อรรถกถาเล่มที่ ๓๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิมาน.อ. (ปรมตฺถที.)

                     ๗๔. ๑๔.  มหารถวิมานวณฺณนา
     สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภนฺติ มหารถวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา
สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โหหิตีติ  ๒ สี. นนฺทโนปวเน  ๓ ก. มาตาปิตโร
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๕.
วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวเน โคปาลสฺส นาม เทวปุตฺตสฺส อตฺตโน
วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สหสฺสยุตฺตํ มหนฺตํ ทิพฺพรถํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน
มหติยา เทวิทฺธิยา อุยฺยานกีฬนตฺถํ คจฺฉนฺตสฺส อวิทูเร ปาตุรโหสิ. ตํ ทิสฺวา
เทวปุตฺโต สญฺชาตคารวพหุมาโน สหสา รถโต โอรุยฺห อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจ-
ปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลึ สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิ.
     ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ:- โส กิร วิปสฺสึ ภควนฺตํ สุวณฺณมาลาย ปูเชตฺวา
"อิมสฺส ปุญฺญสฺส อานุภาเวน มยฺหํ ภเว ภเว โสวณฺณมยา อุรจฺฉทมาลา
นิพฺพตฺตตู"ติ กตปณิธานาย อเนกกปฺเปสุ สุคตีสุเยว สํสรนฺติยา กสฺสปสฺส ภควโต
กาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตาย ยถาปณิธานํ สุวณฺณ-
มาลาลาเภน "อุรจฺฉทมาลา"ติ ลทฺธนามาย เทวกญฺญาสทิสาย ราชธีตาย อาจริโย
โคปาโล นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สสาวกสํฆสฺส กสฺสปสฺส ภควโต อสทิสทานาทีนิ
มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกภาเวน อตฺตานํ ราชธีตรญฺจ อุทฺทิสฺส
สตฺถารา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวาปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ปุถุชฺชนกาลกิริย-
เมว กตฺวา ยถูปจิตปุญฺญานุภาเวน ตาวตึเสสุ โยชนสติเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ,
อเนกโกฏิอจฺฉราปริวาโร อโหสิ, สตฺตรตนมโย จสฺส สหสฺสยุตฺโต สุวิภตฺตภิตฺติ-
วิจิตฺโต สินิทฺธมธุรนิคฺโฆโส อตฺตโน ปภาสมุทเยน อวหสนฺโต วิย ทิวงฺกรมณฺฑลํ ๑-
ทิพฺโพ อาสญฺญรโถ นิพฺพตฺติ.
     โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปราปรํ เทเวสุเยว
สํสรนฺโต อิมสฺมิมฺปิ ๒- พุทฺธุปฺปาเท ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน ยถาวุตฺต-
สมฺปตฺติวิภโว โคปาโล เอว นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา ตาวตึเสสุเยว นิพฺพตฺติ.
ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ฯเปฯ อญฺชลึ
สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทิวสกรมณฺฑลํ  ๒ ฉ.ม. อิมสฺมึ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๖.
     เอวํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา ฐิตํ ตํ เทวปุตฺตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อิมาหิ
คาถาหิ ปุจฺฉิ:-
     [๑๐๑๕]      "สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภํ
                  อารุยฺหิมํ สนฺทนํ เนกจิตฺตํ
                  อุยฺยานภูมึ อภิโต อนุกฺกมํ
                  ปุรินฺทโท ภูตปตีว วาสโว.
     [๑๐๑๖]       โสวณฺณมยา เต รถกุพฺพรา อุโภ
                  ผเลหิ อํเสหิ อตีว สงฺคตา
                  สุชาตคุมฺพา นรวีรนิฏฺฐิตา
                  วิโรจติ ปนฺนรเสว จนฺโท.
     [๑๐๑๗]       สุวณฺณชาลาวตโต รโถ อยํ
                  พหูหิ นานารตเนหิ จิตฺติโต
                  สุนนฺทิโฆโส จ สุภสฺสโร จ
                  วิโรจตี จามรหตฺถพาหุภิ.
     [๑๐๑๘]       อิมา จ นาโภฺย มนสาภินิมฺมิตา
                  รถสฺส ปาทนฺตรมชฺฌภูสิตา
                  อิมา จ นาโภฺย สตราชิจิตฺติตา
                  สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเร.
     [๑๐๑๙]       อเนกจิตฺตาวตโต รโถ อยํ
                  ปุถู จ เนมี จ สหสฺสรํสิโก
                  เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป
                  ปญฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๗.
     [๑๐๒๐]       สิรสฺมึ จิตฺตํ มณิจนฺทกปฺปิตํ
                  สทา วิสุทฺธํ รุจิรํ ปภสฺสรํ
                  สุวณฺณราชีหิ อตีว สงฺคตํ
                  เวฬุริยราชีว อตีว โสภติ.
     [๑๐๒๑]       อิเม จ วาฬี มณิจนฺทกปฺปิตา
                  อาโรหกมฺพู สุชวา พฺรหูปมา
                  พฺรหา มหนฺตา พลิโน มหาชวา
                  มโน ตวญฺญาย ตเถว สึสเร.
     [๑๐๒๒]       อิเม จ สพฺเพ สหิตา จตุกฺกมา
                  มโน ตวญฺญาย ตเถว สึสเร
                  สมํ วหนฺตี มุทุกา อนุทฺธตา
                  อาโมทมานา ตุรคานมุตฺตมา.
     [๑๐๒๓]       ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปตนฺติ จมฺพเร
                  อพฺภุทฺธุนนฺตา สุกเต ปิลนฺธเน
                  เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป
                  ปญฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํ.
