อรรถกถาเล่มที่ ๓๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เปต.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๒. อุพฺพริวคฺค
                   ๙๘. ๑. สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา
     นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต มคธรฏฺเ
อิฏฺกวตีนามเก คาเม อญฺตรํ เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ.
     มคธรฏฺเ กิร อิฏฺกวตี จ ทีฆราชิ จาติ เทฺว คามกา อเหสุํ, ตตฺถ
พหู สํสารโมจกา มิจฺฉาทิฏฺิกา ปฏิวสนฺติ. อตีเต จ กาเล ปญฺจนฺนํ วสฺสสตานํ
มตฺถเก อญฺตรา อิตฺถี ตตฺเถว อิฏฺกวติยํ อญฺตรสฺมึ สํสารโมจกกุเล
นิพฺพตฺติตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิวเสน พหู กีฏปฏงฺเค ชีวิตา โวโรเปตฺวา เปเตสุ
นิพฺพตฺติ.
     สา ปญฺจ วสฺสสตานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควติ โลเก
อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต
ปุนปิ อิฏฺกวติยํเยว อญฺตรสฺมึ สํสารโมจกกุเลเยว นิพฺพตฺติตฺวา ยทา
สตฺตฏฺวสฺสุทฺเทสิกกาเล  ๑- อญฺาหิ ทาริกาหิ สทฺธึ รถิกาย กีฬนสมตฺถา ๒- อโหสิ,
ตทา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ตเมว คามํ อุปนิสฺสาย อรุณวตีวิหาเร วิหรนฺโต
เอกทิวสํ ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ตสฺส คามสฺส ทฺวารสมีเปน มคฺเคน อติกฺกมติ.
ตสฺมึ ขเณ พหู คามทาริกา คามโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป กีฬนฺติโย ปสนฺนมานสา
มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสเนน เวเคนาคนฺตฺวา ๓- เถรํ อญฺเ จ ภิกฺขู ปญฺจปติฏฺิเตน
วนฺทึสุ, สา ปเนสา อสฺสทฺธกุลสฺส ธีตา จิรกาลํ อปริจิตกุสลตาย สาธุชนาจารวิรหิตา
อนาทรา อลกฺขิกา  ๔- วิย อฏฺาสิ. เถโร ตสฺสา ปุพฺพจริตํ อิทานิ จ
สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺตนํ อายติญฺจ นิรเย  นิพฺพตฺตนารหตํ ทิสฺวา "สจายํ มํ
วนฺทิสฺสติ, นิรเย น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวาปิ  ๕- มมํเยว นิสฺสาย
สมฺปตฺตึ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สตฺตฏฺวสฺสุทฺเทสิกาหิ  ๒ ม. กีฬนสํสฏฺา  ๓ ม. เวเคน คนฺตฺวา
@๔ สี.,อิ. อสิกฺขิตา        ๕ ม. นิพฺพตฺติสฺสติ
ปฏิลภิสฺสตี"ติ  ตฺวา กรุณาสญฺโจทิตมานโส ตา ทาริกาโย อาห "ตุเมฺห ภิกฺขู
วนฺทถ, อยํ ปน ทาริกา อลกฺขิกา วิย ิตา"ติ. อถ นํ ตา ทาริกา หตฺเถสุ
ปริคฺคเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พลกฺกาเรน เถรสฺส ปาเท วนฺทาเปสุํ.
     สา อปเรน สมเยน วยปฺปตฺตา ทีฆราชิยํ สํสารโมจกกุเล อญฺตรสฺส
กุมารสฺส ทินฺนา ปริปุณฺณคพฺภา หุตฺวา กาลกตา เปเตสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นคฺคา
ทุพฺพณฺณรูปา ขุปฺปิปาสาภิภูตา อติวิย พีภจฺฉทสฺสนา ๑- วิจรนฺตี รตฺติยํ อายสฺมโต
สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.
     ตํ ทิสฺวา เถโร:-
         [๙๕] "นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ กิสา   ธมนิสนฺถตา
              อุปฺผาสุลิเก ๒- กิสิเก      กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี"ติ
คาถาย ปุจฺฉิ.
