ราคโทสปฺปหานํ,
ทุติเยน ตทุปาโย, ตติเยน เตสํ ปหีนตฺตา สํโชนิเยหิ วิปฺปโมกฺโขติ เวทิตพฺโพ.
      [๓๖๗] ปญฺจมคาถาย อุปธีสูติ ขนฺธุปธีสุปิ. อาทานนฺติ อาทาตพฺพฏฺเน
เตเยว วุจฺจนฺติ อนญฺเนยฺโยติ อนิจฺจาทีนํ สุทิฏฺตฺตา "อิทํ เสยฺโย"ติ
เกนจิ อเนตพฺโพ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อาทาเนสุ
จตุตฺถมคฺเคน สพฺพโส ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา โส วินีตจฺฉนฺทราโค เตสุ อุปธีสุ
น สารเมติ, สพฺเพ อุปธี อสารกตฺเตเนว ปสฺสติ. ตโต เตสุ ทุพฺพิเธสุปิ
นิสฺสเยสุ ๒- อนิสฺสิโต อญฺเน วา ๓- เกนจิ "อิทํ เสยฺโย"ติ อเนตพฺโพ
ขีณาสโว ภิกฺขุ สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
      [๓๖๘] ฉฏฺคาถาย อวิรุทฺโธติ เอเตสํ ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ ปหีนตฺตา
สุจริเตหิ สทฺธึ อวิรุทฺโธ. วิทิตฺวา ธมฺมนฺติ มคฺเคน จตุสจฺจธมฺมํ ตฺวา ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ  ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ทุวิเธนปิ นิสฺสเยน
@๓ ก. อตฺเถน วา  ๔ ก. วิทิตฺวา
นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโนติ อนุปาทิเสสขนฺธนิพฺพานปทํ ปตฺถยมาโน.
เสสมุตฺตานตฺถเมว.
      [๓๖๙] สตฺตมคาถาย อกุฏฺโติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อภิสตฺโต. น
สนฺธิเยถาติ น อุปนเยฺหถ น กุปฺเปยฺย. ลทฺธา ปรโภชนํ น มชฺเชติ ปเรหิ
ทินฺนํ สทฺธาเทยฺยํ ลภิตฺวา "อหํ าโต ยสสฺสี ลาภี"ติ น มชฺเชยฺย.
เสสมุตฺตานตฺถเมว.
      [๓๗๐] อฏฺมคาถาย โลภนฺติ วิสมโลภํ. ภวนฺติ กามภวาทึ. ๑- เอวํ
ทฺวีหิ ปเทหิ ภวโภคตณฺหา วุตฺตา. ปุริเมน วา สพฺพาปิ ตณฺหา, ปจฺฉิเมน
กามภโว. วิรโต เฉทพนฺธนา จาติ เอวเมเตสํ กมฺมกิเลสานํ ปหีนตฺตา
ปรสตฺตเฉทนา พนฺธนา จ วิรโตติ. เสสเมตฺถ ๒- วุตฺตนยเมว.
      [๓๗๑] นวมคาถาย สารุปฺปมตฺตโน วิทิตฺวาติ อตฺตโน ภิกฺขุภาวสฺส
ปติรูปํ ๓- อเนสนาทึ ปหาย สมฺมาเอสนาทิอาชีวปาริสุทฺธึ ๔- อญฺญฺจ
สมฺมาปฏิปตฺตึ ตตฺถ ปติฏฺหเนน วิทิตฺวา. น หิ าณมตฺเตเนว ๕- กิญฺจิ
โหติ. ยถา ตถิยนฺติ ๖- ยถาตถํ ยถาภูตํ. ธมฺมนฺติ ขนฺธายตนาทิเภทํ ยถาภูตาเณน,
จตุสจฺจธมฺมํ วา มคฺเคน วิทิตฺวา. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
      [๓๗๒] ทสมคาถาย โส นิราโส อนาสิสาโนติ ยสฺส อริยมคฺเคน
วินาสิตตฺตา วินาสิตตฺตา อนุสยา จ น สนฺติ, อกุสลมูลา จ สมูหตา, โส
นิราโส นิตฺตโณฺห โหติ. ตโต อาสายาภาเวน กญฺจิ รูปาทิธมฺมํ นาสึสติ.
