อรรถกถาเล่มที่ ๓๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๑ (ปรมตฺถที.๑)

                    ปรมตฺถทีปนี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺกถา
                          เถรคาถาวณฺณนา
                            --------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           คนฺถารมฺภกถา
           มหาการุณิกํ นาถํ         เยฺยสาครปารคุํ
           วนฺเท นิปุณคมฺภีรํ         วิจิตฺตนยเทสนํ. ๑-
           วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา        เยน นียนฺติ ๒- โลกโต
           วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ       สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
           สีลาทิคุณสมฺปนฺโน         ิโต มคฺคผเลสุ โย
           วนฺเท อริยสํฆํ ตํ         ปุญฺกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
           วนฺทนาชนิตํ ปุญฺ         อิติ ยํ รตนตฺตเย
           หตนฺตราโย สพฺพตฺถ       หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
           ยา ตา สุภูติอาทีหิ        กตกิจฺเจหิ ตาทิหิ
           เถเรหิ ภาสิตา คาถา     เถรีหิ จ นิรามิสา.
           อุทานาทินา วิธินา ๓-     คมฺภีรา นิปุณา สุตา ๔-
           สุญฺตาปฏิสํยุตฺตา         อริยธมฺมปฺปกาสิกา
           เถรคาถาติ นาเมน       เถรีคาถาติ ตาทิโน
           ยา ขุทฺทกนิกายมฺหิ        สงฺคายึสุ มเหสโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วนฺเท นิปุณคมฺภีร-   วิจิตฺรนยเทสนํ       ๒ ฉ.ม. นิยฺยนฺติ
@๓ ฉ.ม. อุทานนาทวิธินา, ม. อุทานาทิวิธนา, สี. อุทานาทิวิธินา เจว  ๔ ฉ.ม. สุภา
           ตาสํ คมฺภีราเณหิ        โอคาเหตพฺพภาวโต
           กิญฺจาปิ ทุกฺกรา ๑- กาตุํ   อตฺถสํวณฺณนา มยา.
           สหสํวณฺณนํ ยสฺมา         ธรเต สตฺถุ สาสนํ
           ปุพฺพาจริยสีหานํ          ติฏฺเตว วินิจฺฉโย.
           ตสฺมา ตํ อวลมฺพิตฺวา      โอคาเหตฺวาน ปญฺจปิ
           นิกาเย อุปนิสฺสาย        โปราณฏฺกถานยํ.
           สุวิสุทฺธํ อสงฺกิณฺณํ         นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ
           มหาวิหารวาสีนํ          สมยํ อวิโลมยํ
           ยาสํ อตฺโถ ทุวิญฺเยฺโย    อนุปุพฺพิกถํ ๒- วินา
           ตาสํ ตญฺจ วิภาเวนฺโต     ทีปยนฺโต วินิจฺฉยํ.
           ยถาพลํ กริสฺสามิ         อตฺถสํวณฺณนํ สุตํ ๓-
           สกฺกจฺจํ เถรคาถานํ       เถรีคาถานเมว จ.
           อิติ อากงฺขมานสฺส        สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิตึ
           ตทตฺถํ วิภชนฺตสฺส         นิสามยถ สาธโวติ.
      กา ปเนกา ๔- เถรคาถา เถรีคาถา จ?  กถญฺจ ปวตฺตาติ? กามญฺจายมตฺโถ
คาถาสุ วุตฺโตเยว, ปากฏกรณตฺถํ ๕- ปน ปุนปิ วุจฺจเต:- ตตฺถ เถรคาถา
ตาว สุภูติตฺเถราทีหิ ภาสิตา. ยา หิ เต อตฺตนา ยถาธิคตํ มคฺคผลสุขํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา กาจิ อุทานวเสน, กาจิ อตฺตโน สมาปตฺติวิหารปจฺจเวกฺขณวเสน,
กาจิ ปุจฺฉาวเสน, กาจิ ปรินิพฺพานสมเย สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนวเสน
อภาสึสุ, ตา สพฺพา สงฺคีติกาเล เอกชฺฌํ กตฺวา "เถรคาถา"อิจฺเจว ธมฺมสงฺคาหเกหิ
สงฺคีตา. เถรีคาถา ปน เถริโย อุทฺทิสฺส เทสิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทุกฺกรํ        ๒ สี. อานุปุพฺพีกถํ         ๓ ฉ.ม. สุภํ
@๔ ฉ.ม. ปเนตา     ๕ สี.,ม. ปากฏภาวกรณตฺถํ
         ตา ปน วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ
สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนา. ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย
ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนา, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ
คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภูตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ
คาถงฺคสงฺคหํ คตา.
        ทฺวาสีติ ๑- พุทฺธโต คณฺหึ     เทฺวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต
        จตุราสีติสหสฺสานิ           เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ
กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ คตา.
         ตตฺถ เถรคาถา ตาว นิปาตโต เอกกนิปาโต เอกุตฺตรวเสน ยาว
จุทฺทสกนิปาตาติ จุทฺทสกนิปาโต โสฬสกนิปาโต วีสตินิปาโต ตึสนิปาโต ๒-
จตฺตาฬีสนิปาโต ปญฺาสนิปาโต สฏฺินิปาโต สตฺตตินิปาโตติ ๓- อิเม สตฺตนิปาตา ๓-
เอกวีสตินิปาตสงฺคหา นิปตนํ ๔- นิกฺขิปนนฺติ นิปาโต. เอโก เอเกโก คาถานํ
นิปาโต นิกฺเขโป เอตฺถาติ เอกนิปาโต. อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
         ตตฺถ เอกกนิปาเต ทฺวาทส วคฺคา. เอเกกสฺมึ วคฺเค ทส ทส กตฺวา
วีสุตฺตรสตํ เถรา, ตตฺติกาเอว คาถา. วุตฺตํ หิ:-
        วีสุตฺตรสตํ เถรา           กตกิจฺจา อนาสวา
        เอกกมฺหิ ๕- นิปาตมฺหิ       สุสงฺคีตา มเหสิภีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทฺวาสีตึ     ๒ สี. ตึสตินิปาโต   ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๔ ฉ.ม. นิปาตนํ    ๕ ม. เอเกกมฺหิ
     ทุกนิปาเต      เอกูนปญฺาส เถรา, อฏฺนวุติ คาถา.
ติกนิปาเต          โสฬส เถรา, อฏฺจตฺตาฬีส คาถา.
จตุกฺกนิปาเต        เตรส เถรา, เทฺวปญฺาส คาถา.
ปญฺจกนิปาเต        ทฺวาทส เถรา, สฏฺิ คาถา.
ฉกฺกนิปาเต         จุทฺทส เถรา, จตุราสีติ คาถา.
สตฺตกนิปาเต        ปญฺจ เถรา, ปญฺจตึส คาถา.
อฏฺกนิปาเต        ตโย เถรา, จตุวีสติ คาถา.
นวกนิปาเต         เอโก เถโร, นว คาถา.
ทสกนิปาเต         สตฺต เถรา, สตฺตติ คาถา.
เอกาทสกนิปาเต     เอโก เถโร, เอกาทส  คาถา.
ทฺวาทสกนิปาเต      เทฺว เถรา  จตุวีสติ คาถา.
เตรสกนิปาเต       เอโก เถโร, เตรส คาถา.
จุทฺทสกนิปาเต       เทฺว เถรา, อฏฺวีสติ คาถา.
ปณฺณรสกนิปาโต ๑-   นตฺถิ.
โสฬสกนิปาเต       เทฺว เถรา, ทฺวตฺตึส คาถา.
วีสตินิปาเต         ทส เถรา, ปญฺจจตฺตาฬีสาธิกานิ เทฺว คาถาสตานิ.
ตึสนิปาเต          ตโย เถรา, สตํ ปญฺจ จ คาถา.
จตฺตาฬีสนิปาเต      เอโก เถโร, เทฺวจตฺตาฬีส คาถา.
ปญฺาสนิปาเต       เอโก เถโร, ปญฺจปญฺาส คาถา.
สฏฺินิปาเต         เอโก เถโร, อฏฺสฏฺิ คาถา.
สตฺตตินิปาเตปิ ๒-    เอโก เถโร, เอกสตฺตติ คาถา.
