อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

                  ๓๖๘. ๓. มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา
      ยทา ปฐมมทฺทกฺขินฺติอาทิกา อายสฺมโต มหาปนฺถกตฺเถรสฺส คาถา. กา
อุปฺปตฺติ?
      อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโก
หุตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺตเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สญฺญาวิวฏฺฏ-
กุสลานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา "ภนฺเต ยํ ภิกฺขุํ ตุเมฺห อิโต สตฺต-
ทิวสมตฺถเก `สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อยํ มม สาสเน อคฺโค"ติ เอตทคฺเค ฐปยิตฺถ,
อหมฺปิ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺส พเลน โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส
สาสเน อคฺโค ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ อกาสิ. กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส ตเถว ภควติ
อธิการกมฺมํ กตฺวา มโนมยสฺส กายสฺสาภินิมฺมานํ เจโตวิวฏฺฏโกสลฺลนฺติ ทฺวินฺนํ
องฺคานํ วเสน วุตฺตนเยเนว ปณิธานํ อกาสิ. ภควา ทฺวินฺนมฺปิ ปตฺถนํ อนนฺตราเยน
สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา "อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมา-
สมฺพุทฺธสฺส สาสเน ตุมฺหากํ ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ.
      เต อุโภปิ ชนา ตตฺถ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก
นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ มหาปนฺถกสฺส อนฺตรากตํ กลฺยาณธมฺมํ น กถิยติ. จูฬปนฺถโก
ปน กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โอทาตกสิณกมฺมํ
กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺติ. อปทาเน ๑- ปน "จูฬปนฺถโก ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล
ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปุปฺผจฺฉตฺเตน ปูชํ
อกาสี"ติ อาคตํ. เตสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตานํเยว กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํ.
อถ อมฺหากํ สตฺถา อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย
เวฬุวเน มหาวิหาเร วิหรติ.
      เตน จ สมเยน ราชคเห ธนเสฏฺฐิสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสน สทฺธึ สนฺถวํ
กตฺวา ญาตเกหิ ภีตา หตฺถสารํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ
วสนฺตี ตํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา "ญาติฆรํ คนฺตฺวา วิชายิสฺสามี"ติ
คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเคเยว ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา ปุพฺเพ วสิตฏฺฐาเน
วสนฺตี ปุตฺตสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถโกติ นามํ อกาสิ. ตสฺมึ อาธาวิตฺวา
วิธาวิตฺวา วิจรณกาเล ตเมว ปฏิจฺจ ทุติยํ คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อนฺตรามคฺเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา เชฏฺฐ-
ปุตฺตสฺส มหาปนฺถโกติ กนิฏฺฐสฺส จูฬปนฺถโกติ นามํ กตฺวา ยถาวสิตฏฺฐาเนเยว วสนฺตี
อนุกฺกเมน ทารเกสุ วฑฺฒนฺเตสุ เตหิ "อมฺม อยฺยกกุลํ โน ทสฺเสหี"ติ นิพุนฺธิยมานา
๒- ทารเก มาตาปิตูนํ สนฺติกํ เปเสสิ. ตโต ปฏฺฐาย ทารกา ธนเสฏฺฐิโน เคเห
วฑฺฒนฺติ. เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร, มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธึ ภควโต
สนฺติกํ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา สห ทสฺสเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ธมฺมํ สุตฺวา อุปนิสฺสย-
สมฺปนฺนตาย ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ปิตามหํ อาปุจฺฉิ. โส สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา
ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส
อุปสมฺปชฺชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต วิเสสโต จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ
ลาภี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อิติ โส
สญฺญาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺโค ชาโต. โส ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ
อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อธิคตสมฺปตฺตึ ปฏิจฺจ สญฺชาตโสมนสฺโส สีหนาทํ
นทนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อปเร  ๒ สี.,อิ. นิพฺพนฺธิยมานา, ม. นิพุทฺธิยมานา
         [๕๑๐] "ยทา ปฐมมทฺทกฺขึ      สตฺถารมกุโตภยํ
               ตโต เม อหุ สํเวโค    ปสฺสิตฺวา ปุริสุตฺตมํ.