     [๑๐๒๔]       รถสฺส โฆโส อปิลนฺธนาน จ
                  ขุรสฺส นาโท อภิหึสนาย จ
                  โฆโส สุวคฺคู สมิตสฺส สุยฺยติ
                  คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรสํวเน.
     [๑๐๒๕]       รเถ ฐิตาตา มิคมนฺทโลจนา
                  อาฬารปมฺหา หสิตา ปิยํวทา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๘.
                  เวฬุริยชาลาวตตา ตนุจฺฉวา
                  สเท'ว คนฺธพฺพสุรคฺคปูชิตา.
     [๑๐๒๖]       ตา รตฺตรตฺตมฺพรปีตวาสสา
                  วิสาลเนตฺตา อภิรตฺตโลจนา
                  กุเล สุชาตา สุตนู สุจิมฺหิตา
                  รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตา.
     [๑๐๒๗]       ตา กมฺพุเกยูรธรา สุวาสสา
                  สุมชฺฌิมา อูรุถนูปปนฺนา
                  วฏฺฏงฺคุลิโย สุมุขา สุทสฺสนา
                  รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตา.
     [๑๐๒๘]       อญฺญา สุเวณี สุสุ มิสฺสเกสิโย
                  สมํ วิภตฺตาหิ ปภสฺสราหิ จ
                  อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา
                  รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตา.
     [๑๐๒๙]       อาเวฬินิโย ปทุมุปฺปลจฺฉทา
                  อลงฺกตา จนฺทนสารวาสิตา ๑-
                  อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา
                  รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตา.
     [๑๐๓๐]       ตา มาลินิโย ปทุมุปฺปลจฺฉทา
                  อลงฺกตา จนฺทนสารวาสิตา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จนฺทนํสารโรปิตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๙.
                  อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา
                  รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตา.
     [๑๐๓๑]       กณฺเฐสุ เต ยานิ ปิฬนฺธนานิ จ
                  หตฺเถสุ ปาเทสุ ตเถว สีเส
                  โอภาสยนฺตี ทส สพฺพโส ๑- ทิสา
                  อุพฺภุทฺทยํ สารทิโกว ภาณุมา.
     [๑๐๓๒]       วาตสฺส เวเคน จ สมฺปกมฺปิตา
                  ภุเชสุ มาลา อปิฬนฺธนานิ จ
                  มุญฺจนฺติ โฆสํ รุจิรํ สุจึ สุภํ
                  สพฺเพหิ วิญฺญูหิ สุตพฺพรูปํ.
     [๑๐๓๓]       อุยฺยานภูมฺยา จ ทุวทฺธโต ฐิตา
                  รถา จ นาคา ตูริยานิ จ สโร
                  ตเมว เทวินฺท ปโมทยนฺติ
                  วีณา ยถา โปกฺขรปตฺตพาหุภิ.
     [๑๐๓๔]       อิมาสุ วีณาสุ พหูสุ วคฺคูสุ
                  มนุญฺญรูปาสุ หทเยริตํ ปีตึ ๒-
                  ปวชฺชมานาสุ อตีว อจฺฉรา
                  ภมนฺติ กญฺญา ปทุเมสุ สิกฺขิตา.
     [๑๐๓๕]       ยทา จ คีตานิ จ วาทิตานิ จ
                  นจฺจานิ จิมานิ สเมนฺติ เอกโต
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สพฺพโต  ๒ สี...ปติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๐.
                  อเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตฺถ อจฺฉรา
                  โอภาสยนฺตี อุภโต วริตฺถิโย.
     [๑๐๓๖]       โส โมทสิ ตูริยคณปฺปโพธโน
                  มหียมาโน วชิราวุโธริว
                  อิมาสุ วีณาสุ พหูสุ วคฺคูสุ
                  มนุญฺญรูปาสุ  หทเยริตมฺปีตึ. ๑-
     [๑๐๓๗]       กึ ตฺวํ ปุเร กมฺมมกาสิ อตฺตนา
                  มนุสฺสภูโต ปุริมาย ชาติยา
                  อุโปสถํ กํ วา ตุวํ อุปาวสิ
                  กํ ธมฺมจริยํ วตมาภิโรจยิ.
     [๑๐๓๘]       นยีท'มปฺปสฺส กตสฺส ๒- กมฺมุโน
                  ปุพฺเพ สุจิณฺณสฺส อุโปสถสฺส วา
                  อิทฺธานุภาโว วิปุโล อยํ ตว
                  ยํ เทวสงฺฆํ อภิโรจเส ภุสํ.
     [๑๐๓๙]  ทานสฺส เต อิทํ ผลํ    อโถ สีลสฺส วา ปน
             อโถ อญฺชลิกมฺมสฺส     ตมฺเม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต"ติ.
    #[๑๐๑๕]  ตตฺถ สหสฺสยุตฺตนฺติ สหสฺเสน ๓- ยุตฺตํ, สหสฺสํ วา ยุตฺตํ โยชิตํ
เอตสฺมินฺติ สหสฺสยุตฺตํ. กสฺส ปเนตํ สหสฺสนฺติ? "หยวาหนนฺ"ติ อนนฺตรํ
วุจฺจมานตฺตา หยานนฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตว. หยา วาหนํ เอตสฺสาติ หยวาหนํ.
เกจิ ปน "สหสฺสยุตฺตหยวาหนนฺ"ติ อนุนาสิกโลปํ เอกเมว สมาสปทํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี....ปติ  ๒ สี. นยิทํ อปฺปสฺส กตสฺส  ๓ ก. สหสฺเสหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๑.