       สมฺปิณฺเฑตฺวา ปน เทฺว สตานิ จตุสฏิ จ เถรา, สหสฺสํ ตีณิ สตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนฺนรสนิปาโต        ๒ ฉ.ม. สตฺตตินิปาเต
สฏฺิ จ คาถาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
          สหสฺสํ โหนฺติ ตา คาถา       ตีณิ สฏฺิ สตานิ จ
          เถรา จ เทฺว สตา สฏฺิ      จตฺตาโร จ ปกาสิตาติ.
      เถรีคาถา ปน เอกกนิปาโต เอกุตฺตรวเสน ยาว นวกนิปาตาติ นวกนิปาโต
เอกาทสกนิปาโต ทฺวาทสกนิปาโต โสฬสกนิปาโต วีสตินิปาโต ตึสตินิปาโต ๑-
จตฺตาฬีสนิปาโต มหานิปาโตติ โสฬสนิปาตสงฺคหา. ตตฺถ
      เอกกนิปาเต    อฏฺารส เถริโย, อฏฺารเสว คาถา.
ทุกนิปาเต           ทส เถริโย, วีสติ คาถา.
ติกนิปาเต           อฏฺ เถริโย, จตุวีสติ คาถา.
จตุกฺกนิปาเต         เอกา เถรี, จตสฺโส คาถา.
ปญฺจกนิปาเต         ทฺวาทส เถริโย, สฏฺิ คาถา.
ฉกฺกนิปาเต          อฏฺ เถริโย, อฏฺจตฺตาฬีส คาถา.
สตฺตกนิปาเต         ติสฺโส เถริโย, เอกวีสติ คาถา.
อฏฺกนิปาตโต        ปฏฺาย ยาว  โสฬสกนิปาตา เอเกกา เถริโย
                   ตํตํนิปาตปริมาณา คาถา.
วีสตินิปาเต          ปญฺจ เถริโย, อฏฺารสสตคาถา. ๒-
ตึสนิปาเต           เอกา เถรี, จตุตฺตึส คาถา.
จตฺตาฬีสนิปาเต       เอกา เถรี, อฏฺจตฺตาฬีส คาถา.
มหานิปาเตปิ         เอกา เถรี, ปญฺจสตฺตติ คาถา.
      เอวเมตฺถ นิปาตานํ คาถาวคฺคานํ ๓- คาถานญฺจ ปริมาณํ เวทิตพฺพํ.
                        คนฺถารมฺภกถา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตึสนิปาโต    ๒ สี.,ม. จตสฺโส เถริโย, สตฺตนวุติคาถา
@๓ สี. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
                    นิทานคาถาวณฺณนา ๑-
      เอวํ ปริจฺฉินฺนปริมาณาสุ ปเนตาสุ เถรคาถา อาทิ. ตตฺถาปิ:-
          "สีหานํว นทนฺตานํ        ทาีนํ คิริคพฺภเร
           สุณาถ ภาวิตตฺตานํ       คาถา อตฺถุปนายิกา"ติ ๒-
อยํ ปมมหาสงฺคีติกาเล อายสฺมตา อานนฺเทน เตสํ เถรานํ โถมนตฺถํ ภาสิตา
คาถา อาทิ. ตตฺถ สีหานนฺติ สีหสทฺโท "สีโห ภิกฺขเว มิคราชา"ติอาทีสุ ๓-
มิคราเช อาคโต. "อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี"ติอาทีสุ ๔-
ปญฺตฺติยํ. "สีโหติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺ-
พุทฺธสฺสา"ติอาทีสุ ๕- ตถาคเต. ตตฺถ ยถา ๖- ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโต, เอวํ
อิธาปิ สทิสกปฺปนาวเสเนว เวทิตพฺโพ, ตสฺมา สีหานํวาติ สีหานํ อิว. สนฺธิวเสน
สรโลโป "เอวํส เต"ติอาทีสุ ๗- วิย. ตตฺถ อิวาติ นิปาตปทํ. สุณาถาติ อาขฺยาตปทํ.
อิตรานิ นามปทานิ. สีหานํวาติ จ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ. กามญฺเจตฺถ สมฺพนฺธี
สรูปโต น วุตฺโต, อตฺถโต ปน วุตฺโตว โหติ. ยถา หิ "โอฏฺสฺเสว
มุขํ เอตสฺสา"ติ วุตฺเต โอฏฺสฺส มุขํ วิย มุขํ เอตสฺสาติ อยมตฺโถ วุตฺโตเอว
โหติ, เอวมิธาปิ "สีหานํวา"ติ วุตฺเต สีหานํ  นาโท วิยาติ อยมตฺโถ วุตฺโตเอว
โหติ. ตตฺถ มุขสทฺทสนฺนิธานํ โหตีติ เจ, อิธาปิ "นทนฺตานนฺ"ติ ปทสนฺนิธานโต,
ตสฺมา สีหานํวาติ นิทสฺสนวจนํ. ๘- นทนฺตานนฺติ  ตสฺส  นิทสฺสิตพฺเพน สมฺพนฺธ-
ทสฺสนํ. ทาีนนฺติ ตพฺพิเสสนํ. คิริคพฺภเรติ ตสฺส ปวตฺติฏฺานทสฺสนํ. สุณาถาติ
สวเน นิโยชนํ. ภาวิตตฺตานนฺติ โสตพฺพสฺส ปภวทสฺสนํ. คาถาติ โสตพฺพวตฺถุทสฺสนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. นิทานกถาวณฺณนา    ๒ ฉ.ม. อตฺถูปนายิกา, สี. อตฺตูปนายิกา เอวมุปริปิ
@๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘ สีหสุตฺต  ๔ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๔/๔๑ สีหเสนาปติสุตฺต (สฺยา)
@๕ องฺ ปญฺจก. ๒๒/๙๙/๑๓๗ สีหสุตฺต (สฺยา), องฺ.ทสก. ๒๔/๒๑/๒๖ สีหนาทสุตฺต
@๖ สี. อาทีสุ ยตฺถ ตถาคเตว วุตฺตํ, ยถา  ๗ ม. มูล. ๑๒/๒๒/๑๓ สพฺพาสวสุตฺต
@๘ สี. นิทสฺสนวจนเมตํ
อตฺถุปนายิกาติ ตพฺพิเสสนํ. กามญฺเจตฺถ "สีหานํ นทนฺตานํ ทาีนนฺ"ติ ปุลฺลิงฺค-
วเสน อาคตํ. ๑- ลิงฺคํ ปน ปริวตฺเตตฺวา "สีหีนนฺ"ติอาทินา อิตฺถีลิงฺควเสนาปิ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอกเสสวเสน วา สีหา จ สีหิโย จ สีหา, เตสํ สีหานนฺติอาทินา
สาธาณา เหตา ติสฺโส นิทานคาถา เถรคาถานํ เถรีคาถานญฺจาติ.
