ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

                   ๓๙๗. ๓. อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
     ปิสุเณน จ โกธเนนาติอาทิกา อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา
อุปฺปตฺติ?
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สาริปุตฺตเมเวตํ  ม.อุปริ. ๑๔/๙๓-๗/๗๗-๘๑ อนุปทสุตฺต
@ ที.ปาฏิ. ๑๑/๑๔๑ อาทิ/๘๕ สมฺปสาทนียสุตฺต
     อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร
สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุมโนติสฺส นามํ อโหสิ. ปิตา ปนสฺส
อานนฺทราชา นาม. โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวติโต
วีสโยชนสเต าเน โภคนครํ อทาสิ. โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา สตฺถารญฺจ
ปิตรญฺจ ปสฺสติ. ตทา ราชา สตฺถารญฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสํฆญฺจ สยเมว
สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, อญฺเสํ อุปฏฺาตุํ น เทติ.
     เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิ. กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รญฺโ
อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา
"วรํ เต ตาต ทมฺมิ, วรํ คณฺหาหี"ติ อาห. กุมาโร "สตฺถารํ ภิกฺขุสํฆญฺจ
เตมาสํ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ อวญฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี"ติ อาห. เอตํ น สกฺกา,
อญฺ วเทหีติ. เทว ขตฺติยานํ เทฺวกถา นาม นตฺถิ, เอตเทว เม เทหิ, น
มยฺหํ อญฺเน อตฺโถติ. สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวาติ. โส "สตฺถุ จิตฺตํ
ชานิสฺสามี"ติ วิหารํ คโต. เตน จ สมเยน ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา
คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ โหติ, โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา "อหํ ภนฺเต ภควนฺตํ ทสฺสนาย
อาคโต, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺ"ติ อาห. ภิกฺขู "สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺาโก,
ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี"ติ อาหํสุ. โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "สตฺถารํ
ภนฺเต เม ทสฺเสถา"ติ อาห. อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปวิยํ นิมุชฺชิตฺวา
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต ราชปุตฺโต ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต "ติ อาห.
เตนหิ ภิกฺขุ พหิ อาสนํ ปญฺาเปหีติ. เถโร ปุนปิ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว พุทฺธาสนํ
คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ
อาสนํ ปญฺาเปสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา "มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
     ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสีทิ. ราชปุตฺโต สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตวา อยํ ภนฺเต เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเติ.
อาม กุมาร วลฺลโภติ. กึ กตฺวา ภนฺเต เอส วลฺลโภ โหตีติ. ทานาทีนิ ปุญฺานิ
กตฺวาติ. "ภควา อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต  พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม"ติ
สตฺตาหํ ขนฺธาวารภตฺตํ นาม ทตฺวาปิ สตฺตเม ทิวเส ภนฺเต มยา ปิตุ สนฺติกา
เตมาสํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา
"อตฺถิ นุ โข ตตฺถ คเตน อตฺโถ"ติ โอโลเกตฺวา "อตฺถี"ติ ทิสฺวา "สุญฺาคาเร
โข กุมาร ตถาคตา อภิรมนฺตี"ติ อาห. กุมาโร "อญฺาตํ ภควา, อญฺาตํ
สุคตา"ติ วตฺวา "อหํ ภนฺเต ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต
ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธึ อาคจฺฉถา"ติ ปฏิญฺ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
"ทินฺนา เม เทว ภควตา ปฏิญฺา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา"ติ ปิตรํ
วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต วีสโยชนสตํ อทฺธานํ คโต.
คนฺตฺวา จ อตฺตโน นคเร วิหารฏฺานํ วิจินนฺโต โสภนสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส
อุยฺยานํ ทิสฺวา สตสหสฺเสน กิณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ.
ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ เสสภิกฺขูนญฺจ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานตฺถาย กุฏิเลณมณฺฑเป
กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขปํ ทฺวารโกฏฺกญฺจ นิฏฺาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ
"นิฏฺิตํ มยฺหํ กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา"ติ.
     ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา "ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ
ปจฺจาสึสตี"ติ อาห. ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุโต โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน
อคมาสิ. กุมาโร "สตฺถา อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ
ปูชยมาโน ๑- สตสหสฺเสน กีเต โสภเน นาม อุยฺยาเน สตสหสฺเสน การิตํ วิหารํ
ปเวเสตฺวา:-
           "สตสหสฺเสน เม กีตํ      สตสหสฺเสน มาปิตํ
            โสภนํ นาม อุยฺยานํ      ปฏิคฺคณฺห มหามุนี"ติ
@เชิงอรรถ:  สี. ปูชยมาโน ภควนฺตํ อาเนตฺวา
ตํ นิยฺยาเทสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา "อิมินาว นีหาเรน
ทานํ ทเทยฺยาถา"ติ ปุตฺตทาเร อมจฺเจ จ กิจฺจกรณีเยสุ จ นิโยเชตฺวา สยํ
สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสมีเปเยว วสนฺโต เตมาสํ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺโต อุปกฏฺาย
ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ
ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ปาทมูเล ติจีวรานิ เปตฺวา วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ยเทตํ มยา
สตฺตาหํ ขนฺธาวารทานโต ปฏฺาย ๑- ปุญฺ กตํ, น ตํ สคฺคสมฺปตฺติอาทินํ อตฺถาย,
อถโข อหํ อยํ สุมนตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก ภเวยฺยนฺ"ติ
ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
     โสปิ ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ปุญฺานิ กตฺวา ตโต ปรมฺปิ ตตฺถ
ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปุญฺกมฺมานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส
ภควโต กาเล ปิณฺฑาย จรโต เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา
ปูชํ อกาสิ. ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺ
ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา เต โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน อฏฺ ปณฺณสาลาโย
กาเรตฺวา เตสํ นิสีทนตฺถาย อฏฺ สพฺพรตนมยปีเ เจว มณิอาธารเก จ
ปฏิยาเทตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ. เอตานิ ปากฏฏฺานานิ.
     กปฺปสตสหสฺสํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺานิ กโรนฺโตว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน
สทฺธึ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส
สพฺเพ าตเก อานนฺทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทเตฺวว นามํ อโหสิ. โส
อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต กตาภินิกฺขมเน สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ปมํ
กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขนฺเต ภควติ ตสฺส ปริวารตฺถํ ปพฺพชิตุํ นิกฺขนฺเตหิ
ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว อายสฺมโต
ปุณฺณสฺส มนฺตานิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
@เชิงอรรถ:  สี. ยเทตํ มหาทานโต ปฏฺาย
     เตน จ สมเยน ภควโต ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธอุปฏฺากา อเหสุํ. เอกทา
นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา
สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย, เต เยภุยฺเยน
สตฺถุ จิตฺตํ นาราธยึสุ. อเถกทิวสํ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺตฺตวรพุทฺธาสเน
ภิกฺขุสํฆปริวุโต นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ "อหํ ภิกฺขเว อิทานิมฺหิ มหลฺลโก,
เอกจฺเจ ภิกฺขู `อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา'ติ วุตฺเต อญฺเน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ
มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺากํ ภิกฺขุํ ชานาถา"ติ.
ตํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺาย ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา "อหํ ภนฺเต ตุเมฺห อุปฏฺหิสฺสามี"ติ อาห. ตํ ภควา ปฏิกฺขิปิ.
เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพ มหาสาวกา "อหํ อุปฏฺหิสฺสามิ, อหํ
อุปฏฺหิสฺสามี"ติ อุฏฺหึสุ เปตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ, เตปิ ภควา ปฏิกฺขิปิ.
โส ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ "อาวุโส ตฺวมฺปิ สตฺถุ
อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี"ติ. ยาจิตฺวา ลทฺธฏฺานํ นาม กีทิสํ โหติ, สเจ รุจฺจติ,
สตฺถา สยเมว วกฺขตีติ. อถ ภควา "น ภิกฺขเว อานนฺโท อญฺเหิ อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว
ชานิตฺวา มํ อุปฏฺหิสฺสตี"ติ อาห. ตโต ภิกฺขู "อุฏฺเหิ อาวุโส อานนฺท, สตฺถารํ
อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี"ติ อาหํสุ.
     เถโร อุฏฺหิตฺวา "สเจ เม ภนฺเต ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตจีวรํ น
ทสฺสติ, ปณีตปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ
คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี"ติ อาห. "เอตฺตเก ๑- คุเณ
ลภโต สตฺถุ อุปฏฺาเน โก ภาโร"ติ อุปวาทโมจนตฺถํ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา
จ "สเจ ภนฺเต ภควา มยา คหิตนิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต
ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ. ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. อุปฏฺหิสฺสามีติ เอตฺตกเมว
ลจฺฉามิ, สเจ ภควา ปรมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ ปุน มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ
ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี"ติ "เอตฺตกมฺปิ สตฺถุ สนฺติเก อนุคฺคหํ น ลภตี"ติ
อุปวาทโมจนตฺถญฺเจว ธมฺมภณฺฑาคาริกภาวปารมีปูรณตฺถญฺจ อิมา จตสฺโส อายาจนา จาติ
อฏฺ วาเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺเสว านนฺตรสฺส อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ
ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิ, โส อุปฏฺากฏฺานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสพลํ ทุวิเธน
อุทเกน, ติวิเธน ทนฺตกฏฺเน, หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺิปริกมฺเมน, คนฺธกุฏิ-
ปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺหนฺโต "อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ
อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี"ติ ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา
รตฺติภาเค มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติ
สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย ถีนมิทฺธวิโนทนตฺถํ.
     อถ นํ สตฺถา เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อเนกปริยาเยน ปสํสิตฺวา พหุสฺสุตานํ
สติมนฺตานํ คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานญฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน
เปสิ. เอวํ สตฺถารา ปญฺจสุ าเนสุ เอตทคฺเค ปิโต จตูหิ อจฺฉริยพฺภุต-
ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สตฺถุ ธมฺมโกสารกฺโข อยํ มหาเถโร เสโขว สมาโน สตฺถริ
ปรินิพฺพุเต เหฏฺา วุตฺตนเยน ภิกฺขูหิ สมุตฺเตชิโต เทวตาย จ สํเวชิโต "เสฺวเยว
จ ทานิ ธมฺมสงฺคีติ กาตพฺพา, น โข ปน เมตํ ปฏิรูปํ, ยฺวายํ เสโข สกรณีโย
หุตฺวา อเสเขหิ เถเรหิ สทฺธึ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ สนฺนิปาตํ คนฺตุนฺ"ติ สญฺชาตุสฺสาโห
วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา พหุเทวรตฺตึ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จงฺกเม วิริยสมตํ
อลภิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สยเน นิสีทิตฺวา สยิตุกาโม กายํ อาวฏฺเฏสิ. ๑-
อปฺปตฺตญฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตมตฺตา, เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย
อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ, ฉฬภิญฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน ๒-:-
         "อารามทฺวารา นิกฺขมฺม        ปทุมุตฺตโร มหามุนิ
          วสฺเสนฺโต อมตํ วุฏฺึ         นิพฺพาเปสิ มหาชนํ.
@เชิงอรรถ:  ม. อาวญฺเฉสิ       ขุ.อป. ๓๒/๖๔๔อาทิ/๗๕
          สตสหสฺสา ๑- เต ธีรา       ฉฬภิญฺา มหิทฺธิกา
          ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ          ฉายาว อนุปายินี. ๒-
          หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสึ          เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมํ
          สุจารุรูปํ ทิสฺวาน            ปีติ ๓- เม อุทปชฺชถ.
          โอรุยฺห หตฺถิขนฺธมฺหา         อุปคจฺฉึ นราสภํ
          รตนามยฉตฺตํ เม            พุทฺธเสฏฺสฺส ธารยึ.