วณฺเณนฺติ, เอตสฺมึ ปกฺเข หยวาหนํ วิย วาหนนฺติ อตฺโถ ยุชฺชติ. หยวาหนสหสฺส-
ยุตฺตํ ยุตฺตหยวาหนสหสฺสนฺติ หิ อตฺโถ. อปเร ปน "สหสฺสยุตฺตนฺติ สหสฺสทิพฺพาชญฺญ-
ยุตฺตนฺ"ติ วทนฺติ. สนฺทนนฺติ รถํ. เนกจิตฺตนฺติ อเนกจิตฺตํ นานาวิธวิจิตฺตวนฺตํ.
อุยฺยานภูมึ อภิโตติ อุยฺยานภูมิยา สมีเป. "อภิโต"ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา
สามิอตฺเถ เอตํ อุปโยควจนํ. เกจิ ปน "อุยฺยานภูมฺยา"ติปิ ปฐนฺติ, เต สทฺทนยมฺปิ
อนุปธาเรนฺตา ปฐนฺติ. อนุกฺกมนฺติ คจฺฉนฺโต ปุรินฺทโท ภูตปตีว วาสโว วิโรจสีติ
สมฺพนฺโธ.
    #[๑๐๑๖]  โสวณฺณมยาติ สุวณฺณมยา. เตติ ตว. รถกุพฺพรา อุโภติ รถสฺส
อุโภสุ ปสฺเสสุ เวทิกา. โย หิ รถสฺส โสภนตฺถญฺเจว อุปริ ฐิตานํ คุตฺตตฺถญฺจ
อุโภสุ ปสฺเสสุ เวทิกากาเรน ปริกฺเขโป กรียติ, ตสฺส ปุริมภาเค อุโภสุ ปสฺเสสุ
ยาว รถีสา, ตาว หตฺเถหิ คหณโยคฺโค รถสฺส อวยววิเสโส, อิธ โส เอว
กุพฺพโรติ อธิปฺเปโต. เตเนวาห "อุโภ"ติ. อญฺญตฺถ ปน รถีสา กุพฺพโรติ วุจฺจติ.
ผเลหีติ ๑- รถูปตฺถมฺภสฺส ทกฺขิณวามเภเทหิ ทฺวีหิ ผเลหิ, ปริยนฺตาเวตฺถ ผลาติ
วุตฺตา. อํเสหีติ กุพฺพรผเล ปติฏฺฐิเตหิ เหฏฺฐิมอํเสหิ. อตีว สงฺคตาติ อติวิย
สุฏฺฐุ สงฺคตา สุผสฺสิตา นิพฺพิวรา. อิทญฺจ สิปฺปิวิรจิเต กิตฺติมรเถ ลพฺภมาน-
วิเสสํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา วุตฺตํ, โส ปน อโปริสตาย อกิตฺติโม สยํ ชาโต เกนจิ
อฆฏิโตเยว. สุชาตคุมฺพาติ สุสณฺฐิตถมฺภกสมุทายา. เย หิ เวทิกาย นิรนฺตรํ ฐิตา
สุสณฺฐิตฆฏกาทิอวยววิเสสวนฺโต ถมฺภกสมุทายา, เตสํ วเสเนวํ วุตฺตํ
"สุชาตคุมฺพา"ติ. นรวีรนิฏฺฐิตาติ สิปฺปาจริเยหิ นิฏฺฐาปิตสหิสา. สิปฺปาจริยา หิ
อตฺตโน สรีรเขทํ อจินฺเตตฺวา วีริยพเลน สิปฺปสฺส สุฏฺฐุ วิจารณโต นเรสุ
วีริยวนฺโตติ อิธ "นรวีรา"ติ วุตฺตา. นรวีราติ วา เทวปุตฺตสฺส อาลปนํ. นิฏฺฐิตาติ
ปริโยสิตา ปริปุณฺณโสภาติสยา. "นรวีรนิมฺมิตา"ติ วา ปาโฐ, นเรสุ ธิติสมฺปนฺเนหิ
นิมฺมิตสทิสาติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ถเลหีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๒.
อตฺโถ. เอวํ วิธกุพฺพรตาย อยํ ตว รโถ วิโรจติ. กึ วิย? ปนฺนรเสว
จนฺโท, สุกฺกปกฺเข ปนฺนรสิยํ ปริปุณฺณกาเล จนฺทิมา วิย.
    #[๑๐๑๗]  สุวณฺณชาลาวตโตติ สุวณฺณชาลเกหิ อวตโต ฉาทิโต. "สุวณฺณ-
ชาลาวิตโต"ติปิ ปาโฐ, ควจฺฉิโตติ อตฺโถ. พหูหีติ อเนเกหิ. นานารตเนหีติ
ปทุมราคผุสฺสราคาทีหิ นานาวิวิธรตเนหิ. สุนนฺทิโฆโสติ สุฏฺฐุ นนฺทิตพฺพโฆโส,
สวนียมธุรนินฺนาโทติ อตฺโถ. สุนนฺทิโฆโสติ วา สุฏฺฐุ กตนนฺทิโฆโส, นจฺจนาทีนํ
ทสฺสนาทีสุ ปวตฺติตสาธุการสทฺทาทิวเสน กตปโมทนินฺนาโทติ อตฺโถ, "กาเลน กาลํ
อาสีวาทนวเสน สุฏฺฐุ ปยุตฺตนนฺทิโฆโส"ติ จ วทนฺติ. สุภสฺสโรติ สุฏฺฐุ อติวิย
โอภาสนสภาโว, ตตฺถ วา ปวตฺตมานานํ เทวตานํ โสภเนน คีตวาทิตสฺสเรน
สุภสฺสโร. จามรหตฺถพาหุภีติ จามรหตฺถยุตฺตพาหูหิ อิโต จิโต จ พีชยมาน- ๑-
จามรกลาเปหิ เทวตานํ ภุเชหิ ตถาภูตาหิ เทวตาหิ วา วิโรจติ.