      ตตฺถ สหนโต หนนโต จ สีโห. ยถา หิ สีหสฺส มิครญฺโ พลวิเสสโยคโต
สรภมิคมตฺตวารณาทินาปิ ๒- ปริสฺสโย นาม นตฺถิ, วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ โส
สหติเยว, โคจราย ปกฺกมนฺโตปิ เตชุสฺสทตาย มตฺตคนฺธหตฺถิวนมหึสาทิเก
สมาคนฺตฺวา อภีรู อจฺฉมฺภี อภิภวติ, อภิภวนฺโต จ เต อญฺทตฺถุ หนฺตฺวา
ตตฺถ มุทุมํสานิ ภกฺขยิตฺวา สุเขเนว วิหรติ, เอวเมเตปิ มหาเถรา อริยพลวิเสส-
โยเคน สพฺเพสมฺปิ ปริสฺสยานํ สหนโต, ราคาทิสงฺกิเลสพลสฺส อภิภวิตฺวา หนนโต
ปชหนโต เตฺสฺสทภาเวน กุโตจิปิ อภีรู อจฺฉมฺภี ฌานาทิสุเขน วิหรนฺตีติ สหนโต
หนนโต จ สีหา วิยาติ สีหา. สทฺทตฺถโต ปน ยถา กนฺตนตฺเถน อาทิอนฺต-
วิปฺปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หึสนฏฺเน สีโห เวทิตพฺโพ. ตถา สหนตฺเถนาปิ ๓-
วิโสทราทิปกฺเขเปน ๔- นิรุตฺตินเยน ปน วุจฺจมาเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อถวา ยถา
มิคราชา เกสรสีโห อตฺตโน เตชุสฺสทตาย เอกจารี วิหรติ, น กญฺจิ สหายํ ปจฺจา-
สึสติ, ๕- เอวเมเตปิ เตชุสฺสทตาย วิเวกาภิรติยา จ เอกจาริโนติ เอกจริยฏฺเนปิ
สีหา วิยาติ สีหา, เตนาห ภควา "สีหํเวกจรํ นาคนฺ"ติ. ๖-
      อถวา อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยคโต  สีหา วิยาติ  สีหา, เอเต
มหาเถรา. วุตฺตํ เหตํ ภควตา:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาคตานํ         ๒ ฉ.ม....มตฺตวรวารณาทิโตปิ, ม. มตฺตวารณาทิโตปิ
@๓ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ๔ สี. โสทราทิปฏิกฺเขเปน     ๕ ม. ปจฺจาสิสติ
@๖ สํ. สคา. ๑๕/๓๐/๑๙ เอณิชงฺฆสุตฺต, ขุ. สุตฺต. ๒๕/๑๖๘/๓๖๖ เหมวตสุตฺต
               "เทฺวเม ภิกฺขเว อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติ, กตเม
          เทฺว? ภิกฺขุ จ ขีณาสโว สีโห จ มิคราชา"ติ. ๑-
      ชโวปิ สีหสฺส อญฺเหิ อสาธารโณ, ตถา ปรกฺกโม. ตถา หิ โส อุสภสตมฺปิ
ลงฺฆิตฺวา วนมหึสาทีสุ นิปตติ, โปตโกปิ ๒- สมาโน ปภินฺนมทานมฺปิ มตฺตวรวารณานํ
ปฏิมานํ ๓- ภินฺทิตฺวา กลีรวํสํ ๔- ขาทติ. เอเตสํ  ปน อริยมคฺคชโว  อิทฺธิชโว จ
อญฺเหิ อสาธารโณ, สมฺมปฺปธานปรกฺกโม จ นิรติสโย. ตสฺมา สีหานํวาติ
สีหสทิสานํ วิย. สีหสฺส เจตฺถ หีนุปมตา ๕- ทฏฺพฺพา, อจฺจนฺตวิสิฏฺสฺส สหนาทิ-
อตฺถสฺส เถเรเสฺวว ลพฺภนโต.
      นทนฺตานนฺติ คชฺชนฺตานํ. โคจรปรกฺกมตุฏฺิเวลาทีสุ ๖- หิ ยถา สีหา อตฺตโน
อาสยโต นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา สีหนาทํ อภีตนาทํ นทนฺติ, เอวํ เอเตปิ
วิสยชฺฌตฺตปจฺจเวกฺขณอุทานาทิกาเลสุ  อิมํ อภีตนาทํ นทึสุ. เตน วุตฺตํ "สีหานํว
นทนฺตานนฺ"ติ. ทาีนนฺติ ทาาวนฺตานํ. ปวฏฺทาีนํ, ๗- อติสยทาานนฺติ วา
อตฺโถ. ยถา  หิ  สีหา อติวิย ทฬฺหานํ ติกฺขานญฺจ จตุนฺนํ ทาานํ พเลน
ปฏิปกฺขํ ๘- อภิภวิตฺวา อตฺตโน มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปนฺติ, ๙- เอวเมเตปิ จตุนฺนํ
อริยมคฺคทาานํ พเลน อนาทิมติ สํสาเร อนภิภูตปุพฺพปฏิปกฺขํ อภิภวิตฺวา
อตฺตโน มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปสุํ. อิธาปิ ทาา วิยาติ ทาาติ สทิสกปฺปนาวเสเนว ๑๐-
อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      คิริคพฺภเรติ ปพฺพตคุหายํ, สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ. "คิริควฺหเร"ติ เกจิ ปนฺติ.
ปพฺพเตสุ วนคหเน วนสณฺเฑติ อตฺโถ. อิทํ ปน เนสํ วิโรจนฏฺานทสฺสนญฺเจว
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทุก. ๒๐/๖๐/๗๕ ปุคฺคลวคฺค    ๒ สี. ปตโกปิ    ๓ สี. ปตมานานํ
@๔ สี. ทนฺตกฬีรมํสํ, ฉ.ม. ทนฺตกฬีรํว   ๕ สี. เจตฺถ หิ อนูปมตา  ๖ สี.
@  ตุฏฺิโทหฬาทีสุ      ๗ ม. ปสฏฺานํ ปสฏฺทาีนํ      ๘ สี. ปฏิปกฺเข
@๙ ฉ.ม. ปูเรนฺติ     ๑๐ สี. ปริสงฺกปฺปนาวเสเนว
สีหนาทสฺส โยคฺยภูมิทสฺสนญฺจ. นทนฺตานํ คิริคพฺภเรติ โยชนา.  ยถา หิ สีหา
เยภุยฺเยน  คิริคพฺภเร อญฺเหิ ทุราสทตาย ชนวิวิตฺเต วสนฺตา อตฺตโน ทสฺสเนน
อุปฺปชฺชนกสฺส ๑- ขุทฺทกมิคสนฺตาสสฺส ปริหรณตฺถํ  โคจรคมเน  สีหนาทํ นทนฺติ,
เอวเมเตปิ อญฺเหิ ทุราสทคิริคพฺภรสทิเสว สุญฺาคาเร วสนฺตา คุเณหิ ขุทฺทกานํ
ปุถุชฺขนานํ ตณฺหาทิฏฺิปริตฺตาสปริวชฺชนตฺถํ วกฺขมานคาถาสงฺขาตํ อภีตนาทํ
นทึสุ. เตน วุตฺตํ "สีหานํว นทนฺตานํ, ทาีนํ คิริคพฺภเร"ติ. ๒-
      สุณาถาติ  สวนาณตฺติกวจนํ, เตน  วกฺขมานานํ  คาถานํ  สนฺนิปติตาย
ปริสาย  โสตุกามตํ  อุปฺปาเทนฺโต  สวเน อาทรํ ชเนติ, อุสฺสาหํ  สมุเตเชนฺโต ๓-
คารวํ  พหุมานญฺจ  อุปฏฺเปติ.  อถวา "สีหานนฺ"ติอาทีนํ ปทานํ สทิสกปฺปนาย ๔-
วินา มุขฺยวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตสฺมา ทฬฺหติกฺขภาเวน ปสฏฺาติสยทาตาย
ทาีนํ คิริคพฺภเร นทนฺตานํ สีหคชฺชิตํ คชฺชนฺตานํ สีหานํ มิคราชูนํ วิย เตสํ
อภีตนาทสทิสา  คาถา  สุณาถาติ อตฺโถ.  อิทํ  วุตฺตํ  โหติ:- "ยถา สีหนาทํ
นทนฺตานํ  สีหานํ  มิคราชูนํ  กุโตจิปิ  ภยาภาวโต  โส  อภีตนาโท  ตทญฺ-
มิคสนฺตาสกโร, เอวํ ภาวิตตฺตานํ  อปฺปมตฺตานํ  เถรานํ  สีหนาทสทิสา ๕- สพฺพโส
ภยเหตูนํ สุปฺปหีนตฺตา อภีตนาทภูตา  ปมตฺตชนสนฺตาสกรา  คาถา  สุณาถา"ติ.
      ภาวิตตฺตานนฺติ  ภาวิตจิตฺตานํ. จิตฺตํ  หิ "อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโม, ๖- โย
เว ิตตฺโต ตสรํว อุชฺชุนฺ"ติ ๗- จ, "อตฺตสมฺมาปณิธี"ติ ๘- จ เอวมาทีสุ "อตฺตา"ติ
วุจฺจติ, ตสฺมา  อธิจิตฺตานุโยเคน  สมถวิปสฺสนาภิวฑฺฒิตจิตฺตานํ  สมถวิปสฺสนา
ภาวนามตฺถกํ ปาเปตฺวา ิตานนฺติ อตฺโถ. อถวา ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตสภาวานํ, สภาว-
ภูตสีลาทิภาวิตานนฺติ ๙- อตฺโถ. คียตีติ คาถา, อนุฏฺุภาทิวเสน อิสีหิ ปวตฺติตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุพฺพิชฺชนกสฺส  ๒ สี. สีหานํว ฯเปฯ อตฺตูปนายิกาติ  ๓ ฉ.ม. สมุฏฺาเปนฺโต
@๔ สี. ปริกปฺปนาย   ๕ ฉ.ม. สีหนาทสทิสิโย   ๖ ขุ.ธมฺม. ๒๕/๑๕๙/๔๕
@  ปธานิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ   ๗ ฉ.ม. อุชฺชูติ, ขุ.สุตฺต. ๒๕/๒๑๗/๓๗๔ มุนิสุตฺต
@๘ ขุ.ขุทฺทก. ๒๕/๔/๔, ขุ.สุตฺต. ๒๕/๒๖๓/๓๘๕ มงฺคลสุตฺต   ๙ ม. สภาวภูตานํ
@  สีลาทิภาวิตานนฺติ
จตุปฺปทํ ฉปฺปทํ วา วจนํ, อญฺเสมฺปิ ตํสทิสตาย ตถา ๑- วุจฺจนฺติ. อตฺตตฺถาทิเภเท
อตฺเถ  อุปเนนฺติ, เตสุ วา อุปนิยฺยนฺตีติ  อตฺถูปนายิกา.