          มม สงฺกปฺปมญฺาย           ปทุมุตฺตโร มหาอิสิ
          ตํ กถํ ปยิตฺวาน            อิมา คาถา อภาสถ.
          โย โส ฉตฺตมธาเรสิ         โสณฺณาลงฺการภูสิตํ
          ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ            สุณาถ มม ภาสโต.
          อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโส       ตุสิตํ อาวสิสฺสติ
          อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ           อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
          จตุตึสติกฺขตฺตุํ จ             เทวรชฺชํ กริสฺสติ
          นราธิโป ๔- อฏฺสตํ         วสุธํ อาวสิสฺสติ.
          อฏฺปญฺาสกฺขตฺตุํ จ          จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ
          ปเทสรชฺชํ วิปุลํ             มหิยา การยิสฺสติ.
          กปฺปสตสหสฺสมฺหิ             โอกฺกากกุลสมฺภโว
          โคตโม นาม โคตฺเตน        สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
          สกฺยานํ กุลเกตุสฺส           าติพนฺธุ ภวิสฺสติ
          อานนฺโท นาม นาเมน        อุปฏฺาโก มเหสิโน.
          อาตาปี นิปโก จาปิ          พาหุสจฺเจสุ โกวิโท
          นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ          สพฺพปาี ภวิสฺสติ.
          ปธานปหิตตฺโต โส           อุปสนฺโต นิรูปธิ
          สพฺพาสเว ปริญฺาย          นิพฺพายิสฺสตฺยนาสโว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สตสหสฺสํ        ฉ.ม. อนปายินี         ฉ.ม. วตฺติ
@ ฉ.ม. พลาธิโป
          สนฺติ อารญฺกา นาคา        กุญฺชรา สฏฺิหายนา
          ติธปฺปภินฺนา มาตงฺคา         อีสาทนฺตา อุรุฬฺหวา.
          อเนกสตสหสฺสา             ปณฺฑิตาปิ มหิทฺธิกา
          สพฺเพ เต พุทฺธนาคสฺส        น โหนฺตุ ปณิธิมฺหิ เต.
          อาทิยา เม นมสฺสามิ         มชฺฌิเม อถ ปจฺฉิเม
          ปสนฺนจิตฺโต สุมโน           พุทฺธเสฏฺ อุปฏฺหึ.
          อาตาปี นิปโก จาปิ          สมฺปชาโน  ปฏิสฺสโต
          โสตาปตฺติผลํ  ปตฺโต         เสขภูมีสุ โกวิโท.
          สตสหสฺสิโต กปฺเป           ยํ กมฺมมภินีหรึ
          ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต           ิตา สทฺธมฺมมาจลา.
          สฺวาคตํ วต เม อาสิ ฯเปฯ    กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ.
     ฉฬภิญฺโ ปน หุตฺวา สงฺคีติมณฺฑปํ ปวิ สิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายนฺโต ตตฺถ
ตตฺถ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน อตฺตโน ปฏิปตฺติทีปนาทิวเสน จ ภาสิตคาถา เอกชฺฌํ
กตฺวา อนุกฺกเมน ขุทฺทกนิกายสงฺคายนกาเล เถรคาถาสุ สงฺคีตึ อาโรเปนฺโต:-
              [๑๐๑๗] "ปิสุเณน จ โกธเนน จ
                     มจฺฉรินา จ วิภูตินนฺทินา ๑-
                     สขิตํ น กเรยฺย ปณฺฑิโต
                     ปาโป กาปุริเสน สงฺคโม.
              [๑๐๑๘] สทฺเธน จ เปสเลน จ
                     ปญฺวตา พหุสฺสุเตน จ
                     สขิตํ หิ กเรยฺย ปณฺฑิโต
                     ภทฺโท สปฺปุริเสน สงฺคโม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิภูตนนฺทินา
        [๑๐๑๙] ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ          อรุกายํ สมุสฺสิตํ
               อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ           ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
        [๑๐๒๐] ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ           มณินา กุณฺฑเลน จ
               อฏฺิตเจน โอนทฺธํ          สห วตฺเถหิ โสภติ.
        [๑๐๒๑] อลตฺตกกตา ปาทา          มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ
               อลํ พาลสฺส โมหาย         โน จ ปารคเวสิโน.
        [๑๐๒๒] อฏฺปทกตา เกสา          เนตฺตา อญฺชนมกฺขิตา
               อลํ พาลสฺส โมหาย         โน จ ปารคเวสิโน.
        [๑๐๒๓] อญฺชนีว นวา จิตฺตา         ปูติกาโย อลงฺกโต
               อลํ พาลสฺส โมหาย         โน จ ปารคเวสิโน.
               โอทหิ มิคโว ปาสํ          นาสทา วาคุรํ มิโค
               ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม        กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
               ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส        นาสทา วาคุรํ มิโค
               ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม        โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
        [๑๐๒๔] พหุสฺสุโต จิตฺตกถี           พุทฺธสฺส ปริจารโก
               ปนฺนภาโร วิสญฺุตฺโต        เสยฺยํ กปฺเปติ โคตโม.
        [๑๐๒๕] ขีณาสโว วิสญฺุตฺโต         สงฺคาตีโต สุนิพฺพุโต
               ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ         ชาติมรณปารคู.
        [๑๐๒๖] ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมา        พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน
               นิพฺพานคมเน มคฺเค         โสยํ ติฏฺติ โคตโม.
        [๑๐๒๗] ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ ๑-     เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
               จตุราสีติสหสฺสานิ           เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน.
        [๑๐๒๘] อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส          พลิพทฺโทว ชีรติ
               มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ         ปญฺา ตสฺส น วฑฺฒติ.
@เชิงอรรถ:  ปาลิ. คณฺหิ
        [๑๐๒๙] พหุสฺสุโต อปฺปสฺสุตํ          โย สุเตนาติมญฺติ
               อนฺโธ ปทีปธาโรว          ตเถว ปฏิภาติ มํ.