    #[๑๐๑๘]  นาโภฺยติ รถจกฺกานํ นาภิโย. มนสาภินิมฺมิตาติ "อิเม อีทิสา
โหนฺตู"ติ จิตฺเตน นิมฺมิตสทิสา. รถสฺส ปาทนฺตรมชฺฌภูสิตาติ รถสฺส ปาทานํ
รถจกฺกานํ อนฺเตน ๒- เนมินา นานารตนสมุชฺชเลน อรานํ เวมชฺเฌน จ มณฺฑิตา.
สตราชิจิตฺติตาติ อเนกวณฺณาหิ อเนกสตาหิ ราชีหิ เลขาหิ จิตฺติตา ๓- วิจิตฺตภาวํ
คตา. สเตรตา วิชฺชุริวาติ สเตรตสงฺขาตวิชฺชุลตา ๔- วิย ปภาสเร วิชฺโชตนฺติ. ๕-
    #[๑๐๑๙]  อเนกจิตฺตาวตโตติ อเนเกหิ มาลากมฺมาทิจิตฺเตหิ อวตโต สโมกิณฺโณ.
"อเนกจิตฺตาวิตโต"ติปิ ปฐนฺติ, โสเยว อตฺโถ, คาถาสุขตฺถํ ปน ทีฆกรณํ.
ปุถู จ เนมี จาติ ปุถุลเนมิ ๖- จ, เอโก จกาโร นิปาตมตฺตํ. สหสฺสรํสิโกติ
อเนกสหสฺสรํสิโก. "สหสฺสรํสิโย"ติปิ ปาฬิ. อปเร ปน "นตา รํสิโย"ติ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิธูปยมาน...  ๒ อิ. อนฺตเร  ๓ ก. จิตฺติตา วิย
@๔ ม. สเตริตา อินฺทธนุสงฺขาตา วิชฺชุลตา  ๕ สี.,อิ. วิชฺโชตนฺเต  ๖ ม. วิปุลเนมิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๓.
ปฐนฺติ, ตตฺถ นตาติ อชิยธนุทณฺฑโก วิย โอณตา เนมิปฺปเทสา. สหสฺส-
รํสิโยติ สูริยมณฺฑลํ วิย วิปฺผุรนฺตกิรณชาลา. เตสนฺติ  โอลมฺพมานกิงฺกิณิกชาลานํ
เนมิปฺปเทสานํ.
    #[๑๐๒๐]  สิรสฺมินฺติ สีเส, รถสฺส สีเสติ อตฺโถ. สิโร วา อสฺมึ รเถ.
จิตฺตนฺติ วิจิตฺตํ. มณิจนฺทกปฺปิตนฺติ มณิมยมณฺฑลานุวิทฺธํ จนฺทมณฺฑลสทิเสน
มณินา อนุวิทฺธํ. รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ อิมินา ตสฺส จนฺทมณฺฑลสทิสตํเยว วิภาเวติ,
สทา วิสุทฺธนฺติ อิมินา ปนสฺส จนฺทมณฺฑลโตปิ วิเสสํ ทสฺเสติ. สุวณฺณราชีหีติ
อนฺตรนฺตรา วฏฺฏากาเรน สณฺฐิตาหิ สุวณฺณเลขาหิ. สงฺคตนฺติ สหิตํ. เวฬุริยราชี
วาติ อนฺตรนฺตรา สุวณฺณราชีหิ ขจิตฺตมณิมณฺฑลตฺตา ๑- เวฬุริยราชีหิ วิย โสภติ.
"เวฬุริยราชีหี"ติ จ ปฐนฺติ.
    #[๑๐๒๑]  วาฬีติ วาฬวนฺโต สมฺปนฺนวาฬธิโน, อสฺเส สนฺธาย วทติ. "วาชี"ติ
วา ปาโฐ. มณิจนฺทกปฺปิตาติ จามโรลมฺพนฏฺฐาเนสุ มณิมยจนฺทกานุวิทฺธา.
อาโรหกมฺพูติ อุจฺจา เจว ตทนุรูปปริณาหา จ, อาโรหปริณาหสมฺปนฺนาติ
อตฺโถ. สุชวาติ สุนฺทรชวา ชววนฺโต มหาชวา, โสภนคติกาติ อตฺโถ. พฺรหูปมาติ
พฺรหา วิย ปมินิตพฺพา อตฺตโน ปมาณโต อธิกา วิย ปญฺญายนฺตาติ อตฺโถ.
พฺรหาติ วุฑฺฒา ปวฑฺฒสพฺพงฺคปจฺจงฺคา. มหนฺตาติ มหานุภาวา มหิทฺธิกา. พลิโนติ
สรีรพเลน จ อุสฺสาหพเลน จ พลวนฺโต. มหาชวาติ สีฆเวคา. มโน
ตวญฺญายาติ ตว จิตฺตํ ญตฺวา. ตเถวาติ จิตฺตานุรูปเมว. สึสเรติ สํสปฺปเร,
ปวตฺตเรติ อตฺโถ.
    #[๑๐๒๒]  อิเมติ ยถาวุตฺตอสฺเส สนฺธายาห. สพฺเพติ สหสฺสมตฺตาปิ. สหิตาติ
สมานชวตาย สมานคมนตาย จ คติยํ สหิตา, อญฺญมญฺญํ อนูนาธิกคมนาติ อตฺโถ.
จตูหิ ปาเทหิ กมนฺติ คจฺฉนฺตีติ จตุกฺกมา. สมํ วหนฺตีติ "สหิตา"ติ ปเทน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขจิต...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๔.
วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. มุทุกาติ มุทุสภาวา, ภทฺรา อาชานียาติ อตฺโถ.
เตนาห "อนุทฺธตา"ติ, อุทฺธตรหิตา โขภํ อกโรนฺตาติ อตฺโถ. อาโมทมานาติ
ปโมทมานา, อขฬุงฺกตาย อญฺญมญฺญํ รถิกาทีนญฺจ ตุฏฺฐึ ปเวทยนฺตาติ อตฺโถ.