     ตตฺถ ธมนิสนฺถตาติ นิมฺมํสโลหิตตาย สิราชาเลหิ ปตฺถตคตฺตา. อุปฺผาสุลิเกติ
อุคฺคตผาสุลิเก. กิสิเกติ กิสสรีเร. ปุพฺเพปิ "กิสา"ติ วตฺวา ปุน "กิสิเก"ติ วจนํ
อฏฺิจมฺมนฺหารุมตฺตสรีรตาย อติวิย กิสภาวทสฺสนตฺถํ ๓- วุตฺตํ. ตํ สุตฺวา เปตี
อตฺตานํ ปเวเทนฺตี:-
         [๙๖] "อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ       ทุคฺคตา ยมโลกิกา
              ปาปกมฺมํ กริตฺวาน         เปตโลกํ อิโต คตา"ติ
คาถํ วตฺวา ปุน เถเรน:-
         [๙๗] "กึ นุ กาเยน วาจาย      มนสา ทุกฺกฏํ กตํ
              กิสฺสกมฺมวิปาเกน          เปตโลกํ อิโต คตา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ชิคุจฺฉทสฺสนา ๒ ม. อุปฺปาสุฬิเก
@๓ ม. อฏฺิตฺตจนฺหารุมตฺตานํ เสสตาย วิรูปสภาวทสฺสนตฺถํ
กตกมฺมํ ปุฏฺา "อทานสีลา มจฺฉรินี หุตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา เอวํ
มหาทุกฺขํ อนุภวามี"ติ ทสฺเสนฺตี ติสฺโส คาถา อภาสิ:-
         [๙๘] "อนุกมฺปกา มยฺหํ นาเหสุํ ภนฺเต
              ปิตา จ มาตา อถวาปิ าตกา
              เย มํ นิโยเชยฺยุํ `ททาหิ ทานํ
              ปสนฺนจิตฺตา สมณพฺราหฺมณานํ'.
         [๙๙] อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปญฺจ
              ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคา
              ขุทาย ตณฺหาย จ ขชฺชมานา
              ปาปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ.
        [๑๐๐] วนฺทามิ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตา
              อนุกมฺป มํ วีร มหานุภาว
              ทตฺวา จ เม อาทิส ยํ หิ กิญฺจิ ๑-
              โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต"ติ.
    #[๙๘] ตตฺถ อนุกมฺปกาติ สมฺปรายิเกน อตฺเถน อนุคฺคณฺหกา. ภนฺเตติ
เถรํ อาลปติ. เย มํ นิโยเชยฺยุนฺติ มาตา วา ปิตา วา อถวา าตกา
เอทิสา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา "สมณพฺราหฺมณานํ ททาหิ ทานนฺ"ติ เย มํ นิโยเชยฺยุํ,
ตาทิสา อนุกมฺปกา มยฺหํ นาเหสุนฺติ โยชนา.
    #[๙๙] อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปญฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคาติ อิทํ
สา เปตี อิโต ตติยาย ชาติยา อตฺตโน เปตตฺตภาวํ อนุสฺสริตฺวา อิทานิปิ ตถา
ปญฺจ วสฺสสตานิ วิจรามีติ อธิปฺปาเยนาห. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, ทานาทีนํ ปุญฺานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาทิสยาหิ กิญฺจิ
อกตตฺตา เอวรูปา นคฺคา เปตี หุตฺวา อิโต ปฏฺาย วสฺสสตานิ ปญฺจ วิจรามีติ
โยชนา. ตณฺหายาติ ปิปาสาย. ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา, พาธิยมานาติ ๑- อตฺโถ.
    #[๑๐๐] วนฺทามิ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตาติ อยฺย ตมหํ ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา
วนฺทามิ, เอตฺตกเมว ปุญฺ อิทานิ มยา กาตุํ สกฺกาติ ทสฺเสติ. อนุกมฺปมนฺติ
อนุคฺคณฺห มมํ อุทฺทิสฺส อนุทฺทยํ ๒- กโรหิ. ทตฺวา จ เม อาทิส ยํ หิ กิญฺจีติ
กิญฺจิเทว เทยฺยธมฺมํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อาทิส, เตน
เม อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน วทติ. เตเนวาห "โมเจหิ
มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต"ติ.
