อรรถกถาเล่มที่ ๓๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เปต.อ. (ปรมตฺถที.)

                  ๙๐. ๕. ติโรกุฑฺฑเปตวตฺถุวณฺณนา  ๑-
     ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺตีติ อิทํ สตฺถา ราชคเห วิหรนฺโต สมฺพหุเล เปเต
อารพฺภ กเถสิ.
     ตตฺรายํ วิตฺถารกถา:- อิโต ทฺวานวุติกปฺเป กาสิ นาม นครํ อโหสิ,
ตตฺถ ชยเสโน นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส สิริมา นาม เทวี, ตสฺสา
กุจฺฉิยํ ผุสฺโส นาม โพธิสตฺโต นิพฺพตฺติตฺวา อนุปุพฺเพน สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌิ. ชยเสโน ราชา "มม ปุตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ๒- พุทฺโธ ชาโต,
มยฺหเมว พุทฺโธ, มยฺหํ ๓- ธมฺโม, มยฺหํ สํโฆ"ติ มมตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สพฺพกาลํ
สยเมว อุปฏฺหติ, น อญฺเสํ โอกาสํ เทติ.
     ภควโต กนิฏฺภาตโร เวมาติกา ตโย ภาตโร จินฺเตสุํ "พุทฺธา นาม
สพฺพโลกหิตตฺถาย อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกสฺเสว อตฺถาย, อมฺหากญฺจ ปิตา อญฺเสํ
โอกาสํ น เทติ, กถํ นุ โข มยํ ลเภยฺยาม ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ ภิกฺขุสํฆญฺจาติ.
เตสํ เอตทโหสิ "หนฺท มยํ กิญฺจิ อุปายํ กโรมา"ติ. เต ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วิย
การาเปสุํ. ตโต ราชา "ปจฺจนฺโต กุปิโต"ติ สุตฺวา ตโยปิ ปุตฺเต ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ
เปเสสิ. เต คนฺตฺวา วูปสเมตฺวา อาคตา, ราชา ตุฏฺโ วรํ อทาสิ "ยํ อิจฺฉถ,
ตํ คณฺหถา"ติ. เต "มยํ ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ อิจฺฉามา"ติ อาหํสุ. ราชา "เอตํ
เปตฺวา อญฺ คณฺหถา"ติ อาห. เต "มยํ อญฺเน อนตฺถิกา"ติ อาหํสุ. เตน
หิ ปริจฺเฉทํ กตฺวา คณฺหถาติ. เต สตฺตวสฺสานิ ยาจึสุ, ราชา น อทาสิ.
เอวํ "ฉ, ปญฺจ, จตฺตาริ, ตีณิ, เทฺว, เอกํ, สตฺตมาเส, ฉ, ปญฺจ, จตฺตาโร"ติ
วตฺวา ยาว เตมาสํ ยาจึสุ, ตทา ราชา "คณฺหถา"ติ อทาสิ.
     เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ "อิจฺฉาม มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ เตมาสํ
อุปฏฺาตุํ, อธิวาเสตุ โน ภนฺเต ภควา อิมํ เตมาสํ วสฺสาวาสนฺ"ติ. อธิวาเสสิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติโรกุฏฺฏ..., เอวมุปริปิ ๒ ม. อคารสฺมา อภินิกฺขมิตฺวา
@๓ สี.,อิ. มยฺหเมว
ภควา ตุณฺหีภาเวน. เต ตโย อตฺตโน ชนปเท นิยุตฺตกปุริสสฺส เลขํ  ๑- เปเสสุํ
"อิมํ เตมาสํ อเมฺหหิ ภควา อุปฏฺาตพฺโพ, วิหารํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ ภควโต
อุปฏฺานสมฺภารํ สมฺปาเทหี"ติ. โส สพฺพํ สมฺปาเทตฺวา ปฏิเปเสสิ. เต
กาสายวตฺถนิวตฺถา หุตฺวา ปุริสสหสฺเสหิ  ๒- เวยฺยาวจฺจกเรหิ ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ
สกฺกจฺจํ อุปฏฺหมานา ชนปทํ เนตฺวา วิหารํ นิยฺยาเตตฺวา วสฺสํ วสาเปสุํ.