เตนาห "นิราโส อนาสิสาโน"ติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      [๓๗๓] เอกาทสมคาถาย อาสวขีโณติ ขีณจตุราสโว. ปหีนมาโนติ
ปหีนนววิธมาโน. ราคปถนฺติ ราควิสยภูตํ เตภูมกธมฺมชาตํ. อุปาติวตฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กามภวาทิภวํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. เสสํ  ๓ สี.,อิ. ภิกฺขุภาวสฺส อปฺปติรูปํ
@๔ ฉ.ม.,อิ....อาชีวสุทฺธึ  ๕ ฉ.ม. าตมตฺเตเนว  ๖ ก. ยถาตถนฺติ
ปริญฺาปหาเนหิ อติกฺกนฺโต. ทนฺโตติ สพฺพทฺวารวิเสวนํ หิตฺวา อริเยน
ทมเถน ทนฺตภูมิปฺปตฺโต. ปรินิพฺพุโตติ กิเลสคฺคิวูปสเมน สีติภูโต. เสสํ
วุตฺตนยเมว.
      [๓๗๔] ทฺวาทสมคาถาย สทฺโธติ พุทฺธาทิคุเณสุ ปรปฺปจฺจยวิรหิตตฺตา
สพฺพาการสมฺปนฺเนน อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, น ปรสฺส สทฺธาย
ปฏิปตฺติยํ คมนภาเวน. ๑- ยถาห "น ขฺวาหํ ภนฺเต เอตฺถ ภควโต สทฺธาย
คจฺฉามี"ติ. ๒- สุตวาติ โวสิตสุตกิจฺจตฺตา ปรมตฺถิกสุตสมนฺนาคโต. นิยามทสฺสีติ
สํสารกนฺตารมูเฬฺห โลเก อมตปุรคามิโน สมฺมตฺตนิยามภูตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสาวี,
ทิฏฺมคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. วคฺคคเตสุ น วคฺคสารีติ วคฺคคตา นาม ทฺวาสฏฺิ-
ทิฏฺิคติกา อญฺมญฺ ปฏิโลมตฺตา, เอวํ วคฺคาหิ ทิฏฺีหิ คเตสุ สตฺเตสุ น
วคฺคสารี "อิทํ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ, อิทํ ตเถว ภวิสฺสตี"ติ เอวํ ทิฏฺิวเสน อคมนโต.
ปฏิฆนฺติ ปฏิฆาตกํ, จิตฺตฆฏฺฏกนฺติ ๓- วุตฺตํ โหติ. โทสวิเสสนเมเวตํ. วิเนยฺยาติ
วิเนตฺวา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      [๓๗๕] เตรสมคาถาย สํสุทฺธชิโนติ สํสุทฺเธน อรหตฺตมคฺเคน วิชิตกิเลโส.
วิวฏจฺฉโทติ วิวฏราคโทสโมหจฺฉทโน. ธมฺเมสุ วสีติ จตุสจฺจธมฺเมสุ วสิปฺปตฺโต.
น หิ ๔- สกฺกา เต ธมฺมา ยถา าตา เกนจิ อญฺถา กาตุํ, เตน ขีณาสโว
"ธมฺเมสุ วสี"ติ วุจฺจติ. ปารคูติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ คโต, สอุปาทิเสสวเสน
อธิคโตติ วุตฺตํ โหติ. อเนโชติ อปคตตณฺหาจลโน. สงฺขารนิโรธาณกุสโลติ
สงฺขารนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตมฺหิ าณํ อริยมคฺคปญฺา, ตตฺถ
กุสโล, จตุกฺขตฺตุํ ภาวิตตฺตา เฉโกติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คมนาภาเวน  ๒ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๔/๔๒ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. จิตฺตวิฆาตกนฺติ  ๔ ฉ.ม.,อิ. น หิสฺส
      [๓๗๖] จุทฺทสมคาถาย อตีเตสูติ ปวตฺตึ ปตฺวา อติกฺกนฺเตสุ ปญฺจกฺขนฺเธสุ.
