ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

                    ๔๐๑. ๑. วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา
     สตฺตตินิปาเต นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตนฺติอาทิกา อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส
คาถา. กา อุปฺปตฺติ?
     อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต ปุริมนเยเนว
วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภาณวนฺตานํ ๑- อคฺคฏฺฐาเน
ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา "อหมฺปิ อนาคเต ปฏิภาณวนฺตานํ
อคฺโค ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ กตฺวา สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทว-
มนุสฺเสสุ สํสรนฺโต  อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา
วงฺคีโสติ ลทฺธนาโม ตโย เพเท อุคฺคณฺหนฺโต อาจริยํ อาราเธตฺวา ฉวสีสมนฺตํ
นาม สิกฺขิตฺวา ฉวสีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา "อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต"ติ
ชานาติ.
     พฺราหฺมณา "อยํ อมฺหากํ ชีวิตมคฺโค"ติ ญตฺวา วงฺคีสํ คเหตฺวา ปฏิจฺฉนฺนยาเน
นิสีทาเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย วิจรนฺติ. วงฺคีโสปิ ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ
สีสํ อาหราเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา "อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต"ติ วตฺวา
มหาชนสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถํ เต เต ชเน อาวาเหตฺวา ๒- อตฺตโน อตฺตโน คตึ กถาเปติ.
เตน ตสฺมึ มหาชโน อภิปฺปสีทติ.
     โส นํ นิสฺสาย มหาชนสฺส หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ลภตีติ. พฺราหฺมณา
วงฺคีสมาทาย ยถารุจึ วิจริตฺวา ปุน สาวตฺถึ อคมํสุ. วงฺคีโส สตฺถุ คุเณ สุตฺวา
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิ. พฺราหฺมณา "สมโณ โคตโม มายาย ตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิภานวนฺตานํ   สี. ตํ ตํ ชนํ อาวิสาเปตฺวา
อาวฏฺเฏสฺสตี"ติ ปฏิกฺขิปึสุ. วงฺคีโส เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
     ตํ สตฺถา ปุจฺฉิ "วงฺคีส กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาสี"ติ. อาม โภ โคตม ฉวสีสมนฺตํ
นาม ชานามิ, เตน ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา
นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานามีติ. สตฺถา ตสฺส เอกํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ ทสฺเสสิ,
เอกํ มนุสฺเสสุ, เอกํ เทเวสุ, เอกํ ปรินิพฺพุตสฺส สีสํ ทสฺเสสิ. โส ปฐมํ สีสํ
อาโกเฏตฺวา "โภ โคตม อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺโต"ติ อาห. สาธุ วงฺคีส
สุฏฺฐุ ตยา ทิฏฺฐํ, "อยํ สตฺโต กุหึ นิพฺพตฺโต"ติ ปุจฺฉิ. "มนุสฺสโลเก"ติ. อยํ
กุหินฺติ. เทวโลเกติ ติณฺณนฺนมฺปิ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ กเถสิ. ปรินิพฺพุตสฺส ปน สีสํ
นเขน อาโกเฏนฺโต เนว อาทึ ๑- น โกฏึ ปสฺสิ. อถ นํ สตฺถา "น สกฺโกสิ
วงฺคีสา "ติ ปุจฺฉิ. "อุปปริกฺขามิ ตาวา"ติ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา อาโกเฏนฺโตปิ
พาหิรกมฺมนฺเตน ขีณาสวสฺส คตึ กถํ ชานิสฺสติ, อถสฺส มตฺถกโต เสโท มุจฺจิ.
โส ลชฺชิตฺวา ตุณฺหีภูโต อฏฺฐาสิ. อถ นํ สตฺถา "กิลมสิ วงฺคีสา"ติ อาห.
อาม โภ โคตม, อิมสฺส อุปฺปนฺนฏฺฐานํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, สเจ ตุเมฺห ชานาถ,
กเถถาติ. "วงฺคีส อหํ เอตมฺปิ ชานามิ, อิโต อุตฺตริตรมฺปิ ชานามี"ติ วตฺวา:-
         "จุตึ โย เวทิ สตฺตานํ   อุปปตฺติญฺจ สพฺพโส
          อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ      ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
          ยสฺส คตึ น ชานนฺติ    เทวา คนฺธพฺพมานุสา
          ขีณาสวํ อรหนฺตํ       ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺ"ติ ๒-
อิมา เทฺว คาถา อภาสิ. วงฺคีโส "เตนหิ โภ โคตม ตํ วิชฺชํ เม เทถา"ติ
อปจิตึ ทสฺเสตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ. สตฺถา "อเมฺหหิ สมานลิงฺคสฺส เทมา"ติ
อาห. วงฺคีโส "ยงฺกิญฺจิ กตฺวา มยา อิมํ มนฺตํ คเหตุํ วฏฺฏตี"ติ พฺราหฺมเณ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนฺตํ   ขุ.ธมฺม. ๒๕/๔๑๙,๔๒๐,๖๔๙,๖๕๐/๙๐,๔๖๐
อาห "ตุเมฺห มยิ ปพฺพชนฺเต มา จินฺตยิตฺถ, อหํ มนฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา  สกลชมฺพูทีเป
เชฏฺฐโก ภวิสฺสามิ, ตุมฺหากมฺปิ เตน ภทฺทกเมว ภวิสฺสตี"ติ มนฺตตฺถาย สตฺถุ
สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตทา จ เถโร นิโคฺรธกปฺโป ภควโต สนฺติเก
ฐิโต โหติ, ตํ ภควา อาณาเปสิ "นิโคฺรธกปฺป อิมํ ปพฺพาเชหี"ติ. โส สตฺถุ
อาณาย ตํ ปพฺพาเชสิ. อถสฺส สตฺถา "มนฺตปริวารํ ตาว อุคฺคณฺหาหี"ติ ทฺวตฺตึสา-
การกมฺมฏฺฐานํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานญฺจ อาจิกฺขิ. โส ทฺวตฺตึสาการํ สชฺฌายนฺโตว
วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิ. พฺราหฺมณา วงฺคีสํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ โภ วงฺคีส สมณสฺส
โคตมสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขิตนฺติ ปุจฺฉึสุ. กึ สิปฺปสิกฺขเนน, คจฺฉถ ตุเมฺห,
น มยฺหํ ตุเมฺหหิ กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ. พฺราหฺมณา "ตฺวมฺปิ ทานิ สมณสฺส โคตมสฺส
วสํ อาปนฺโน, มายาย อาวฏฺฏิโต, กึ มยํ ตว สนฺติเก กริสฺสามา"ติ ๑- อาคต-
มคฺเคเนว ปกฺกมึสุ. วงฺคีสตฺเถโร วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน
วุตฺตํ อปทาเน ๒-:-
          "ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน      สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา
           อิโต สตสหสฺสมฺหิ         กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
           ยถาปิ สาคเร อูมฺมิ ๓-    คคเน วิย ตารกา
           เอวํ ปาวจนํ ตสฺส        อรหนฺเตหิ จิตฺติตํ.
           สเทวาสุรนาเคหิ         มนุเชหิ ปุรกฺขโต
           สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ       ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม.
           ปภาหิ อนุรญฺชนฺโต        โลเก โลกนฺตคู ชิโน
           วจเนน วิโพเธนฺโต       เวเนยฺยปทุมานิ โส.
           เวสารชฺเชหิ สมฺปนฺโน     จตูหิ ปุริสุตฺตโม
           ปหีนภยสารชฺโช          เขมปฺปตฺโต วิสารโท.
@เชิงอรรถ:  สี. จริสฺสามาติ    ขุ.อป. ๓๓/๑๓๔/๒๒๙ วงฺคีสตฺเถราปทาน (สฺยา)
@ ฉ.ม. อูมิ
           อาสภํ ปวรํ ฐานํ         พุทฺธภูมิญฺจ เกวลํ
           ปฏิชานาติ โลกคฺโค       นตฺถิ สญฺโจทโก กฺวจิ.
           สีหนาทมสมฺภีตํ           นทโต ตสฺส ตาทิโน
           เทโว นโร วา พฺรหฺมา วา ปฏิวตฺตา น วิชฺชติ.
           เทเสนฺโต ปวรํ ธมฺมํ      สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ
           ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ        ปริสาสุ วิสารโท.
           ปฏิภาณวตํ อคฺคํ          สาวกํ สาธุสมฺมตํ
           คุณํ พหุํ ปกิตฺเตตฺวา       เอตทคฺเค ฐเปสิ ตํ.
           ตทาหํ หํสวติยา          พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต
           สพฺพเวทวิทู ชาโต        วงฺคีโส ๑- วาทิสูทโน.
           อุเปจฺจ ตํ มหาวีรํ        สุตฺวา ตํ ธมฺมเทสนํ
           ปีติวรํ ปฏิลภึ            สาวกสฺส คุเณ รโต.
           นิมนฺตยิตฺวา ๒- สุคตํ      สสํฆํ โลกนนฺทนํ
           สตฺตาหํ โภชยิตฺวาหํ       ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
           นิปจฺจ สิรสา ปาเท       กโตกาโส กตญฺชลี
           เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐ      สนฺถวึ ชินมุตฺตมํ.
           นโม เต วาทิสูทน ๓-     นโม เต อิสิสตฺตม
           นโม เต สพฺพโลกคฺค      นโม เต อภยํ กร.
           นโม เต มารมถน        นโม เต ทิฏฺฐิสูทน
           นโม เต สนฺติสุขท        นโม เต สรณํ กร.
           อนาถานํ ภวํ นาโถ       ภีตานํ อภยปฺปโท
           วิสฺสาสํ ภูมิสนฺตานํ ๔-     สรณํ สรเณสินํ.
           เอวมาทีหิ สมฺพุทฺธํ        สนฺถวิตฺวา มหาคุณํ
           อโวจํ วาทิสูรสฺส ๕-      คตึ ปปฺโปมิ ภิกฺขุโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาคีโส   ฉ.ม. นิมนฺเตตฺวาว   ฉ.ม. วาทิมทฺทน
@ ฉ.ม. วิสฺสามภูมิ สนฺตานํ   ฉ.ม. วาทิสูทสฺส
           ตทา อโวจ  ภควา       อนนฺตปฏิภาณวา
           โย โส พุทฺธํ อโภเชสิ     สตฺตาหํ สหสาวกํ.
           คุณญฺจ เม ปกิตฺเตสิ       ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ
           เอโส ปตฺถยเต ฐานํ      วาทิสูรสฺส ภิกฺขุโน.
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน       ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ
           เทวมานุสสมฺปตฺตึ         อนุโภตฺวา อนปฺปกํ.
           สตสหสฺสิโต กปฺเป        โอกฺกากกุลสมฺภโว
           โคตโม นาม โคตฺเตน     สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
           ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท     โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต
           วงฺคีโส นาม นาเมน      เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
           ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา     ยาวชีวํ ตทา ชินํ
           ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐาสึ        เมตฺตจิตฺโต ตถาคตํ.
           เตน กมฺเมน สุกเตน      เจตนาปณิธีหิ จ
           ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ       ตาวตึสํ อคญฺฉหํ. ๑-
           ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ      ปริพฺพาชกุเล ๒- อหํ
           ปจฺฉา ชาโต ๓- ยทา อาสึ ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
           สพฺพเวทวิทู ชาโต        วาทสตฺถวิสารโท
           วคฺคุสฺสโร ๔- จิตฺตกถี     ปรวาทปฺปมทฺทโน.
           วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส     วจเน อิสฺสโรติ วา
           วงฺคีโส อิติ เม นามํ      อคฺคมฺปิ ๕- โลกสมฺมตํ.
           ยทาหํ วิญฺญุตํ ปตฺโต       ฐิโต ปฐมโยพฺพเน
           ตทา ราชคเห รมฺเม      สาริปุตฺตมหทฺทสํ. ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตุสิตํ อคมาสหํ   ฉ.ม. ชาโต วิปฺปกุเล   ฉ.ม. ปจฺจาชาโต
@ ฉ.ม. วาทิสฺสโร      ฉ.ม. อภวี    ปาลิ. สารีปุตฺตญฺจ อทฺทสํ
           ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ        ปตฺตปาณึ สุสํวุตํ
           อโลลกฺขึ มิตภาณึ         ยุคมตฺตํ อุทิกฺขตํ. ๑-
           ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต หุตฺวา    อโวจํ มมนุจฺฉวํ
           กณิการํว นิจิตํ           จิตฺตํ คาถาปทํ อหํ.
           อาจิกฺขิ โส เม สตฺถารํ    สมฺพุทฺธํ โลกนายกํ
           ตทา โส ปณฺฑิโต ธีโร     อุตฺตรึ สมโวจ เม.
           วิราคสํหิตํ วากฺยํ         กตฺวา ทุทฺทสมุตฺตมํ
           วิจิตฺตปฏิภาเณหิ          โตสิโต เตน ตาทินา.
           นิปจฺจ สิรสา ปาเท       ปพฺพาเชหีติ มํ พฺรวิ
           ตโต มํ ส มหาปญฺโญ      พุทฺธเสฏฺฐมุปานยิ.
           นิปจฺจ สิรสา ปาเท       นิสีทึ สตฺถุ สนฺติเก
           มมาห วทตํ เสฏฺโฐ       กจฺจิ วงฺคีส ชานาสิ.
           กิญฺจิ สิปฺปนฺติ ตสฺสาหํ      ชานามีติ จ อพฺรวึ
           มตสีสํ วนจฺฉุทฺธํ          อปิ พารสวสฺสิกํ
           ตว วิชฺชาวิเสเสน        สเจ สกฺโกสิ วาจย.
           อาโมติ เม ปฏิญฺญาเต     ตีณิ สีสานิ ทสฺสยิ
           อโถ นิรยเทเวสุ ๒-      อุปปนฺเน อวาจยึ.
           ตทา ขีณาสวสฺเสว        สีสํ ทสฺเสสิ นายโก
           ตโตหํ วิหตารมฺโภ        ปพฺพชฺชํ สมยาจิสํ.
           ปพฺพชิตฺวาน สุคตํ         สนฺถวามิ ตหึ ตหึ
           ตโต มํ กพฺพวิตฺโตสิ       อุชฺฌายนฺติห ภิกฺขโว.
           ตโต วีมํสนตฺถํ เม        อาห พุทฺโธ วินายโก
           ตกฺกิตานํ อิมา คาถา ๓-   ฐานโส ปฏิภนฺติ วา. ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิทกฺขิตํ    ฉ.ม. นิรยนรเทเวสุ    ฉ.ม. ตกฺกิกา ปนิมา คาถา
@ ฉ.ม. ตํ
           น กพฺพวิตฺโตหํ วีร      ฐานโส ปฏิภนฺติ มํ
           เตนหิ ทานิ วงฺคีส       ฐานโส สนฺถวาหิ มํ.
           ตทาหํ สนฺถวึ ธีรํ        คาถาหิ อิสิสตฺตมํ
           ฐานโส เม ตทา ตุฏฺโฐ   ชิโน อคฺเค ฐเปสิ มํ.