      อถวา ภาวิตตฺตานนฺติ ภาวิตตฺตภาวีนํ, ๒- อตฺตภาโว หิ อาหิโต อหํ มาโน
เอตฺถาติ  "อตฺตา"ติ  วุจฺจติ, โส จ เตหิ อปฺปมาทภาวนาย อนวชฺชภาวนาย ๓-
ภาวิโต สมฺมเทว คุณคนฺธํ คาหาปิโต. เตน เตสํ กายภาวนา สีลภาวนา
จิตฺตภาวนา ปญฺาภาวนาติ จตุนฺนมฺปิ ภาวนานํ ปริปุณฺณภาวํ ทสฺเสติ.
"ภาวนา"ติ จ สมฺโพธิปฏิปทา อิธาธิปฺเปตา. ยายํ สจฺจสมฺโพธิ ปจฺเจกสมฺโพธิ
สาวกสมฺโพธีติ.  ตตฺถ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนโต โพธนโต จ สมฺมา-
สมฺโพธิ. สพฺพญฺุตาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ มคฺคาณปทฏฺานญฺจ สพฺพญฺุต-
าณํ  "สมฺมาสมฺโพธี"ติ วุจฺจติ. เตนาห:-
              "พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ
          อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ,  ตตฺถ จ
          สพฺพญฺุตํ ปตฺโต พเลสุ ๔- จ วสีภาวนฺ"ติ. ๕-
      โพธเนยฺยโพธนตฺโถ หิ พเลสุ วสีภาโว. ปจฺเจกํ สยเมว โพธีติ ปจฺเจกสมฺโพธิ,
อนนุพุทฺโธ ๖- สยมฺภูาเณน  สจฺจาภิสมโยติ อตฺโถ.  สมฺมาสมฺพุทฺธานํ หิ สยมฺภู-
าณตาย  สยเมว ปวตฺตมาโนปิ สจฺจาภิสมโย สานุพุทฺโธ อปริมาณานํ ๗- สตฺตานํ
สจฺจาภิสมยสฺส เหตุภาวโต. อิเมสํ ปน โส เอกสฺสาปิ สตฺตสฺส สจฺจาภิสมยเหตุ
น  โหติ. สตฺถุ ธมฺมเทสนาย สวนนฺเต ชาตาติ สาวกา. สาวกานํ สจฺจาภิสมโย
สาวกสมฺโพธิ. ติวิธาเปสา ติณฺณํ โพธิสตฺตานํ ยถาสกํ อาคมนียปฏิปทาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คาถา    ๒ ฉ.ม. ภาวิตตฺตภาวานํ   ๓ สี. อาวชฺชนภาวนาย  ๔ ม. ผเลสุ
@๕ ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๓/๕๖๐ สารีปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส, ขุ.จูฬ. ๓๐/๕๔๖/๒๗๑
@  โสฬสมาณวกปญฺหานิทฺเทส,  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๖/๒๖๑ อานาปานกถา (สุยา)
@๖ สี., ม. อนุพุทฺโธ    ๗ สี. อปฺปมาณานํ
มตฺถกปฺปตฺติยา สติปฏฺานาทีนํ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนาปาริปูรีติ
เวทิตพฺพา อิตราภิสมยานํ  ตทวินาภาวโต. น หิ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน วินา
ภาวนาภิสมโย  สมฺภวติ, สติ จ ภาวนาภิสมเย ปหานาภิสมโย ปริญฺาภิสมโย
จ สิทฺโธเยว โหตีติ.
      ยทา หิ มหาโพธิสตฺโต  ปริปูริต ๑- โพธิสมฺภาโร จริมภเว กตปุพฺพกิจฺโจ
โพธิมณฺฑํ อารุยฺห "น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว น เม อนุปาทาย
อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี"ติ  ปฏิญฺ  กตฺวา  อปราชิตปลฺลงฺเก  นิสินฺโน
อสมฺปตฺตายเอว สญฺฌาเวลาย มารพลํ วิธมิตฺวา ปุริมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ-
าเณน อเนกาการโวกาเร ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺเธ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม
ทิพฺพจกฺขุวิโสธเนน จุตูปปาตาณอนาคตํสาณานิ อธิคนฺตฺวา ปจฺฉิมยาเม "กิจฺฉํ
วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ,
อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสา"ติ อาทินา ๒-
ชรามรณโต ปฏฺาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ
ฉินฺทิตุํ นิสทสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต ๓- วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ าณผรสุํ
เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา ปริปากํ คตตฺตา สพฺพญฺุตาณาธิคมาย
วิปสฺสนํ คพฺภํ ๔- คณฺหาเปนฺโต อนฺตรนฺตรา นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา
ยถาววตฺถาปิเต นามรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนุปฺปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน ๕-
อเนกาการโวการสงฺขาเร สมฺมสนฺโต ฉตฺตึสโกฏิสตสหสฺสมุเขน สมฺมสนวารํ
วิตฺถาเรตฺวา ตตฺถ มหาวชิราณสงฺขาเต วิปสฺสนาาเณ ติกฺเข สูเร
ปสนฺเน วุฏฺานคามินิภาเวน ปวตฺตมาเน ยทา ตํ มคฺเคน ฆเฏติ, ๖- ตทา
มคฺคปฏิปาฏิยา ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปนฺโต อคฺคมคฺคกฺขเณ สมฺมาสมฺโพธึ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปารมีปริปูริต...  ๒ ที.มหา. ๑๐/๕๗/๒๖ มหาปทานสุตฺต  ๓ สี. สุนิสเทนฺโต
@๔ ม. วิปสฺสนาคพฺภํ     ๕ สี. อนุปทธมฺมํ วิปสฺสนวเสน        ๖ สี. ฆาเตติ
อธิคจฺฉติ นาม, อคฺคผลกฺขณโต ปฏฺาย อธิคโต นาม. สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต
ทสพลจตุเวสารชฺชาทโยปิ หิสฺส ๑- ตทา หตฺถคตาเยว โหนฺตีติ อยํ ตาว อภิสมยโต
สมฺมาสมฺโพธิปฏิปทา. ตทตฺถโต ปน มหาภินีหารโต ปฏฺาย ยาว ตุสิตภวเน
นิพฺพตฺติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตํ โพธิสมฺภารสมฺภรณํ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพาการ
สมฺปนฺนํ จริยาปิฏกวณฺณนายํ วิตฺถารโต วุตฺตเมวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ.
      ปจฺเจกโพธิสตฺตาปิ ปจฺเจกโพธิยา กตาภินีหารา อนุปุพฺเพน สมฺภวา ๒- ปจฺเจก-
สมฺโพธิสมฺภารา ตาทิเส กาเล จริมตฺตภาเว ิตา าณสฺส ปริปากคตภาเวน
อุปฏฺิตํ สํเวคนิมิตฺตํ คเหตฺวา อวิเสสํ ๓- ภวาทีสุ อาทีนวํ ทิสฺวา สยมฺภูาเณน
ปวตฺติ ปวตฺติเหตุํ นิวตฺติ นิวตฺติเหตุญฺจ ๔- ปริจฺฉินฺทิตฺวา "โส `อิทํ
ทุกฺขนฺ'ติ โยนิโส มนสิ กโรตี"ติอาทินา อาคตนเยน จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ปริพฺรูเหนฺตา
อตฺตโน อภินีหารานุรูปํ สงฺขาเร ๕- ปริมทฺทนฺตา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกา-
เปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคํ อธิคจฺฉนฺตา ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุุชฺฌนฺติ
นาม, ๖- อคฺคผลกฺขณโต ปฏฺาย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ๗- นาม หุตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส
อคฺคทกฺขิเณยฺยา โหนฺติ.