     เตสํ ภณฺฑาคาริโก เอโก คหปติปุตฺโต สปชาปติโก สทฺโธ อโหสิ ปสนฺโน, โส
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทานวตฺตํ สกฺกจฺจํ  ๓- อทาสิ. ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส
ตํ คเหตฺวา ชานปเทหิ เอกาทสมตฺเตหิ ปุริสสหสฺเสหิ สทฺธึ สกฺกจฺจเมว ทานํ
ปวตฺตาเปสิ. ๔-  ตตฺถ เกจิ ชานปทา ปฏิหตจิตฺตา อเหสุํ, เต ทานสฺส อนฺตรายํ
กตฺวา เทยฺยธมฺมํ อตฺตนา ขาทึสุ, ภตฺตสาลญฺจ อคฺคินา ทหึสุ. ปวาริตา ราชปุตฺตา ๕-
ภควโต สกฺการํ กตฺวา ภควนฺตํ ปุรกฺขตฺวา ปิตุ สนฺติกเมว ปจฺจาคมึสุ. ตตฺถ
คนฺตฺวา ภควา ปรินิพฺพายิ. ราชปุตฺตา จ ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส จ ภณฺฑาคาริโก
จ อนุปุพฺเพน กาลํ กตฺวา สทฺธึ ปริสาย สคฺเค อุปฺปชฺชึสุ. ปฏิหตจิตฺตา ชนา
นิรเย อุปฺปชฺชึสุ. เอวํ เตสํ อุภเยสํ ชนานํ สคฺคโต สคฺคํ นิรยโต นิรยํ
อุปปชฺชนฺตานํ ทฺวานวุติกปฺปา วีติวตฺตา.
     อถ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เต ปฏิหตจิตฺตา ชนา
เปเตสุ อุปฺปนฺนา. ตทา มนุสฺสา อตฺตโน าตกานํ เปตานํ อตฺถาย
ทานํ ทตฺวา อุทฺทิสนฺติ "อิทํ โน าตีนํ โหตู"ติ, เต สมฺปตฺตึ ลภนฺติ, อถ
อิเมปิ เปตา ตํ ทิสฺวา กสฺสปํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉึสุ "กึ นุ
โข ภนฺเต มยมฺปิ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลเภยฺยามา"ติ. ภควา อาห "อิทานิ น
ลภถ, อนาคเต ปน โคตโม นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตสฺส ภควโต กาเล
พิมฺพิสาโร นาม ราชา ภวิสฺสติ, โส ตุมฺหากํ อิโต ทฺวานวุติกปฺเป าติ  ๖- อโหสิ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ลิขิตปณฺณํ, อิ. ลิขาปณฺณํ  ๒ ม. อฑฺฒเตยฺเยหิ ปุริสสหสฺเสหิ,
@ขุทฺทก.อ. ๑๗๘    ๓ สี.,อิ. สกฺกจฺจํ ทานวตฺถุํ  ๔ สี.,อิ. ทานวตฺถุ เปเสสิ
@๕ สี.,อิ. สปริวารา เต หิ ราชปุตฺตา  ๖ สี.,อิ. าตโก
โส พุทฺธสฺส ทานํ ทตฺวา ตุมฺหากํ อุทฺทิสิสฺสติ, ตทา ลภิสฺสถา"ติ. เอวํ วุตฺเต
กิร เตสํ เปตานํ ตํ วจนํ "เสฺว ลภิสฺสถา"ติ วุตฺตํ วิย อโหสิ.
     ตโต เอกสฺมึ พุทฺธนฺตเร วีติวตฺเต  ๑- อมฺหากํ ภควา อุปฺปชฺชิ. เตปิ ตโย
ราชปุตฺตา ปุริสสหสฺเสน สทฺธึ เทวโลกโต จวิตฺวา มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล
อุปฺปชฺชิตฺวา อนุปุพฺเพน ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คยาสีเส ตโย ชฏิลา อเหสุํ,
ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส ราชา พิมฺพิสาโร อโหสิ, ภณฺฑาคาริโก คหปติปุตฺโต วิสาโข
นาม เสฏฺี อโหสิ, ตสฺส ปชาปติ ธมฺมทินฺนา นาม เสฏฺิธีตา อโหสิ, อวเสสา
ปน ปริสา รญฺโ เอว ปริวารา หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ.