     เอวํ เปติยา วุตฺเต ยถา โส เถโร ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ
ติสฺโส คาถาโย วุตฺตา:-
         [๑๐๑] "สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา ๓-    สาริปุตฺโตนุกมฺปโก
               ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา        ปาณิมตฺตญฺจ โจฬกํ
               ถาลกสฺส จ ปานียํ          ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสิ.
         [๑๐๒] สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ๔-       วิปาโก อุทปชฺชถ
               โภชนจฺฉาทนปานียํ          ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
         [๑๐๓] ตโต สุทฺธา สุจิวสนา        กาสิกุตฺตมธารินี
               วิจิตฺตวตฺถาภรณา           สาริปุตฺตํ อุปสงฺกมี"ติ.
    #[๑๐๑-๑๐๓] ตตฺถ ภิกฺขูนนฺติ ภิกฺขุโน, วจนวิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ. "อาโลปํ
ภิกฺขุโน ทตฺวา"ติ เกจิ ปนฺติ. อาโลปนฺติ กพลํ, เอกาโลปมตฺตํ โภชนนฺติ อตฺโถ.
ปาณิมตฺตญฺจ โจฬกนฺติ เอกหตฺถปฺปมาณํ โจฬขณฺฑนฺติ อตฺโถ. ถาลกสฺส จ
ปานียนฺติ เอกถาลกปูรณมตฺตํ อุทกํ. เสสํ ขลฺลาฏิยเปติวตฺถุสฺมึ วุตฺตนยเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ขาทมานา, ขาทิยมานาติ     ๒ สี.,อิ. ทยํ อนุทฺทยํ
@๓ สี.,อิ. โส ตสฺสา ปฏิสฺสุณิตฺวา     ๔ สี. สมนนฺตรา อนุทฺทิฏฺเ
อถายสฺมา สาริปุตฺโต ตํ เปตึ ปีณินฺทฺริยํ ปริสุทฺธฉวิวณฺณํ
ทิพฺพวตฺถาภรณาลงฺการํ สมนฺตโต อตฺตโน ปภาย โอภาเสนฺตึ อตฺตโน สนฺติกํ
อุปคนฺตฺวา ิตํ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต กมฺมผลํ ตาย วิภาเวตุกาโม หุตฺวา ติสฺโส
คาถา อภาสิ:-
         [๑๐๔] "อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน       ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต
               โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา     โอสธี วิย ตารกา.
         [๑๐๕] เกน เตตาทิโส วณฺโณ      เกน เต อิธ มิชฺฌติ
               อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา     เย เกจิ มนโส ปิยา.
         [๑๐๖] ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว
               มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺ
               เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา
               วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี"ติ
    #[๑๐๔] ตตฺถ อภิกฺกนฺเตนาติ อติมนาเปน, อภิรูเปนาติ อตฺโถ. วณฺเณนาติ
ฉวิวณฺเณน. โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โชเตนฺตี เอกาโลกํ
กโรนฺตี. ยถา กินฺติ อาห "โอสธี วิย ตารกา"ติ. อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย
ธียติ, ๑-  โอสธานํ วา อนุพลปฺปทายิกาติ กตฺวา ๒- "โอสธี"ติ ลทฺธนามา ตารกา
ยถา สมนฺตโต อาโลกํ กุรุมานา ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวํ สพฺพทิสา ๓- โอภาเสนฺตีติ
อตฺโถ.
    #[๑๐๕] เกนาติ กึสทฺโท ปุจฺฉายํ. เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ
อตฺโถ. เตติ ตว. เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ วุตฺตํ โหติ.
เกน เต อิธ มิชฺฌตีติ เกน ปุญฺวิเสเสน อิธ อิมสฺมึ าเน อิทานิ ตยา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ธียนฺติ   ๒ ม. อนุพลปฺปทานา หุตฺวา  ๓ สี.,อิ. สพฺพาสุ ทิสาสุ
ลพฺภมานํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. โภคาติ
ปริภุญฺชิตพฺพฏฺเน "โภคา"ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เย เกจีติ
โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ. อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา
"เย เกจิ สงฺขารา"ติ. มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ.