      สาวกา ปน สตฺถุ สพฺรหฺมจาริโน วา จตุสจฺจกมฺมฏฺานกถํ สุตฺวา ตสฺมึเยว
ขเณ กาลนฺตเร วา ตชฺชํ ปฏิปตฺตึ อนุติฏฺนฺตา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา วิปสฺสนํ
อุสฺสุกฺกาเปตฺวา, ยทิ วา ปฏิปทาย วฑฺฒนฺติยา, ๘- สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา
อตฺตโน อภินีหารานุรูปสิทฺธิอคฺคสาวกภูมิยา วา เกวลํ วา อคฺคมคฺคกฺขเณ
สาวกสมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ นาม. ตโต ปรํ สาวกพุทฺธา นาม โหนฺติ สเทวเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺส  ๒ ฉ.ม. สมฺภต..., สี. สมฺมา วา  ๓ ฉ.ม. สวิเสสํ
@๔ ม. นิพฺพตฺตินิพฺพตฺติเหตุญฺจ  ๕ โปฏฺเกสุ อภินีหารานุรูปสงฺขาเรติ อยํ
@  ปาโ ทิสฺสติ           ๖ สี. สยมฺภู อภิสมฺพุชฺฌนฺติ นาม
@๗ ฉ.ม. ปจฺเจกสมฺพุทฺธา    ๘ ม. ปฏิปทา จลนฺติยา
โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา. เอวํ ตาว อภิสมยโต ปจฺเจกสมฺโพธิ สาวกสมฺโพธิ จ
เวทิตพฺพา.
      ตทตฺถโต ปนยถา มหาโพธิสตฺตานํ เหฏฺิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ๑-
กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ  โพธิสมฺภารสมฺภรณํ อิจฺฉิตพฺพํ. มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺ
อสงฺเขยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬส อสงฺเขยฺยานิ
กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, เอเต จ เภทา ปญฺาธิกสทฺธาธิกวิริยาธิกวเสน
เวทิตพฺพา. ปญฺาธิกานํ หิ สทฺธา มนฺทา โหติ ปญฺา ติกฺขา, ตโต จ
อุปายโกสลฺลสฺส วิสทนิปุณภาเวน น จิรสฺเสว ปารมิโย ปาริปูรึ คจฺฉนติ.
สทฺธาธิกานํ ปญฺา มชฺฌิมา โหตีติ ๒- เตสํ นาติสีฆํ นาติสณิกํ ปารมิโย
ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. วิริยาธิกานํ ปน ปญฺา มนฺทา โหตีติ ๒- เตสํ จิเรเนว
ปารมิโย ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. น เอวํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ. เตสํ หิ สติปิ
ปญฺาธิกภาเว เทฺว อสงฺเขยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ โพธิสมฺภารสมฺภรณํ
อิจฺฉิตพฺพํ, น ตโต โอรํ. สทฺธาธิกวิริยาธิกาปิ วุตฺตปริจฺเฉทโต ปรํ กติปเยเอว
กปฺเป อติกฺกมิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ  อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, น ตติยํ อสงฺเขยฺยนฺติ.
สาวกโพธิสตฺตานํ ปน เยสํ อคฺคสาวกภาวาย อภินีหาโร, เตสํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ
กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ สมฺภารสมฺภรณํ อิจฺฉิตพฺพํ. เยสํ มหาสาวกภาวาย,
เตสํ กปฺปานํ สตสหสฺสเมว, ตถา พุทฺธสฺส มาตาปิตูนํ อุปฏฺากสฺส ปุตฺตสฺส
จ. ตตฺถ ยถา ๓- :-
           มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ       เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
           ปพพฺชฺชา คุณสมฺปตฺติ        อธิกาโร จ ฉนฺทตา
           อฏฺธมฺมสโมธานา         อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสงฺเขฺยยฺยานิ. เอวมุปริปิ   ๒ สี. โหติ  ๓ ม. ยถาตถา
@๔ ขุ.พุทฺธวํส. ๓๓/๕๙-สุเมธปตฺถนกถา (มหาจุ.)
เอวํ วุตฺเต อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา กตปณิธานานํ มหาโพธิสตฺตานํ
มหาภินีหารโต ปภูติ สวิเสสํ ทานาทีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ ทิวเส ทิวเส
เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ เทนฺตานํ ตทนุรูปสีลาทิเก สพฺพปารมิธมฺเม
อาจินนฺตานมฺปิ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉทํ อสมฺปตฺวา อนฺตราเอว พุทฺธุปฺปตฺติ ๑- นาม
นตฺถิ. กสฺมา? าณสฺส อปริปจฺจนโต. ปริจฺฉินฺนกาเล นิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ
พุทฺธาณํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสเนว วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ ๒- เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตํ คพฺภํ
คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉตีติ เอวํ:-
           มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ       วิคตาสวทสฺสนํ
           อธิกาโร ฉนฺทตา เอเต     อภินีหารการณาติ ๓-
อิเม ปญฺจ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา กตาภินีหารานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ ๔- "อธิกาโร
ฉนฺทตา"ติ ทฺวงฺคสมนฺนาคตาย ปตฺถนาย วเสน กตปณิธานานํ สาวกโพธิ-
สตฺตานญฺจ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตกาลปริจฺเฉทํ อสมฺปตฺวา อนฺตราเอว ปจฺเจกสมฺโพธิยา
ยถาวุตฺตสาวกสมฺโพธิยา จ อธิคโม นตฺถิ. กสฺมา? าณสฺส อปริปจฺจนโต.
อิเมสมฺปิ หิ ๕- ยถา มหาโพธิสตฺตานํ ทานาทิปารมีหิ ปริพฺรูหิตา ปญฺาปารมี
อนุกฺกเมน คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี พุทฺธาณํ ปริปูเรติ, เอวํ ทานาทีหิ
ปริพฺรูหิตา อนุปุพฺเพน ยถารหํ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ปจฺเจกโพธิ-
าณํ สาวกโพธิาณญฺจ ปริปูเรติ. ทานปริจเยน เหเต ตตฺถ ตตฺถ ภเว
อโลภชฺฌาสยตาย สพฺพตฺถ อสงฺคมานสา ๖- อนเปกฺขจิตฺตา หุตฺวา, สีลปริจเยน
สุสํวุตกายวาจตาย สุปริสุทฺธกายวจีกมฺมนฺตา ปริสุทฺธาชีวา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺ-
วารา โภชเน มตฺตญฺุโน หุตฺวา ชาคริยานุโยเคน จิตฺตํ สมาทหนฺติ, สฺวายํ เตสํ
ชาคริยานุโยโค กตปจฺจาคติกวตฺตวเสน ๗- เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พุทฺธภาวปฺปตฺติ, ก.พุทฺธุปฺปตฺติ, ม.พุทฺธตฺตุปฺปตฺติ  ๒ สี. วิรุฬฺหํ
@๓ ขุ. พุทฺธวํส. ๓๓/๖๐, อฏฺสาลินี. ๙๒ (สฺยา)  ๔ ม. ปจฺเจกสมฺโพธิสตฺตานํ
@๕ สี. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๖ สี. อลคฺคมานสา   ๗ ฉ.ม. คต...
      เอวํ ปน ปฏิปชฺชนฺตานํ อธิการสมฺปตฺติยา อปฺปกสิเรเนว อฏฺ สมาปตฺติโย
ปญฺจาภิญฺา ฉฬภิญฺา อธิฏฺานภูตา ปุพฺพภาควิปสฺสนา จ หตฺถคตาเยว
โหนฺติ. วิริยาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. ยญฺหิ ปจฺเจกโพธิยา สาวกโพธิยา วา
อตฺถาย ทานาทิปุญฺสมฺภรเณ อพฺภุสฺสหนํ, อิทํ วิริยํ. ยํ ตทนุปโรธสฺส สหนํ,
อยํ ขนฺติ. ยํ ทานสีลาทิสมาทานาวิสํวาทนํ, อิทํ สจฺจํ. สพฺพตฺถกเมว ๑- อจลสมาธา-
นาธิฏฺานํ. อิทํ อธิฏฺานํ. ยา ทานสีลาทีนํ ปวตฺติฏฺานภูเตสุ สตฺเตสุ หิเตสิตา,
อยํ เมตฺตา. ยํ สตฺตานํ กตวิปฺปกาเรสุ อชฺฌุเปกฺขนํ, อยํ อุเปกฺขาติ. เอวํ
ทานสีลภาวนาสุ สีลสมาธิปญฺาสุ จ วิชฺชมานาสุ ๒- วิริยาทโย สิทฺธาเอว โหนฺติ.