     อมฺหากมฺปิ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ อติกฺกมิตฺวา  ๒- อนุปุพฺเพน
พาราณสึ อาคมฺม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปญฺจวคฺคิเย อาทึ กตฺวา ยาว
สหสฺสปริวาเร  ๓- ตโย ชฏิเล วิเนตฺวา ราชคหํ อคมาสิ, ตตฺถ จ ตทหุปสงฺกมนฺตํเยว
ราชานํ พิมฺพิสารํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ สทฺธึ เอกาทสนหุเตหิ องฺคมคธวาสีหิ
พฺราหฺมณคหปติเกหิ. อถ รญฺา สฺวาตนาย ภตฺเตน นิมนฺติโต อธิวาเสตฺวา
ทุติยทิวเส มาณวกวณฺเณน สกฺเกน เทวานมินฺเทน ปุรโต คจฺฉนฺเตน:-
                  "ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ
                   วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ
                   สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ
                   ราชคหํ ปาวิสิ ภควา"ติ  ๔-
เอวมาทีหิ คาถาหิ อภิตฺถวิยมาโน ราชคหํ ปวิสิตฺวา รญฺโ นิเวสเน มหาทานํ
สมฺปฏิจฺฉิ. เต ปน เปตา "อิทานิ ราชา ทานํ อมฺหากํ อุทฺทิสิสฺสติ, อิทานิ
อุทฺทิสิสฺสตี"ติ อาสาย สมฺปริวาเรตฺวา  ๕- อฏฺสุ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. วีติวตฺเต โลเก  ๒ สี.,อิ. วีตินาเมตฺวา  ๓ ม. อฑฺฒเตยฺยสหสฺสปริวาเร
@๔ วิ.มหา. ๔/๕๘/๔๙     ๕ สี. ทานํ ทตฺวา อุทฺทิสิสฺสตีติ เคหํ สมฺปริวาเรตฺวา
     ราชา ทานํ ทตฺวา "กตฺถ นุ โข ภควา วิหเรยฺยา"ติ ภควโต วิหารฏฺานเมว
จินฺเตสิ, น ตํ ทานํ กสฺสจิ อุทฺทิสิ. ตถา ตํ ทานํ อลภนฺตา  ๑- เปตา
ฉินฺนาสา หุตฺวา รตฺติยํ รญฺโ นิเวสเน อติวิย ภึสนกํ วิสฺสรมกํสุ.  ราชา
ภยสนฺตาสสํเวคํ อาปชฺชิตฺวา วิภาตาย รตฺติยา ภควโต อาโรเจสิ "เอวรูปํ สทฺทํ
อสฺโสสึ, กึ นุ โข เม ภนฺเต ภวิสฺสตี"ติ. ภควา "มา ภายิ มหาราช, น
เต กิญฺจิ ปาปกํ ภวิสฺสติ, อปิจ โข สนฺติ เต ปุราณาตกา เปเตสุ อุปฺปนฺนา,
เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ ตเมว ปจฺจาสึสนฺตา `พุทฺธสฺส ทานํ ทตฺวา อมฺหากํ
อุทฺทิสิสฺสตี'ติ วิจรนฺตา ตยา หิยฺโย ทานํ ทตฺวา น อุทฺทิสิตตฺตา ฉินฺนาสา
หุตฺวา ตถารูปํ วิสฺสรมกํสู"ติ  ๒- อาห. กึ อิทานิปิ ภนฺเต ทินฺเน เต
ลเภยฺยุนฺติ. อาม มหาราชาติ. เตน หิ ภนฺเต อธิวาเสตุ เม ภควา อชฺชตนาย ทานํ,
เตสํ อุทฺทิสิสฺสามีติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
     ราชา นิเวสนํ คนฺตฺวา มหาทานํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ,
ภควา ราชนฺเตปุรํ คนฺตฺวา ปญฺตฺเต อาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน. เต
เปตา "อปิ นาม อชฺช ลเภยฺยามา"ติ คนฺตฺวา ติโรกุฑฺฑาทีสุ อฏฺสุ. ภควา
ตถา อกาสิ, ยถา เต สพฺเพว รญฺโ อาปาถํ คตา อเหสุํ. ราชา ทกฺขิโณทกํ
เทนฺโต "อิทํ เม าตีนํ โหตู"ติ อุทฺทิสิ, ตาวเทว เปตานํ กมลกุวลยสญฺฉนฺนา
โปกฺขรณิโย นิพฺพตฺตึสุ. เต ตตฺถ นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ
ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถกิลมถปิปาสา สุวณฺณวณฺณา อเหสุํ. ราชา ยาคุขชฺชโภชฺชานิ ทตฺวา
อุทฺทิสิ, เตสํ ตํขณญฺเว ทิพฺพยาคุขชฺชโภชฺชานิ นิพฺพตฺตึสุ, เต ตานิ
ปริภุญฺชิตฺวา ปีณินฺทฺริยา อเหสุํ. อถ วตฺถเสนาสนานิ ทตฺวา อุทฺทิสิ, เตสํ
ทิพฺพวตฺถปาสาทปจฺจตฺถรณเสยฺยาทิอลงฺการวิธโย นิพฺพตฺตึสุ. สา จ เตสํ สมฺปตฺติ
สพฺพาปิ ยถา รญฺโ ปากฏา โหติ, ตถา ภควา อธิฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา
อติวิย อตฺตมโน อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยถา ตํ ตมตฺถํ อชานนฺตา   ๒ สี.,อิ. ตถารูปํ ภึสนกํ เภรวมกํสูติ
ตโต ภควา ภุตฺตาวี ปวาริโต รญฺโ พิมฺพิสารสฺส อนุโมทนตฺถํ ติโรกุฑฺฑเปตวตฺถุํ
อภาสิ:-
         [๑๔] "ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺติ       สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จ
              ทฺวารพาหาสุ ติฏฺนฺติ       อาคนฺตฺวาน สกํ ฆรํ.
         [๑๕] ปหูเต อนฺนปานมฺหิ         ขชฺชโภชฺเช อุปฏฺิเต
              น เตสํ โกจิ สรติ         สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา.
         [๑๖] เอวํ ททนฺติ าตีนํ         เย โหนฺติ อนุกมฺปกา
              สุจึ ปณีตํ กาเลน          กปฺปิยํ ปานโภชนํ.