    #[๑๐๖] ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉํ กโรมิ, าตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตฺวํ. เทวีติ
ทิพฺพานุภาวสมงฺคิตาย เทวิ. เตนาห "มหานุภาเว"ติ. มนุสฺสภูตาติ มนุสฺเสสุ ชาตา
มนุสฺสภาวํ ปตฺตา. อิทํ เยภุยฺเยน สตฺตา มนุสฺสตฺตภาเว ิตา ปุญฺานิ กโรนฺตีติ
กตฺวา วุตฺตํ. อยเมตาสํ คาถานํ สงฺเขปโต อตฺโถ, วิตฺถารโต ปน ปรมตฺถทีปนิยํ
วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     เอวํ ปุน เถเรน ปุฏฺา เปตี ตสฺสา สมฺปตฺติยา ลทฺธการณํ ปกาเสนฺตี
เสสคาถา อภาสิ:-
         [๑๐๗] "อุปฺปณฺฑุกึ กิสํ ฉาตํ      นคฺคํ สมฺปติตจฺฉวึ ๑-
               มุนิ การุณิโก โลเก      ตํ มํ อทฺทกฺขิ ทุคฺคตํ.
         [๑๐๘] ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา     ปาณิมตฺตญฺจ โจฬกํ
               ถาลกสฺส จ ปานียํ       มม ทกฺขิณมาทิสิ.
         [๑๐๙] อาโลปสฺส ผลํ ปสฺส      ภตฺตํ วสฺสสตํ ทส
               ภุญฺชามิ กามกามินี       อเนกรสพฺยญฺชนํ.
         [๑๑๐] ปาณิมตฺตสฺส โจฬสฺส      วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ
               ยาวตา นนฺทราชสฺส      วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา.
         [๑๑๑] ตโต พหุตรา ภนฺเต      วตฺถานจฺฉาทนานิ เม
               โกเสยฺยกมฺพลียานิ       โขมกปฺปาสิกานิ จ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาปติตจฺฉวึ
         [๑๑๒] วิปุลา จ มหคฺฆา จ      เตปากาเสวลมฺพเร ๑-
               สาหํ ตํ ปริทหามิ        ยํ ยํ หิ มนโส ปิยํ.
         [๑๑๓] ถาลกสฺส จ ปานียํ       วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ
               คมฺภีรา จตุรสฺสา จ      โปกฺขรญฺโ สุนิมฺมิตา.
         [๑๑๔] เสโตทกา  สุปฺปติตฺถา    สีตา อปฺปฏิคนฺธิยา
               ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา        วาริกิญฺชกฺขปูริตา.
         [๑๑๕] สาหํ รมามิ กีฬามิ       โมทามิ อกุโตภยา
               มุนึ การุณิกํ โลเก       ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา"ติ.
    #[๑๐๗] ตตฺถ อุปฺปณฺฑุกินฺติ อุปฺปณฺฑุกชาตํ. ฉาตนฺติ พุภุกฺขิตํ ขุทาย
อภิภูตํ. สมฺปติตจฺฉวินฺติ ฉินฺนภินฺนสรีรจฺฉวึ. โลเกติ อิทํ "การุณิโก"ติ เอตฺถ
วุตฺตกรุณาย วิสยทสฺสนํ. ตํ มนฺติ ตาทิสํ มมํ, วุตฺตนเยน เอกนฺตโต กรุณฏฺานิยํ
มํ. ทุคฺคตนฺติ ทุคฺคตึ คตํ.
    #[๑๐๘-๑๐๙] ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวาติอาทิ เถเรน อตฺตโน กรุณาย
กตาการทสฺสนํ. ๒- ตตฺถ ภตฺตนฺติ โอทนํ, ทิพฺพโภชนนฺติ อตฺโถ. วสฺสสตํ ทสาติ ทส
วสฺสสตานิ, วสฺสสหสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ภุญฺชามิ
กามกามินี, อเนกรสพฺยญฺชนนฺติ อญฺเหิปิ กาเมตพฺพกาเมหิ สมนฺนาคตา
อเนกรสพฺยญฺชนํ ภตฺตํ ภุญฺชามีติ โยชนา.
    #[๑๑๐] โจฬสฺสาติ เทยฺยธมฺมสีเสน ตพฺพิสยํ ทานมยํ ปุญฺเมว ทสฺเสติ.
วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ตสฺส โจฬทานสฺส วิปากสงฺขาตํ ผลํ ปสฺส ภนฺเต.