           ปฏิภาเณน จิตฺเตน       อญฺเญสมติมญฺญหํ
           เปสเล เตน สํวิคฺโค     อรหตฺตมปาปุณึ.
           ปฏิภาณวตํ อคฺโค        อญฺโญ โกจิ น วิชฺชติ
           ยถายํ ภิกฺขุ วงฺคีโส      เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว.
           สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ      ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ
           สุมุตฺโต สรเวโคว       กิเลเส ฌาปยึ มม. ๑-
           กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ     ภวา สพฺเพ สมูหตา
           นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา    วิหรามิ อนาสโว.
           สฺวาคตํ วต เม อาสิ     พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก
           ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา   กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
           ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส       วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม
           ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา       กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ.
     อรหา ปน หุตฺวา เถโร สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต จกฺขุปถโต ปฏฺฐาย
จนฺเทน, สุริเยน, อากาเสน, มหาสมุทฺเทน, สิเนรุนา ปพฺพตราเชน, สีเหน มิครญฺญา,
หตฺถินาเคนาติ เตน เตน สทฺธึ อุปเมนฺโต อเนเกหิ ปทสเตหิ สตฺถารํ
วณฺเณนฺโตว อุปคจฺฉติ, เตน ตํ สตฺถา สํฆมชฺเฌ นิสินฺโน ปฏิภาณวนฺตานํ
อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ. อถ เถเรน อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ ตํ ตํ
จิตฺตํ อาคมฺม ภาสิตา, เถรํ อุทฺทิสฺส อานนฺทตฺเถราทีหิ ภาสิตา:-
@เชิงอรรถ:  ปาลิ. กิเลสา ฌาปิตา มม
           [๑๒๑๘] "นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ    อคารสฺมา อนคาริยํ
                  วิตกฺกา อุปธาวนฺติ      ปคพฺภา กณฺหโต อิเม.
           [๑๒๑๙] อุคฺคปุตฺตา มหิสฺสาสา    สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน
                  สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ      สหสฺสํ อปลายินํ.
           [๑๒๒๐] สเจปิ เอตฺตกา ภิยฺโย   อาคมิสฺสนฺติ อิตฺถิโย
                  เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ    ธมฺเมสฺวมฺหิ ๑- ปติฏฺฐิโต.
           [๑๒๒๑] สกฺขี หิ เม สุตํ เอตํ    พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน
                  นิพฺพานคมนํ มคฺคํ       ตตฺถ เม นิรโต มโน.
           [๑๒๒๒] เอวญฺเจ มํ วิหรนฺตํ     ปาปิม อุปคจฺฉสิ
                  ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ     น เม มคฺคํ อุทิกฺขสิ. ๒-
                    [๑๒๒๓] อรติญฺจ รติญฺจ ปหาย
                           สพฺพโส เคหสิตญฺจ วิตกฺกํ
                           วนถํ น กเรยฺย กุหิญฺจิ
                           นิพฺพนโถ อวนโถ ส ภิกฺขุ.
                    [๑๒๒๔] ยมิธ ปฐวิญฺจ เวหาสํ
                           รูปคตํ ชคโตคธํ กิญฺจิ
                           ปริชิยฺยติ ๓- สพฺพมนิจฺจํ
                           เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตา.
                   [๑๒๒๕] อุปธีสุ ชนา คธิตาเส
                          ทิฏฺฐสุเต ปฏิเฆ จ มุเต จ
                          เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโช
                          โย เหตฺถ น ลิปฺปติ มุนิ ตมาหุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธมฺเม สมฺหิ    ฉ.ม. มคฺคมฺปิ ทกฺขสิ   ฉ.ม. ปริชียติ
                   [๑๒๒๖] อถ สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา
                          ปุถุชฺชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺฐา
                          น จ วฏฺฏคตสฺส ๑- กุหิญฺจิ
                          โน ปน ทุฏฺฐุลฺลภาณี ๒- ส ภิกฺขุ.
                   [๑๒๒๗] ทพฺโพ จิรรตฺตสมาหิโต
                          อกุหโก นิปโก อปิหาลุ
                          สนฺตํ ปทมชฺฌคมา มุนิ
                          ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลํ.
                   [๑๒๒๘] มานํ ปชหสฺสุ โคตม
                          มานปถญฺจ ชหสฺสุ อเสสํ
                          มานปถสฺมึ ส มุจฺฉิโต
                          วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตํ
                   [๑๒๒๙] มกฺเขน มกฺขิตา ปชา
                          มานหตา นิรยํ ปปตนฺติ
                          โสจนฺติ ชนา จิรรตฺตํ
                          มานหตา นิรยํ อุปปนฺนา.
                   [๑๒๓๐] น หิ โสจติ ภิกฺขุ กทาจิ
                          มคฺคชิโน สมฺมา ปฏิปนฺโน
                          กิตฺติญฺจ สุขญฺจานุโภติ
                          ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตํ.
                   [๑๒๓๑] ตสฺมา อขิโล อิธ ปธานวา
                          นีวรณานิ  ปหาย วิสุทฺโธ
                          มานญฺจ ปหาย อเสสํ
                          วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวี.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วคฺคคตสฺส   ฉ.ม. ทุฏฺฐุลฺลคาหี
           [๑๒๓๒] กามราเคน ฑยฺหามิ     จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ
                  สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ     อนุกมฺปาย โคตม.
           [๑๒๓๓] สญฺญาย วิปริเยสา      จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ
                  นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ       สุภํ ราคูปสญฺหิตํ.
           [๑๒๓๔] อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ    เอกคฺคํ สุสมาหิตํ
                  สติ กายคตา ตฺยตฺถุ     นิพฺพิทาพหุโล ภว.
           [๑๒๓๕] อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ      มานานุสยมุชฺชห
                  ตโต มานาภิสมยา      อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
           [๑๒๓๖] ตเมว วาจํ ภาเสยฺย    ยายตฺตานํ น ตาปเย
                  ปเร จ น วิหึเสยฺย     สา เว วาจา สุภาสิตา.
           [๑๒๓๗] ปิยวาจเมว ภาเสยฺย    ยา วาจา ปฏินนฺทิตา
                  ยํ อนาทาย ปาปานิ     ปเรสํ ภาสเต ปิยํ.
           [๑๒๓๘] สจฺจํ เว อมตา วาจา   เอส ธมฺโม สนนฺตโน
                  สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ อหุ ๑- สนฺโต ปติฏฺฐิตา.
           [๑๒๓๙] ยํ พุทฺโธ ภาสตี วาจํ    เขมํ นิพฺพานปตฺติยา
                  ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย       สา เว วาจานมุตฺตมา.
           [๑๒๔๐] คมฺภีรปญฺโญ เมธาวี     มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท
                  สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ    ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนํ.
           [๑๒๔๑] สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ     วิตฺถาเรนปิ ภาสติ
                  สาลิกายิว ๒- นิคฺโฆโส  ปฏิภาณํ อุทิยฺยติ. ๓-
           [๑๒๔๒] ตสฺส ตํ เทสยนฺตสฺส     สุณนฺตา ๔- มธุรํ คิรํ
                  สาเรน รชนีเยน       สวนีเยน วคฺคุนา
                  อุทคฺคจิตฺตา มุทิตา      โสตํ โอเธนฺติ ภิกฺขโว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาหุ   ม. สาลิกาเยว    อุทีรยิ, สํ.สคา. ๑๕/๒๑๔/๒๒๙
@ ฉ.ม. สุณนฺติ
           [๑๒๔๓] อชฺช  ปณฺณรเส วิสุทฺธิยา ภิกฺขู ปญฺจสตา สมาคตา
                  สํโยชนพนฺธนจฺฉิทา      อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสี.
           [๑๒๔๔] จกฺกวตฺตี ยถา ราชา    อมจฺจปริวาริโต
                  สมนฺตา อนุปริเยติ      สาครนฺตํ มหึ อิมํ.
           [๑๒๔๕] เอวํ วิชิตสงฺคามํ       สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ
                  สาวกา ปยิรุปาสนฺติ     เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
           [๑๒๔๖] สพฺเพ ภควโต ปุตฺตา    ปลาโป เอตฺถ ๑- น วิชฺชติ
                  ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ    วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนํ.
           [๑๒๔๗] ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ       สุคตํ ปยิรุปาสติ
                  เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ     นิพฺพานํ อกุโตภยํ.
           [๑๒๔๘] สุณนฺติ ธมฺมํ วิมลํ       สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ
                  โสภติ วต สมฺพุทฺโธ     ภิกฺขุสํฆปุรกฺขโต.
           [๑๒๔๙] นาคนาโมสิ ภควา      อิสีนํ อิสิสตฺตโม
                  มหาเมโฆว หุตฺวาน     สาวเก อภิวสฺสสิ.
           [๑๒๕๐] ทิวา วิหารา นิกฺขมฺม    สตฺถุทสฺสนกมฺยตา
                  สาวโก เต มหาวีร     ปาเท วนฺทติ วงฺคิโส.
           [๑๒๕๑] อุมฺมคฺคปถํ มารสฺส      อภิภุยฺย จรติ ปภิชฺช ขีลานิ
                  ตํ ปสฺสถ พนฺธปมุญฺจ กรํ  อสิตํว ภาคโส ปวิภชฺช.
                   [๑๒๕๒] โอฆสฺส หิ นิถรณตฺถํ ๒-
                          อเนกวิหิตํ มคฺคํ อกฺขาสิ
                          ตสฺมึ จ อมเต อกฺขาเต
                          ธมฺมทสา ฐิตา อสํหีรา.
                   [๑๒๕๓] ปชฺโชตกโร อติวิชฺฌ
                          สพฺพฐิตีนํ อติกฺกมมทฺทส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปลาเปตฺถ   ฉ.ม. นิตรณตฺถํ
                          ญตฺวา จ สจฺฉิกตฺวา จ
                          อคฺคํ โส เทสยิ ทสทฺธานํ.
                   [๑๒๕๔] เอวํ สุเทสิเต ธมฺเม
                          โก ปมา โท วิชานตํ ธมฺมํ
                          ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน
                          อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข.
           [๑๒๕๕] พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร   โกณฺฑญฺโญ ติพฺพนิกฺกโม
                  ลาภี สุขวิหารานํ        วิเวกานํ อภิณฺหโส.
           [๑๒๕๖] ยํ สาวเกน ปตฺตพฺพํ      สตฺถุ สาสนการินา
                  สพฺพสฺส ตํ อนุปฺปตฺตํ      อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต.
           [๑๒๕๗] มหานุภาโว เตวิชฺโช     เจโตปริยโกวิโท
                 โกณฺฑญฺโญ พุทฺธทายาโท    ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน.
           [๑๒๕๘] นคสฺส ปสฺเส อาสีนํ      มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ
                  สาวกา ปยิรุปาสนฺติ      เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
           [๑๒๕๙] เจตสา ๑- อนุปริเยติ    โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก
                  จิตฺตํ เนสํ สมเนฺวสํ ๒-   วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ.
           [๑๒๖๐] เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ      มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ
                  อเนกาการสมฺปนฺนํ       ปยิรุปาสนฺติ โคตมํ.
                   [๑๒๖๑] จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ
                          วิโรจติ วีตมโลว ๓- ภาณุมา
                          เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวํ มหามุนิ
                          อติโรจสิ ๔- ยสสา สพฺพโลกํ.
@เชิงอรรถ:  เต เจตสา, สํ.สคา. ๑๕/๒๑๘/๒๓๕    สมนฺเนสํ, สํ.สคา. ๑๕/๒๑๘/๒๓๕
@ วิคตมโลว, สํ. สคา. ๑๕/๒๑๙/๒๓๖    ก. อภิโรจสิ
           [๑๒๖๒] กาเวยฺยมตฺตา วิจริมฺห ปุพฺเพ คามา คามํ ปุรา ปุรํ
                  อถทฺทสาม สมฺพุทฺธํ       สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
           [๑๒๖๓] โส เม ธมฺมมเทเสสิ     มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู
                  ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิมฺห      สทฺธา โน อุปปชฺชถ. ๑-
           [๑๒๖๔] ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา      ขนฺเธ อายตนานิ จ
                  ธาตุโย จ วิทิตฺวาน      ปพฺพชึ อนคาริยํ.
           [๑๒๖๕] พหูนํ วต อตฺถาย        อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา
                  อิตฺถีนํ ปุริสานญฺจ        เย เต สาสนการกา.
           [๑๒๖๖] เตสํ โข วต อตฺถาย     โพธิมชฺฌคมา มุนิ
                  ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ        เย นิยามคตทฺทสา.
           [๑๒๖๗] สุเทสิตา จกฺขุมตา       พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
                  จตฺตาริ อริยสจฺจานิ      อนุกมฺปาย ปาณินํ.
           [๑๒๖๘] ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ       ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ
                  อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ      ทุกฺขูปสมคามินํ.
           [๑๒๖๙] เอวเมเต ตถา วุตฺตา    ทิฏฺฐา เม เต ยถา ตถา
                  สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต    กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
           [๑๒๗๐] สฺวาคตํ วต เม อาสิ     มม พุทฺธสฺส สนฺติเก
                  สุวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ       ยํ เสฏฺฐํ ตทุปาคมึ.
           [๑๒๗๑] อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโต      โสตธาตุ วิโสธิตา
                  เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ    เจโตปริยโกวิโท.
                   [๑๒๗๒] ปุจฺฉามิ สตฺถารมโนมปญฺญํ
                          ทิฏฺเฐว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา ๒-
                          อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ
                          ญาโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุทปชฺชถ   ปาลิ. เฉตฺว
                   [๑๒๗๓] นิโคฺรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ
                          ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส
                          โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปกฺโข ๑-
                          อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสี.
                   [๑๒๗๔] ตํ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ
                          อญฺญาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ
                          สมวฏฺฐิตา โน สวนาย โสตา ๒-
                          ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ.
                   [๑๒๗๕] ฉินฺท ๓- โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ
                          ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปญฺญ
                          มชฺเฌว โน ภาส สมนฺตจกฺขุ
                          สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโต.
                   [๑๒๗๖] เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา
                          อญฺญาณปกฺขา วิจิกิจฺฉฐานา ๔-
                          ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ
                          จกฺขุํ หิ เอตํ ปรมํ นรานํ.
                   [๑๒๗๗] โน เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส
                          วาโต ยถา อพฺภฆนํ วิหาเน
                          ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก
                          โชติมนฺโตปิ น ปภาเสยฺยุํ.
                   [๑๒๗๘] ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ
                          ตํ ตํ อหํ ธีร ๕- ตเถว มญฺเญ
                          วิปสฺสินํ ชานมุปาคมิมฺห
                          ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มุตฺยเปโข   สี. เหตุํ    ปาลิ. ฉินฺเทว
@ ปาลิ.,ม. วิจิกิจฺฉฏฺฐานา    ฉ.ม. วีร
                   [๑๒๗๙] ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ
                          หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ นิกูช
                          พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน
                          สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณม.
                   [๑๒๘๐] ปหีนชาติมรณํ อเสสํ
                          นิคฺคยฺห โธนํ วเทสฺสามิ ธมฺมํ
                          น กามกาโร หิ ปุถุชฺชนานํ
                          สงฺเขยฺยกาโรว ๑- ตถาคตานํ.