        [๑๐๓๐] พหุสฺสุตํ อุปาเสยฺย          สุตญฺจ น วินาสเย
               ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺส         ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา.
        [๑๐๓๑] ปุพฺพาปรญฺู อตฺถญฺู         นิรุตฺติปทโกวิโท
               สุคฺคหีตญฺจ คณฺหาติ          อตฺถญฺโจปปริกฺขติ.
        [๑๐๓๒] ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหติ       อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํ
               สมเย โส ปทหติ           อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
        [๑๐๓๓] พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ            สปฺปญฺ พุทฺธสาวกํ
               ธมฺมวิญฺาณมากงฺขํ          ตํ ภเชถ ตถาวิธํ.
        [๑๐๓๔] พหุสฺสุโต ธมฺมธโร          โกสารกฺโข มเหสิโน
               จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส        ปูชเนยฺโย ๑- พหุสฺสุโต.
        [๑๐๓๕] ธมฺมาราโม ธมฺมรโต        ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ
               ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ          สทฺธมฺมา น ปริหายติ.
        [๑๐๓๖] กายมจฺเฉรครุโน           หิยฺยมาเน อนุฏฺเห
               สรีรสุขคิทฺธสฺส             กุโต สมณผาสุตา.
        [๑๐๓๗] น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพา       ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มํ
               คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหิ         อนฺธการํว ขายติ.
        [๑๐๓๘] อพฺภตีตสหายสฺส            อตีตคตสตฺถุโน
               นตฺถิ เอตาทิสํ มิตฺตํ         ยถา กายคตา สติ.
        [๑๐๓๙] เย ปุราณา อตีตา เต       นเวหิ น สเมติ เม
               สฺวชฺช เอโกว ฌายามิ       วสฺสุเปโตว ปกฺขิมา.
        [๑๐๔๐] ทสฺสนาย อติกฺกนฺเต ๒-      นานาเวรชฺชเก พหู
               มา วารยิตฺถ โสตาโร       ปสฺสนฺตุ สมโย มมํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. ม. ปูชนีโย    ฉ.ม. อภิกฺกนฺเต
        [๑๐๔๑] ทสฺสนาย อติกฺกนฺเต        นานาเวรชฺชเก ปุถุ
               กโรติ สตฺถา โอกาสํ       น นิวาเรติ จกฺขุมา.
        [๑๐๔๒] ปณฺณวีสติ วสฺสานิ          เสขภูตสฺส ๑- เม สโต
               น กามสญฺา อุปฺปชฺชิ       ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
        [๑๐๔๓] ปณฺณวีสติ วสฺสานิ          เสขภูตสฺส ๑- เม สโต
               น โทสสญฺา อุปฺปชฺชิ       ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
        [๑๐๔๔] ปณฺณวีสติ วสฺสานิ          ภควนฺตํ อุปฏฺหึ
               เมตฺเตน กายกมฺเมน       ฉายาว อนุปายินี.
        [๑๐๔๕] ปณฺณวีสติ วสฺสานิ          ภควนฺตํ อุปฏฺหึ
               เมตฺเตน วจีกมฺเมน        ฉายาว อนุปายินี.
        [๑๐๔๖] ปณฺณวีสติ วสฺสานิ          ภควนฺตํ อุปฏฺหึ
               เมตฺเตน มโนกมฺเมน       ฉายาว อนุปายินี.
        [๑๐๔๗] พุทฺธสฺส จงฺกมนฺตสฺส        ปิฏฺิโต อนุจงฺกมึ
               ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ        าณํ เม อุทปชฺชถ.
        [๑๐๔๘] อหํ สกรณีโยมฺหิ           เสโข อปฺปตฺตมานโส
               สตฺถุ จ ปรินิพฺพานํ         โย อมฺหํ อนุกมฺปโก.
        [๑๐๔๙] ตทาสิ ยํ ภึสนกํ           ตทาสิ โลมหํสนํ
               สพฺพการวรูเปเต          สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
        [๑๐๕๐] พหุสฺสุโต ธมฺมธโร         โกสารกฺโข มเหสิโน
               จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส       อานนฺโท ปรินิพฺพุโต.
        [๑๐๕๑] พหุสฺสุโต ธมฺมธโร         โกสารกฺโข มเหสิโน
               จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส       อนฺธกาเร ตโมนุโท.
        [๑๐๕๒] คติมนฺโต สติมนฺโต         ธิติมนฺโต จ โย อิสิ
               สทฺธมฺมธารโก เถโร       อานนฺโท รตนากโร.
@เชิงอรรถ:  ก. โสภูตสฺส
        [๑๐๕๓] ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา       กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ
               โอหิโต ครุโก ภาโร       นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว"ติ
อิมา คาถา อภาสิ.
     ตตฺถ ปิสุเณน จาติ อาทิโต เทฺว คาถา ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู เทวทตฺตปกฺขิเยหิ
ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตตฺถ
ปีสุเณนาติ ปิสุณาย วาจาย. ตาย หิ ยุตฺโต ปุคฺคโล "ปิสุโณ"ติ วุตฺโต ยถา
นีลคุณยุตฺโต ปโฏ นีโลติ. โกธเนนาติ กุชฺฌนสีเลน. อตฺตสมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณสฺส
มจฺเฉรสฺส สมฺภวโต มจฺฉรินา. วิภูตินนฺทินาติ สตฺตานํ วิภูตํ วิภวนํ วินาสํ
อิจฺฉนฺเตน, วิภูตํ วา วิสุํ ภาโว เภโท, ตํ นนฺทเนน, สพฺพเมตํ เทวทตฺตปกฺขิเยว
สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ ปญฺจวตฺถุทีปนาย พหู ชเน สมฺมาปฏิปนฺเน ภินฺทนฺตา สตฺถริ
พหิทฺธตาย ๑- ถทฺธมจฺฉริยาทิมจฺฉริยปกตามหาชนสฺส มหโต อนตฺถาย ปฏิปชฺชึสุ.