ตํ ปน ยาทิสํ ยถารูปํ, กินฺติ เจติ อาห ๓- "ยาวตา นนฺทราชสฺสา"ติอาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เต จากาเสวลมฺพเร  ๒ ม. กรุณายิกาการทสฺสนํ  ๓ สี.,อิ. ยถารูปนฺติ เปตี อาห
     ตตฺถ โกยํ นนฺทราชา นาม? อตีเต กิร ทสวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ
พาราณสิวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก อรญฺเ ชงฺฆาวิหารํ วิจรนฺโต อรญฺฏฺาเน
อญฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทส. โส ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต
อปฺปโหนฺเต สํหริตฺวาว เปตุํ อารทฺโธ, โส กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา "ภนฺเต กึ
กโรถา"ติ วตฺวา เตน อปฺปิจฺฉตาย กิญฺจิ อวุตฺเตปิ "จีวรทุสฺสํ นปฺปโหตี"ติ
ตฺวา อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล เปตฺวา อคมาสิ.
ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุวาตํ อาโรเปนฺโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิ. โส กุฏุมฺพิโก
ชีวิตปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ
ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต โยชนมตฺเต าเน อญฺตรสฺมึ
คาเม อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ.
     ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ตสฺมึ คาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ อโหสิ. โส มาตรํ
อาห "อมฺม สาฏกํ เม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี"ติ. สา สุโธตวตฺถํ นีหริตฺวา
อทาสิ. อมฺม ถูลํ อิทนฺติ. อญฺ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ
มาตา อาห "ตาต ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส
วตฺถสฺส ปฏิลาภาย ปุญฺนฺ"ติ. ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ อมฺมาติ. คจฺฉ ปุตฺต, อหํ
อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภํ อิจฺฉามีติ. โส "สาธุ อมฺมา"ติ มาตรํ
วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อาห "คจฺฉามิ อมฺมา"ติ. คจฺฉ ตาตาติ. เอวํ กิรสฺสา
จิตฺตํ อโหสิ "กหํ คมิสฺสติ, อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี"ติ. โส ปน
ปุญฺนิยาเมน โจทิยมาโน คามโต นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ
สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ. โส จ พาราณสิรญฺโ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส
โหติ.
     อมจฺจา จ ปุโรหิโต จ รญฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา ๑-
มนฺตยึสุ "รญฺโ เอกา ธีตา อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ น ติฏฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สนฺนิปติตฺวา
ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา"ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา เสตจฺฉตฺตปฺ-
ปมุขํ ปญฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต
ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิ.
"ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา"๑- ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต "มา
นิวตฺตยิตฺถา"ติ อาห. รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ,
ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต "ติฏฺตุ อยํ ทีโป,
ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอกรชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต"ติ วตฺวา
"ตูริยานิ ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา"ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ.
     อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา "เกน กมฺเมน อาคตตฺถ ตาตา"ติ
อาห. เทว ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตีติ. ตุมฺหากํ ราชา กหนฺติ. ทิวงฺคโต สามีติ.
กติ ทิวสา อติกฺกนฺตาติ. อชฺช สตฺตโม ทิวโสติ. ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถีติ.
ธีตา อตฺถิ เทฺว, ปุตฺโต นตฺถีติ. เตนหิ กริสฺสามิ รชฺชนฺติ. เต ตาวเทว
อภิเสกมณฺฑปํ กตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อุยฺยานํ อาเนตฺวา
กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ.
     อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกํ วตฺถํ อุปเนสุํ, โส "กิมิทํ ตาตา"ติ
อาห. นิวาสนวตฺถํ เทวาติ. นนุ ตาตา ถูลนฺติ. มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต
สุขุมตรํ นตฺถิ เทวาติ. ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสีติ. อาม เทวาติ. น
มญฺเ ปุญฺวา ตุมฺหากํ ราชา สุวณฺณภิงฺการํ อาหรถ, ลภิสฺสามิ วตฺถนฺติ.