    #[๑๐๒๓]  ธุนนฺตีติ จามรภารํ เกสรภารํ วาลธิญฺจ วิธุนนฺติ. วคฺคนฺตีติ
กทาจิ ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา วคฺคเนน คมเนน คจฺฉนฺติ. ปตนฺตีติ กทาจิ ปวตฺตนฺติ,
ลงฺฆนฺตีติ อตฺโถ. "ปฺลวนฺตี"ติ จ เกจิ ปฐนฺติ, โสเยว อตฺโถ. อพฺภุทฺธุนนฺตาติ
กมฺมสิปฺปินา สุกเต สุฏฺฐุ นิมฺมิเต ขุทฺทกฆณฺฏาทิอสฺสาลงฺกาเร อภิอุทฺธุนนฺตา
อธิกํ อุทฺธุนนฺตา. เตสนฺติ เตสํ ปิฬนฺธนานํ.
    #[๑๐๒๔] รถสฺส โฆโสติ ยถาวุตฺโต รถนิคฺโฆโส. อปิฬนฺธนาน จาติ
อกาโร นิปาตมตฺตํ. ปิฬนฺธนานํ อาภรณานํ. อปิฬนฺธนนฺติ จ อาภรณ-
ปริยาโยติ วา วทนฺติ, รถสฺสานํ อาภรณานญฺจ โฆโสติ อตฺโถ. ขุรสฺส
นาโทติ ตุรงฺคานํ ขุรนิปาตสทฺโท, กิญฺจาปิ อสฺสา อากาเสน คจฺฉนฺติ, มธุรสฺส
ปน ขุรนิปาตสทฺทสฺส อุปลทฺธิเหตุภูเตน กมฺมุนา เตสํ ขุรนิกฺเขเป ขุรนิกฺเขเป
ปฏิฆาโต ลพฺภตีติ วทนฺติ. อภิหึสนาย จาติ อสฺสานํ อธิกหึสเนน จ,
อนฺตรนฺตรา อสฺเสหิ ปวตฺติตเหสเนน ๑- จาติ อตฺโถ. "อภิเหสนาย จา"ติ เกจิ
ปฐนฺติ. สมิตสฺสาติ สมุทิตสฺส ๒- ทิพฺพชนสฺส โฆโส จ สุวคฺคุ สุมธุรํ สุยฺยติ.
กึ วิยาติ อาห "คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรสํวเน"ติ, จิตฺรลตาวเน คนฺธพฺพเทว-
ปุตฺตานํ ปญฺจงฺคิกตูริยานิ วิย. ตูริยสนฺนิสฺสิโต หิ  สทฺโท "ตูริยานี"ติ วุตฺโต
นิสฺสยโวหาเรน. "คนฺธพฺพตูริยานํ จ วิจิตฺรสํวเน"ติ จ ปาโฐ, "ตูริยานญฺจ อิติ
อนุนาสิกํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อปเร "คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรปวเน"ติ ปฐนฺติ.
    #[๑๐๒๕] รเถ ฐิตาตาติ รเถ ฐิตา เอตา. มิคมนฺทโลจนาติ มิคจฺฉาปิกานํ
วิย มุทุสินิทฺธทิฏฺฐินิปาตา. อาฬารปมฺหาติ พหลสงฺคตปขุมา, โคปขุมาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปวตฺติตหสเนน  ๒ สี. ปมุทิตสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๕.
หสิตาติ ปหสิตา, ปหํสิตมุขาติ อตฺโถ. ปิยํวทาติ ปิยวาทินิโย. เวฬุริยชาลาวตตาติ
เวฬุริยมณิมเยน ชาเลน ฉาทิตสรีรา. ตนุจฺฉวาติ สุขุมจฺฉวิโย. สเทวาติ
สทา เอว สพฺพกาลเมว. คนฺธพฺพสูรคฺคปูชิตาติ คนฺธพฺพเทวตาหิ เจว อปราหิ
จ อคฺคเทวตาหิ ลทฺธปูชา. ๑-
    #[๑๐๒๖]  ตา รตฺตรตฺตมฺพรปีตวาสสาติ รชนียรูปา จ รตฺตปีตวตฺถา จ.
อภิรตฺตโลจนาติ วิเสสโต รตฺตราชีหิ อุปโสภิตนยนา. กุเล สุชาตาติ สินฺธวกุเล
สุชาตา วิสิฏฺฐเทวนิกาเย สมฺภวา. สุตนูติ สุนฺทรสรีรา. สุจิมฺหิตาติ
สุทฺธสิตกรณา. ๒-
    #[๑๐๒๗]  ตา กมฺพุเกยูรธราติ สุวณฺณมยเกยูรธรา. สุมชฺฌิมาติ วิลคฺคมชฺฌา.
อูรุถนูปปนฺนาติ สมฺปนฺนอูรุถนา, กทลิขนฺธสทิสอูรุ เจว สมุคฺคสทิสถนา จ.
วฏฺฏงฺคุลิโยติ อนุปุพฺพโต วฏฺฏงฺคุลิโย. สุขุมาติ สุนฺทรมุขา, ปมุทิตมุขา วา.
สุทสฺสนาติ ทสฺสนียา.
    #[๑๐๒๘]  อญฺญาติ เอกจฺจา. สุเวณีติ สุนฺทรเกสเวณิโย. สุสูติ ทหรา.
มิสฺสเกสิโยติ รตฺตมาลาทีหิ มิสฺสิตเกสวฏฺฏิโย. กถํ? สมํ วิภตฺตาหิ ปภสฺสราหิ
จาติ, สมํ อญฺญมญฺญสทิสํ นานาวิภตฺติวเสน วิภตฺตาหิ สุวณฺณจีราทิขจิตาหิ
อินฺทนีลมณิอาทโย วิย ปภสฺสราหิ เกสวฏฺฏีหิ มิสฺสิตเกสิโยติ โยชนา. อนุพฺพตาติ
อนุกูลกิริยา. ตาติ อจฺฉราโย.