สขิตนฺติ สหายภาวํ สํสคฺคํ น กเรยฺย, กึการณา? ปาโป กาปุริเสน สงฺคโม
กาปุริเสน ปาปปุคฺคเลน สมาคโม นิหีโน ลามโก. เย หิสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺติ.
เตสํ ทุจินฺติตาทิเภทํ พาลลกฺขณเมว อาวหติ, ปเคว วจนกรสฺส. เตนาห ภควา
"ยานิ กานิจิ ภิกฺขเว ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิพาลโต อุปฺปชฺชนฺติ,
โน ปณฺฑิตโต"ติอาทิ. ๒-
     เยน ปน สํสคฺโค กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ "สทฺเธน จา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
สทฺเธนาติ กมฺมกมฺมผลสทฺธาย เจว รตนตฺตยสทฺธาย จ สมนฺนาคเตน. เปสเลนาติ
ปิยสีเลน สีลสมฺปนฺเนน. ปญฺวตาติ อุทยตฺถคามินิยา ๓- นิพฺเพธิกาย ปญฺาย วเสน
ปญฺาสมฺปนฺเนน. พหุสฺสุเตนาติ ปริยตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจานํ ปาริปูริยา พหุสฺสุเตน.
ภทฺโทติ เตน ตาทิเสน สาธุนา สงฺคโม ภทฺโท สุนฺทโร กลฺยาโณ ทิฏฺธมฺมิกาทิ-
เภทํ อตฺถํ อาวหตีติ อธิปฺปาโย.
@เชิงอรรถ:  สี. อวหิตฺถตาย     องฺ.ติก. ๒๐/๑/๙๖ ภยสุตฺต     สี. อุทยพฺพยคามินิยา
     ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา อตฺตโน รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา กามสญฺ
อุปฺปาเทนฺติยา อุตฺตราย นาม อุปาสิกาย กายวิจฺฉนฺทชนนตฺถํ ภาสิตา. "อมฺพปาลึ
คณิกํ ทิสฺวา วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ โอวาททานตฺถนฺ"ติปิ วทนฺติ. ตา เหฏฺา
วุตฺตตฺถาเอว.
     พหุสฺสุโต จิตฺตกถีติอาทิกา เทฺว. คาถา เถเรน อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานวเสน
ภาสิตา. ตตฺถ ปริจารโกติ อุปฏฺาโก. เสยฺยํ กปฺเปตีติ อรหตฺตปฺปตฺติสมนนฺตรํ
สยิตตฺตา วุตฺตํ. เถโร หิ พหุเทว รตฺตึ จงฺกเมน วีตินาเมตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตุํ
โอวรกํ ๑- ปวิสิตฺวา สยิตุํ มญฺจเก นิสินฺโน ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตา, อปฺปตฺตญฺจ
สีสํ พิมฺโพหนํ, เอตฺถนฺตเร ๒- อรหตฺตํ ปตฺวา สยิ.
     ขีณาสโวติ ปริกฺขีณจตุราสโว, ตโต เอว จตูหิปิ โยเคหิ วิสํยุตฺโต,
ราคสงฺคาทีนํ อติกฺกนฺตตฺตา สงฺคาตีโต, สพฺพโส กิเลสปริฬาหสฺส วูปสนฺตตฺตา
สุนิพฺพุโต สีติภูโตติ อตฺโถ.
     ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมาติ เถรํ อุทฺทิสฺส ขีณาสวมหาพฺรหฺมุนา ภาสิตา คาถา.
อุปฏฺิตาย หิ ธมฺมสงฺคีติยา เถรํ อุทฺทิสฺส เยหิ ภิกฺขูหิ "เอโก ภิกฺขุ
วิสฺสคนฺธํ วายตี"ติ วุตฺตํ. อถ เถโร อธิคเต อรหตฺเต สตฺตปณฺณิคุหาทฺวารํ สํฆสฺส
สามคฺคี ทานตฺถํ อาคโต, ตสฺส ขีณาสวภาวปฺปกาสเนน สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมา เต ภิกฺขู
ลชฺชาเปนฺโต "ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- พุทฺธสฺส ภควโต
ธมฺมา เตเนว อธิคตา ปเวทิตา จ ปฏิเวธปริยตฺติธมฺมา ยสฺมึ ปุริสวิเสเส ปติฏฺิตา,
โสยํ โคตฺตโต โคตโม ธมฺมภณฺฑาคาริโก สอุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิคตตฺตา อิทานิ
อนุปาทิเสสนิพฺพานคมเน มคฺเค ปติฏฺหิ, ตสฺส เอกํสภาคีติ.
     อเถกทิวสํ โคปกโมคฺคลฺลาโน นาม พฺราหฺมโณ เถรํ ปุจฺฉิ "ตฺวํ พหุสฺสุโตติ
พุทฺธสฺส สาสเน ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา ธาริตา"ติ,
@เชิงอรรถ:  สี. โอวรณํ                             สี. น เอตฺถนฺตเร
ตสฺส เถโร ปฏิวจนํ เทนฺโต "ทฺวาสีตี"ติ คาถมาห. ตตฺถ ทฺวาสีติ สหสฺสานีติ โยชนา,
พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อุคฺคณฺหึ ทฺวิสหสฺสาธิกานิ อสีติธมฺมกฺขนฺธ-
สหสฺสานิ สตฺถุ สนฺติกา อธิคณฺหินฺติ อตฺโถ. เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ เทฺว
ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหึ, ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา
อธิคจฺฉึ. จตุราสีติสหสฺสานีติ ตทุภยํ สโมธาเนตฺวา จตุสหสฺสาธิกานิ
อสีติสหสฺสานิ. เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ เย ยถาวุตฺตปริมาณา ธมฺมกฺขนฺธา มยฺหํ
ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺตีติ.