สุวณฺณภิงฺการํ อาหรึสุ. โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน
อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริ, ตทา ฆนปวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺปรุกฺขา
อุฏฺหึสุ. ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณาย ปจฺฉิมาย อุตฺตรายาติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ
อพฺภุกฺกิริ, สพฺพทิสาสุ อฏฺ อฏฺ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. เอเกกาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. นิวตฺเตตฺถาติ
ทิสาย โสฬส โสฬส กตฺวา จตุสฏฺิ กปฺปรุกฺขาติ เกจิ วทนฺติ. โส เอกํ
ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา "นนฺทรญฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย
มา สุตฺตํ กนฺตึสูติ เภรึ จราเปถา"ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต
หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
     เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ เทวี รญฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา "อโห ตปสฺสี"ติ ๑-
การุญฺาการํ ทสฺเสสิ. "กิมิทํ เทวี"ติ จ ปุฏฺา "อติมหตี เต เทว สมฺปตฺติ,
อตีเต อทฺธนิ กลฺยาณํ ๒- อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส อตฺถาย กุสลํ น กโรถา"ติ
อาห. กสฺส เทม, สีลวนฺโต นตฺถีติ. "อสุญฺโ เทว ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุเมฺห
ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี"ติ อาห. ปุนทิวเส ราชา มหารหํ
ทานํ ๓- สชฺชาเปสิ. เทวี "สเจ อิมิสฺสาย ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, อิธาคนฺตฺวา
อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู"ติ อธิฏฺหิตฺวา อุตฺตรทิสาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิ.
นิปนฺนมตฺตาย เอว เทวิยา หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปญฺจสตานํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ "มาริสา นนฺทราชา
ตุเมฺห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา"ติ. เต อธิวาเสตฺวา ตาวเทว อากาเสน
อาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา "ปญฺจสตา เทว ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา"ติ
รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ เทวิยา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา
ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เตสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน
ราชา สํฆตฺเถรสฺส, เทวี สํฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา "อยฺยา ปจฺจเยหิ
น กิลมิสฺสนฺติ, มยํ ปุญฺเน น หายิสฺสาม, ๔- อมฺหากํ อิธ นิวาสาย ปฏิญฺ
เทถา"ติ ปฏิญฺ กาเรตฺวา อุยฺยาเน นิวาสฏฺานานิ กาเรตฺวา ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺเธ
อุปฏฺหิตฺวา, เตสุ ปรินิพฺพุเตสุ สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา คนฺธทารุอาทีหิ ๕-
สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา "เอวรูปานมฺปิ นาม
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อโห วต สิรีติ  ๒ สี.,อิ. อตีตมทฺธานํ กุสลํ  ๓ ม. มหาทานํ
@๔ สี.,อิ. น ปริหายิสฺสาม    ๕ สี. จนฺทนาครุอาทีหิ
มหานุภาวานํ มเหสีนํ มรณํ ภวิสฺสติ, กิมงฺคํ ปน มาทิสานนฺ"ติ สํเวคชาโต
เชฏฺปุตฺตํ รชฺเช  ปติฏฺาเปตฺวา สยํ ตาปสปพฺพชฺชํ ๑- ปพฺพชิ, เทวีปิ "รญฺเ
ปพฺพชิเต อหํ กึ กริสฺสามี"ติ ปพฺพชิ. เทฺวปิ อุยฺยาเน วสนฺตา ฌานานิ
นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ.
โส กิร นนฺทราชา อมฺหากํ สตฺถุ มหาสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร อโหสิ, ตสฺส
อคฺคมเหสี ภทฺทา กาปิลานี นาม.
     อยํ ปน นนฺทราชา ทส วสฺสสหสฺสานิ สยํ ทิพฺพวตฺถานิ ปริทหนฺโต
สพฺพเมว อตฺตโน วิชิตํ อุตฺตรกุรุสทิสํ กโรนฺโต อาคตาคตานํ มนุสฺสานํ
ทิพฺพทุสฺสานิ อทาสิ. ตยิทํ ทิพฺพวตฺถสมิทฺธึ สนฺธาย สา เปตี อาห "ยาวตา
นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา"ติ. ตตฺถ วิชิตสฺมินฺติ รฏฺเ. ปฏิจฺฉทาติ
วตฺถานิ. ตานิ หิ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ "ปฏิจฺฉทา"ติ วุจฺจนฺติ.