         [๑๗] อิทํ โว าตีนํ โหตุ        สุขิตา โหนฺตุ าตโย
              เต จ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา     าติเปตา สมาคตา
              ปหูเต อนฺนปานมฺหิ         สกฺกจฺจํ อนุโมทเร.
         [๑๘] จีรํ ชีวนฺตุ โน าตี        เยสํ เหตุ ลภามเส
              อมฺหากญฺจ กตา ปูชา       ทายกา จ อนิปฺผลา.
         [๑๙] น หิ ตตฺถ กสิ อตฺถิ        โครกฺเขตฺถ น วิชฺชติ
              วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถิ        หิรญฺเน กยากยํ
              อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ      เปตา กาลคตา  ๑- ตหึ.
         [๒๐] อุนฺนเม อุทกํ วุฏฺ  ๒-     ยถา นินฺนํ ปวตฺตติ
              เอวเมว อิโต ทินฺนํ        เปตานํ อุปกปฺปติ.
         [๒๑] ยถา วาริวหา ปูรา        ปริปูเรนฺติ สาครํ
              เอวเมว อิโต ทินฺนํ        เปตานํ อุปกปฺปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กาลกตา, ม. กาลงฺกตา    ๒ สี. วฏฺ
         [๒๒] อทาสิ เม อกาสิ เม       าติมิตฺตา สขา จ เม
              เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา       ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ.
         [๒๓] น หิ รุณฺณํ วา โสโก วา    ยา จญฺา ปริเทวนา
              น ตํ เปตานมตฺถาย        เอวํ ติฏฺนฺติ าตโย.
         [๒๔] อยญฺจ โข ทกฺขิณา ทินฺนา    สํฆมฺหิ สุปติฏฺิตา
              ทีฆรตฺตํ หิตายสฺส          านโส อุปกปฺปติ.
               [๒๕] โส าติธมฺโม จ อยํ นิทสฺสิโต
                    เปตาน ปูชา จ กตา อุฬารา
                    พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ
                    ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติ.
     #[๑๔] ตตฺถ ติโรกุฑฺเฑสูติ กุฑฺฑานํ ปรภาเคสุ. ติฏฺนฺตีติ
นิสชฺชาทิปฏิกฺเขปโต านกปฺปนวจนเมตํ, เคหปาการกุฑฺฑานํ ทฺวารโต  ๑- พหิ เอว
ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จาติ สนฺธีสุ จ สิงฺฆาฏเกสุ จ. สนฺธีติ
จตุกฺโกณรจฺฉา, ฆรสนฺธิภิตฺติสนฺธิอาโลกสนฺธิโยปิ วุจฺจนฺติ. สิงฺฆาฏกาติ
ติโรณรจฺฉา. ทฺวารพาหาสุ ติฏฺนฺตีติ นครทฺวารฆรทฺวารานํ พาหา นิสฺสาย ติฏฺนฺติ.
อาคนฺตฺวาน สกํ ฆรนฺติ สกฆรํ นาม ปุพฺพาติฆรมฺปิ อตฺตนา สามิภาเวน
อชฺฌาวุตฺถฆรมฺปิ, ตทุภยมฺปิ เต ยสฺมา สกฆรสญฺาย อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา "อาคนฺตฺวาน
สกํ ฆรนฺ"ติ อาห.
     #[๑๕] เอวํ ภควา ปุพฺเพ อนชฺฌาวุตฺถปุพฺพมฺปิ ปุพฺพาติฆรตฺตา
พิมฺพิสารนิเวสนํ สกฆรสญฺาย อาคนฺตฺวา ติโรกุฑฺฑาทีสุ ิเต อิสฺสามจฺฉริยผลํ
อนุภวนฺเต อติวิย ทุทฺทสิกวิรูปภยานกทสฺสเน พหู เปเต รญฺโ ทสฺเสนฺโต
"ติโรกุฑฺเฑสุ ติฏฺนฺตี"ติ คาถํ วตฺวา ปุน เตหิ กตสฺส กมฺมสฺส ทารุณภาวํ
ทสฺเสนฺโต "ปหูเต อนฺนปานมฺหี"ติ ทุติยคาถมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปรโต
     ตตฺถ ปหูเตติ อนปฺปเก พหุมฺหิ, ยาวทตฺเถติ อตฺโถ. พการสฺส หิ ปกาโร
ลพฺภติ "ปหุ สนฺโต น ภรตี"ติอาทีสุ ๑- วิย. เกจิ ปน "พหุเก"ติ ปนฺติ, โส
ปน ปมาทปาโ. ๒- อนฺนปานมฺหีติ อนฺเน จ ปาเน จ. ขชฺชโภชฺเชติ ขชฺเช จ
โภชฺเช จ. เอเตน อสิตปีตขายิตสายิตวเสน จตุพฺพิธมฺปิ อาหารํ ทสฺเสติ. อุปฏฺิเตติ
อุปคมฺม ิเต สชฺชิเต, ปฏิยตฺเตติ อตฺโถ. น เตสํ โกจิ สรติ สตฺตานนฺติ เตสํ
เปตฺติวิสเย อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ โกจิ มาตา วา ปิตา วา ปุตฺโต วา นตฺตา
วา น สรติ. กึการณา? กมฺมปจฺจยาติ, อตฺตนา กตสฺส อทานทานปฏิเสธนาทิเภทสฺส
กทริยกมฺมสฺส การณภาวโต. ตํ หิ กมฺมํ เตสํ าตีนํ สริตุํ น เทติ.