                   [๑๒๘๑] สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ
                          สมุชฺชุปญฺญสฺส สมุคฺคหีตํ
                          อยมญฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต
                          มา โมหยี ชานมโนมปญฺญ.
                   [๑๒๘๒] ปโรปรํ อริยธมฺมํ วิทิตฺวา
                          มา โมหยี ชานมโนมวีริย
                          วารึ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต
                          วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺส.
                   [๑๒๘๓] ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจาริ ๒-
                          กปฺปายโน กจฺจิสฺสตํ อโมฆํ
                          นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส
                          ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณม.
                   [๑๒๘๔] อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป (อิติ ภควา)
                          กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ
                          อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสํ
                          อิจฺจพฺรวี ภควา ปญฺจเสฏฺโฐ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สงฺเขยฺยกาโร จ    ฉ.ม. อจรี
           [๑๒๘๕] เอส สุตฺวา ปสีทามิ       วโจ เต อิสิสตฺตม
                  อโมฆํ กิร เม ปุฏฺฐํ       น มํ วญฺเจสิ พฺราหฺมโณ.
           [๑๒๘๖] ยถา วาที ตถา การี      อหุ พุทฺธสฺส สาวโก
                  อจฺเฉจฺฉิ มจฺจุโน ชาลํ     ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํ.
           [๑๒๘๗] อทฺทส ภควา อาทึ        อุปาทานสฺส กปฺปิโย
                  อจฺจคา ๑- วต กปฺปาโน   มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
           [๑๒๘๘] ตํ เทวเทวํ วนฺทามิ       ปุตฺตํ เต ทฺวิปทุตฺตม
                  อนุชาตํ มหาวีรํ          นาคํ นาคสฺส โอรสนฺ"ติ
อิมา คาถา สงฺคีติกาเล เอกชฺฌํ กตฺวา สงฺคหํ อาโรปิตา. ตตฺถ "นิกฺขนฺตํ
วต มํ สนฺตนฺ"ติอาทโย ปญฺจ คาถา อายสฺมา วงฺคีโส นโว อจิรปพฺพชิโต
หุตฺวา วิหารํ อุปคตา อลงฺกตปฏิยตฺตา สมฺพหุลา อิตฺถิโย ทิสฺวา อุปฺปนฺนราโค
ตํ วิโนเทนฺโต อภาสิ.
     ตตฺถ นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมา อนคาริยนฺติ อคารโต นิกฺขนฺตํ ๒-
อนคาริยํ ปพฺพชิตํ มํ สมานํ. วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย ปาปวิตกฺกา. อุปธาวนฺตีติ
มม จิตฺตํ อุปคจฺฉนฺติ. ปคพฺภาติ ปาคพฺภิยยุตฺตา วสิโน. ๓- "อยํ เคหโต
นิกฺขมิตฺวา ๔- ปพฺพชิโต, นยิมํ อนุทฺธํสิตุํ ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ อปริหารโต
นิลฺลชฺชา. กณฺหโตติ กาฬโต, ลามกภาวโตติ อตฺโถ. อิเมติ เตสํ อตฺตโน ปจฺจกฺขตา ๕-
วุตฺตา.
     อสุทฺธชีวิโน ปริวารยุตฺตา มนุสฺสา อุคฺคกิจฺจตาย "อุคฺคา"ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ
ปุตฺตา อุคฺคปุตฺตา. มหิสฺสาสาติ มหาอิสฺสาสา. สิกฺขิตาติ ทฺวาทส วสฺสานิ
อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺปา. ทฬฺหธมฺมิโนติ ทฬฺหธนุโน. ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺส-
ถามํ วุจฺจติ. ทฺวิสหสฺสถามนฺติ จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาย พนฺโธ โลหสีสาทีนํ
ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปมาณา นภํ อุกฺขิตฺตสฺส ปฐวิโต มุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ม. อชฺฌคา   สี. นิกฺขมนฺตํ    สี. สาหสิโน     ม. นิกฺขนฺโต
@ สี. อตฺตปจฺจกฺขโต
สมนฺตา ปริกิเรยฺยุนฺติ สมนฺตโต กณฺเฑ ขิเปยฺยุํ. กิตฺตกาติ เจ อาห "สหสฺสํ
อปลายินนฺ"ติ, ยุทฺเธ อปรํ มุขานํ ๑- สหสฺสมตฺตานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สิกฺขิตา
กตหตฺถา อุคฺคา ทฬฺหธนุโน ๒- มหิสฺสาสา อุคฺคปุตฺตา สหสฺสมตฺตา กทาจิปิ ยุทฺเธ
ปราชยํ อปตฺตา อปฺปมตฺตา สมนฺตโต ฐตฺวา ถมฺภํ ๓- อุปนิสฺสาย สเจปิ วสฺเสยฺยุํ. ๔-
ตาทิเสหิปิ อิสฺสาสสหสฺเสหิ สมนฺตา สเร ปริกีริยนฺเต ๕- สุสิกฺขิโต ปุริโส ทณฺฑํ
คเหตฺวา สพฺเพ สเร อตฺตโน สรีเร อปตมาเน กตฺวา ปาทมูเล ปาเตยฺย. ตตฺถ
เอโกปิ อิสฺสาโส เทฺว สเร เอกโต ขิปนฺโต นาม นตฺถิ, อิตฺถิโย ปน รูปารมฺมณาทิ-
วเสน ปญฺจ ปญฺจ สเร เอกโต ขิปนฺติ, เอวํ ขิปนฺติโย. เอตฺตกา ภิยฺโยติ อิมาหิ
อิตฺถีหิ ภิยฺโยปิ พหู อิตฺถิโย อตฺตโน อิตฺถีกุตฺตหาสภาวาทิโต วิธํเสนฺติ. ๖-
     สกฺขี หิ เม สุตํ เอตนฺติ สมฺมุขา มยา เอตํ สุตํ. นิพฺพานคมนํ มคฺคนฺติ
ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, นิพฺพานคามิมคฺโคติ อตฺโถ, วิปสฺสนํ สนฺธายาห. ตตฺถ
เม นิรโต มโนติ ตสฺมึ วิปสฺสนามคฺเค มยฺหํ จิตฺตํ นิรตํ.
     เอวญฺเจ มํ วิหรนฺตนฺติ เอวํ อนิจฺจอสุภชฺฌานภาวนาย จ วิปสฺสนาภาวนาย
จ วิหรนฺตํ มํ. ปาปิมาติ กิเลสมารํ อาลปติ. ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม
มคฺคํ อุทิกฺขสีติ มยา กตํ มคฺคํ ยถา น ปสฺสสิ, ตถา มจฺจุ อนฺตํ กริสฺสามีติ
โยชนา.
     อรติญฺจาติอาทิกา ปญฺจ คาถา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺเน อรติอาทิเก
วิโนเทนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ อรตินฺติ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ ปนฺตเสนาสเนสุ จ
อุกฺกณฺฐนํ. รตินฺติ ปญฺจกามคุณรตึ. ปหายาติ ปชหิตฺวา. สพฺพโส เคหสิตญฺจ
วิตกฺกนฺติ เคหนิสฺสิตํ ปุตฺตทาราทิปฏิสํยุตฺตํ ญาติวิตกฺกาทิญฺจ มิจฺฉาวิตกฺกํ
อนวเสสโต ปหาย. วนถํ น กเรยฺย กุหิญฺจีติ อชฺฌตฺติกพาหิรปฺปเภเท สพฺพสฺมึ
วตฺถุสฺมึ ตณฺหํ น
@เชิงอรรถ:  สี. ปรมุขานํ   สี. ทฬฺหทนฺวิโน  ม. มมํ    สี. สเจ กณฺเฑ ปวสฺเสยฺยุํ
@ ม. ปริกิรนฺเต     สี. วิทฺธํเสยฺยุนฺติ
กเรยฺยํ. นิพฺพนโถ อวนโถ ส ภิกฺขูติ โย หิ สพฺเพน สพฺพํ นิตฺตโณฺห, ตโต
เอว กตฺถจิปิ นนฺทิยา อภาวโต อวนโถ, โส ภิกฺขุ นาม สํสาเร ภยสฺส สมฺมเทว
อิกฺขณตาย ภินฺนกิเลสตาย จาติ อตฺโถ.
     ยมิธ ปฐวิญฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิญฺจีติ ยงฺกิญฺจิ อิธ ปฐวีคตํ
ภูมินิสฺสิตํ เวหาสํ เวหาสฏฺฐํ เทวโลกนิสฺสิตํ รูปคตํ รูปชาตํ รุปฺปนสภาวํ
ชคโตคธํ โลกิกํ ภวตฺตยปริยาปนฺนํ สงฺขตํ. ปริชิยฺยติ สพฺพมนิจฺจนฺติ สพฺพํ ตํ
ชราภิภูตํ, ตโต เอว อนิจฺจํ ตโต เอว ทุกฺขํ อนตฺตาติ เอวํ ติลกฺขณาโรปนํ อาห.
อยํ เถรสฺส วิปสฺสนาติ ๑- วทนฺติ. เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตาติ เอวํ สเมจฺจ
อภิสเมจฺจ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา มุตตฺตา ปริญฺญาตตฺตภาวา
ปณฺฑิตา จรนฺติ วิหรนฺติ.
     อุปธีสูติ ขนฺธูปธิอาทีสุ. ชนาติ อนฺธปุถุชฺชนา. คธิตาเสติ ปฏิพทฺธจิตฺตา.
เอตฺถ หิ วิเสสโต กามคุณูปธีสุ ฉนฺโท อปเนตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ทิฏฺฐสุเต
ปฏิเฆ จ มุเต จาติ. ทิฏฺฐสุเตติ ทิฏฺเฐ เจว สุเต จ, รูปสทฺเทสูติ อตฺโถ.
ปฏิเฆติ ฆฏฺฏิเต ๒- โผฏฺฐพฺเพ. มุเตติ วุตฺตาวเสเส มุเต, คนฺธรเสสูติ วุตฺตํ
โหติ. สารตฺถปกาสนิยํ "ปฏิฆปเทน คนฺธรสา คหิตา, มุตปเทน โผฏฺฐพฺพารมฺมณนฺ"ติ
วุตฺตํ. เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโชติ เอตสฺมึ ทิฏฺฐาทิเภเท ปญฺจกามคุเณ กามจฺฉนฺทํ
วิโนเทหิ, ตถา สติ สพฺพตฺถ อเนโช อวิกปฺโป ภวสิ. โย เหตฺถ น ลิปฺปติ มุนิ ตมาหูติ
โย หิ เอตฺถ กามคุเณ ตณฺหาเลเปน น ลิปฺปติ, ตํ โมเนยฺยธมฺมฏฺฐตฺตา ๓- "มุนี"ติ
ปณฺฑิตา วทนฺติ. "อถ สฏฺฐิสิตา"ติ ปาลีติ อธิปฺปาเยน เกจิ "สฏฺฐิธมฺมารมฺมณ-
นิสฺสิตา"ติ อตฺถํ วทนฺติ.  "อฏฺฐสฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา"ติ ปน ปาลิ, อปฺปกํ
หิ อูนํ อธิกํ วา น คณนูปคํ โหตีติ. อฏฺฐสฏฺฐิสิตาติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคต-
สนฺนิสฺสิตา มิจฺฉาวิตกฺกาติ อตฺโถติ เกจิ วทนฺติ, ทิฏฺฐิคติกา จ
สตฺตาวาสาภาวลทฺธึ ๔- อชฺฌูปคตาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มหาวิปสฺสนาติ     ฉ.ม. ฆฏฺฏนีเย   ฉ.ม. โมเนยฺยธมฺมฏฺฐโต
@ ม. อตฺโถ, เกจิ เทวา ทิฏฺฐิคติกา, น จ สตฺตาวาสภาวลทฺธึ
อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทํ ฐเปตฺวา อิตเรสํ วเสน "อถ สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา"ติ วุตฺตํ.
ยถา หิ ตณฺหาเลปาภาเวน ภิกฺขูติ วุจฺจติ, เอวํ ทิฏฺฐิเลปาภาเวนปีติ ทสฺเสตุํ
"อถ สฏฺฐิสิตา"ติอาทิ วุตฺตํ. ปุถุชฺชนตาย ๑- อธมฺมา นิวิฏฺฐาติ เต ปน
มิจฺฉาวิตกฺกา นิจฺจาทิคาหวเสน อธมฺมา ธมฺมโต อเปตา ปุถุชฺชนตายํ
อนฺธพาเล นิวิฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา. น จ วฏฺฏคตสฺส กุหิญฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ วตฺถุสฺมึ
สสฺสตวาทาทิมิจฺฉาทิฏฺฐิวฏฺฏคโต ตํลทฺธิโก น จ อสฺส ภเวยฺย. อฏฺฐกถายํ ปน "อถ
สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา, ปุถู ชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺฐา"ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา อถ ฉ
อารมฺมณนิสฺสิตา ปุถู อธมฺมวิตกฺกา ชนตาย นิวิฏฺฐาติ วุตฺตํ, ตถา น จ วฏฺฏคตสฺส
กุหิญฺจีติ เตสํ วเสน น กตฺถจิ กิเลสวฏฺฏคโต ภเวยฺยาติ จ วุตฺตํ. โน ปน
ทุฏฺฐุลฺลภาณี ส ภิกฺขูติ โย กิเลเสหิ ทูสิตตฺตา อติวิย ทุฏฺฐุลฺลตา จ
ทุฏฺฐุลฺลานํ มิจฺฉาวาทานํ ภณนสีโล จ โน อสฺส โน ภเวยฺย, โส ภิกฺขุ นาม โหตีติ.
     ทพฺโพติ ทพฺพชาติโก ปณฺฑิโต. จิรรตฺตสมาหิโตติ จิรกาลโต ปฏฺฐาย
สมาหิโต. อกุหโกติ โกหญฺญรหิโต อสโฐ อมายาวี. นิปโกติ นิปุโณ เฉโก.
อปิหาลูติ นิตฺตโณฺห. สนฺตํ ปทมชฺฌคมาติ นิพฺพานํ อธิคโต. โมเนยฺยธมฺม-
สมนฺนาคตโต มุนิ. ปรินิพฺพุโตติ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ ปฏิจฺจ
สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต. กงฺขติ กาลนฺติ อิทานิ อนุปาทิเสส-
นิพฺพานตฺถาย กาลํ อาคเมติ. น ตสฺส กิญฺจิ กรณียํ อตฺถิ, ยถา เอทิโส
ภวิสฺสติ, ตถา อตฺตานํ สมฺปาเทตีติ อธิปฺปาโย.