    #[๑๑๑] อิทานิ สา เปตี "นนฺทราชสมิทฺธิโตปิ เอตรหิ มยฺหํ สมิทฺธิ
วิปุลตรา"ติ ทสฺเสนฺตี "ตโต พหุตรา ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ตโตติ นนฺทราชสฺส ปริคฺคหภูตวตฺถโตปิ พหุตรานิ มยฺหํ วตฺถจฺฉาทนานีติ ๒-
อตฺโถ. วตฺถานจฺฉาทนานีติ นิวาสนวตฺถานิ เจว ปารุปนวตฺถานิ จ.
โกเสยฺยกมฺพลียานีติ โกเสยฺยานิ เจว กมฺพลานิ จ. โขมกปฺปาสิกานีติ โขมวตฺถานิ เจว
กปฺปาสมยวตฺถานิ จ.
    #[๑๑๒] วิปุลาติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ วิปุลา. มหคฺฆาติ มหคฺฆวเสน
มหนฺตา มหารหา. อากาเสวลมฺพเรติ อากาเสเยว โอลมฺพมานา ติฏฺนฺติ. ยํ ยํ
หิ มนโส ปิยนฺติ ยํ ยํ มยฺหํ มนโส ปิยํ, ตํ ตํ คเหตฺวา ปริทหามิ ปารุปามิ
จาติ โยชนา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมณปพฺพชฺชํ, มโน.ปู. ๑/๑๕๘ สมณกปพฺพชฺชํ   ๒ สี.,อิ. วตฺถานิ, ทุสฺสานีติ
    #[๑๑๓] ถาลกสฺส จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ถาลกปูรณมตฺตํ ปานียํ
ทินฺนํ อนุโมทิตํ, ตสฺส ปน วิปากํ ยาทิสํ ยาว มหนฺตํ ปสฺสาติ ทสฺเสนฺตี
"คมฺภีรา จตุรสฺสา จา"ติอาทิมาห. ตตฺถ คมฺภีราติ อคาธา. จตุรสฺสาติ
จตุรสฺสสณฺานา. โปกฺขรญฺโติ โปกฺขรณิโย. สุนิมฺมิตาติ กมฺมานุภาเวเนว สุฏฺุ
นิมฺมิตา.
    #[๑๑๔] เสโตทกาติ เสตอุทกา เสตวาลุกสมฺปริกิณฺณา. ๑- สุปฺปติตฺถาติ
สุนฺทรติตฺถา. สีตาติ สีตโลทกา. อปฺปฏิคนฺธิยาติ ปฏิกูลคนฺธรหิตา สุรภิคนฺธา.
วาริกิญฺชกฺขปูริตาติ กมลกุวลยาทีนํ เกสรสญฺฉนฺเนน วารินา ปริปุณฺณา.
    #[๑๑๕] สาหนฺติ สา อหํ. รมามีติ รตึ วินฺทามิ. กีฬามีติ อินฺทฺริยานิ
ปริจาเรมิ. โมทามีติ โภคสมฺปตฺติยา ปมุทิตา โหมิ. อกุโตภยาติ กุโตปิ
อสญฺชาตภยา, เสรี สุขวิหารินี โหมิ. ภนฺเต วนฺทิตุมาคตาติ ภนฺเต อิมิสฺสา
ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปฏิลาภสฺส การณภูตํ ตฺวํ วนฺทิตุํ อาคตา อุปคตาติ อตฺโถ. ยํ
ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว.
     เอวํ ตาย เปติยา วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต อิฏฺกวติยํ ทีฆราชิยนฺติ
คามทฺวยวาสิเกสุ ๒- อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเตสุ มนุสฺเสสุ อิมมตฺถํ วิตฺถารโต
กเถนฺโต สํเวเชตฺวา สํสารโมจนปาปกมฺมโต โมเจตฺวา อุปาสกภาเว ปติฏฺาเปสิ, สา
ปวตฺติ ภิกฺขูสุ ปากฏา ชาตา. ตํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ
กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
                   สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
                     ----------------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เสตวาลุกาหิ สมฺปริกิณฺณา จ   ๒ ม. คามทฺวยโต

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๑ หน้า ๗๒-๘๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=31&A=1579&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=31&A=1579&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=98
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=3263
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=3437
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=3437
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26