     #[๑๖] เอวํ ภควา อนปฺปเกปิ อนฺนปานาทิมฺหิ วิชฺชมาเน าตีนํ
ปจฺจาสีสนฺตานํ เปตานํ กมฺมผเลน  ๓- าตกานํ อนุสฺสรณมตฺตสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ เปตฺติวิสยูปปนฺเน าตเก อุทฺทิสฺส รญฺา ทินฺนทานํ ปสํสนฺโต "เอวํ
ททนฺติ าตีนนฺ"ติ ตติยคาถมาห.
      ตตฺถ เอวนฺติ อุปมาวจนํ, ตสฺส ทฺวิธา สมฺพนฺโธ:- เตสํ สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา
อสรนฺเตสุปิ เกสุจิ ๔- เกจิ ททนฺติ าตีนํ, เย เอวํ ๕- อนุกมฺปกา โหนฺตีติ
จ, มหาราช ยถา ตยา ทินฺนํ, เอวํ สุจึ ปณีตํ กาเลน กปฺปิยํ ปานโภชนํ
ททนฺติ าตีนํ, เย โหนฺติ อนุกมฺปกาติ จ. ตตฺถ ททนฺตีติ เทนฺติ อุทฺทิสนฺติ
นิยฺยาเตนฺติ. าตีนนฺติ มาติโต จ ปิติโต จ สมฺพนฺธานํ. เยติ เย เกจิ ปุตฺตาทโย.
โหนฺตีติ ภวนฺติ. อนุกมฺปกาติ อตฺถกามา หิเตสิโน. สุจินฺติ สุทฺธํ มโนหรํ
ธมฺมิกญฺจ. ๖- ปณีตนฺติ อุฬารํ. กาเลนาติ ทกฺขิเณยฺยานํ ปริโภคโยคฺคกาเลน,
าติเปตานํ วา ติโรกุฑฺฑาทีสุ อาคนฺตฺวา ิตกาเลน. กปฺปิยนฺติ อนุจฺฉวิกํ ปติรูปํ
อริยานํ ปริโภคารหํ. ปานโภชนนฺติ ปานญฺจ โภชนญฺจ, ตทุปเทเสน เจตฺถ สพฺพํ
เทยฺยธมฺมํ วทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๙๘/๓๕๕  ๒ ม. เต ปมาทปาา    ๓ สี.,อิ. ปาปกมฺมวเสน
@๔ สี.,อิ. เตสุ      ๕ ม. าตีนํเยว, เอวํ  ๖ สี.,อิ. มนาปิกํ
     #[๑๗] อิทานิ เยน ปกาเรน เตสํ เปตานํ ทินฺนํ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต
"อิทํ โว าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย"ติ จตุตฺถคาถาย ปุพฺพฑฺฒํ
อาห. ตํ ตติยคาถาย ปุพฺพฑฺเฒน สมฺพนฺธิตพฺพํ:-
         "เอวํ ททนฺติ าตีนํ      เย โหนฺติ อนุกมฺปกา
          อิทํ โว าตีนํ โหตุ     สุขิตา โหนฺตุ าตโย"ติ.
     เตน "อิทํ โว าตีนํ โหตูติ เอวํ ปกาเรน ททนฺติ, โน อญฺถา"ติ
อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน ทาตพฺพาการนิทสฺสนํ กตํ โหติ.
     ตตฺถ อิทนฺติ เทยฺยธมฺมนิทสฺสนํ. โวติ นิปาตมตฺตํ "เยหิ โว อริยา"ติอาทีสุ ๑-
วิย. าตีนํ โหตูติ เปตฺติวิสเย อุปฺปนฺนานํ าตกานํ โหตุ. "โน าตีนนฺ"ติ
จ ปนฺติ, อมฺหากํ าตีนนฺติ อตฺโถ. สุขิตา โหนฺตุ าตโยติ เต เปตฺติวิสยูปปนฺนา
าตโย อิทํ ผลํ ปจฺจนุภวนฺตา สุขิตา สุขปฺปตฺตา โหนฺตุ.