สาเยว ปจฺเจกโพธิอตฺถาย สาวกโพธิอตฺถาย จ ทานาทิปฏิปทา เตสํ โพธิสตฺตานํ
สนฺตานสฺส ภาวนโต ปริภาวนโต ภาวนา นาม. วิเสสโต ทานสีลาทีหิ
สฺวาภิสงฺขเต ๓- สนฺตาเน ปวตฺตา สมถวิปสฺสนาปฏิปทา, ยโต เต โพธิสตฺตา
ปุพฺพโยคาวจรสมุทาคมสมฺปนฺนา โหนฺติ. เตนาห ภควา:-
            "ปญฺจิเม  อานนฺท  อานิสํสา  ปุพฺพโยคาวจเร,  กตเม  ปญฺจ?
        อิธานนฺท ปุพฺพโยคาวจโร ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ ๔- อญฺ อาราเธติ,
        โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺจ ๔- อญฺ  อาราเธติ,  อถ มรณกาเล
        อญฺ   อาราเธติ,   อถ  เทวปุตฺโต  สมาโน  อญฺ   อาราเธติ,
        อถ พุทฺธานํ  สมฺมุขีภาเว  ขิปฺปาภิญฺโ  โหติ,  อถ  ปจฺฉิเม  กาเล
        ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี"ติ.
      อิติ ปุพฺพภาคปฏิปทาภูตาย ปารมิตาปริภาวนาย ๕- สมถวิปสฺสนาภาวนาย
นิโรธคามินีปฏิปทาภูตาย อภิสมยสงฺขาตาย มคฺคภาวนาย จ ภาวิตตฺตภาวา
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา ภาวิตตฺตา นาม. เตสุ อิธ พุทฺธสาวกา อธิปฺเปตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพตฺถเมว   ๒ ฉ.ม. สิชฺฌมานาสุ   ๓ สี. สมภิสงฺขเต
@๔ สี. ปฏิคจฺเจว  ๕ ฉ.ม. ปารมิตาปริภาวิตา
      เอตฺถ จ "สีหานํวา"ติ อิมินา เถรานํ สีหสมานวุตฺติตาทสฺสเนน อตฺตโน
ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตํ, เต จ อภิภุยฺย ปวตฺตึ ทสฺเสติ. "สีหานํว นทนฺตานํ
ฯเปฯ คาถา"ติ อิมินา เถรคาถานํ สีหนาทสทิสตาทสฺสเนน ตาสํ ปรวาเทหิ
อนภิภวนียตํ, เต จ อภิภวิตฺวา ปวตฺตึ ทสฺเสติ. "ภาวิตตฺตานนฺ"ติ อิมินา
ตทุภยสฺส การณํ วิภาเวติ. ภาวิตตฺตภาเวน เถรา อิธ สีหสทิสา ๑- วุตฺตา,
เตสญฺจ คาถา สีหนาทสทิสา ๒-. "อตฺถุปนายิกา"ติ อิมินา อภิภวเน ปโยชนํ ทสฺเสติ.
ตตฺถ เถรานํ ปฏิปกฺโข นาม สงฺกิเลสธมฺโม, ตทภิภโว ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหาเนหิ
สทฺธึ สมุจฺเฉทปฺปหานํ. ตสฺมึ สติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานญฺจ สิทฺธเมว
โหติ, ยโต เต ภาวิตตฺตาติ วุจฺจนฺติ. มคฺคกฺขเณ หิ อริยา อปฺปมาทภาวนํ
ภาเวนฺติ นาม, อคฺคผลกฺขณโต ปฏฺาย ภาวิตตฺตา นามาติ วุตฺโตวายมตฺโถ ๓-.
      เตสุ ตทงฺคปฺปหาเนน เนสํ สีลสมฺปทา ทสฺสิตา, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน สมาธิ-
สมฺปทา, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปญฺาสมฺปทา, อิตเรน ตาสํ ผลํ ทสฺสิตํ. สีเลน
จ เตสํ ปฏิปตฺติยา อาทิกลฺยาณตา ทสฺสิตา, "โก จาทิ กุสาลานํ ธมฺมานํ, สีลํ จ
สุวิสุทฺธํ," ๔- "สีเล ปติฏฺาย," ๕- "สพฺพปาปสฺส อกรณนฺ"ติ ๖- จ วจนโต สีลํ
ปฏิปตฺติยา อาทิกลฺยาณญฺจ ๗- อวิปฺปฏิสาราทิคุณาวหตฺตา. สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณตา ๘-
ทสฺสติา, "จิตฺตํ ภาวยํ," ๙- "กุสลสฺสูปสมฺปทา"ติ ๑๐- จ วจนโต สมาธิปฏิปตฺติยา
มชฺเฌกลฺยาโณว, ๑๑- อิทฺธิวิธาธิคุณาวหตฺตา. ปญฺาย ปริโยสานกลฺยาณตา ๑๒-
ทสฺสิตา, "สจิตฺตปริโยทปนํ" ๑๐- "ปญฺ ภาวยนฺ"ติ ๙- จ วจนโต ปญฺาปฏิปตฺติยา
ปริโยสานํว, ๑๓- ปญฺุตฺตรโต กุสลานํ ธมฺมานํ สาว กลฺยาณา อิฏฺานิฏฺเสุ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สีหสทิสาติ        ๒ ฉ.ม. สีหนาทสทิสิโย    ๓ สี. วุตฺโตจายมตฺโถ
@๔ สํ. มหา. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕ ภิกฺขุสุตฺต  ๕ สํ. สคา. ๑๕/๒๓/๑๖ ชฏาสุตฺต
@๖ ที. มหา. ๑๐/๙๐/๔๓ มหาปทานสุตฺต, ขุ.ธมฺม. ๒๕/๑๘๓/๔๙ อานนฺทตฺเถรปญฺหวตฺถุ
@๗ ฉ.ม. อาทิกลฺยาณํว, สี. อาทิกลฺยาณตา จ   ๘ สี. มชฺเฌกลฺยาณตา จ
@๙ สํ. สคา. ๑๕/๒๓/๑๖ ชฏาสุตฺต     ๑๐ ที. มหา.๑๐/๙๐/๔๓ มหาปทานสุตฺต,
@ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๘๓/๔๙ อานนฺทตฺเถรปญฺหวตฺถุ   ๑๑ สี. กลฺยาณตา จ
@๑๒ สี.... ตา จ                       ๑๓ สี. ปริโยสานํ
ตาทิภาวาวหตฺตา.
          "เสโล ยถา เอกฆโน       วาเตน น สมีรติ
           เอวํ นินฺทาปสํสาสุ         น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา"ติ ๑-
หิ  วุตฺตํ.
      ตถา สีลสมฺปทาย เตวิชฺชภาโว ทสฺสิโต. สีลสมฺปตฺตึ หิ นิสฺสาย ติสฺโส
วิชฺชา ปาปุณนฺติ. สมาธิสมฺปทาย ฉฬภิญฺาภาโว. สมาธิสมฺปตฺตึ หิ นิสฺสาย
ฉฬภิญฺา ปาปุณนฺติ. ปญฺาสมฺปทาย ปภินฺนปฏิสมฺภิทาภาโว. ปญฺาสมฺปทํ
หิ นิสฺสาย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติ. อิมินา เตสํ เถรานํ เกจิ เตวิชฺชา,
เกจิ ฉฬภิญฺา, เกจิ ปฏิสมฺภิทาปตฺตาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.
      ตถา สีลสมฺปทาย เตสํ กามสุขานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส ปริวชฺชนํ ทสฺเสติ.
สมาธิสมฺปทาย อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส, ปญฺาสมฺปทาย มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ๒-
เสวนํ ทสฺเสติ. ตถา สีลสมฺปทาย เตสํ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานํ ทสฺเสติ.
สมาธิสมฺปทาย ปริยุฏฺานปฺปหานํ, ปญฺาสมฺปทาย อนุสยปฺปหานํ ทสฺเสติ.