     อเถกทา เถโร สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาธุเรปิ คนฺถธุเรปิ อนนุยุตฺตํ
เอกํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา พาหุสจฺจาภาเว อาทีนวํ ปกาเสนฺโต "อปฺปสฺสุตายนฺ"ติ
คาถมาห. ตตฺถ อปฺปสฺสุตายนฺติ เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา ปณฺณาสานํ, อถวา ปน วคฺคานํ
อนฺตมโส เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา สุตฺตนฺตานมฺปิ อุคฺคหิตานํ อภาเวน อปฺปสฺสุโต
อยํ, กมฺมฏฺานํ ปน อุคฺคเหตฺวา ๑- อนุยุญฺชนฺโต พหุสฺสุโตว. พลิพทฺโทว ชีรตีติ
ยถา พลิพทฺโท ๒- ชีรมาโน วฑฺฒมาโน เนว มาตุ น ปิตุ, น เสสาตกานํ
อตฺถาย วฑฺฒติ, อถโข นิรตฺถกเมว ชีรติ, เอวเมวํ อยมฺปิ น อุปชฺฌายวตฺตํ
กโรติ, น อาจริยวตฺตํ, น อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ, น ภาวนํ อนุยุญฺชติ, นิรตฺถกเมว
ชีรติ. มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ ยถา พลิพทฺทสฺส "กสนภารวหนาทีสุ อสมตฺโถ เอโส"ติ
อรญฺเ วิสฺสฏฺสฺส ยถา ตถา วิจรนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ปิวนฺตสฺส มํสานิ ตสฺส
วฑฺฒนฺติ, เอวเมวํ อิมสฺสาปิ อุปชฺฌายาทีหิ วิสฺสฏฺสฺส สํฆํ นิสฺสาย จตฺตาโร
ปจฺจเย ลภิตฺวา อุทฺธํวิเรจนาทีนิ กตฺวา กายํ โปเสนฺตสฺส มํสานิ วฑฺฒนฺติ
ถูลสรีโร หุตฺวา วิจรติ. ปญฺาติ โลกิยโลกุตฺตรา ปนสฺส ปญฺา เอกงฺคุลิมตฺตาปิ น
วฑฺฒติ, อรญฺเ คจฺฉลตาทีนิ วิย อสฺส ฉทฺวารานิ ๓- นิสฺสาย ตณฺหา เจว นววิธมาโน
จ วฑฺฒตีติ อธิปฺปาโย.
@เชิงอรรถ:  สี. คเหตฺวา      ม. พลิพทฺโธ     สี. ฉทฺวารานิ ปน
     พหุสฺสุโตติ คาถา อตฺตโน พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อญฺ อติมญฺนฺตํ เอกํ ภิกฺขุํ
อุทฺทิสฺส วุตฺตา. ตตฺถ สุเตนาติ สุตเหตุ อตฺตโน พาหุสจฺจนิมิตฺตํ. อติมญฺตีติ
อติกฺกมิตฺวา มญฺติ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปรํ ปริภวติ. ตเถวาติ ยถา อนฺโธ
อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรนฺโต อาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน,
ตเถว ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สุตวา ปุคฺคโล สุเตน อนุปปนฺโน อตฺตโน อตฺถํ
อปริปูเรนฺโต อนฺโธ าณาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน, ทีปธาโร
อนฺโธ วิย มยฺหํ อุปฏฺาตีติ.
     อิทานิ พาหุสจฺเจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต "พหุสฺสุตนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ
อุปาเสยฺยาติ ปยิรุปาเสยฺย. สุตญฺจ น วินาสเยติ พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ลทฺธํ
สุตญฺจ น วินาเสยฺย น สุสฺเสยฺย ธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ วฑฺเฒยฺย. ตํ มูลํ
พฺรหฺมจริยสฺสาติ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ปยิรูปาสิตฺวา ลทฺธํ ตํ สุตํ ปริยตฺติพาหุสจฺจํ
มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส มูลํ ปธานการณํ. ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา
ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณ ๑-มํ ปริยตฺติธมฺมธโร ภเวยฺย.
     อิทานิ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สาเธตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ "ปุพฺพาปรญฺู"ติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺพญฺจ อปรญฺจ ชานาตีติ ปุพฺพาปรญฺู. เอกิสฺสา หิ คาถาย
ปุพฺพภาเค อปญฺายมาเนปิ ปุพฺพภาเค วา ปญฺายมาเน อปรภาเค อปญฺาย-
มาเนปิ "อิมสฺส อปรภาคสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน อิมสฺส วา ปุพฺพภาคสฺส อิมินา
อปรภาเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ ชานนฺโต ปุพฺพาปรญฺู นาม. อตฺตตฺถาทิเภทํ ตสฺส
ตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺู. นิรุตฺติปทโกวิโทติ นิรุตฺติยํ
เสสปเทสุปิ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโก. สุคฺคหีตญฺจ คณฺหาตีติ เตเนว โกวิท-
ภาเวน อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ ธมฺมํ สุคหิตเมว กตฺวา คณฺหาติ. อตฺถญฺโจปปริกฺขตีติ
ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ อุปปริกฺขติ "อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ,
อิติ ปญฺา, อิเม รูปารูปธมฺมา"ติ มนสา อนุเปกฺขติ.
@เชิงอรรถ:  สี. กรเณน, ม. การเณ
     ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหตีติ เตสุ มนสา อนุเปกฺขิเตสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺินิชฺฌานกฺ-
ขนฺติยา นิชฺฌานํ ขมาเปตฺวา รูปปริคฺคหาทิมุเขน วิปสฺสนาภินิเวเส ฉนฺทิกโต
ฉนฺทชาโต โหติ. ตถาภูโต จ วิปสฺสนาย กมฺมํ ๑- กโรนฺโต อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ
ตํตํปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน อุสฺสาหํ กตฺวา ตโต ปรํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตุเลติ
"อนิจฺจนฺ"ติปิ "ทุกฺขนฺ"ติปิ "อนตฺตา"ติปิ ตํ นามรูปํ ตีเรติ วิปสฺสติ. สมเย
โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โส เอวํ ปสฺสนฺโต ปคฺคเหตพฺพาทิสมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหนาทินา ปทหติ, ปทหนฺโต จ อชฺฌตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต วิปสฺสนาสมาธินา
มคฺคสมาธินา จ สุฏฺุ สมาหิโต ภเวยฺย, อสมาธานเหตุภูเต กิเลเส ปชเหยฺย.