     มานํ ปชหสฺสูติอาทโย จตสฺโส คาถา ปฏิภาณสมฺปตฺตึ นิสฺสาย อตฺตโน
ปวตฺตมานํ มานํ วิโนเทนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ มานํ ปชหสฺสูติ เสยฺยมานาทินววิธํ
มานํ ปริจฺจช. โคตมาติ โคตมโคตฺตสฺส ภควโต สาวกตฺตา อตฺตานํ โคตมโคตฺตํ
กตฺวา อาลปติ. มานปถนฺติ มานสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูตํ อโยนิโสมนสิการปริกฺขิตฺตํ
@เชิงอรรถ:  สี. ปุถุชฺชนตายํ
ชาติอาทึ ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน ชหสฺสุ ปชห. อเสสนฺติ สพฺพเมว. มานปถสฺมึ
ส มุจฺฉิโตติ มานวตฺถุนิมิตฺตํ มุจฺฉํ อาปนฺโน. วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตนฺติ
อิมสฺมึ มานปถานุโยคกฺขเณ วีติวตฺเต ปุพฺเพว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส, "นฏฺโฐหมสฺมี"ติ
วิปฺปฏิสารี อหุวา อโหสิ.
     มกฺเขน มกฺขิตา ปชาติ สูราทินา อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา ปเร วมฺเภตฺวา ๑-
ปรคุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน ปิสิตตฺตา มกฺขี, ปุคฺคโล หิ ยถา ยถา ปเรสํ
คุเณ มกฺเขติ, ตถา ตถา อตฺตโน คุเณ ปุญฺชติ นิรากโรติ นาม. มานหตาติ
มาเนน หตคุณา. นิรยํ ปปตนฺตีติ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ.
     มคฺคชิโนติ มคฺเคน วิชิตกิเลโส. กิตฺติญฺจ สุขญฺจาติ วิญฺญูหิ ปสํสิตญฺจ
กายิกเจตสิกสุขญฺจ. อนุโภตีติ ปฏิลภติ. ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตนฺติ ตํ ตถภาวํ
สมฺมาปฏิปนฺนํ ยาถาวโต ธมฺมทสฺสีติ ปณฺฑิตา อาหุ.
     อขิโลติ ปญฺจเจโตขิลรหิโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวิริยสมฺปนฺโน. วิสุทฺโธติ
นีวรณสงฺขาตวลากาปคเมน วิสุทฺธมานโส. อเสสนฺติ นววิธมฺปิ มานํ อคฺคมคฺเคน
ปชหิตฺวา. วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวีติ สพฺพโส สมิตกิเลโส ติวิธาย วิชฺชาย
ปริโยสานปฺปตฺโต โหตีติ อตฺตานํ โอวทติ.
     อเถกทิวสํ อายสฺมา อานนฺโท อญฺญตเรน ราชมหามตฺเตน นิมนฺติโต
ปุพฺพณฺหสมยํ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ อายสฺมตา วงฺคีเสน
ปจฺฉาสมเณน. อถ ตสฺมึ เคเห อิตฺถิโย สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ สุณนฺติ. อถายสฺมโต วงฺคีสสฺส นวปพฺพชิตสฺส
อารมฺมณํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วิสภาคารมฺมเณ ราโค อุปฺปชฺชิ. โส สทฺโธ
อุชุชาติโก กุลปุตฺโต "อยํ เม ราโค วฑฺฒิตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ
@เชิงอรรถ:  สี. พาเธนฺโต, ม. วมฺเภนฺโต
นาเสยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺโนว ๑- เถรสฺส อตฺตโน ปวตฺตึ อาวิกโรนฺโต "กาม-
ราเคนา"ติ คาถมาห. ตตฺถ ยทิปิ กิเลสรชฺชนปริฬาโห กายมฺปิ ๒- พาธติ, จิตฺตํ
ปน พาเธนฺโต จิรตรํ พาเธตีติ ทสฺเสตุํ "กามราเคน ฑยฺหามี"ติ วตฺวา "จิตฺตํ
เม ปริฑยฺหตี"ติ วุตฺตํ. นิพฺพาปนนฺติ ราคนิพฺพาปนการณํ ราคปริฬาหสฺส
นิพฺพาปนสมตฺถํ โอวาทํ กโรตีติ อตฺโถ.
     สญฺญาย วิปริเยสาติอาทิกา คาถา เตน ยาจิเตน อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตา.
วิปริเยสาติ วิปลฺลาเสน อุสเภ สุภนฺติ ปวตฺเตน วิปรีตคฺคาเหน. นิมิตฺตนฺติ
กิเลสชนกนิมิตฺตํ. ปริวชฺเชหีติ ปริจฺจช. สุภํ ราคูปสญฺหิตนฺติ ราควฑฺฒนารมฺมณํ
สุภํ ปริวชฺเชนฺโต อสุภสญฺญาย ปริวชฺเชยฺย, สพฺพตฺถ อนภิรติสญฺญาย. ตสฺมา
ตทุภยมฺปิ ทสฺเสนฺโต "อสุภายา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ อสุภายาติ อสุภานุปสฺสนาย. จิตฺตํ ภาเวหิ เอกคฺคํ สุสมาหิตนฺติ อตฺตโน
จิตฺตวิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ อารมฺมเณสุ สุสมาหิตํ อปฺปิตํ กตฺวา ภาเวหิ ตว
อสุภานุปสฺสนํ สุกรํ อกฺขามีติ. สติ กายคตา ตฺยตฺถูติ วุตฺตกายคตาสติภาวนาย
ตยา ภาวิตา พหุลีกตา โหตูติ อตฺโถ. นิพฺพิทาพหุโล ภวาติ อตฺตภาเว สพฺพสฺมิญฺจ
นิพฺเพทพหุโล โหหิ.
     นิมิตฺตญฺจ ภาเวหีติ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ อุคฺฆาฏเนน วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา
อนิมิตฺตา นาม, ๓- ตโต มานานุสยมุชฺชหาติ ตํ ภาเวนฺโต มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคาธิ-
คเมน มานานุสยํ สมุจฺฉินฺท. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา เจว ปหานาภิสมยา
จ. อุปสนฺโตติ สพฺพโส ราคาทีนํ สนฺตตาย อุปสนฺโต จริสฺสสิ วิหริสฺสสีติ อตฺโถ.
     ตเมว วาจนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภควตา สุภาสิตสุตฺเต ๔- เทสิเต โสมนสฺส-
ชาเตน เถเรน ภควนฺตํ สมฺมุขา อภิตฺถวนฺเตน วุตฺตา. ยายตฺตานํ น ตาปเยติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถานิสินฺโนว  สี. กายสฺมึปิ   สี. อนิมิตฺตํ นาม
@ สํ.สคา. ๑๕/๒๑๓/๒๒๗
ยาย วาจาย เหตุภูตาย อตฺตานํ วิปฏิสาเรน น ตาเปยฺย น วิเหเฐยฺย. ๑- ปเร จ น
วิหึเสยฺยาติ ปเร จ ปเรหิ ภินฺทนฺโต น วิเหเฐยฺย. ๒- สา เว  วาจา สุภาสิตาติ
สา วาจา เอกํเสน สุภาสิตา นาม, ตสฺมา ตเมว วาจํ ภาเสยฺยาติ โยชนา.
อิมาย คาถาย อปิสุณวาจาวเสน ภควนฺตํ โถเมติ.
     ปฏินนฺทิตาติ ปฏิมุขภาเวน นนฺทิตา ปิยายิตา สมฺปติ อายติญฺจ สุณนฺเตหิ
สมฺปฏิจฺฉิตา. ยํ อนาทายาติ ยํ วาจํ ภาสนฺโต ปาปานิ ปเรสํ อปฺปิยานิ อนิฏฺฐานิ
ผรุสวจนานิ อนาทาย อคฺคเหตฺวา อตฺถพฺยญฺชนมธุรํ ปิยเมว ทีเปติ. ตเมว ปิยวาจํ
ภาเสยฺยาติ ปิยวาจาวเสน อภิตฺถวิ.
     อมตาติ สาธุภาเวน อมตสทิสา. วุตฺตํ เหตํ "สจฺจํ หเว สาธุตรํ รสานนฺ"ติ. ๓-
นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา อมตา. เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ ยา อยํ สจฺจวาจา
นาม, เอส โปราโณ ธมฺโม จริยา ปเวณิ. อิทเมว หิ โปราณานํ อาจิณฺณํ,
ยํ เต น อลิกํ ภาสึสุ. เตนาห "สเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อหุ สนฺโต
ปติฏฺฐิตา"ติ. ตตฺถ สจฺเจ ปติฏฺฐิตตฺตา เอว อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตฺเถ ปติฏฺฐิตา,
อตฺเถ ปติฏฺฐิตตฺตา เอว ธมฺเม ปติฏฺฐิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. สจฺจวิเสสนเมว
วา เอตํ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ:- สจฺเจ ปติฏฺฐิตา, กีทิเส? อตฺเถ จ ธมฺเม
จ, ยํ ปเรสํ อตฺถโต อนเปตตฺตา อตฺถํ อนุปโรธกรํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ
ธมฺมิกเมว อตฺถํ สาเธตีติ. อิมาย คาถาย สจฺจวาจาวเสน อภิตฺถวิ. เขมนฺติ อภยํ
นิรุปทฺทวํ. เกน การเณนาติ เจ? นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ยสฺมา
กิเลสนิพฺพานํ ปาเปติ, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อนฺตกิริยาย สํวฏฺฏติ, ตสฺมา เขมนฺติ
อตฺโถ. อถวา ยํ พุทฺโธ นิพฺพานปตฺติยา วา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย วาติ ทฺวินฺนํ
นิพฺพานธาตูนํ อตฺถาย เขมมคฺคปฺปกาสนโต เขมํ วาจํ ภาสติ. สา เว วาจาน-
มุตฺตมาติ สา วาจา สพฺพวาจานํ เสฏฺฐาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อิมาย
คาถาย มนฺตาวจนวเสน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน โถมนํ ปริโยสาเปติ.
@เชิงอรรถ:  สี. น ตาปเย น พาเธยฺย  ฉ.ม. น พาเธยฺย   สํ.สคา. ๑๕/๗๓/๔๘ วิตฺตสุตฺต
     คมฺภีรปญฺโญติอาทิกา ๑- ติสฺโส คาถา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปสํสนวเสน
วุตฺตา. ตตฺถ คมฺภีรปญฺโญติ คมฺภีเรสุ ขนฺธายตนาทีสุ ปวตฺตาย นิปุณาย ปญฺญาย
สมนฺนาคตตฺตา คมฺภีรปญฺโญ. เมธาสงฺขาตาย ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา
เมธาวี. "อยํ ทุคฺคติยา มคฺโค, อยํ สุคติยา มคฺโค, อยํ นิพฺพานสฺส มคฺโค"ติ
เอวํ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิทตาย มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท. มหติยา สาวกปารมี-
ญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺตาย ปญฺญาย วเสน มหาปญฺโญ. ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนนฺติ
สมฺมเทว ปวตฺตึ นิวตฺตึ ๒- วิภาเวนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺสา ปน เทสนาย
ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ "สงฺขิตฺเตนปี"ติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ สงฺขิตฺเตนปีติ "จตฺตาริมานิ อาวุโส อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ?
ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ฯเปฯ อิมานิ โข อาวุโส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตสฺมา ติหาวุโส
อิทํ ทุกฺขนฺติ โยโค กรณีโย "ติ เอวํ สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ. "กตมญฺจาวุโส ทุกฺขํ
อริยสจฺจํ ชาติปิ ทุกฺขา"ติอาทินา ๓- นเยน ตาเนว วิภชนฺโต วิตฺถาเรนปิ ภาสติ.
ขนฺธาทิเทสนาสุปิ เอเสว นโย. สาลิกายิว นิคฺโฆโสติ ยถา มธุรํ อมฺพปกฺกํ
สายิตฺวา ปกฺเขหิ วาตํ ๔- ทตฺวา มธุรรวํ นิจฺฉาเรนฺติยา สาลิกาย นิคฺโฆโส, เอวํ
เถรสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส มธุโร นิคฺโฆโส โหติ. ธมฺมเสนาปติสฺส หิ ปิตฺตาทีนํ
วเสน อปลิพุทฺธวจนํ โหติ, อยทณฺเฑน ปหฏกํสตาลโก วิย สทฺโท นิจฺฉรติ.
ปฏิภาณํ อุทิยฺยตีติ กเถตุกมฺยตาย สติ สมุทฺทโต วีจิโย วิย อุปรูปริ อนนฺตํ
ปฏิภาณํ อุฏฺฐหติ.
     ตสฺสาติ ธมฺมเสนาปติสฺส. ตนฺติ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส. สุณนฺตาติ ยํ โน เถโร
กเถติ, ตํ โน โสสฺสามาติ อาทรชาตา สุณนฺตา. มธุรนฺติ อิฏฺฐํ. รชนีเยนาติ
กนฺเตน. สวนีเยนาติ กณฺณสุเขน. วคฺคุนาติ มฏฺเฐน มโนหเรน. อุทคฺคจิตฺตาติ
โอทคฺยปีติยา วเสน อุทคฺคจิตฺตา อลีนจิตฺตา. มุทิตาติ อาโมทิตา ปาโมชฺเชน
สมนฺนาคตา. โอเธนฺตีติ อวทหนฺติ อญฺญาย จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺตา โสตํ อุปเนนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาทิกาติ ปทํ น ทิสฺสติ  สี. ปตฺตินิวตฺติโย
@ ม.อุปริ. ๑๔/๓๗๓/๓๑๗ สจฺจวิภงฺคสุตฺต  สี.,ม. ตาฬํ
     อชฺช ปณฺณรเสติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปวารณาสุตฺตนฺตเทสนาย ๑- สตฺถารํ มหา-
ภิกฺขุสํฆปริวุตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา โถเมนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ปณฺณรเสติ เอกสฺมึ ๒-
หิ สมเย ภควา ปุพฺพาราเม นิสีทนฺโต สายณฺหสมเย สมฺปตฺตปริสาย กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํ
ธมฺมํ เทเสตฺวา อุทกโกฏฺฐเก คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา วตฺถนิวาสโน ๓- เอกํสํ
สุคตมหาจีวรํ กตฺวา มิคารมาตุปาสาเท มชฺฌิมถมฺภํ นิสฺสาย ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน
นิสีทิตฺวา ๔- สมนฺตโต นิสินฺนํ ภิกฺขุสํฆํ อนุวิโลเกตฺวา ตทหุโปสเถ ปวารณาทิวเส
นิสินฺโน โหติ, อิมสฺมึ ปณฺณรสีอุโปสเถติ อตฺโถ. วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธตฺถาย
วิสุทฺธิปวารณาย. ภิกฺขู ปญฺจสตา สมาคตาติ ปญฺจสตมตฺตา ภิกฺขู สตฺถารํ
ปริวาเรตฺวา นิสชฺชวเสน เจว อชฺฌาสยวเสน จ สมาคตา. เต จ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทาติ
สํโยชนสงฺขาเต สนฺตานสฺส พนฺธนภูเต กิเลเส ฉินฺทิตฺวา ฐิตา, ตโต เอว อนีฆา
ขีณปุนพฺภวา อิสีติ กิเลสทุกฺขาภาเวน นิทฺทุกฺขา ขีณปุนพฺภวา, อเสกฺขานํ
สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสิตภาเวน อิสีติ.