     ยสฺมา "อิทํ โว าตีนํ โหตู"ติ วุตฺเตปิ อญฺเน กตกมฺมํ น อญฺสฺส
ผลทํ โหติ, เกวลํ ปน ตถา อุทฺทิสฺส ทียมานํ ตํ วตฺถุ าติเปตานํ กุสลกมฺมสฺส
ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ยถา เตสํ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตสฺมึเยว ขเณ ผลนิพฺพตฺตกํ
กุสลกมฺมํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต "เต จ ตตฺถา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ เตติ าติเปตา. ตตฺถาติ ยตฺถ ทานํ ทียติ, ตตฺถ. สมาคนฺตฺวาติ
"อิเม โน าตโย อมฺหากํ อตฺถาย ทานํ อุทฺทิสนฺตี"ติ อนุโมทนตฺถํ ตตฺถ สมาคตา
หุตฺวา. ปหูเต อนฺนปานมฺหีติ อตฺตโน อุทฺทิสฺส ทียมาเน ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ. สกฺกจฺจํ
อนุโมทเรติ กมฺมผลํ อภิสทฺทหนฺตา จิตฺตีการํ อวิชหนฺตา อวิกฺขิตฺตจิตฺตา หุตฺวา
"อิทํ โน ทานํ หิตาย สุขาย โหตู"ติ โมทนฺติ อนุโมทนฺติ ปีติโสมนสฺสชาตา
โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๕/๒๓
     #[๑๘] จิรํ ชีวนฺตูติ จิรํ ชีวิโน ทีฆายุกา โหนฺตุ. โน าตีติ อมฺหากํ
าตกา. เยสํ เหตูติ เยสํ การณา เย นิสฺสาย. ลภามเสติ อีทิสํ สมฺปตฺตึ
ปฏิลภาม. อิทญฺหิ อุทฺทิสเนน ลทฺธสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตานํ เปตานํ อตฺตโน าตีนํ
โถมนาการทสฺสนํ. เปตานญฺหิ อตฺตโน อนุโมทเนน, ทายกานํ อุทฺทิสเนน,
ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติยา จาติ ตีหิ องฺเคหิ ทกฺขิณา ตํขณญฺเว ผลนิพฺพตฺติกา โหติ.
ตตฺถ ทายกา วิเสสเหตุ. เตนาห "เยสํ เหตุ ลภามเส"ติ. อมฺหากญฺจ กตา
ปูชาติ "อิทํ โว าตีนํ โหตู"ติ เอวํ อุทฺทิสนฺเตหิ ทายเกหิ อมฺหากญฺจ ปูชา
กตา, เต ทายกา จ อนิปฺผลา ยสฺมึ สนฺตาเน ปริจฺจาคมยํ กมฺมํ นิพฺพตฺตํ
ตสฺส ตตฺเถว ผลทานโต.
     เอตฺถาห:- "กึ ปน เปตฺติวิสยูปปนฺนา เอว าตี เหตุสมฺปตฺติโย ลภนฺติ,
อุทาหุ อญฺเปี"ติ? น เจตฺถ อเมฺหหิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ ภควตา เอว พฺยากตตฺตา.
วุตฺตํ เหตํ:-
     "มยมสฺสุ โภ โคตม พฺราหฺมณา นาม ทานานิ เทม, ปุญฺานิ
กโรม `อิทํ ทานํ เปตานํ าติสาโลหิตานํ อุปกปฺปตุ, อิทํ ทานํ เปตา
าติสาโลหิตา ปริภุญฺชนฺตู'ติ. กจฺจิ ตํ โภ โคตม ทานํ เปตานํ
าติสาโลหิตานํ อุปกปฺปติ, กจฺจิ เต เปตา าติสาโลหิตา ตํ ทานํ
ปริภุญฺชนฺตีติ. าเน โข พฺราหฺมณ อุปกปฺปติ โน อฏฺาเนติ.
     กตมํ ปน โภ โคตม านํ, กตมํ อฏฺานนฺติ. อิธ พฺราหฺมณ
เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ฯเปฯ มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส
เภทา ปรํ มรณา นิรยํ อุปปชฺชติ, โย เนรยิกานํ สตฺตานํ อาหาโร,
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทํ โข พฺราหฺมณ
อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
     อิธ ปน พฺราหฺมณ เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ฯเปฯ มิจฺฉาทิฏฺิโก
โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชติ, โย
ติรจฺฉานโยนิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน
โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ
ทานํ น อุปกปฺปติ.
     อิธ ปน พฺราหฺมณ เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ฯเปฯ
สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺสานํ สหพฺยตํ
อุปปชฺชติ ฯเปฯ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. โย เทวานํ อาหาโร,
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทมฺปิ โข พฺราหฺมณ
อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
     อิธ ปน พฺราหฺมณ เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ฯเปฯ มิจฺฉาทิฏฺิโก
โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชติ, โย
เปตฺติวิสยิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ
ติฏฺติ. ยํ วา ปนสฺส อิโต อนุปเวจฺเฉนฺติ มิตฺตามจฺจา วา าติสาโลหิตา
วา, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทํ โข พฺราหฺมณ
านํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ อุปกปฺปตีติ.