สีลสมฺปทาย วา ทุจฺจริตสงฺกิเลสวิโสธนํ, สมาธิสมฺปทาย ตณฺหาสงฺกิเลสวิโสธนํ,
ปญฺาสมฺปทาย ทิฏฺิสงฺกิเลสวิโสธนํ ทสฺเสติ. ตทงฺคปฺปหาเนน วา เนสํ อปาย-
สมติกฺกโม ทสฺสิโต. วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน กามธาตุสมติกฺกโม, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน
สพฺพภวสมติกฺกโม ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.
      "ภาวิตตฺตานนฺ"ติ วา เอตฺถ สีลภาวนา จิตฺตภาวนา ปญฺาภาวนาติ
ติสฺโส ภาวนา เวทิตพฺพา กายภาวนาย ตทนฺโตคธตฺตา. สีลภาวนา จ ปฏิปตฺติยา
อาทีติ สพฺพํ ปุริมสทิสํ. ยถา ปน สีหนาทํ ปเร มิคคณา น สหนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหา. ๕/๒๔๔/๘ จมฺมกฺขนฺธก, ขุ. ธมฺม. ๒๕/๘๑/๓๑ ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ
@๒ ฉ.ม. ปฏิปทาย
กุโต อภิภเว, ๑- อญฺทตฺถุ สีหนาโทว เต อภิภวติ. เอวเมว อญฺติตฺติยวาทา
เถรานํ วาเท น สหนฺติ, กุโต อภิภเว, อญฺทตฺถุ เถรวาทาว เต อภิภวนฺติ.
ตํ กิสฺส เหตุ? "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ
ธมฺมา อนตฺตา"ติ ๒- "นิพฺพานธาตู"ติ จ ปวตฺตนโต. น หิ ธมฺมโต สกฺกา เกนจิ
อญฺถา กาตุํ อปฺปฏิวตฺตนียโต. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ๓- ภวิสฺสติ.
เอวเมตฺถ สงฺเขเปเนว ปมคาถาย อตฺถวิภาวนา เวทิตพฺพา.
      ทุติยคาถายํ ปน อยํ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน อตฺถวิภาวนา. ตตฺถ เยสํ
เถรานํ คาถา สาเวตุกาโม, เต สาธารณวเสน นามโต โคตฺตโต คุณโต จ
กิตฺเตตุํ "ยถา นามา"ติอาทิ วุตฺตํ. อสาธารณโต ปน ตตฺถ ตตฺถ คาถาเสฺวว
อาวิ ภวิสฺสติ. ตตฺถ ยถานามาติ ยํยํนามา, สุภูติ มหาโกฏฺิโกติอาทินา นเยน
นามเธยฺเยน  ปญฺาตาติ ๔- อตฺโถ. ยถาโคตฺตาติ  ยํยํโคตฺตา, โคตโม กสฺสโปติ-
อาทินา นเยน กุลปเทเสน  ยาย ยาย ชาติยา สมญฺาตาติ ๕- อตฺโถ. ยถาธมฺม-
วิหาริโนติ ยาทิสธมฺมวิหาริโน, ปริยตฺติปรมตายํ อฏฺตฺวา ยถานุรูปํ สมาปตฺติ-
วิหาริโน หุตฺวา วิหรึสูติ อตฺโถ. อถวา ยถาธมฺมวิหาริโนติ ยถาธมฺมา วิหาริโน
จ ๖-, ยาทิสสีลาทิธมฺมา ทิพฺพวิหาราทีสุ อภิณฺหโส ๗- วิหรมานา ยาทิสวิหารา จาติ
อตฺโถ. ยถาธิมุตฺตาติ ยาทิสอธิมุตฺติกา สทฺธาธิมุตฺติปญฺาธิมุตฺตีสุ ยํยํอธิ-
มุตฺติกา, สุญฺตมุขาทีสุ ๘- วา ยถา ยถา นิพฺพานํ อธิมุตฺตาติ ยถาธิมุตฺตา.
"นิพฺพานํ อธิมุตฺตานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา"ติ ๙- หิ วุตฺตํ. อุภยํ เจตํ ปุพฺพ-
ภาควเสน เวทิตพพํ. อรหตฺตปฺปตฺติโต ๑๐- ปุพฺเพเยว หิ ยถาวุตฺตมธิมุจฺจนํ, ๑๑-
น ปรโต. เตนาห ภควา:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. อภิภาโว          ๒ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๗๗-๙/๖๔ อนิจฺจลกฺขณาทิวตฺถุ
@๓ โปฏฺเกสุ อาวี-สทฺโท ทิสฺสติ  ๔ สี.,ม. ยถาปญฺาตาติ  ๕ ฉ.ม. ปญฺาตาติ
@๖ สี. ยถาธมฺมตาย วิหาริโน จ, ยถาธมฺมายถาวิหาริโน จ?    ๗ ม. อภิณฺหโต
@๘ ม. สุญฺตสุขาทีสุ                ๙ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๒๗/๕๗ ปุณฺณทาสีวตฺถุ
@๑๐ สี. ยถาธมฺมา ยถาวิหาริโน จ อรหตฺตปฺปตฺติโต     ๑๑ สี. ยถาวุตฺตมธิมุตฺตํ
            "อสฺสทฺโธ อกตญฺู จ สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร"ติอาทิ ๑-.
      "ยถาวิมุตฺตา"ติ วา ปาโ, ปญฺาวิมุตฺติอุภโตภาควิมุตฺตีสุ ยํยํวิมุตฺติกาติ
อตฺโถ. สปฺปญฺาติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺาย ปาริหาริกปญฺาย ภาวนาปญฺาย
จาติ ติวิธายปิ ปญฺาย ปญฺวนฺโต. วิหรึสูติ ตายเอว สปฺปญฺตาย ยถาลทฺเธน
ผาสุวิหาเรเนว วสึสุ. อตนฺทิตาติ อนลสา, อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ ยถาพลํ ปรหิต-
ปฏิปตฺติยํ ๒- จ อุฏฺานวนฺโตติ อตฺโถ.
      เอตฺถ จ ๓- นามโคตฺตคฺคหเณน เตสํ ๔- เถรานํ ปกาสปญฺาตภาวํ ทสฺเสติ.
ธมฺมวิหารคฺคหเณน สีลสมฺปทํ สมาธิสมฺปทญฺจ ทสฺเสติ. "ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺา"ติ
อิมินา ปญฺาสมฺปทํ. "อตนฺทิตา"ติ อิมินา สีลสมฺปทาทีนํ การณภูตํ วิริย-
สมฺปทํ ทสฺเสติ. "ยถานามา"ติ อิมินา เตสํ ปกาสนนามตํ ทสฺเสติ. "ยถาโคตฺตา"ติ
อิมินา สทฺธานุสารีธมฺมานุสารีโคตฺตสมฺปตฺติสมุทาคมํ, "ยถาธมฺมวิหาริโน"ติอาทินา
สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปตฺติสมุทาคมํ, "อตนฺทิตา"ติ อิมินา
เอวํ อตฺตหิตสมฺปตฺติยํ ิตานํ ปรหิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ.
      อถวา "ยถานามา"ติ อิทํ เตสํ เถรานํ ครูหิ คหิตนามเธยฺยทสฺสนํ
สมญฺามตฺตกิตฺตนโต. "ยถาโคตฺตา"ติ อิทํ กุลปุตฺตภาวทสฺสนํ กุลปเทสกิตฺตนโต. ๕-
เตน เนสํ สทฺธาปพฺพชิตภาวํ ทสฺเสติ. "ยถาธมฺมวิหาริโน"ติ อิทํ จรณสมฺปตฺติ-
ทสฺสนํ สีลสํวราทีหิ สมงฺคีภาวทีปนโต. "ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺา"ติ อิทํ เนสํ
วิชฺชาสมฺปตฺติทสฺสนํ อาสวกฺขยปริโยสานาย าณสมฺปตฺติยา อธิคมปริทีปนโต.
"อตนฺทิตา"ติ อิทํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺตีนํ อธิคมูปายทสฺสนํ. "ยถานามา"ติ วา อิมินา
เตสํ ปกาสนมตฺตํเยว ๖- ทสฺเสติ. "ยถาโคตฺตา"ติ ปน อิมินา ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๙๗/๓๔ สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ    ๒ ม. ปรหิตสาธิตาย
@๓ ฉ.ม. เอตฺถ จ ปน   ๔ สี. เตสํ เตสํ   ๕ ฉ.ม. กุลาปเทส..., ม. กุลปฺปเทส...