     วิชิตสงฺคามนฺติ วิชิตกิเลสสงฺคามตฺตา วิชิตมารพลตฺตา วิชิตสงฺคามํ.
สตฺถวาหนฺติ อฏฺฐงฺคิเก อริยมคฺครเถ อาโรเปตฺวา เวเนยฺยสตฺเต วาเหติ
สํสารกนฺตารโต อุตฺตาเรตีติ ภควา สตฺถวาโห. เตนาห พฺรหฺมา สหมฺปติ "อุฏฺเฐหิ วีร
วิชิตสงฺคาม, สตฺถวาหา"ติ, ๕- ตํ สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ สตฺถารํ สาวกา ปยิรุปาสนฺติ.
เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ เอวรูเปหิ สาวเกหิ ปริวาริโต จกฺกวตฺติ วิย ราชา
อมจฺจปริวาริโต ชนปทจาริกวเสน สมนฺตา อนุปริเยตีติ โยชนา.
     ปลาโปติ ตุจฺโฉ อนฺโตสารรหิโต, สีลรหิโตติ อตฺโถ. วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ
อาทิจฺจพนฺธุํ สตฺถารํ ทสพลํ วนฺทามีติ วทติ.
     ปโรสหสฺสนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ภควนฺตํ โถเมนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ปโรสหสฺสนฺติ
@เชิงอรรถ:  สํ.สคา. ๑๕/๒๑๕/๒๓๐  ฉ.ม. ยสฺมึ   ฉ.ม. วตฺถนิวสโน, สี. นิวตฺถนิวาสโน
@ ม. นิสินฺโน     วิ.มหา. ๔/๘/๘ มหาขนฺธก
อติเรกสหสฺสํ, อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อกุโตภยนฺติ นิพฺพาเน
กุโตจิปิ ภยํ นตฺถิ, นิพฺพานํ ปตฺตสฺส จ กุโตจิปิ ภยํ นตฺถีติ นิพฺพานํ อกุโตภยํ
นาม.
     "อาคุํ น กโรตี"ติอาทินา ๑- วุตฺตการเณหิ ภควา นาโคติ วุจฺจตีติ นาคนาโมสิ
ภควาติ. อิสีนํ อิสิสตฺตโมติ สาวกปจฺเจกพุทฺธอิสีนํ อุตฺตโม อิสิ, วิปสฺสีสมฺมา-
สมฺพุทฺธโต ปฏฺฐาย อิสีนํ วา สตฺตมโก อิสิ. มหาเมโฆวาติ สาวกปจฺเจกพุทฺธ-
อิสีนํ อุตฺตโม อิสิ, วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธโต ปฏฺฐาย อิสีนํ วา สตฺตมโก อิสิ.
มหาเมโฆวาติ จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย หุตฺวา.
     ทิวา วิหาราติ ปฏิสลฺลานฏฺฐานโต. สาวโก เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ
วงฺคิโสติ อิทํ เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต วทติ.
     อุมฺมคฺคปถนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภควตา "กึ นุ เต วงฺคีส อิมา
คาถาโย ปุพฺเพ ปริวิตกฺกิตา, อุทาหุ ฐานโส เจตา ปฏิภนฺตี"ติ ปุจฺฉิเตน ฐานโส
ปฏิภนฺตีติ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตา, กสฺมา ปเนวํ ตํ ภควา อโวจ? สํฆมชฺเฌ กิร
กถา อุทปาทิ "วงฺคีสตฺเถโร วิสฺสฏฺฐคนฺโถ เนว อุทฺเทเสน, น ปริปุจฺฉาย, น
โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรติ. กถํ ๒- พนฺธนฺโต วณฺณปทานิ ๓- กโรนฺโต วิจรตี"ติ.
อถ ภควา "อิเม ภิกฺขู วงฺคีสสฺส ปฏิภาณสมฺปตฺตึ น ชานนฺติ, อหมสฺส ปฏิภาณสมฺปตฺตึ
ชานาเปสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ นุ โข วงฺคีสา"ติอาทินา ปุจฺฉติ. อุมฺมคฺคปถนฺติ
อเนกานิ กิเลสุปฺปชฺชนปถานิ. ๔- วฏฺฏปฺปสุตปถตาย หิ ปถนฺติ วุตฺตํ. ปภิชฺช
ขีลานีติ ราคาทิขีลานิ ปญฺจ ภินฺทิตฺวา จรสิ. ตํ ปสฺสถาติ ตํ ๕- เอวํ อภิภุยฺย
จ ฉินฺทิตฺวา จ จรนฺตํ พุทฺธํ ปสฺสถ. พนฺธปมุญฺจกรนฺติ พนฺธนโมจนกรํ. ๖- อสิตนฺติ
อนิสฺสิตํ. ภาคโส ปฏิภชฺชาติ สติปฏฺฐานาทิโกฏฺฐาสโต ธมฺมํ ปฏิภชฺชนียํ กตฺวา.
ปวิภชฺชาติปิ ปาโฐ, อุทฺเทสาทิโกฏฺฐาสโต ปกาเรน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ธมฺมํ
เทเสตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.สุตฺต. ๒๕/๕๒๘/๔๓๗ สภิยสุตฺต    ฉ.ม. คาถํ    สี. จุณฺณิยปทานิ
@ สี. กิเลสุมฺมุชนปถานิ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ      ม. พนฺธนปมุญฺจกรํ
     โอฆสฺสาติ กามาทิจตุโรฆสฺส. อเนกวิหิตนฺติ สติปฏฺฐานาทิวเสน อเนกวิธํ
อฏฺฐตึสาย วา กมฺมฏฺฐานํ วเสน อเนกปฺปการํ อมตาวหํ มคฺคํ อกฺขาสิ อภาสิ.
ตสฺมึ จ อมเต อกฺขาเตติ ตสฺมึ เตน อกฺขาเต อมเต อมตาวเห. ธมฺมทสาติ ธมฺมสฺส
ปสฺสิตาโร. ฐิตา อสํหีราติ เกนจิ อสํหาริยา หุตฺวา ปติฏฺฐิตา. อติวิชฺฌาติ
อติวิชฺฌิตฺวา. สพฺพฐิตีนนฺติ สพฺเพสํ ทิฏฺฐิฏฺฐานานํ วิญฺญาณฏฺฐิตีนํ วา.
อติกฺกมมทฺทสาติ อติกฺกมภูตํ นิพฺพานํ อทฺทส. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ ธมฺมํ. อคฺเคติ วา
ปาโฐ, ปฐมตรนฺติ อตฺโถ. ทสทฺธานนฺติ ปญฺจวคฺคิยานํ อคฺคํ ธมฺมํ อคฺเค วา
อาทิโต เทสยีติ อตฺโถ.
     ตสฺมาติ ยสฺมา "เอส ธมฺโม สุเทสิโต"ติ ชานนฺเตน ปมาโท น กาตพฺโพ,
ตสฺมา อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จ สิกฺเขยฺย.
     พุทฺธานุพุทฺโธติอาทิกา ติสฺโส คาถา อายสฺมโต อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส
โถมนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ พุทฺธานุพุทฺโธติ พุทฺธานํ อนุพุทฺโธ. พุทฺธา หิ ปฐมํ
จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌึสุ, ปจฺฉา เถโร สพฺพปฐมํ, ตสฺมา พุทฺธานุพุทฺโธติ. ถิเรหิ
สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโร, อกุปฺปธมฺโมติ อตฺโถ. ติพฺพนิกฺกโมติ ทฬฺห-
วิริโย. สุขวิหารานนฺติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานํ. วิเวกานนฺติ ติณฺณมฺปิ วิเวกานํ.
สพฺพสฺส ตนฺติ ยํ สพฺพสาวเกน ปตฺตพฺพํ, อสฺส อเนน ตํ อนุปฺปตฺตํ. อปฺปมตฺตสฺส
สิกฺขโตติ อปฺปมตฺเตน หุตฺวา สิกฺขนฺเตน.
     เตวิชฺโช เจโตปริยโกวิโทติ ฉสุ อภิญฺญาสุ จตสฺโส วทติ, อิตรา เทฺว
ยทิปิ น วุตฺตา, เถโร ปน ฉฬภิญฺโญว. ยสฺมา เถรํ หิมวนฺเต ฉทฺทนฺตทหโต
อาคนฺตฺวา ภควติ ปรมนิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา วนฺทนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ภควโต
สมฺมุขา เถรํ อภิตฺถวนฺเตน อิมา คาถา วุตฺตา, ตสฺมา "โกณฺฑญฺโญ พุทฺธทายาโท,
ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน"ติ วุตฺตํ.
     นคสฺส ปสฺเสติอาทิกา ติสฺโส คาถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สพฺเพเหว
อรหนฺเตหิ ภควติ กาฬสิลายํ วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตสํ ภิกฺขูนํ
จิตฺตํ สมเนฺวสนฺโต อรหตฺตผลวิมุตฺตึ ปสฺสิตฺถ. ตํ ๑- ทิสฺวา อายสฺมา วงฺคีโส
ภควนฺตํ เถเร จ อภิตฺถวนฺโต อภาสิ. ตตฺถ นคสฺส ปสฺเสติ อิสิคิลิปพฺพตสฺส ปสฺเส
กาฬสิลายํ. อาสีนนฺติ นิสินฺนํ.
     เจตสาติ อตฺตโน เจโตปริยญาเณน. จิตฺตํ เนสํ สมเนฺวสนฺติ เตสํ ขีณาสว-
ภิกฺขูนํ จิตฺตํ สมเนฺวสนฺโต. อนุปริเยตีติ อนุกฺกเมน ปริจฺฉินฺทติ.
     เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ "มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุนฺ"ติ วุตฺตาย สตฺถุสมฺปตฺติยา
เจว "เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน"ติ วุตฺตาย สาวกสมฺปตฺติยา จาติ สพฺเพหิ องฺเคหิ
สมฺปนฺนํ สมนฺนาคตํ. มุนินฺติ หิ อิมินา ปเทน โมนสงฺขาเตน ญาเณน สตฺถุ
อนวเสสเญยฺยาวโพโธ วุตฺโตติ อนาวรณญาเณน ทสพลญาณาทีนํ สงฺคโห กโต
โหติ, เตนสฺส ญาณสมฺปทํ ทสฺเสติ. ทุกฺขสฺส ปารคุนฺติ อิมินา ปหานสมฺปทํ.
ตทุภเยน จ สตฺถุ อานุภาวสมฺปทาทโย ๒- ทสฺสิตา โหนฺติ. เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ
อิมินา สาวกานํ ญาณสมฺปตฺติทีปเนน จ นิพฺพานธาตุยา อธิคมทีปเนน จ ปททฺวเยน
สตฺถุสาวกสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ. ตถา หิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ
"มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ, อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตมนฺ"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ
อเนกาการสมฺปนฺนนฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ สมฺปนฺนํ, อเนกาการคุณสมนฺนาคตนฺติ
อตฺโถ.
     จนฺโท ยถาติ คาถา ภควนฺตํ จมฺมานคเร คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร
มหตา ภิกฺขุสํเฆน อเนเกหิ จ เทวนาคสหสฺเสหิ ปริวุตํ อตฺตโน วณฺเณน จ
ยสสา จ วิโรจมานํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาเตน อภิตฺถวนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ จนฺโท
ยถา วิคตวลาหเก นเภติ ยถา สรทสมเย อปคตวลาหเก วลาหกสทิเสน อญฺเญน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เต    สี. อานุภาวาทิสมฺปทา
จ มหิกาทินา อุปกฺกิเลเสน วิมุตฺเต อากาเส ปุณฺณจนฺโท วิโรจติ, วีตมโลว
ภาณุมาติ เตเนว วลาหกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน วิคตมโล ภาณุมา สุริโย ยถา วิโรจติ.
เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวนฺติ เอวํ องฺเคหิ นิจฺฉรณชุตีหิ ชุติมนฺเต ตฺวมฺปิ มหามุนิ
ภควา อติโรจสิ อตฺตโน ยสสา สเทวกํ โลกํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจสีติ.
     กาเวยฺยมตฺตาติอาทิกา ทส คาถา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
สตฺถุ อตฺตโน จ คุเณ วิภาเวนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ กาเวยฺยมตฺตาติ
กาเวยฺเยน กพฺพกรเณน ๑- มตฺตา มานิตา สมฺภาวิตา คุโณทยํ อาปนฺนา. อทฺทสามาติ
อทฺทสิมฺหา.
     อทฺธา โน อุปปชฺชถาติ รตนตฺตยํ อทฺธา อมฺหากํ อุปการตฺถาย อุปปชฺชิ.
     วจนนฺติ สจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ. ขนฺเธ อายตนานิ จ ธาตุโย จาติ ปญฺจกฺขนฺเธ
ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย จ.  อิมสฺมึ ฐาเน ขนฺธาทิกถา วตฺตพฺพา,
สา วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วิตฺถาริตา เอวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. วิทิตฺวานาติ
รูปาทิวิภาคาทิโต อนิจฺจตาทิโต ปุพฺพภาคญาเณน ชานิตฺวา.
     เย เต สาสนการกาติ เย เต สตฺตา ตถาคตานํ สาสนการกา, เตสํ
พหูนํ อตฺถาย วต อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา.
     เย นิยามคตทฺทสาติ นิยาโม เอว นิยามคตํ, เย ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ
สมฺมตฺตนิยามํ อทฺทสํสุ อธิคจฺฉึสุ, เตสํ อตฺถาย วต โพธึ สมฺมาสมฺโพธึ อชฺฌคมา
มุนิ ภควาติ โยชนา.
     สุเทสิตาติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ สุฏฺฐุ เทสิตา.
จกฺขุมตาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา. อตฺตหิตกาเมหิ อรณียานิ กรณียานิ อริย-
ภาวกรานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานีติ อริยสจฺจานิ. ทุกฺขนฺติอาทิ เตสํ
@เชิงอรรถ:  ม. กพฺยการเกน   วิสุทฺธิ. ๓/๑ ขนฺธนิทฺเทส
อริยสจฺจานํ สรูปทสฺสนํ, อิมสฺมึ ฐาเน อริยสจฺจกถา วตฺตพฺพา, สา สพฺพาการโต
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอวเมเต ตถาติ เอเต
ทุกฺขาทโย อริยสจฺจธมฺมา เอวํ ทุกฺขาทิปฺปกาเรน ตถา อวิตถา อนญฺญถา. วุตฺตา
ทิฏฺฐา เม เต ยถา ตถาติ ยถา สตฺถารา วุตฺตา, ตถา มยา ทิฏฺฐา, อริยมคฺค-
ญาเณน ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ เตสํ. ๒- สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต อรหตฺตํ มยา สจฺฉิกตํ,
ตโต จ กตํ พุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ โอวาทานุสิฏฺฐิยํ อนุปติฏฺโฐ. ๓-
     สฺวาคตํ วต เม อาสีติ สุอาคมนํ วต เม อโหสิ. มม พุทฺธสฺส สนฺติเกติ
มม สมฺพุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก สมีเป.
     อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโตติ ฉนฺนมฺปิ อภิญฺญานํ ปารมึ อุกฺกํสํ อธิคโต. อิมินา
หิ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ "โสตธาตุ วิโสธิตา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     ปุจฺฉามิ สตฺถารนฺติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ
ปุจฺฉนฺเตน วุตฺตา, อายสฺมโต นิโคฺรธกปฺปตฺเถรสฺส หิ ปรินิพฺพานกาเล
อายสฺมา วงฺคีโส อสมฺมุขา อโหสิ. ทิฏฺฐิปุพฺพญฺจ เตน ตสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจาทิ,
ปุพฺพวาสนาวเสน หิ ตาทิสญฺจ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลวาเทน สมุทาจาโร วิย
ขีณาสวานมฺปิ โหติเยว. ๔- เตน "ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย, อุทาหุ โน"ติ
อุปฺปนฺนปริวิตกฺโก สตฺถารํ ปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ "อุปชฺฌายสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ
ปุจฺฉนฺเตน วุตฺตา"ติ. ตตฺถ สตฺถารนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทีหิ เวเนยฺยานํ อนุสาสกํ.
อโนมปญฺญนฺติ โอมํ วุจฺจติ ปริตฺตํ ลามกํ, น โอมปญฺญํ อโนมปญฺญํ, มหาปญฺญนฺติ
อตฺโถ. ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ปจฺจกฺขเมว, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเวติ อตฺโถ.
วิจิกิจฺฉานนฺติ สํสยานํ เอวรูปานํ วา ปริวิตกฺกานํ เฉตฺตา. ๕- อคฺคาฬเวติ
อคฺคาฬวเจติยสงฺขาเต วิหาเร. ญาโตติ ปากโฏ. ยสสฺสีติ ลาภสกฺการสมฺปนฺโน.
อภินิพฺพุตตฺโตติ อุปสนฺตสภาโว อปริฑยฺหมานจิตฺโต.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๗๖ อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทส  สี. ตาว เตสํ   ม. อนุปติฏฺฐา
@ สี. ตาทิสํ โหติเยว   ม. เฉทโก
     ตยา กตนฺติ ตาทิเส ฉายาสมฺปนฺเน นิโคฺรธรุกฺขมูเล นิสินฺนตฺตา "นิโคฺรธ-
กปฺโป"ติ ตยา กตํ นามํ. อิติ โส ยถา อตฺตนา อุปลกฺขิตํ ตถา วทติ. ภควา
ปน น นิสินฺนตฺตา เอว ตํ ตถา อาลปติ, อปิจ โข ตตฺถ อรหตฺตํ ปตฺตตฺตาปิ.
พฺราหฺมณสฺสาติ ชาตึ สนฺธาย วทติ. โส กิร พฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโต.
นมสฺสํ อจรินฺติ นมสฺสมาโน วิหาสึ. มุตฺยเปกฺโขติ นิพฺพาเน ปติฏฺฐิโต.
     ทฬฺหธมฺมทสฺสีติ ภควนฺตํ อาลปติ. ทฬฺหธมฺมํ หิ นิพฺพานํ อภิชฺชนฏฺเฐน,
ตญฺจ ภควา ปสฺสิ ทสฺเสสิ จ.
     สกฺกาติปิ ภควนฺตเมว กุลนาเมน อาลปติ. มยมฺปิ สพฺเพติ นิรวเสสปริสํ ๑-
สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต วทติ. สมนฺตจกฺขูติปิ ภควนฺตเมว สพฺพญฺญุต-
ญาเณน อาลปติ. สมวฏฺฐิตาติ สมฺมา อวฏฺฐิตา, อาโภคํ กตฺวา ฐิตา. โนติ อมฺหากํ.
สวนายาติ อิมสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณํ ๒- สวนตฺถาย. โสตาติ โสตธาตุยา. ๓-
ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสีติ ถุติวจนวเสน วทติ.
     ฉินฺท โน วิจิกิจฺฉนฺติ วิจิกิจฺฉาปฏิรูปกํ ตํ ปริวิตกฺกํ สนฺธายาห. อกุสล-
วิจิกิจฺฉาย ปน เถโร นิพฺพิจิกิจฺโฉว. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ เม เอตํ. ยํ มยา
ยาจิโตสิ "ตํ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ อญฺญาตุมิจฺฉามา"ติ ยาจิโตว, ตํ
พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปญฺญ. มชฺเฌว โน ภาสาติ ปรินิพฺพุตํ ชานิตฺวา
มหาปญฺญ ภควา มชฺเฌว อมฺหากํ สพฺเพสํ ภาส, ยถา สพฺเพ มยํ ชาเนยฺยาม.
สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโตติ อิทํ ปน ถุติวจนเมว, อปิเจตฺถ อยมธิปฺปาโย:-
ยถา สกฺโก สหสฺสเนตฺโต เทวานํ มชฺเฌ เตหิ สกฺกจฺจํ สมฺปฏิจฺฉิตวจนํ ๔- ภาสติ,
เอวํ อมฺหากํ มชฺเฌ อเมฺหหิ สมฺปฏิจฺฉิตวจนํ ภาสาติ.
     เย เกจีติ อิมมฺปิ คาถํ ภควนฺตํ ถุนนฺโต วตฺตุกามตํ ชเนตุํ ภณติ.
ตสฺสตฺโถ:- เย เกจิ อภิชฺฌาทโย คนฺถา, เตสํ อปฺปหาเน สติ โมหวิจิกิจฺฉานํ
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. อวเสสปริสํ     สี. อิมสฺส ปญฺหาเวยฺยากรณสฺส
@ สี. เหตุนฺติ โสตธาตุํ    สี.,ม. สมฺปฏิจฺฉิตวจโน
ปหานาภาวโต โมหมคฺคาติ จ, อญฺญาณปกฺขาติ จ, วิจิกิจฺฉาฐานาติ จ วุจฺจนฺติ,
สพฺเพ เต ตถาคตํ ปตฺวา ตถาคตสฺส เทสนาพเลน วิทฺธํสิตา ภวนฺติ นสฺสนฺติ.
กึการณนฺติ? จกฺขุํ หิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยสฺมา ตถาคโต สพฺพคนฺถวิธมเนน
ปญฺญาจกฺขุชนนโต นรานํ ปรมํ จกฺขุนฺติ วุตฺตํ โหติ.
     โน เจ หิ ชาตูติ อิมมฺปิ คาถํ ถุนนฺโต เอว วตฺตุกามตํ ชเนนฺโต ภณติ.
ตตฺถ ชาตูติ เอกํสวจนํ. ปุริโสติ ภควนฺตํ สนฺธายาห. โชติมนฺโตติ ปญฺญาโชติ-
สมฺปนฺนา สาริปุตฺตาทโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยทิ ภควา ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต
วิย อพฺภฆนํ เทสนาเวเคน กิเลเส วิหเนยฺย, ตโต ยถา อพฺภฆนนิวุโต โลโก
ตโมว โหติ เอกนฺธกาโร, เอวํ สพฺโพปิ โลโก อญฺญาณนิวุโต ตโมว สิยา.
เย จาปิ อิเม อิทานิ โชติมนฺโต ขายนฺติ สาริปุตฺตาทโย, เตปิ น ภาเสยฺยุํ
น ทีเปยฺยุนฺติ.
     ธีรา จาติ อิมมฺ ปิคาถํ ปุริมนเยเนวาห. ตสฺสตฺโถ:- ธีรา จ ปณฺฑิตปุริสา
ปชฺโชตกรา ภวนฺติ ปญฺญาปชฺโชตํ อุปฺปาเทนฺติ. ตํ ตสฺมา อหํ ตํ ธีร ปธาน-
วิริยสมนฺนาคต ภควา ตเถว มญฺเญ ธีโร ปชฺโชตกโรเตฺวว มญฺญามิ, มยมฺปิ
วิปสฺสินํ สพฺพธมฺเม ยถาภูตํ ปสฺสนฺตํ ภควนฺตํ ชานนฺตา เอว อุปาคมิมฺหา.
ตสฺมา "ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ ปรินิพฺพุโตว ยถา นิโคฺรธกปฺปํ อาวิกโรหิ
ปกาเสหีติ.
     ขิปฺปนฺ ติอิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนว อาห. ตสฺสตฺโถ:- ภควา ขิปฺปํ คิรํ
เอรย วคฺคุ วคฺคุํ อจิรายมาโน ๑- วาจํ ภาส วคฺคุ มโนหรํ. หํโสว ยถา สุวณฺณ-
หํโส โคจรํ ปริคฺคณฺหนฺโต ชาตสฺสรวนสณฺฑํ ทิสฺวา คีวํ ปคฺคยฺห ปกฺเข อุทฺธุนิตฺวา
หฏฺฐตุฏฺโฐ ๒- สณิกํ อตรมาโน วคฺคุํ นิกูชติ คิรํ นิจฺฉาเรติ, เอวเมวํ ตฺวํ สณิกํ
@เชิงอรรถ:  โปตฺถเกสุ "อตรมาโน"ติ ปาโฐ ทิสฺสติ
@ โปตฺถเกสุ "หฏฺฐตุฏฺเฐนา"ติ ปาโฐ ทิสฺสติ
นิกูช อิมินา มหาปุริสลกฺขณญฺญตเรน พินฺทุสฺสเรน สุฏฺฐุ วิกปฺปิเตน อภิสงฺขเตน,
เอเต มยํ สพฺเพ อุชุคตา อวิกฺขิตฺตมานสา หุตฺวา ตว นิกูชํ สุโณมาติ.
     ปหีนชาติมรณนฺติ อิทมฺปิ ปุริมนเยเนว อาห. ตตฺถ น สิสฺสตีติ อเสโส,
ตํ อเสสํ, โสตาปนฺนาทโย วิย กิญฺจิ อเสเสตฺวา ปหีนชาติมรณนฺติ วุตฺตํ โหติ.
นิคฺคยฺหาติ นิพนฺธิตฺวา, ๑- โธนนฺติ ธุตสพฺพปาปํ. วเทสฺสามีติ กถาเปสฺสามิ
ธมฺมํ. น กามกาโร โหหิ ปุถุชฺชนานนฺติ ปุถุชฺชนเสกฺขาทีนํ ติวิธานํ ชนานํ กามกาโร
นตฺถิ, เต ยํ อิจฺฉนฺติ ญาตุํ วา วตฺตุํ  วา, ตํ น สกฺโกนฺติ. สงฺเขยฺยกาโรว
ตถาคตานนฺติ ตถาคตานํ ปน วีมํสกาโร ปญฺญาปุพฺพงฺคมกิริยา, เต ยํ อิจฺฉนฺติ
ญาตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ สกฺโกนฺติเยวาติ อธิปฺปาโย.
     อิทานิ ตํ สงฺเขยฺยการํ ปกาเสนฺโต "สมฺปนฺนเวยฺยากรณนฺ"ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ:- ตถา หิ ตว ภควา อิทํ สมุชฺชุปญฺญสฺส สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตภาเวน
อุชุคตปญฺญสฺส สมฺมเทว วุตฺตํ ปวตฺติตํ สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ "สนฺตติมหามตฺโต สตฺต-
ตาลมตฺตํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, สุปฺปพุทฺโธ สกฺโก สตฺตเม ทิวเส ปฐวึ
ปวิสิสฺสตี"ติ เอวมาทึ สมุคฺคหิตํ สมฺมเทว อุคฺคหิตํ อวิปรีตํ ทิฏฺฐํ, ปุน
สุฏฺฐุตรํ อญฺชลึ ปณาเมตฺวา อาห. อยมญฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโตติ อยํ อปโรปิ
อญฺชลิ สุฏฺฐุตรํ ปณามิโต. มา โมหยี ชานนฺติ มา โน อวจเนน โมหยิ ชานนฺโต
ตสฺส ๒- คตึ, อโนมปญฺญาติ ภควนฺตํ อาลปติ.
     ปโรปรนฺติ อิมํ ปน คาถํ อปเรนปิ ปริยาเยน อโมหนเมว ยาจนฺโต อาห.
ตตฺถ ปโรปรนฺติ โลกุตฺตรโลกิยวเสน สุนฺทราสุนฺทรํ ทูเร สนฺติเก วา. อริยธมฺมนฺติ
จตุสจฺจธมฺมํ. วิทิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ชานนฺติ สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ชานนฺโต.
วาจาภิกงฺขามีติ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมกาเล อุณฺหาภิตตฺโต ปุริโส กิลนฺโต ตสิโต
วารึ, เอวํ เต วาจํ อภิกงฺขามิ. สุตํ ปวสฺสาติ สุตสงฺขาตํ สทฺทายตนํ ปวสฺส
@เชิงอรรถ:  สี. สุฏฺฐุ ยาจิตฺวา นิพนฺธิตฺวา   สี. กปฺปสฺส
ปคฺฆร ๑- มุญฺจ ปวตฺต. "สุตสฺส วสฺสาติปิ ปาลิ, ๒- วุตฺตปการสฺส สทฺทายตนสฺส
วุฏฺฐึ วสฺสาติ อตฺโถ.
     อิทานิ ยาทิสํ วาจํ อภิกงฺขติ, ตํ ปกาเสนฺโต "ยทตฺถิกนฺ"ติ คาถมาห.
ตตฺถ กปฺปายโนติ กปฺปเมว ปูชาวเสน วทติ. ยถา วิมุตฺโตติ "กึ อนุปาทิ
เสสาย นิพฺพานธาตุยา ยถา อเสกฺโข, อุทาหุ สอุปาทิเสสาย ยถา เสกฺโข"ติ
วา ปุจฺฉติ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
     เอวํ ทฺวาทสหิ คาถาหิ ยาจิโต ภควา ตํ พฺยากโรนฺโต ๓- "อจฺเฉจฺฉี"ติอาทิมาห.
ตตฺถ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป (อิติ ภควา) กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตนฺติ
อิมสฺมึ นามรูเป กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา ทีฆรตฺตํ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยิตา
กณฺหนามกสฺส มานสฺส โสตนฺติปิ วุจฺจติ, ตํ กณฺหสฺส โสตภูตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ
อิธ นามรูเป ตณฺหํ กปฺปายโน ฉินฺทิ. อิติ ภควาติ อิทํ ปน สงฺคีติการานํ
วจนํ. อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสนฺติ โส ตํ ตณฺหํ เฉตฺวา อเสสํ ชาติมรณํ
อตริ อนุปาทิเสสาย ปรินิพฺพายีติ ทสฺเสติ, อิจฺจพฺรวิ ภควา ปญฺจเสฏฺโฐติ อายสฺมตา
วงฺคีเสน ปุฏฺโฐ ภควา เอวํ อโวจ ปญฺจหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ อนญฺญสาธารเณหิ
จกฺขูหิ วา เสฏฺโฐ, อถวา ปญฺจเสฏฺโฐติ ปญฺจหิ สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ, ปญฺจหิ
วา เหตุสมฺปทาทีหิ เสฏฺโฐ อุตฺตโม ปวโรติ สงฺคีติการานเมวิทมฺปิ วจนํ.