     สเจ ปน โภ โคตม โส เปโต าติสาโลหิโต ตํ านํ อนุปปนฺโน
โหติ, โก ตํ ทานํ ปริภุญฺชตีติ. อญฺเปิสฺส พฺราหฺมณ เปตา าติสาโลหิตา
ตํ านํ อุปปนฺนา โหนฺติ, เต ตํ ทานํ ปริภุญฺชนฺตีติ.
     สเจ ปน โภ โคตโม โส เอว เปโต าติสาโลหิโต ตํ านํ
อนุปปนฺโน โหติ, อญฺเปิสฺส เปตา าติสาโลหิตา ตํ านํ อนุปปนฺนา
โหนฺติ, โก ตํ ทานํ ปริภุญฺชตีติ. อฏฺานํ โข เอตํ พฺราหฺมณ อนวกาโส,
     ยํ ตํ านํ วิวิตฺตํ  ๑- อสฺส อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา ยทิทํ เปเตหิ
     าติสาโลหิเตหิ, อปิจ  ๒- พฺราหฺมณ ทายโกปิ  ๓- อนิปฺผโล"ติ. ๔-
    #[๑๙] อิทานิ เปตฺติวิสยูปปนฺนานํ ตตฺถ อญฺสฺส กสิโครกฺขาทิโน
สมฺปตฺติปฏิลาภการณสฺส อภาวํ อิโต ทินฺเนน ยาปนญฺจ ทสฺเสตุํ "น หี"ติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ น หิ ตตฺถ กสิ อตฺถีติ ตสฺมึ เปตฺติวิสเย กสิ น หิ อตฺถิ,
ยํ นิสฺสาย เปตา สุเขน ชีเวยฺยุํ. โครกฺเขตฺถ น วิชฺชตีติ เอตฺถ เปตฺติวิสเย
น เกวลํ กสิเยว นตฺถิ, อถ โข โครกฺขาปิ น วิชฺชติ, ยํ นิสฺสาย เต สุเขน
ชีเวยฺยุํ, วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถีติ วณิชฺชาปิ ตาทิสี นตฺถิ, ยา เตสํ สมฺปตฺติ-
ปฏิลาภเหตุ ภเวยฺย. หิรญฺเน กยากยนฺติ หิรญฺเน กยวิกฺกยมฺปิ ตตฺถ ตาทิสํ
นตฺถิ, ยํ เตสํ สมฺปตฺติปฏิลาภเหตุ ภเวยฺย. อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลคตา
ตหินฺติ เกวลํ ปน อิโต าตีหิ วา มิตฺตามจฺเจหิ วา ทินฺเนน ยาเปนฺติ, อตฺตภาวํ
ปวตฺเตนฺติ. เปตาติ  ๕- เปตฺติวิสยูปปนฺนา สตฺตา. กาลคตาติ อตฺตโน มรณกาเลน
คตา. ๖-  "กาลกตา"ติ วา ปาโ, กตกาลา กตมรณา มรณํ สมฺปตฺตา. ตหินฺติ
ตสฺมึ เปตฺติวิสเย.
    #[๒๐-๒๑] อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสตุํ "อุนฺนเม อุทกํ วุฏฺนฺ"ติ
คาถาทฺวยมาห.  ตสฺสตฺโถ:- ยถา อุนฺนเม ถเล อุนฺนตปฺปเทเส เมเฆหิ อภิวุฏฺ
อุทกํ ยถา นินฺนํ ปวตฺตติ, โย ภูมิภาโค นินฺโน โอณโต, ตํ อุปคจฺฉติ, เอวเมว
อิโต ทินฺนํ ทานํ เปตานํ อุปกปฺปติ, ผลุปฺปตฺติยา วินิยุชฺชติ. นินฺนมิว หิ
อุทกปฺปวตฺติยา านํ เปตโลโก ทานูปกปฺปนาย. ยถาห "อิทํ โข พฺราหฺมณ านํ,
ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ อุปกปฺปตี"ติ. ๗-  ยถา จ กนฺทรปทรสาขปสาขกุโสพฺภมหาโสพฺเภหิ
โอคลิเตน  ๘- อุทเกน วาริวหา มหานชฺโช ปูรา หุตฺวา สาครํ ปริปูเรนฺติ,
เอวํ อิโต ทินฺนทานํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เปตานํ อุปกปฺปตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ริตฺตํ ๒ สี.,อิ. อปิจ โข ๓ ฉ.ม. พฺราหฺมณทายโกปิ
@๔ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๗๗/๒๒๓  ๕ ม. เปตา  ๖ ม. กาลงฺกตาติ อตฺตโน
@มรณกาเลน กตา ๗ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๗๗/๒๒๒  ๘ ม. โอวุฏฺิเตน
    #[๒๒] ยสฺมา เปตา "อิโต กิญฺจิ ลภามา"ติ อาสาภิภูตา าติฆรํ
อาคนฺตฺวาปิ "อิทํ นาม โน เทถา"ติ ยาจิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เตสํ อิมานิ
อนุสฺสรณวตฺถูนิ อนุสฺสรนฺโต กุลปุตฺโต ทกฺขิณํ ทชฺชาติ ทสฺเสนฺโต "อทาสิ เม"ติ
คาถมาห.