สฺวายํ คุโณ สพฺโพปิ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ สปฺปญฺ พุทฺธสาวกํ ปยิรุปาสนฺตสฺส
โหติ, ตสฺมา อสงฺขตํ ธมฺมํ อารพฺภ ทุกฺขาทีสุ ปริญฺาทิวิสิฏฺกิจฺจตาย
ธมฺมวิญฺาณสงฺขาตํ ธมฺมาณํ อากงฺขนฺโต ตถาวิธํ วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ ภเชถ
เสเวยฺย ปยิรุปาเสยฺยาติ อตฺโถ.
     เอวํ พหุปการตาย ตสฺส ปูชนียตํ ทสฺเสนฺโต "พหุสฺสุโต"ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ:- สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโต, ตเมว เทสนาธมฺมํ
สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินสฺสนฺตํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, ตโต เอว
มเหสิโน ภควโต ธมฺมโกสํ ธมฺมรตนํ อารกฺขตีติ โกสารกฺโข, ยสฺมา สเทวกสฺส
โลกสฺส สมทสฺสเนน จกฺขุภูโต, ตสฺมา จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส ปูชเนยฺโย มานนีโยติ,
พหุสฺสุตภาเวน พหุชนสฺส ปูชนียภาวทสฺสนตฺถํ นิคมนวเสน ปุนปิ "พหุสฺสุโต"ติ
วุตฺตํ.
     เอวรูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวาปิ การกสฺเสว อปริหานิ, น อการกสฺสาติ.
ทสฺเสนฺโต "ธมฺมาราโม"ติ คาถมาห. ตตฺถ นิวาสนฏฺเน สมถวิปสฺสนาธมฺโม
อาราโม, ตสฺมึ เอว ธมฺเม รโต อภิรโตติ ธมฺมรโต, ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ
@เชิงอรรถ:  สี. วิปสฺสนากมฺมํ
วิจินฺตเนน ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ธมฺมํ อาวชฺเชนฺโต มนสิ กโรตีติ อตฺโถ.
อนุสฺสรนฺติ ตเมว ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต. สทฺธมฺมาติ เอวรูโป ภิกฺขุ สตฺตตึสปเภทา
โพธิปกฺขิ ยธมฺมา นววิธโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายติ, น กทาจิ ตสฺส ตโต ปริหานิ
โหตีติ อตฺโถ.
     อเถกทิวสํ กาเย อวีตราคํ กุสีตํ หีนวิริยํ โกสลฺลายาตินามํ ๑- ภิกฺขุํ
สํเวเชนฺโต "กายมจฺเฉรครุโน"ติ คาถมาห. ตตฺถ กายมจฺเฉรครุโนติ กายทฬฺหีพหุลสฺส
กาเย มมตฺตสฺส อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ กาเยน กตฺตพฺพํ กิญฺจิ อกตฺวา วิจรนฺตสฺส.
หิยฺยมาเนติ อตฺตโน กาเย ชีวิเต จ ขเณ ขเณ ปริหิยฺยมาเน. อนุฏฺเหติ สีลาทีนํ
ปริปูรณวเสน อุฏฺานวิริยํ น กเรยฺย. สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ อตฺตโน สรีรสฺส
สุขาปเนเนว เคธํ อาปนฺนสฺส. กุโต สมณผาสุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส
สามญฺวเสน กุโต สุขวิหาโร, ผาสุวิหาโร น ตสฺส วิชฺชตีติ อตฺโถ.
     น ปกฺขนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปรินิพฺพุตภาวํ
สุตฺวา เถเรน ภาวิตา. ๒- ตตฺถ น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพาติ ปุรตฺถิมาทิเภทา สพฺพา
ทิสา น ปกฺขยนฺติ, ทิสมูโฬฺหติ อตฺโถ. ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มนฺติ ปุพฺเพ
สุฏฺุ ปคุณาปิ ปริยตฺติธมฺมา อิทานิ สกฺกจฺจํ สมนฺนาหริยมานาปิ มยฺหํ น
อุปฏฺหนฺติ. คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหีติ สเทวกสฺส โลกสฺส กลฺยาณมิตฺตภูเต ธมฺมเสนา-
ปติมฺหิ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ คเต. อนฺธการํว ขายตีติ สพฺโพปายํ โลโก อนฺธกาโร
วิย อุปฏฺาติ.
     อพฺภตีตสหายสฺสาติ อปคตสหายสฺส, กลฺยาณมิตฺตรหิตสฺสาติ อตฺโถ.
อตีตคตสตฺถุโนติ อายสฺมโต ๓- อตีโต หุตฺวา นิพฺพานคตสตฺถุกสฺส, สตฺถริ
ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. ยถา กายคตา สตีติ กายคตาสติภาวนา ตกฺกรสฺส ยถา
เอกนฺตหิตาวหา, เอวํ
@เชิงอรรถ:  สี. โกสลฺลยาติ  ฉ.ม. ภาสิตา      ม. ภควโต
เอตาทิสํ อนาถสฺส ปุคฺคลสฺส เอกนฺตหิตาวหํ อญฺ มิตฺตํ นาม นตฺถิ, สนาถสฺส
อญฺาปิ ภาวนา หิตาวหา เอวาติ อธิปฺปาโย.
     ปุราณาติ โปราณา, สาริปุตฺตาทิเก กลฺยาณมิตฺเต สนฺธายวทติ. นเวหีติ
นวเกหิ. น สเมติ เมติ มยฺหํ จิตฺตํ น สมาคจฺฉติ, น เต มม จิตฺตํ อาราเธนฺตีติ
อตฺโถ. สฺวชฺช เอโกว ฌายามีติ โสหํ อชฺช วุฑฺฒตเรหิ วิรหิโต เอโกว หุตฺวา
ฌายามิ ฌานปสุโต โหมิ. วสฺสุเปโตติ วสฺสกาเล กุลาวกํ อุเปโต ปกฺขี วิย.