     เอวํ วุตฺเต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทมานโส อายสฺมา วงฺคีโส "เอส สุตฺวา"ติ-
อาทิกา คาถาโย อาห. ตตฺถ ปฐมคาถายํ น มํ วญฺเจสีติ ยสฺมา ปรินิพฺพุโต,
ตสฺมา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อิจฺฉนฺตํ มํ น วญฺเจสิ, น วิสํวาเทสีติ อตฺโถ.
เสสํ ปากฏเมว.
     ทุติยคาถายํ ยสฺมา มุตฺยเปกฺโข วิหาสิ, ตสฺมา ตํ สนฺธายาห "ยถา วาที
ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก"ติ. มจฺจุโน ชาลํ ตตนฺติ เตภูมิกวฏฺเฏ วิตฺถตํ
@เชิงอรรถ:  สี. ปงฺฆร   ม. ปวสฺสาติปิ ปาฬิ    ฉ.ม. วิยากโรนฺโต
วิตฺถตํ มารสฺส ตณฺหาชาลํ. มายาวิโนติ พหุมายสฺส. "ตถา มายาวิโน"ติปิ เกจิ
ปฐนฺติ, เตสํ โย อเนกาหิ มายาหิ อเนกกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ, ตสฺส ตถา
มายาวิโนติ อธิปฺปาโย.
     ตติยคาถาย อาทินฺติ มูลการณํ. อุปาทานสฺสาติ วฏฺฏสฺส. วฏฺฏํ ทเฬฺหหิ
กมฺมกิเลเสหิ อุปาทาตพฺพฏฺเฐน "อุปาทานนฺ"ติ วุตฺตํ. ตสฺส อุปาทานสฺส อาทึ
อวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ การณํ ญาณจกฺขุนา อทฺทส. กปฺโป กปฺปิโยติ ๑- เอวํ วตฺตุํ
วฏฺฏติ ภควาติ อธิปฺปาเยน วทติ. อจฺจคา วตาติ อติกฺกนฺโต วต. มจฺจุเธยฺยนฺติ
มจฺจุ เอตฺถ ธิยฺยตีติ มจฺจุเธยฺยํ, เตภูมิกวฏฺฏํ, สุทุตฺตรํ อจฺจคา วตาติ
เวทชาโต วทติ.
     อิทานิ สตฺถริ อตฺตโน อุปชฺฌาเย จ ปสนฺนมานโส ปสนฺนาการํ วิภาเวนฺโต
"ตํ เทวเทวนฺ"ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตํ เทวเทวํ วนฺทามีติ สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติ-
เทโว, วิสุทฺธิเทโวติ เตสํ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ อุตฺตมเทวตาย ๒- เทวเทวํ
ทฺวิปทุตฺตม ภควา ตํ วนฺทามิ. น เกวลํ ตํเยว, อถโข ตว ๓- สจฺจาภิสมฺโพธิยา ๔-
อนุธมฺมชาตตฺตา อนุชาตํ มารวิชเยน มหาวิริยตาย มหาวีรํ อาคุอกรณาทิอตฺเถน นาคํ
ตว อุเร วายามชนิตชาติตาย โอรสํ ปุตฺตํ นิโคฺรธกปฺปญฺจ วนฺทามิ.
     เอวเมเต สุภูติอาทโย วงฺคีสปริโยสานา ทฺวิสตํ จตุสฏฺฐี จ มหาเถรา อิธ
ปาลิยํ อารูฬฺหา, เต สพฺเพ ยถา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ๕- สาวกภาเวน เอกวิธา.
ตถา อเสกฺขภาเวน, อุกฺขิตฺตปลิฆตาย สงฺกิณฺณปริกฺขตาย, อพฺพุเฬฺหสิกตาย,
นิรคฺคฬตาย, ปนฺนทฺธชตาย, ปนฺนภารตาย วิสํยุตฺตตาย, ๕- ทสสุ อริยวาเสสุ
วุฏฺฐวาสตาย จ. ตถา หิ เต ปญฺจงฺควิปฺปหีนา ฉฬงฺคสมนฺนาคตา เอการกฺขา
@เชิงอรรถ:  ม. กปฺปิโย กปฺโปติ   สี. เทวตา   สี. ตํ ตว   ม. สจฺจาภิสมฺโพธิ
@๕-๕ สี. สาวกปริกฺขตาย อพฺพุเฬฺหสิกตาย นิรคฺคฬตาย ปนฺนทฺธชตาย ปนฺนภาเวน
@เอกวิธา ตถา อเสกฺขภาเวน อุกฺขิตฺตปลิฆตาย สํกิณฺณภารตาย วิสญฺญวุตฺตตาย
จตุราปสฺเสนา ปนุณฺณปจฺเจกสจฺจา สมยวยสฏฺเฐสนา อนาวิลสงฺกปฺปา ปสฺสทฺธ-
กายสงฺขารา สุวิมุตฺตจิตฺตา สุวิมุตฺตปญฺญา จ. ๑- อิติ เอวมาทินา นเยน เอกวิธา.
     เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนา, น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนาติ ทุวิธา.
ตตฺถ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺญปฺปมุขา ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา, ยสตฺเถโร, ตสฺส สหายภูตา
วิมโล สุพาหุ ปุณฺณชิ ควมฺปตีติ จตฺตาโร, อปเรปิ ตสฺส สหายภูตา ปญฺจปญฺญาส,
ตึส ภทฺทวคฺคิยา, อุรุเวลกสฺสปปฺปมุขา สหสฺสปุราณชฏิลา, เทฺว อคฺคสาวกา,
เตสํ ปริวารภูตา อฑฺฒเตรสสตา ปริพฺพาชกา, โจโร องฺคุลิมาลตฺเถโรติ สพฺเพ
สหสฺสํ ปญฺญาสาธิกานิ ตีณิ สตานิ จ โหนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "สตตฺตยํ สหสฺสญฺจ       ปญฺญาสญฺจ ปุนาปเร
              เอเต เถรา มหาปญฺญา  สพฺเพว เอหิภิกฺขุกา"ติ.
     น เกวลญฺจ เอเต เอว, อถโข อญฺเญปิ พหู สนฺติ. เสยฺยถีทํ?  เสโล
พฺราหฺมโณ, ตสฺส อนฺเตวาสิกภูตา ติสตพฺราหฺมณา, มหากปฺปิโน, ตสฺส ปริวารภูตํ
ปุริสสหสฺสํ, สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิตา กปิลวตฺถุวาสิโน ทสสหสฺสปุริสา, มหา-
พาวริยพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสิกภูตา อชิตาทโย โสฬส สหสฺสปริมาณาติ. เอวํ
วุตฺตโต ๒- อญฺเญ น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทา, เต ปน สรณคมนูปสมฺปทา
โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาติ
อิเมหิ จตูหิ อากาเรหิ ลทฺธูปสมฺปทา. อาทิโต หิ เอหิภิกฺขุภาวูปคตา เถรา,
เตสํ ภควา ปพฺพชฺชํ วิย ตีหิ สรณคมเนเหว อุปสมฺปทมฺปิ อนุญฺญาสิ, อยํ
สรณคมนูปสมฺปทา. ยา ปน:-
     "ตสฺมาติห เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ `ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ, ปจฺจุปฏฺฐิตํ
ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสู'ติ, เอวํ หิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห
@เชิงอรรถ:  องฺ.ทสก. ๒๔/๑๙,๒๐/๒๓-๔  สี. เอว, วุตฺเตหิ
     เต กสฺสป เอวํ สิกฺขิตพฺพํ `ยงฺกิญฺจิ ธมฺมํ สุณิสฺสามิ กุสลูปสํหิตํ, สพฺพํ
     ตํ อตฺถึ กตฺวา มนสิ กริตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต
     ธมฺมํ สุณิสฺสามี'ติ, เอวํ หิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต กสฺสป
     เอวํ สิกฺขิตพฺพํ `สาตสหคตา จ เม กายคตา สติ น วิชหิสฺสตี'ติ, เอวํ
     หิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพนฺ"ติ. ๑-
     อิมสฺส โอวาทสฺส ปฏิคฺคหเณน มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนุญฺญาตอุปสมฺปทา, อยํ
โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา นาม. ยา ปุพฺพาราเม จงฺกมนฺเตน ภควตา "อุทฺธุมาตกสญฺญาติ
วา โสปาก `รูปสญฺญา'ติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ เอกตฺถา
พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติอาทินา อสุภนิสฺสิเตสุ ปเญฺหสุ ปุจฺฉิเตสุ ภควนฺตํ
อุปสงฺกมนฺเตน สตฺตวสฺสิเกน โสปากสามเณเรน "อุทฺธุมาตกสญฺญาติ วา ภควา
`รูปสญฺญา'ติ วา อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, วิสฺสชฺชิเตสุ "อิมินา สพฺพญฺญุตญาเณน
สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อิเม ปญฺหา พฺยากตา"ติ อารทฺธจิตฺเตน ภควตา อนุญฺญาตอุปสมฺปทา,
อยํ ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา นาม. ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา ปากฏาว. ๒-
     ยถา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทา, น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทาติ ทุวิธา, เอวํ
สมฺมุขาปรมฺมุขาเภทโตปิ ทุวิธา. เย หิ สตฺถุ ธรมานกาเล อริยาย ชาติยา
ชาตา, เต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญาทโย สมฺมุขสาวกา นาม. เย ปน ภควโต ปรินิพฺพานโต
ปจฺฉา อธิคตวิเสสา, เต สติปิ สตฺถุ ธมฺมสรีรสฺส ปจฺจกฺขภาเว สตฺถุ สรีรสฺส
อปจฺจกฺขภาวโต ปรมฺมุขสาวกา นาม.
     ตถา อุภโตภาควิมุตฺตปญฺญาวิมุตฺตตาวเสน, อิธ ปาลิยํ อาคตา ปน อุภโต
ภาควิมุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ อปทาเน:-
@เชิงอรรถ:  สํ.นิทาน. ๑๖/๑๕๔/๒๑๐ จีวรสุตฺต   ก. ญตฺติจตุตฺถกมฺมุปสมฺปทา ปากฏา โหติเยว
          "วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม  ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา"ติ.
     ตถา สาปทานานปทานเภทโต, เยสํ หิ ปุริเมสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปจฺเจกพุทฺธ-
พุทฺธสาวเกสุปิ ๑- ปุญฺญกิริยาวเสน ปวตฺติตํ สาวกปารมิตาสงฺขาตํ อตฺถิ อปทานํ,
เต สาปทานา, เสยฺยถาปิ อปทานปาลิยํ อาคตา เถรา. เยสํ ปน ตํ นตฺถิ,
เต อนปทานา.
     กึ ปน สพฺเพน สพฺพํ ปุพฺพเหตุสมฺปตฺติยา วินา สจฺจาภิสมฺโพโธ สมฺภวตีติ?
น สมฺภวติ. น หิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติรหิตสฺส อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิ ตสฺส
สุทุกฺกรทุรภิสมฺภวสภาวโต. ยถาห:- "ตํ กึ มญฺญถ ภิกฺขเว กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ
วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา"ติอาทิ. ๒- ยทิ เอวํ กสฺมา วุตฺตํ "เยสํ ปน ตํ นตฺถิ,
เต อนปทานา"ติ. นยิทเมว ๓- ทฏฺฐพฺพํ "เย สพฺเพน สพฺพํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติรหิตา,
เต อนปทานา"ติ ตาทิสานํ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา. เยสํ ปน อติอุกฺกํสคตํ อปทานํ
นตฺถิ, เต อิธ "อนปทานา"ติ วุตฺตา, น สพฺเพน สพฺพํ อุปนิสฺสยรหิตาเยว.
ตถา หิ อิเม สตฺตา พุทฺธุปฺปาเทสุ อจฺฉริยาจินฺเตยฺยคุณวิภูติวิตฺถตํ พุทฺธานํ
อานุภาวํ ปสฺสนฺตา จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ ๔- ปสาทาวหตฺตา สตฺถริ
สทฺธํ ปฏิลภนฺติ. ตถา สทฺธมฺมสฺสวเนน, สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสเนน, กทาจิ
มหาโพธิสตฺตานํ สมฺมาสมฺโพธิยา จิตฺตาภินีหารทสฺสเนน, เตสํ สนฺติเก โอวาทานุ-
สาสนปฏิลาเภน จ สทฺธมฺเม สทฺธํ ปฏิลภนฺติ, เต ตตฺถ ปฏิลทฺธสทฺธา ยทิปิ
สํสาเร นิพฺพาเน จ อาทีนวานิสํเส ๕- ปสฺสนฺติ, มหารชกฺขตาย ปน โยคกฺเขมํ
อนภิสมฺภุนนฺตา อนฺตรนฺตรา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ อตฺตโน สนฺตาเน โรเปนฺติเยว
สปฺปุริสูปนิสฺสยพหุการภาวโต ๖- เตนาห ๗-:-
             "ยทิมสฺส โลกนาถสฺส       วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ
              อนาคตมฺหิ อทฺธาเน       เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปจฺเจกพุทฺเธสุ พุทฺธสาวเกสุ จ    สํ.มหา. ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔ วาลสุตฺต
@ ฉ.ม. นยิทเมวํ    สี. สพฺพทาปิ    สี. อาทีนเว อานิสํเส จ
@ ฉ.ม. สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส พหุการภาวโต   ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๒/๔๒๓ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส
              ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา   ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
              เหฏฺฐาติฏฺเฐ ๑- คเหตฺวาน อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
              เอวเมว มยํ สพฺเพ       ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
              อนาคตมฺหิ อทฺธาเน       เหสฺสาม สมฺมุขา อิมนฺ"ติ.
     เอวํ วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส อุปฺปาทิตกุสลจิตฺตํ สตสหสฺสาธิกจตุอสงฺเขยฺยกาลนฺตเร
วิโมกฺขาธิคมสฺส อุปนิสฺสโย น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ปเคว ปตฺถนาวเสน
อธิการํ กตฺวา ปวตฺติตํ. เอวํ ทุวิธาเปเต.
     อคฺคสาวกา มหาสาวกา ปกติสาวกาติ ติวิธา. เตสุ อายสฺมา อญฺญาสิ-
โกณฺฑญฺโญ, วปฺโป, ภทฺทิโย, มหานาโม, อสฺสชิ, นาลโก, ยโส, วิมโล, สุพาหุ,
ปุณฺณชิ, ควมฺปติ, อุรุเวลกสฺสโป, นทีกสฺสโป, คยากสฺสโป, สาริปุตฺโต, มหา-
โมคฺคลฺลาโน, มหากสฺสโป, มหากจฺจายโน, มหาโกฏฺฐิโต, มหากปฺปิโน,
มหาจุนฺโท, อนุรุทฺโธ, กงฺขาเรวโต, อานนฺโท, นนฺทโก, ภคุ, นนฺโท, กิมฺพิโล, ๒-
ภทฺทิโย, ราหุโล, สีวลิ, อุปาลิ, ทพฺโพ, อุปเสโน, ขทิรวนิยเรวโต, ปุณฺโณ
มนฺตาณิปุตฺโต, ปุณฺโณ สุนาปรนฺโต, โสโณ กุฏิกณฺโณ, โสโณ โกฬิวิโส, ราโธ,
สุภูติ, องฺคุลิมาโล, วกฺกลิ, กาฬุทายี, มหาอุทายี, ปิลินฺทวจฺโฉ, ๓- โสภิโต,
กุมารกสฺสโป, รฏฺฐปาโล, วงฺคีโส, สภิโย, เสโล, อุปวาโน, เมฆิโย, สาคโต,
นาคิโต, ลกุณฺฑกภทฺทิโย, ปิณฺโฑลภารทฺวาโช, มหาปนฺถโก, จูฬปนฺถโก, พากุโล, ๔-
กุณฺฑธาโน, ๕- ทารุจีริโย, ยโสโช, อชิโต, ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก, เมตฺตคู,
โธตโก, อุปสิโว, นนฺโท, เหมโก, โตเทยฺโย, กปฺโป, ชตุกณฺณิ, ภทฺราวุโธ,
อุทโย, โปสาโล, โมฆราชา, ปิงฺคิโยติ เอเต อสีติมหาสาวกา นาม.