    #[๑๑๒๙]  จนฺทนสารโวสิตาติ สารภูเตน ทิพฺพจนฺทเนน อุลฺลิตฺตา วิจฺฉุริตา.
    #[๑๐๓๑]  กณฺเฐสูติอาทินา คีวูปคหตฺถูปคปาทูปคสีสูปคาทิอาภรณานิ ทสฺเสติ.
โอภาสยนฺตีติ กณฺเฐสุ ยานิ ปิฬนฺธนานิ, เตหิ โอภาสยนฺตีติ โยชนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ลทฺธปูชิตา  ๒ สี. สุฏฺฐุ สิตกรณา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๖.
เอวํ เสเสสุปิ. อพฺภุทฺทยนฺติ อภิอุคฺคจฺฉนฺโต, "อพฺภุทฺทสนฺ"ติปิ ๑- ปาโฐ, โสเยว
อตฺโถ. สารทิโกติ สรทกาลิโก. ภาณุมาติ สูริโย. โส หิ อพฺภาทิโทสวิรเหน
ทสปิ ทิสา สุฏฺฐุ โอภาเสติ.
    #[๑๐๓๒]  วาตสฺส เวเคน จาติ มนุญฺญคนฺธูปหารํ สทฺทูปหารญฺจ กโรนฺเตน
อุปหรนฺเตน วิย วายนฺเตน วาตสฺส เวเคน รถตุรงฺคเวเคน จ. มุญฺจนฺตีติ
วิสฺสชฺเชนฺติ. รุจิรนฺติ ปญฺจงฺคิกตูริยานิ วิย อุปรูปริ รุจิทายกํ. สุจินฺติ
สุทฺธํ อสํสฏฺฐํ. สุภนฺติ มนุญฺญํ. สพฺเพหิ วิญฺญูหิ สุตพฺพรูปนฺติ สพฺเพหิปิ
วิญฺญุชาติเกหิ คนฺธพฺพสมยญฺญูหิ โสตพฺพํ สวนียํ อุตฺตมสภาวํ โฆสํ มุญฺจนฺตีติ
โยชนา.
    #[๑๐๓๓]  อุยฺยานภูมฺยาติ อุยฺยานภูมิยํ. ทุวทฺธโตติ ทฺวีหิ อทฺธปสฺเสหิ. ๒-
"ทุภโต จ ฐิตา"ติปิ ปฐนฺติ, โสเยวตฺโถ. รถาติ รเถ. นาคาติ นาเค.
อุปโยคตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. สโรติ รถนาคตูริยานิ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต
สโร. เทวินฺทาติ เทวปุตฺตํ อาลปติ. วีณา ยถา โปกฺขรปตฺตพาหุภีติ ยถา
วีณา  สมฺมเทว โยชิเตหิ โทณิปตฺตพาหุทณฺเฑหิ ตํ ตํ มุจฺฉนานุรูปํ อวฏฺฐิเตหิ
วาทิยมานา สุณนฺตํ ชนํ ปโมเทติ, เอวํ ตํ รถาทโย อตฺตโน สเรน ปโมทยนฺติ.
สุสิกฺขิตภาเวน โปกฺขรภาวํ สุนฺทรภาวํ ปตฺเตหิ วีณาวาทกสฺส หตฺเถหิ ปวาทิตา
วีณา ยถา มหาชนํ ปโมเทติ, เอวํ ตํ รถาทโย อตฺตโน สเรน ปโมทยนฺตีติ.
    #[๑๐๓๔]  อิมาสุ วีณาสูติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- อิมาสุ อุชุโกฏิ-
วงฺกพฺรหตีนนฺทินีติ สรอาทิเภทาสุ พหูสุ วีณาสุ สินิทฺธมธุรสฺสรตาย วคฺคูสุ
ตโต เอว มนุญฺญรูปาสุ ทหเยริตํ หทยงฺคมํ หทยหารินี ปีตึ ปีตินิมิตฺตํ
ปวชฺชมานาสุ ปวาทิยมานาสุ อจฺฉรา เทวกญฺญา ปีติเวคุกฺขิตฺตตาย อตฺตโน
สุสิกฺขิตตาย จ ทิพฺพปทุเมสุ ภมนฺติ นจฺจํ ทสฺเสนฺติโย สญฺจรนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อพฺภุสฺสยนฺติปิ  ๒ อิ. ทุหตฺถโตติ ทฺวีหิ หตฺถปสฺเสหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๗.
    #[๑๐๓๕]  อิมานีติ  อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ "อิมานิ คีตานิ อิมานิ วาทิตานิ
อิมานิ นจฺจานิ จา"ติ. สเมนฺติ เอกโตติ เอกชฺฌํ สมรสานิ ๑- โหนฺติ. อถ วา
สเมนฺติ เอกโตติ เอกโต เอกชฺฌํ สมานิ สมรสานิ กโรนฺติ, ตนฺติสฺสรํ คีตสฺสเรน,
คีตสฺสรญฺจ ตนฺติสฺสเรน สํสนฺทนฺติโย นจฺจเนน ยถาธิคเต หสฺสาทิรเส
อปริหาเปนฺติโย สเมนฺติ สมาเนนฺตีติ อตฺโถ. อเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตฺถ อจฺฉรา
โอภาสยนฺตีติ เอวํ คีตาทีนิ สมรเส กโรนฺติโย อถ อญฺญา เอกจฺจา อจฺฉรา เอตฺถ
เอตสฺมึ ตว รเถ นจฺจนฺติ, อถ อญฺญา วริตฺถิโย อุตฺตมิตฺถิโย นจฺจํ ปสฺสนฺติโย
อตฺตโน สรีโรภาเสน เจว วตฺถาภรณโอภาเสน จ เอตฺถ เอตสฺมึ ปเทเส อุภโต
ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ทสปิ ทิสา เกวลํ โอภาสยนฺติ วิชฺโชตยนฺตีติ อตฺโถ.