         [๕๑๑] สิรึ หตฺเถหิ ปาเทหิ     โย ปณาเมยฺย อาคตํ
               เอตาทิสํ โส สตฺถารํ    อาราเธตฺวา วิราธเย.
         [๕๑๒] ตทาหํ ปุตฺตทารญฺจ      ธนธญฺญญฺจ ฉฑฺฑยึ
               เกสมสฺสูนิ เฉเทตฺวา    ปพฺพชึ อนคาริยํ.
         [๕๑๓] สิกฺขาสาชีวสมฺปนฺโน     อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต
               นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ     วิหาสึ อปราชิโต.
         [๕๑๔] ตโต เม ปณิธี อาสิ     เจตโส อภิปตฺถิโต
               น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ      ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
         [๕๑๕] ตสฺส เมวํ วิหรโต      ปสฺส วีริยปรกฺกมํ
               ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา  กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
         [๕๑๖] ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ     ทิพฺพจกฺขุํ ๑- วิโสธิตํ
               อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ    วิปฺปมุตฺโต นิรูปธิ.
         [๕๑๗] ตโต รตฺยา วิวสาเน    สุริยุคฺคมนํ ๒- ปติ
               สพฺพํ ตณฺหํ วิโสเสตฺวา   ปลฺลงฺเกน อุปาวิสินฺ"ติ
อิมา คาถา อภาสิ.
      ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ปฐมนฺติ อาทิโต. อทฺทกฺขินฺติ ปสฺสึ. สตฺถารนฺติ
ภควนฺตํ. อกุโตภยนฺติ นิพฺภยํ. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- สพฺเพสํ ภยเหตูนํ โพธิมูเลเยว
ปหีนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยํ นิพฺพยํ จตุเวสารชฺชวิสารทํ ทิฏฺฐ-
ธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ ยถารหมนุสาสนโต สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ
มยฺหํ ปิตามเหน สทฺธึ คนฺตฺวา ยาย เวลาย ๓- สพฺพปฐมํ ปสฺสึ, ตํ ปุริสุตฺตมํ
สเทวเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิพฺพจกฺขุ   ๒ ปาลิ. สุริยสฺสุคฺคมนํ. เอวมุปริปิ ๓ สี. สายํ เวลายํ,
@อิ. สาย เวลาย
โลเก อคฺคปุคฺคลํ ปสฺสิตฺวา ตโต ทสฺสนเหตุ ตโต ทสฺสนโต ๑- ปจฺฉา "เอตฺตกํ
กาลํ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ นาลตฺถนฺ"ติ มยฺหํ สํเวโค อหุ สโหตฺตปฺปํ
ญาณํ อุปฺปชฺชิ, อุปฺปนฺนสํเวโค ปนาหํ เอวํ จินฺเตสินฺติ ทสฺเสติ สิรึ หตฺเถหีติ
คาถาย. ตสฺสตฺโถ:- โย วิภวตฺถิโก ปุริโส "อุปฏฺฐายิโก ๒- หุตฺวา ตว สนฺติเก
วสิสฺสามี"ติ สวิคฺคหํ สิรึ สยเน อุปคตํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โกฏฺเฏนฺโต
ปณาเมยฺย นีหเรยฺย, โส ตถารูโป อลกฺขิกปุริโส เอตาทิสํ สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ
อาราเธตฺวา อิมสฺมึ นวเม ขเณ ปฏิลภิตฺวา วิราธเย ตสฺส โอวาทากรเณน ตํ
วิรชฺเฌยฺย, อหํ ปเนวํ น กโรมีติ อธิปฺปาโย. เตนาห "ตทาหํ ฯเปฯ อนคาริยนฺ"ติ.
ตตฺถ ฉฑฺฑยินฺติ ปชหึ. "ฉฑฺฑิยนฺ"ติปิ ปาโฐ. นนุ อยํ เถโร ทารปริคฺคหํ
อกตฺวาว ปพฺพชิโต, โส กสฺมา "ปุตฺตทารญฺจ ฉฑฺฑยินฺ"ติ อโวจาติ? ยถา นาม
ปุริโส อนิพฺพตฺตผลเมว รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อจฺฉินฺเน ตโต ลทฺธผเลหิ ปริหีโน นาม
โหติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ.
      สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา อธิสีลสิกฺขา, ตาย จ, ยตฺถ ภิกฺขู สห ชีวนฺติ,
เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน โหนฺติ, เตน ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสงฺขาเตน สาชีเวน
จ สมนฺนาคโต สิกฺขนภาเวน สมงฺคีภูโต, สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโต
หุตฺวา ตทุภยํ สมฺปาเทนฺโตติ อตฺโถ. เตน สุวิสุทฺเธ ปาฏิโมกฺเข สีเล ปติฏฺฐิตภาวํ
ทสฺเสติ. อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโตติ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ สุฏฺฐุ สํวุโต, รูปา-
ทิวิสเยสุ อุปฺปชฺชนกานํ อภิชฺฌาทีนํ ปวตฺตินิวารณวเสน สติกวาเฏน สุปิหิตจกฺขาทิ-
ทฺวาโรติ อตฺโถ. เอวํ ปาฏิโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรสีลสมฺปตฺติทสฺสเนน อิตรสีลมฺปิ
อตฺถโต ทสฺสิตเมว โหตีติ เถโร อตฺตโน จตุปาริสุทฺธิสีลสมฺปทํ ทสฺเสตฺวา
"นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธนฺ"ติ อิมินา พุทฺธานุสฺสติภาวนานุโยคมาห. วิหาสึ อปราชิโตติ
กิเลสมาราทีหิ อปราชิโต เอว หุตฺวา วิหรึ, ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว เตหิ อนภิภูโต,
อญฺญทตฺถุ เต อภิภวนฺโต เอว วิหาสินฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ตโต ทสฺสนเหตุโต ปสนฺโน    ๒ สี.,อิ. อุฏฺฐายิโก
      ตโตติ ตสฺมา, ยสฺมา สุวิสุทฺธสีโล สตฺถริ อภิปฺปสนฺโน กิเลสาภิภวนปฏิ-
ปตฺติยญฺจ ฐิโต, ๑- ตสฺมา. ปณิธีติ ปณิธานํ. ตโต วา จิตฺตาภินีหาโร. อาสีติ
อโหสิ. เจตโส อภิปตฺถิโตติ มม จิตฺเตน อิจฺฉิโต. กีทิโส ปน โสติ อาห "น นิสีเท
มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต"ติ. "อคฺคมคฺคสณฺฑาเสน มม หทยโต ตณฺหาสลฺเล
อนุทฺธเฏ มุหุตฺตมฺปิ น นิสีเท นิสชฺชํ น กปฺเปยฺยนฺ"ติ เอวํ เม จิตฺตาภินีหาโร
อโหสีติ อตฺโถ.
      เอวํ ปน จิตฺตํ อธิฏฺฐาย ภาวนํ ภาวยิตฺวา ๒- ฐานจงฺกเมเหว รตฺตึ
วีตินาเมนฺโต อรูปสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฌานงฺคมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ
สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ "ตสฺส เม"ติอาทิ. นิรูปธีติ กิเลสูปธิอาทีนํ อภาเวน
นิรุปธิ. รตฺยา วิวสาเนติ รตฺติภาคสฺส วิคมเน วิภาตาย รตฺติยา. สุริยุคฺคมนํ
ปตีติ สุริยุคฺคมนํ ลกฺขณํ กตฺวา. สพฺพํ ตณฺหนฺติ กามตณฺหาทิเภทํ สพฺพํ ตณฺหาโสตํ
อคฺคมคฺเคน วิโสเสตฺวา สุกฺขาเปตฺวา "ตณฺหาสลฺเล อนูหเต น นิสีเท"ติ ปฏิญฺญาย
โมจิตตฺตา. ๓- ปลฺลงฺเกน อุปาวิสินฺติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทินฺติ. เสสํ
อุตฺตานตฺถเมว.
                   มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                   ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                   อฏฺฐกนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี......ปฏิปตฺติ จ วฑฺฒิตา, อิ. ปฏิปตฺติญฺจ วฑฺฒิโต ๒ สี.,อิ. อารภิตฺวา
@๓ ม. ปฏิญฺญายเมว ฐิตตฺตา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๑๗๑-๑๗๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=3923&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=3923&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=368
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=6850
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=6979
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=6979
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26