     กสฺมา ปน เต เอว เถรา "มหาสาวกา"ติ วุจฺจนฺตีติ? อภินีหารสฺส มหนฺตภาวโต.
ตถา หิ เทฺว อคฺคสาวกาปิ มหาสาวเกสุ อนฺโตคธา. เต หิ
@เชิงอรรถ:  ก. เหฏฺฐติตฺถํ     ฉ.ม. กิมิโล   สี.,ม. ปิลินฺทิวจฺโฉ
@ สี. พกฺกุโล     สี.,ม. โกณฺฑธาโน
สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สาวเกสุ อคฺคธมฺมาธิคเมน อคฺคฏฺฐาเน ฐิตาปิ
อภินีหารมหนฺตตาสามญฺเญน "มหาสาวกา"ติปิ วุจฺจนฺติ. อิตเร ปน ปกติสาวเกหิ สาติสย-
มหาภินีหารา. ตถา หิ เต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กตปณิธานา. ตโต
เอว สาติสยํ อภิญฺญาสมาปตฺตีสุ วสิโน ปภินฺนปฏิสมฺภิทา จ. กามํ สพฺเพปิ
อรหนฺโต สีลวิสุทฺธิอาทิเก สมฺปาเทตฺวา จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตจิตฺตา สตฺต
โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล
ปติฏฺฐหนฺติ, ตถาปิ ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปญฺญาวิมุตฺโต จ อุภโต-
ภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวิเสโส อทฺธา อิจฺฉิโต วิเสโส, เอวํ อภินีหาร-
มหนฺตตาปุพฺพโยคมหนฺตตาหิ อตฺตสนฺตาเน สาติสยคุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา
สีลาทิคุเณหิ มหนฺตา สาวกาติ มหาสาวกา. เตสุเยว ปน เย ๑- โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ
ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสมาธีนํ สาติสยกิจฺจนฺตรภาวนิปฺผตฺติยา
การณภูตาย ตชฺชาภินีหาราภินิหตาย สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลํ สมาหิตาย สมฺมา
ปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปญฺญาย สมาธิสฺมึ จ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ
สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ฐิตา, เต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานตฺเถรา ๒- สติปิ มหาสาวกตฺเต
สาวกปารมิยา มตฺถเก สพฺพสาวกานํ อคฺคภาเว ฐิตตฺตา อภินีหารมหนฺตภาวโต ปุพฺพ-
โยคมหนฺตภาวโต จ "อคฺคสาวกา"อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. เย ปน อริยสาวกา อคฺคสาวกา
วิย จ มหาสาวกา วิย จ น ปริมิตาว, อถโข อเนกสตา อเนกสหสฺสา,
เต ปกติสาวกา. อิธ ปาลิยํ อารุฬฺหา ปน ปริมิตาว คาถาวเสน ปริคฺคหิตตฺตา.
ตถาปิ ๓- มหาสาวเกสุปิ เกจิ อิธ ปาลิยํ นารุฬฺหา.
     เอวํ ติวิธาปิ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา, วิโมกฺขสมธิคมวเสนปิ
ติวิธา. ตโย หิ อิเม วิโมกฺขา สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต
วิโมกฺโขติ. เต จ วิโมกฺขา สุญฺญตาทีหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ
อธิคนฺตพฺพา. อาทิโต หิ อนิจฺจาทีสุ เยน เกนจิ อากาเรน วิปสฺสนาภินิเวโส
@เชิงอรรถ:  สี. เต  ฉ.ม. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา     ม. ตถา หิ
โหติ. ยถา ปน วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อนิจฺจาการโต สงฺขา เรสมฺมสนฺติยา
มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ตทา วิปสฺสนา สติปิ ราคนิมิตฺตาทีนํ สมุคฺฆาฏเน สงฺขาร-
นิมิตฺตํ ปน สา น วิสฺสชฺเชตีติ นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตนามํ อลภมานา อตฺตโน
มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ น สกฺโกนฺตีติ. กิญฺจาปิ อภิธมฺเม อนิมิตฺตวิโมกฺโข
น อุทฺธโฏ, สุตฺตนฺเต ปน ราคาทินิมิตฺตานํ สมุคฺฆาเฏน ลพฺภตีติ.
           "อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ        มานานุสยมุชฺชห
            ตโต มานาภิสมยา        อุปสนฺโต จริสฺสสี"ติ ๑-
อาทินา หิ ๒- วิปสฺสนาย อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว อนุตฺตรสฺส อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว จ
วุตฺโต. ยทา วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ทุกฺขโต สงฺขาเร สมฺมสนฺติยา มคฺค-
วุฏฺฐานํ โหติ, ตทา วิปสฺสนา ราคปณิธิอาทีนํ สมุคฺฆาฏเนน อปฺปณิหิตนามํ
ลภตีติ อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ นาม โหติ. ตทนนฺตโร จ ๓- มคฺโค อปฺปณิหิตวิโมกฺโข.
ยทา ปน วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย อนตฺตากาเรน สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺฐานํ
โหติ, ตทา วิปสฺสนา อตฺตทิฏฺฐิยา สมุคฺฆาฏเนน สุญฺญตนามํ ลภตีติ สุญฺญตวิโมกฺขํ
นาม โหติ. ตทนนฺตโร จ มคฺโค สุญฺญตวิโมกฺโข นาม โหติ. อิเมสุ อคฺคมคฺคภูเตสุ
ตีสุ วิโมกฺเขสุ อิเมสํ เถรานํ เกจิ อนิมิตฺตวิโมกฺเขน มุตฺตา, เกจิ อปฺปณิหิต-
วิโมกฺเขน, เกจิ สุญฺญตวิโมกฺเขน. เตน วุตฺตํ "อนิมิตฺตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา,
วิโมกฺขสมธิคเมนปิ ติวิธา"ติ.
     ปฏิปทาวิภาเคน จตุพฺพิธา. จตสฺโส หิ ปฏิปทา ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา,
ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขาปฏิปทา
ขิปฺปาภิญฺญาติ. ตตฺถ รูปมุขาทีสุ วิปสฺสนาภินิเวเสสุ โย รูปมุเขน วิปสฺสนํ
อภินิวิสิตฺวา จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ อรูปํ
ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ
@เชิงอรรถ:  สํ.สคา. ๑๕/๒๑๒/๒๒๗ อานนฺทสุตฺต  ม. ตํ      สี. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขาปฏิปทา นาม โหติ, ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนา-
ปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติ. โยปิ รูปารูปํ
ปริคฺคเหตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ววตฺถเปติ, ววตฺถปิเต
จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺสปิ
ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติ. อปโร นามรูปมฺปิ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจเย
ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติ. ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา
วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขาปฏิปทา
ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติ. อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต
ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต
จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติ. อปโร
ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺน-
วิปสฺสนานิกนฺตึ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเเรน ๑- กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธ-
ลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต ๑- จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขา-
ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นาม โหติ. ยถาวุตฺตาสุเยว ปฏิปทาสุ มคฺคปาตุภาวสฺส ขิปฺปตาย
ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, ตาสํ ปน ปฏิปทานํ อกิจฺฉสิทฺธิยํ มคฺคปาตุภาวสฺส
ทนฺธตาย ขิปฺปตาย จ ยถากฺกมํ สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา สุขาปฏิปทา
ขิปฺปาภิญฺญา จ เวทิตพฺพา. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน อคฺคมคฺคปฺปตฺติยา
เถรานํ จตุพฺพิธตา เวทิตพฺพา. น หิ ปฏิปทาหิ วินา อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิ.
ตถา หิ อภิธมฺเม "ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ
ฯเปฯ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญนฺ"ติอาทินา ๒- ปฏิปทาย สทฺธึเยว อริยมคฺโค วิภตฺโต,
เตน วุตฺตํ "ปฏิปทาวิภาเคน จตุพฺพิธา"ติ.
     อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน ปญฺจวิธา. สติปิ เนสํ สจฺจาภิสมฺโพธสามญฺเญ เอกจฺเจ
เถรา สทฺธุตฺตรา เสยฺยถาปิ เถโร วกฺกลิ, เอกจฺเจ วิริยุตฺตรา เสยฺยถาปิ เถโร
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. กิลมนฺโต ปริยาทิยติ, นิกนฺติญฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต
@ อภิ.สงฺคณี. ๓๔/๒๗๗/๘๔ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ
มหาโสโณ โกฬิวิโส, เอกจฺเจ สตุตฺตรา เสยฺยถาปิ เถโร โสภิโต, ๑- เอกจฺเจ
สมาธุตฺตรา เสยฺยถาปิ เถโร จูฬปนฺถโก, เอกจฺเจ ปญฺญุตฺตรา เสยฺยถาปิ เถโร
อานนฺโท. ตถา หิ โส คติมนฺตตาย อตฺถโกสลฺลาทิวนฺตตาย ๒- จ ปสํสิโต, อยญฺจ
วิภาโค ปุพฺพภาเค ลพฺภมานวิเสสวเสน วุตฺโต. อคฺคมคฺคกฺขเณ ปน เสสานมฺปิ
อินฺทฺริยานํ เอกสภาวา อิจฺฉิตาติ.
     ตถา ปารมิปฺปตฺตา, ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา, ฉฬภิญฺญา, เตวิชฺชา, สุกฺขวิปสฺสกาติ
ปญฺจวิธา. สาวเกสุ หิ เอกจฺเจ สาวกปารมิยา มตฺถกปฺปตฺตา ยถา ตํ อายสฺมา
สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน, เอกจฺเจ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา
นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ อิมาสํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ วเสน
ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา, เอกจฺเจ อิทฺธิวิธญาณาทีนํ อภิญฺญานํ วเสน ฉฬภิญฺญา, เอกจฺเจ
ปุพฺเพนิวาสญาณาทีนํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ วเสน เตวิชฺชา. เย ปน ขณิกสมาธิมตฺเต
ฐตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อธิคตอคฺคมคฺคา, เต อาทิโต อนฺตรนฺตรา จ สมาธิเชน
ฌานงฺเคน วิปสฺสนาพฺภนฺตรํ ปฏิสนฺธานานํ อภาวา สุกฺขา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ
สุกฺขวิปสฺสกา นาม. อยญฺจ วิภาโค สาวกานํ สาธารณภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา วุตฺโต.
อิธ ปาลิยํ อาคตา นตฺเถว สุกฺขวิปสฺสกา. เตเนวาห:-
          "ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส           วิโมกฺขาปิจ อฏฺฐิเม
           ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา           กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติอาทิ.
เอวํ ปารมิปฺปตฺตาทิวเสน ปญฺจวิธา.
       อนิมิตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธา อนิมิตฺตวิมุตฺโตติอาทโย.
       สทฺธาธุโร ปญฺญาธุโรติ ทุวิธา. ตถา อปฺปณิหิตวิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต
จาติ. เอวํ อนิมิตฺตวิมุตฺตาทิวเสน จ ปริยายวิมุตฺตเภเทน สตฺตวิธา. จตูสุ หิ
อรูปสมาปตฺตีสุ เอกเมกํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร,
นิโรธโต วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปญฺจ, อุภโตภาควิมุตฺตา
@เชิงอรรถ:  สี. สาคโต      สี.....มนฺตตาย
สทฺธาธุรปญฺญาธุรวเสน เทฺว ปญฺญาวิมุตฺตาติ เอวํ วิมุตฺติเภเทน สตฺตวิธา.
     ธุรปฏิปทาวิภาเคน อฏฺฐวิธา. โย หิ ทุกฺขาปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ,
โส สทฺธาธุรปญฺญาธุรวเสน ทุวิโธ, ตถา เสสปฏิปทาสุปีติ เอวํ ธุรปฏิปทาวิภาเคน
อฏฺฐวิธา.
     วิมุตฺติเภเทน นววิธา. ปญฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา, เทฺว ปญฺญาวิมุตฺตา, ปญฺญา-
วิมุตฺติยํ เจโตวิมุตฺติยญฺจ ปารมิปฺปตฺตา เทฺว อคฺคสาวกา จาติ เอวํ นววิธา.
     วิมุตฺติวเสเนว ทสวิธา. จตูสุ อรูปาวจรชฺฌาเนสุ จ เอกเมกํ ปาทกํ กตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร, สุกฺขวิปสฺสโกติ ปญฺจ ปญฺญาวิมุตฺตา, ยถาวุตฺตา จ
อุภโตภาควิมุตฺตา จาติ เอวํ วิมุตฺติเภเทเนว ทสวิธา. เต ยถาวุตฺเตน ธุรเภเทน
ภิชฺชมานา วีสติ โหนฺติ. ปฏิปทาเภเทน ภิชฺชมานา จตฺตาฬีสํ โหนฺติ. ปุน ปฏิปทา-
เภเทน ธุรเภเทน จ ภิชฺชมานา อสีติ โหนฺติ. อถ เต สุญฺญตวิมุตฺตาทิวิภาเคน
ภิชฺชมานา จตฺตาฬีสาธิกา เทฺว สตานิ ๑- โหนฺติ. ปุน อินฺทฺริยาธิกภาเวน ภิชฺชมานา
ทฺวิสตุตฺตรํ สหสฺสํ โหนฺตีติ. เอวํ อตฺตโน คุณวเสน อเนกเภทวิภตฺเตสุ
มคฺคฏฺฐผลฏฺเฐสุ อริยสาวเกสุ เย อตฺตโน ปฏิปตฺติปวตฺติอาทิเก จ วิภาเวนฺติ. เย
"ฉนฺนา เม กุฏิกา"ติอาทิกา ๒- คาถา อุทานาทิวเสน อภาสึสุ. เต จ อิธ คาถามุเขน
สงฺคหํ อารุฬฺหา. เตนาห "สีหานํว นทนฺตานํ ฯเปฯ ผุสิตฺวา อจฺจุตํ ปทนฺ"ติ. ๒-
เอวเมตฺถ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา.
                  วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                 ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                 มหานิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
           พทรติตฺถมหาวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตา
                     เถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๕๖๒-๖๐๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=12997&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=12997&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=401              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8643              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8785              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8785              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]