     ตสฺสตฺโถ:- อิทํ นาม เม ธนํ วา ธญฺ วา อทาสิ, อิทํ นาม เม
กิจฺจํ อตฺตนาเยว โยคํ อาปชฺชนฺโต อกาสิ, "อสุโก เม มาติโต วา ปิติโต
วา สมฺพนฺธตฺตา าติ, สิเนหวเสน ตาณสมตฺถตาย มิตฺโต, อสุโก เม
สหปํสุกีฬกสหาโย สขา"ติ จ เอตํ สพฺพมนุสฺสรนฺโต เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา ทานํ
นิยฺยาเตยฺย. "ทกฺขิณา ทชฺชา"ติ วา ปาโ, เปตานํ ทกฺขิณา ทาตพฺพา, เตน
"อทาสิ เม"ติอาทินา นเยน ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ อนุสฺสรตาติ วุตฺตํ โหติ. กรณตฺเถ
หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ.
    #[๒๓-๒๔] เย ปน สตฺตา าติมรเณน รุณฺณโสกาทิปรา เอว หุตฺวา
ติฏฺนฺติ, น เตสํ อตฺถาย กิญฺจิ เทนฺติ, เตสํ ตํ รุณฺณโสกาทิ เกวลํ
อตฺตปริตาปนมตฺตเมว โหติ, ตํ น เปตานํ กญฺจิ อตฺถํ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต "น หิ
รุณฺณํ วา"ติ คาถํ วตฺวา ปุน มคธราเชน ทินฺนทกฺขิณาย สาตฺถกภาวํ ทสฺเสตุํ "อยญฺจ
โข"ติ คาถมาห. เตสํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
    #[๒๕] อิทานิ ยสฺมา อิมํ ทกฺขิณํ เทนฺเตน รญฺา าตีนํ าตีหิ
กตฺตพฺพกิจฺจกรเณน าติธมฺโม นิทสฺสิโต, พหุชนสฺส ปากโฏ กโต, ๑-  นิทสฺสนํ ปากฏํ
กตํ "ตุเมฺหหิปิ เอวเมว าตีสุ าติธมฺโม ปริปูเรตพฺโพ"ติ. เต จ เปเต
ทิพฺพสมฺปตฺตึ อธิคเมนฺเตน เปตานํ ปูชา กตา อุฬารา, พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ
อนฺนปานาทีหิ สนฺตปฺเปนฺเตน ภิกฺขูนํ พลํ อนุปฺปทินฺนํ, อนุกมฺปาทิคุณปริวารญฺจ
จาคเจตนํ นิพฺพตฺเตนฺเตน อนปฺปกํ ปุญฺ ปสุตํ, ตสฺมา ภควา อิเมหิ ยถาภุจฺจคุเณหิ
ราชานํ สมฺปหํเสนฺโต "โส าติธมฺโม"ติ โอสานคาถมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปากเฏ กเต
     ตตฺถ าติธมฺโมติ าตีหิ าตีนํ กตฺตพฺพกรณํ. อุฬาราติ ผีตา สมิทฺธา.
พลนฺติ กายพลํ. ปสุตนฺติ อุปจิตํ. เอตฺถ จ "โส าติธมฺโม จ อยํ นิทสฺสิโต"ติ
เอเตน ภควา ราชานํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ. าติธมฺมทสฺสนํ เหตฺถ สนฺทสฺสนํ. ๑-
"เปตาน ปูชา จ กตา อุฬารา"ติ อิมินา สมาทเปสิ. "อุฬารา"ติ ปสํสนํ เหตฺถ  ๒-
ปุนปฺปุนํ ปูชากรเณ สมาทปนํ. "พลญฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนนฺ"ติ อิมินา
สมุตฺเตเชสิ. ภิกฺขูนํ พลานุปฺปทานํ เหตฺถ เอวํ วิธานํ พลานุปฺปทาเน
อุสฺสาหวฑฺฒเนน ๓- สมุตฺเตชนํ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติ อิมินา
สมฺปหํเสสิ. ปุญฺปสวนกิตฺตนํ เหตฺถ ตสฺส ยถาภุจฺจคุณสํวณฺณนภาเวน สมฺปหํสนนฺติ
๔- เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
     เทสนาปริโยสาเน จ เปตฺติวิสยูปปตฺติอาทีนวสํวณฺณเนน สํวิคฺคหทยานํ โยนิโส
ปทหตํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ทุติยทิวเสปิ เทวมนุสฺสานํ
อิทเมว ติโรกุฑฺฑเทสนํ เทเสสิ. เอวํ ยาว สตฺต ทิวสา ตาทิโสว ธมฺมาภิสมโย
อโหสีติ.
                    ติโรกุฑฺฑเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๑ หน้า ๒๑-๓๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=31&A=437&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=31&A=437&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=90
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=3021
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=3206
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=3206
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26