อนาคเตสูติ ปวตฺตึ อปฺปตฺเตสุ ปญฺจกฺขนฺเธสุ เอว. กปฺปาตีโตติ "อหํ มมนฺ"ติ
กปฺปนํ สพฺพมฺปิ วา ตณฺหาทิฏฺิกปฺปํ อตีโตติ. ๑- อติจฺจสุทฺธิปญฺโติ อตีว
สุทฺธิปญฺโ, อติกฺกมิตฺวา วา สุทฺธิปญฺโ. กึ อติกฺกมิตฺวา? อทฺธตฺตยํ. อรหา หิ
ยฺวายํ อวิชฺชาสงฺขารสงฺขาโต อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณสงฺขาโต อนาคโต
อทฺธา, วิญฺาณาทิภวปริยนฺโต ปจฺจุปฺปนฺโน จ อทฺธา, ตํ สพฺพมฺปิ อติกฺกมฺม
กงฺขํ วิตริตฺวา ปรมสุทฺธิปฺปตฺตปญฺโ หุตฺวา ิโต. เตน วุจฺจติ
"อติจฺจสุทฺธิปญฺโ"ติ. สพฺพายตเนหีติ ทฺวาทสหายตเนหิ. อรหา หิ เอวํ กปฺปาตีตตฺตา
อติจฺจสุทฺธิปญฺตฺตา จ อายตึ น กิญฺจิ อายตนํ อุเปติ. เตนาห "สพฺพายตเนหิ
วิปฺปมุตฺโต"ติ.
      [๓๗๗] ปณฺณรสมคาถาย อญฺาย ปทนฺติ เย เต "สจฺจานํ จตุโร
ปทา"ติ วุตฺตา, เตสุ เอเกกํ ปทํ ปุพฺพภาคสจฺจววตฺถาปนปญฺาย ตฺวา.
สเมจฺจ ธมฺมนฺติ ตโต ปรํ จตูหิ อริยมคฺเคหิ จตุสจฺจธมฺมํ สเมจฺจ. วิวฏํ
ทิสฺวาน ปหานมาสวานนฺติ อถ ปจฺจเวกฺขณาเณน อาสวากฺขยสญฺิตํ นิพฺพานํ
วิวฏํ ปากฏมนาวฏํ ทิสฺวาน. สพฺพูปธีนํ ปริกฺขยาติ สพฺเพสํ ขนฺธกามคุณ-
กิเลสาภิสงฺขารเภทานํ อุปธีนํ ปริกฺขีณตฺตา กตฺถจิ อสชฺชมาโน ภิกฺขุ สมฺมา โส
โลเก ปริพฺพเชยฺย วิหเรยฺย, อนลฺลียนฺโต โลกํ คจฺเฉยฺยาติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
      [๓๗๘] ตโต โส นิมฺมิโต เทสนํ ๒- โถเมนฺโต "อทฺธา หิ ภควา"ติ
อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โย โส เอวํวิหารีติ โย โส มงฺคลาทีนิ สมูหนิตฺวา
สพฺพมงฺคลโทสปฺปหานวิหารี, โยปิ โส ทิพฺพมานุสเกสุ กาเมสุ ราคํ วิเนยฺย
ภวาติกฺกมฺม ธมฺมาภิสมยวิหารีติ เอว ตาย ตาย คาถาย นิทฺทิฏฺภิกฺขุํ ทสฺเสนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อตีโต  ๒ ฉ.ม.,อิ. ธมฺมเทสนํ
อาห. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว. ๑- อยํ ปน โยชนา:- อทฺธา หิ ภควา ตเถว
เอตํ ยํ ตฺวํ "ยสฺส มงฺคลา สมูหตา"ติอาทีนิ วตฺวา ตสฺสา ตสฺสา คาถาย
ปริโยสาเน "สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา"ติ อวจ. กึการณํ?  โย โส
เอวํวิหารี ภิกฺขุ, โส อุตฺตเมน ทมเถน ทนฺโต, สพฺพานิ จ ทสปิ สํโยชนานิ
จตุโร จ โยเค วีติวตฺโต  โหติ. ตสฺมา สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย, นตฺถิ
เม เอตฺถ วิจิกิจฺฉา"ติ อิติ เทสนาโถมนคาถมฺปิ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏเนว
เทสนํ นิฏฺาเปสิ. สุตฺตปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตานํ อคฺคผลุปฺปตฺติ ๒-
อโหสิ, โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลปฺปตฺตา ปน คณนโต อสงฺเขฺยยฺยาติ.
                     ปรมตฺถโชติกาย  ขุทฺทกฏฺกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺกถาย
                   สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๑๗๐-๑๘๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=3830&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=3830&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=331
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=8220
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=8191
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=8191
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25