    #[๑๐๓๖]  โสติ โส ตฺวํ เอวํภูโต. ตูริยคณปฺปโพธโนติ ทิพฺพตูริยสมูเหน
กตปีติปโพธโน. มหียมาโนติ ปูชียมาโน. วชิราวุโธริวาติ อินฺโท วิย.
    #[๑๐๓๗]  อุโปสถํ กํ วา ตุวํ อุปาวสีติ อญฺเญหิปิ อุโปสโถ อุปวสียติ,
ตฺวํ กํ วา กีทิสํ นาม อุโปสถํ อุปวสีติ ปุจฺฉติ. ธมฺมจริยนฺติ ทานาทิ-
ปุญฺญปฏิปตฺตึ. วตนฺติ วตสมาทานํ. อภิโรจยีติ อภิโรเจสิ, รุจฺจิตฺวา ปูเรสีติ
อตฺโถ. "อภิราธยี"ติปิ ปาโฐ, สาเธสิ นิปฺผาเทสีติ อตฺโถ.
    #[๑๐๓๘]  อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิทํ วา ผผนฺติ อธิปฺปาโย. อภิโรจเสติ
อภิภวิตฺวา วิชฺโชตสิ.
     เอวํ มหาเถเรน ปุฏฺโฐ เทวปุตฺโต ตมตฺถํ อาจิกฺขิ. เตน วุตฺตํ:-
     [๑๐๔๐]  "โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน    โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต
              ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิยากาสิ      ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สมานิ สมรสานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๘.
     [๑๐๔๑]         ชิตินฺทฺริยํ พุทฺธมโนมนิกฺกมํ
                    นรุตฺตมํ กสฺสปมคฺคปุคฺคลํ
                    อวาปุรนฺตํ อมตสฺส ทฺวารํ
                    เทวาติเทวํ สตปุญฺญลกฺขณํ.
     [๑๐๔๒]         ต'มทฺทสํ กุญฺชรโมฆติณฺณํ
                    สุวณฺณสิงฺคีนทพิมฺพสาทิสํ
                    ทิสฺวาน ตํ ขิปฺปมหุํ สุจีมโน
                    ตเมว ทิสฺวาน สุภาสิตทฺธชํ.
     [๑๐๔๓]         ต'มนฺนปานํ อถ วาปิ จีวรํ
                    สุจึ ปณีตํ รสสา อุเปตํ
                    ปุปฺผาภิกิณฺณมฺหิ สเก นิเวสเน
                    ปติฏฺฐเปสึ ส อสงฺคมานโส.
     [๑๐๔๔]         ต'มนฺนปาเนน จ จีวเรน จ
                    ขชฺเชน โภชฺเชน จ สายเนน จ
                    สนฺตปฺปยิตฺวา ทฺวิปทานมุตฺตมํ
                    โส สคฺคโส เทวปุเร รมามหํ.
     [๑๐๔๕]         เอเตนุปาเยน อิมํ นิรคฺคฬํ
                    ยญฺญํ ยชิตฺวา ติวิธํ วิสุทฺธํ
                    ปยายหํ มานุสกํ สมุสฺสยํ
                    อินฺทูปโม เทวปุเร รมามหํ.
     [๑๐๔๖]         อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขํ พลญฺจ
                    ปณีตรูปํ อภิกงฺขตา มุนิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๙.
                    อนฺนญฺจ ปานญฺจ พหุํ สุสงฺขตํ
                    ปติฏฺฐเปตพฺพมสงฺคมานเส.
     [๑๐๔๗]         นยิมสฺมึ โลเก ปรสฺมึ วา ปน
                    พุทฺเธน เสฏฺโฐว สโมว วิชฺชติ
                    อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุตึ คโต
                    ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสินนฺ"ติ.
    #[๑๐๔๑]  ตตฺถ ชิตินฺทฺริยนฺติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ โพธิมูเลเยว อคฺค-
มคฺเคน ชิตตฺตา นิพฺพิเสวนภาวสฺส กตตฺตา ชิตินฺทฺริยํ. อภิญฺเญยฺยาทีนํ
อภิญฺเญยฺยาทิภาวโต อนวเสสโต อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺธํ. ปริปุณฺณวีริยตาย
อโนมนิกฺกมํ จตุรงฺคสมนฺนาคตสฺส วีริยสฺส จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสฺส จ ปาริปูริยาติ
อตฺโถ. นรุตฺตมนฺติ นรานํ อุตฺตมํ ทฺวิปทุตฺตมํ. กสฺสปนฺติ ภควนฺตํ โคตฺเตน
วทติ. อวาปุรนฺตํ อมตสฺส ทฺวารนฺติ โกณาคมนสฺส ๑- ภควโต สาสนนฺตรธานโต
ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานมหานครสฺส ทฺวารํ อริยมคฺคํ วิวรนฺตํ. เทวาติเทวนฺติ
สพฺเพสมฺปิ เทวานํ อติเทวํ. สตปุญฺญลกฺขณนฺติ อเนกสตปุญฺญวเสน นิพฺพตฺต-
มหาปุริสลกฺขณํ.
    #[๑๐๔๒]  กุญฺชรนฺติ กิเลสปฏิสตฺตุนิมฺมทฺทเนน กุญฺชรสทิสํ, มหานาคนฺติ
อตฺโถ. จตุนฺนํ โอฆานํ สํสารมโหฆสฺส ตริตตฺตา โอฆติณฺณํ. สุวณฺณสิงฺคีนท-
พิมฺพสาทิสนฺติ สิงฺคีสุวณฺณชมฺพุนทสุวณฺณรูปสทิสํ, กญฺจนสนฺนิภตฺตจนฺติ อตฺโถ.