@๖ ฉ.ม. ปกาสนนามตํเยว, ม. ปกาสนนามมตฺตํเยว
ทสฺเสติ. น หิ สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ จ อกตปุญฺสฺส สทฺธานุสารี-
ธมฺมานุสาริโน โคตฺตสมฺปตฺติสมุทาคโม สมฺภวติ. "ยถาธมฺมวิหาริโน"ติ อิมินา
เตสํ ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. น หิ อปฺปฏิรูเป เทเส วสโต สปฺปุริสูป-
นิสฺสยรหิตสฺส จ ตาทิสา คุณวิเสสา สมฺภวนฺติ. "ยถาธิมุตฺตา"ติ อิมินา
สทฺธมฺมสวนสมฺปทาสมาโยคํ ทสฺเสติ. น หิ ปรโตโฆเสน วินา สาวกานํ สจฺจ-
สมฺปฏิเวโธ สมฺภวติ. "สปฺปญฺา อตนฺทิตา"ติ อิมินา ยถาวุตฺตสฺส คุณวิเสสสฺส
อพฺยภิจาริเหตุํ ๑- ทสฺเสติ ายารมฺภทสฺสนโต.
      อปโร นโย:- "ยถาโคตฺตา"ติ เอตฺถ โคตฺตกิตฺตเนน เตสํ เถรานํ
โยนิโสมนสิการสมฺปทํ ทสฺเสติ ยถาวุตฺตโคตฺตสมฺปนฺนสฺส โยนิโสมนสิการสมฺภวโต.
"ยถาธมฺมวิหาริโน"ติ เอตฺถ ธมฺมวิหารคฺคหเณน สทฺธมฺมสวนสมฺปทํ ทสฺเสติ
สทฺธมฺมสวเนน วินา ตทภาวโต. "ยถาธิมุตฺตา"ติ อิมินา มตฺถกปฺปตฺตํ
ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ทสฺเสติ. "สปฺปญฺา"ติ อิมินา สพฺพตฺถ สมฺปชานการิตํ.
"อตนฺทิตา"ติ อิมินา วุตฺตนเยน อตฺตหิตสมฺปตฺตึ ปริปูเรตฺวา ิตานํ ปเรสํ
หิตสุขาวหาย ปฏิปตฺติยํ อกิลาสุภาวํ ทสฺเสติ. ตถา "ยถาโคตฺตา"ติ อิมินา
เนสํ สรณคมนสมฺปทา ทสฺสิตา สทฺธานุสารีโคตฺตกิตฺตนโต. "ยถาธมฺมวิหาริโน"ติ
อิมินา สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโต. "ยถาธิมุตฺตา สปฺปญฺา"ติ
อิมินา ปญฺกฺขนฺธาทโย. สรณคมนญฺจ สาวกคุณานํ อาทิ, สมาธิ มชฺเฌ, ๒-
ปญฺา ปริโยสานนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานทสฺสเนน สพฺเพปิ สาวกคุณา ทสฺสิตา
โหนฺติ.
      อีทิสี ปน คุณวิภูติ ยาย สมฺมาปฏิปตฺติยา เตหิ อธิคตา, ตํ ทสฺเสตุํ
"ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสิตฺวา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาตี เตสุ เตสุ อรญฺ-
รุกฺขมูลปพฺพตาทีสุ วิวิตฺตเสนาสเนสุ. ตตฺถ ตตฺถาติ วา ตสฺมึ ตสฺมึ อุทานาทิกาเล.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อพฺยภิจารเหตุํ   ๒ ม. มชฺโฌ
วิปสฺสิตฺวาติ สมฺมสิตฺวา ๑- นามรูปววตฺถาปนปจฺจยปริคฺคเหหิ ๒- ทิฏฺิ-
วิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน ปญฺจมํ วิสุทฺธึ
อธิคนฺตฺวา ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิยา มตฺถกํ ปาปนวเสน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา.
ผุสิตฺวาติ ปตฺวา สจฺฉิกตฺวา. อจฺจุตํ ปทนฺติ นิพฺพานํ. ตํ หิ สยํ อจวนธมฺมตฺตา
อธิคตานํ อจฺจุติเหตุภาวโต จ นตฺถิ เอตฺถ จุตีติ "อจฺจุตํ ". สงฺขตธมฺเมหิ
อสมฺมิสฺสภาวตาย ตทตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพตาย จ "ปทนฺ"ติ จ วุจฺจติ. กตนฺตนฺติ
กตสฺส อนฺตํ. โย หิ เตหิ อธิคโต อริยมคฺโค, โส อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปาทิตตฺตา
กโต นาม, ตสฺส ปน ปริโยสานภูตํ ผลํ กตนฺโตติ อธิปฺเปตํ. ตํ กตนฺตํ อคฺคผลํ. อถวา
ปจฺจเยหิ กตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา กตา นาม สงฺตธมฺมา, ตนฺนิสฺสรณภาวโต กตนฺโต
นิพฺพานํ. ตํ กตนฺตํ. ปจฺจเวกฺขนฺตาติ ๓-  "อธิคตํ วต มยา อริยมคฺคาธิคเมน
อิทํ อริยผลํ, อธิคตา อสงฺขตา ธาตู"ติ อริยผลนิพฺพานานิ วิมุตฺติาณทสฺสเนน
ปฏิปตฺตึ อเวกฺขมานา. อถวา สจฺจสมฺปฏิเวธวเสน ยํ อริเยน กรณียํ ปริญฺาทิโสฬสวิธํ
กิจฺจํ อคฺคผเล ิเตน นิปฺผาทิตตฺตา ปริโยสาปิตตฺตา ๔- กตํ นาม, เอวํ กตํ ตํ
ปจฺจเวกฺขนฺตา. เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ทสฺสิตํ. ปุริมนเยน ปน
อิตรปจฺจเวกฺขณานีติ เอกูนวีสติปิ ๕- ปจฺจเวกฺขณานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ.
      อิมมตฺถนฺติ เอตฺถ อิมนฺติ สกโล เถรเถรีคาถานํ อตฺโถ อตฺตโน อิตเรสญฺจ
ตตฺถ สนฺนิปติตานํ ธมฺมสงฺคาหกมหาเถรานํ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานตาย อาสนฺโน
ปจฺจกฺโขติ จ กตฺวา วุตฺตํ. อตฺถนฺติ "ฉนฺนา เม ๖- กุฏิกา"ติอาทีหิ คาถาหิ
วุจฺจมานํ อตฺตูปนายิกํ ปรูปนายิกํ โลกิยโลกุตฺตรปฏิสํยุตฺตํ อตฺถํ. อภาสึสูติ ๗-
คาถาพนฺธวเสน กเถสุํ, ตํทีปนิโย อิทานิ มยา วุจฺจมานา เตสํ ภาวิตตฺตานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺปสฺสิตฺวา   ๒ สี....ปริคฺคหาทีหิ   ๓ สี. ปจฺจเวกฺขนฺโต
@๔ สี. ปริโยสิตตฺตา  ๕ ฉ.ม. เอกูนวีสติ  ๖ ม. ฉนฺนา เมสา  ๗ ฉ.ม. อภาสิสุนฺติ
คาถา อตฺตูปนายิกา สุณาถาติ โยชนา. เต เจ มหาเถรา เอวํ กเถนฺตา
อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติปกาสนีหิ คาถาหิ สาสนสฺส เอกนฺตนิยฺยานิกวิภาวเนน ๑- ๒-
ปเรปิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชนฺตีติ เอตมตฺถํ ๓- ทีเปติ อายสฺมา ธมฺมภณฺฑา-
คาริโก, ตถา ทีเปนฺโต จ อิมาหิ คาถาหิ เตสํ โถมนํ ตาสญฺจ เตสํ วจนสฺส
นิทานภาเวน ปนํ านคตเมวาติ ๔- ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.
                      นิทานคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นียานิก...        ๒ สี. ...วิภาวเน      ๓ สี. เอวมตฺถํ
@๔ สี. นิทานภาเวน ปากฏํ อุตฺตานํ คตเมวาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๒ หน้า ๑-๒๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=32&A=1&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=32&A=1&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=137
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=4962
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=5284
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=5284
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26