"วาสุเปโต"ติปิ ปาลิ, วาสํ อุปคโตติ อตฺโถ.
     ทสฺสนาย อติกฺกนฺเตติ คาถา สตฺถารา ภาสิตา. ตสฺสตฺโถ:- มม ทสฺสนาย
อติกฺกนฺเต นานาวิธวิเทสปวาสิกพหุชเน อานนฺท มม อุปสงฺกมนํ มา วาเรสิ.
กสฺมา? ๑- เต โสตาโร ธมฺมสฺส, มมํ ปสฺสนฺตุ, อยเมว ทสฺสนาย สมโยติ.
     ตํ สุตฺวา เถโร "ทสฺสนาย อติกฺกนฺเต"ติ อปรํ คาถมาห. อิมาย หิ
คาถาย สมฺพนฺธตฺถํ ๒- ปุริมคาถา อิธ นิกฺขิตฺตา. เตเนว สจาหํ เทสนฺตรโต
อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามีติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธึ ทสฺเสติ.
     ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปญฺจ คาถา อตฺตโน อคฺคุปฏฺากภาวํ ทีเปตุํ วุตฺตา.
อารทฺธกมฺมฏฺานภาเวน ๓- หิ สตฺถุ อุปฏฺานปสุตภเวน จ เถรสฺส มคฺเคน
อสมุจฺฉินฺนาปิ กามสญฺาทโย น อุปฺปชฺชึสุ, กายวจีมโนกมฺมานิ จ สพฺพกาลํ สตฺถริ
เมตฺตาปุพฺพงฺคมานิ เมตฺตานุปริวตฺตานิ อเหสุํ. ตตฺถ ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ
ปญฺจวีสติ สํวจฺฉรานิ. เสขภูตสฺส เม สโตติ เสขภูมิยํ โสตาปตฺติผเล ิตสฺส เม สโต.
กามสญฺาติ กามสหคตา สญฺา น อุปฺปชฺชิ, เอตฺถ จ กามสญฺาทิอนุปฺปตฺติ-
วจเนน ๔- อตฺตโน อาสยสุทฺธึ ทสฺเสติ, "เมตฺเตน กายกมฺเมนา"ติอาทินา ปโยคสุทฺธึ.
ตตฺถ คนฺธกุฏิยํ ปริภณฺฑกรณาทินา สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน จ เมตฺตํ กายกมฺมํ
@เชิงอรรถ:  ม. ตสฺมา     ม. สมฺพนฺธนตฺถํ       ม. อารทฺธอุปฏฺานสฺสติภาเวน
@ สี. กามสญฺาทิอนุปฺปตฺติวเสน
เวทิตพฺพํ, ธมฺมเทสนากาลาโรจนาทินา เมตฺตํ วจีกมฺมํ, รโหคตสฺส สตฺถารํ อุทฺทิสฺส
หิตูปสํหารมนสิกาเรน เมตฺตํ มโนกมฺมํ. าณํ เม อุทปชฺชถาติ อตฺตโน เสกฺขภูมิ-
ปตฺติมาห.
     อหํ สกรณีโยมฺหีติ สตฺถุ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺิเต มณฺฑลมาฬํ ปวิสิตฺวา กปิสีสํ
อาลมฺพิตฺวา โสกาภิภูเตน วุตฺตคาถา. ตตฺถ สกรณีโยมฺหีติ ทุกฺขปริชานนาทินา
กรณีเยน สกรณีโย อมฺหิ. อปฺปตฺตมานโสติ อนธิคตารหตฺโต. สตฺถุ
จ ปรินิพฺพานนฺติ มยฺหํ สตฺถุ ปรินิพฺพานญฺจ อุปฏฺิตํ. โย อมฺหํ อนุกมฺปโกติ
โย สตฺถา มยฺหํ อนุคฺคาหโก.
     ตทาสิ ยํ ภึสนกนฺติ คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ปวีกมฺปนเทวทุนฺทุภิ-
ผลนาทิเก ๑- ทิสฺวา สญฺชาตสํเวเคน วุตฺตคาถา.
     พหุสฺสุโตติอาทิกา ติสฺโส คาถา เถรํ ปสํสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา.
ตตฺถ คติมนฺโตติ อสทิสาย าณคติยา สมนฺนาคโต. สติมนฺโตติปรเมน สติ-
เนปกฺเกน สมนฺนาคโต. ธิติมนฺโตติ อสาธารณาย พฺยญฺชนตฺถาวธารณสมตฺถาย
ธิติสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต. อยํ หิ เถโร เอกปเทเยว ตฺวา สฏฺิปทสหสฺสานิ
สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว คณฺหาติ, คหิตญฺจ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย
สพฺพกาลํ น วินสฺสติ, อวิปรีตพฺยญฺชนาวธารณสมตฺถาย สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺาย
อตฺถาวธารณสมตฺถาย ปญฺาปุพฺพงฺคมาย สติยา จ สมนฺนาคโต. เตนาห ภควา
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานนฺ"ติอาทึ. ๒- ตถา จาห ธมฺม-
เสนาปติ "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล"ติอาทึ. ๓- รตนากโรติ สทฺธมฺมรตนสฺส
อากรภูโต.
@เชิงอรรถ:  ม. ทุทฺทรุภิ....      องฺ.เอกก. ๒๐/๒๑๙/๒๕ เอตทคฺควคฺค
@ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ ขิปฺปนิสนฺติสุตฺต
     ปริจิณฺโณติ คาถา ปรินิพฺพานกาเล เถเรน ภาสิตา, สา วุตฺตตฺถา เอว.
                    อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                    ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                    ตึสนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
                    -----------------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๔๕๓-๔๗๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=10494&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=10494&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=397              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8134              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8231              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8231              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]