ทิสฺวาน ตํ ขิปฺปมหุํ สุจีมโนติ ตํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ขิปฺปํ ตาวเทว
"สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา"ติ ปสาทวเสน กิเลสมลาปคมเนน สุจิมโน วิสุทฺธมโน
อโหสึ, ตญฺจ โข ตเมว ทิสฺวาน ตํ ทิสฺวา เอว. สุภาสิตทฺธชนฺติ ธมฺมทฺธชํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โกนาคมนสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๐.
    #[๑๐๔๓]  ต'มนฺนปานนฺติ ตมฺหิ ภควติ อนฺนญฺจ ปานญฺจ. อถ วาปิ
จีวรนฺติ อถ จีวรมฺปิ. รสสา อุเปตนฺติ รเสน อุเปตํ สาทุรสํ, อุฬารนฺติ อตฺโถ.
ปุปฺผาภิกิณฺณมฺหีติ คนฺถิเตหิ จ อคนฺถิเตหิ จ ปุปฺเผหิ โอลมฺพนวเสน สนฺถรณวเสน
จ อภิกิณฺเณ. ปติฏฺฐเปสินฺติ ปฏิปาเทสึ อทาสึ. อสงฺคมานโสติ กตฺถจิ อลคฺค-
จิตฺโต โส อหนฺติ โยชนา.
    #[๑๐๔๔]  สคฺคโสติ อปราปรูปปตฺติวเสน สคฺเค สคฺเค, ตตฺถาปิ จ เทวปุเร
สุทสฺสนมหานคเร. รมามีติ กีฬามิ โมทามิ.
    #[๑๐๔๕]  เอเตนุปาเยนาติ โคปาลพฺราหฺมณกาเล สสาวกสํฆสฺส กสฺสปสฺส
ภควโต ยถา อสทิสทานํ อทาสึ, เอเตน อุปาเยน. อิมํ นิรคฺคฬํ ยญฺญํ
ยชิตฺวา ติวิธํ วิสุทฺธนฺติ อนาวฏทฺวารตาย มุตฺตจาคตาย จ นิรคฺคฬํ, ตีสุปิ
กาเลสุ ตีหิ ทฺวาเรหิ กรณการาปนานุสฺสรณวิธีหิ สมฺปนฺนตาย ติวิธํ, ตตฺถ
สงฺกิเลสาภาเวเนว ๑- วิสุทฺธํ อปริมิตธนปริจฺจาคภาเวน มหาจาคตาย ยญฺญํ ยชิตฺวา,
มหาทานํ ทตฺวาติ อตฺโถ. ตํ ปน ทานํ จิรกตมฺปิ เขตฺตวตฺถุจิตฺตานํ อุฬารตาย
อนฺตรนฺตรา อนุสฺสรเณน อตฺตโน ปากฏํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺขํ วิย อุปฏฺฐิตํ คเหตฺวา
อาห "อิมนฺ"ติ.
    #[๑๐๔๖]  เอวํ ๒- เทวปุตฺโต อตฺตนา กตกมฺมํ เถรสฺส กเถตฺวา อิทานิ ตาทิสาย
สมฺปตฺติยา ปเรปิ ปติฏฺฐาเปตุกามตํ ตถาคเต จ อุตฺตมํ อตฺตโน ปสาทพหุมานํ
ปเวเทนฺโต "อายุญฺจ วณฺณญฺจา"ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อภิกงฺขตาติ
อิจฺฉนฺเตน. มุนีติ เถรํ อาลปติ.
    #[๑๐๔๗]  นยิมสฺมึ โลเกติ เทวปุตฺโต อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ โลกํ วทติ.
ปรสฺมินฺติ ตโต อญฺญสฺมึ. ๓- เอเตน สพฺเพปิ สเทวเก โลเก ทสฺเสติ. สโมว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ สี. อิติ เอวํ  ๓ สี.,อิ. อญฺญํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๑.
วิชฺชตีติ เสฏฺโฐ ตาว ติฏฺฐตุ, สโม เอว น วิชฺชตีติ อตฺโถ. อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุตึ
คโตติ อิมสฺมึ โลเก ยตฺตกา อาหุเนยฺยา นาม, เตสุ สพฺเพสุ ปรมาหุตึ ปรมํ
อาหุเนยฺยภาวํ คโต. "ทกฺขิเณยฺยานํ ปรมคฺคตํ คโต"ติ วา ปาโฐ, ตตฺถ
ปรมคฺคตนฺติ ปรมํ อคฺคภาวํ, อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวนฺติ อตฺโถ. เกสนฺติ อาห
"ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสินนฺ"ติ, ปุญฺเญน อตฺถิกานํ วิปุลํ มหนฺตํ ปุญฺญผลํ
อิจฺฉนฺตานํ, ตถาคโต เอว โลกสฺส ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ ทสฺเสติ. เกจิ ปน "อาหุเนยฺยานํ
ปรมคฺคตํ คโต"ติ ปฐนฺติ, โสเยว อตฺโถ.
     เอวํ กเถนฺตเมว ตํ เถโร กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ
ปสนฺนจิตฺตญฺจ ญตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, โส สจฺจปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
อถ เถโร มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ อตฺตนา จ เทวปุตฺเตน จ
กถิตนิยาเมเนว อาโรเจสิ. สตฺถา มตมฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ
เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
                     มหารถวิมานวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๐ หน้า ๓๑๔-๓๓๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=30&A=6631&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=30&A=6631&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=64
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=2236
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=2220
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=2220
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26