อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

                    ๓๘๔. ๒. อุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา
      มนุสฺสภูตํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกา ๑- อายสฺมโต อุทายิตฺเถรสฺส คาถา. กา
อุปฺปตฺติ?
      อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺ
อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ พฺราหฺมณ-
กุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุทายีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ าติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ
ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ
ปาปุณิ. ตโย หิ อิเม อุทายิตฺเถรา อมจฺจปุตฺโต ปุพฺเพ อาคโต กาฬุทายี,
โกวริยปุตฺโต ลาลุทายี, อยํ พฺราหฺมณปุตฺโต มหาอุทายีติ. สฺวายํ เอกทิวสํ สตฺถารา
เสตวารณํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ มหาชเนน ปสํสิยมานํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา
นาโคปมสุตฺตนฺเต ๒- เทสิเต เทสนาปริโยสาเน อตฺตโน าณพลานุรูปํ สตฺถุ คุเณ
อนุสฺสริตฺวา พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สมุสฺสาหิตมานโส "อยํ มหาชโน อิมํ
ติรจฺฉานคตํ นาคํ ปสํสติ, น พุทฺธมหานาคํ. หนฺทาหํ พุทฺธมหาคนฺธหตฺถิโน
คุเณ ปากเฏ กริสฺสามี"ติ สตฺถารํ โถเมนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มนุสฺสภูตนฺติอาทิกา       ๒ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๔๓/๓๘๔ ธมฺมิกวคฺค. นาคสุตฺต
         [๖๘๙] "มนุสฺสภูตํ สมฺพุทฺธํ      อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ
               อิริยมานํ พฺรหฺมปเถ     จิตฺตสฺสูปสเม รตํ.
         [๖๙๐] ยํ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ     สพฺพธมฺมาน ปารคุํ
               เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺติ     อิติ เม อรหโต สุตํ.
         [๖๙๑] สพฺพสํโยชนาตีตํ        วนา นิพฺพนมาคตํ
               กาเมหิ เนกฺขมฺมรตํ     มุตฺตํ เสลาว กญฺจนํ.
         [๖๙๒] ส เว อจฺจรุจิ นาโค    หิมวาวญฺเ สิลุจฺจเย
               สพฺเพสํ นาคนามานํ     สจฺจนาโม อนุตฺตโร.
         [๖๙๓] นาคํ โว กิตฺตยิสฺสามิ    น หิ อาคุํ กโรติ โส
               โสรจฺจํ อวิหึสา จ      ปาทา นาคสฺส เต ทุเว.
         [๖๙๔] สติ จ สมฺปชญฺญฺจ      จรณา นาคสฺส เตปเร
               สทฺธาหตฺโถ มหานาโค   อุเปกฺขาเสตทนฺตวา.
         [๖๙๕] สติ คีวา สิโร ปญฺา    วีมํสา ธมฺมจินฺตนา
               ธมฺมกุจฺฉิสมาวาโส      วิเวโก ตสฺส วาลธิ.
         [๖๙๖] โส ฌายี อสฺสาสรโต    อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต
               คจฺฉํ สมาหิโต นาโค    ิโต นาโค สมาหิโต.
         [๖๙๗] สยํ สมาหิโต นาโค     นิสินฺโนปิ สมาหิโต
               สพฺพตฺถ สํวุโต นาโค    เอสา นาคสฺส สมฺปทา.
         [๖๙๘] ภุญฺชติ อนวชฺชานิ       สาวชฺชานิ น ภุญฺชติ
               ฆาสมจฺฉาทนํ ลทฺธา     สนฺนิธึ ปริวชฺชยํ.
         [๖๙๙] สํโยชนํ อณุํ ถูลํ        สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนํ
               เยน เยเนว คจฺฉติ     อนเปกฺโขว คจฺฉติ.
         [๗๐๐] ยถาปิ อุทเก ชาตํ      ปุณฺฑรีกํ ปวฑฺฒติ
               โนปลิปฺปติ โตเยน      สุจิคนฺธํ มโนรมํ.
         [๗๐๑] ตเถว จ โลเก ชาโต   พุทฺโธ โลเก วิหรติ
               โนปลิปฺปติ โลเกน      โตเยน ปทุมํ ยถา.
         [๗๐๒] มหาคฺคินิ ๑- ปชฺชลิโต   อนาหาโรปสมฺมติ
               องฺคาเรสุ จ สนฺเตสุ    นิพฺพุโตติ ปวุจฺจติ.
         [๗๐๓] อตฺถสฺสายํ วิญฺาปนี     อุปมา วิญฺูหิ เทสิตา
               วิญฺิสฺสนฺติ มหานาคา    นาคํ นาเคน เทสิตํ.
         [๗๐๔] วีตราโค  วีตโทโส     วีตโมโห อนาสโว
               สรีรํ วิชหํ นาโค       ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว"ติ
อิมา คาถา อภาสิ.
      ตตฺถ มนุสฺสภูตนฺติ มนุสฺเสสุ ภูตํ นิพฺพตฺตํ, มนุสฺสตฺตภาวํ วา ปตฺตํ.
สตฺถา หิ อาสวกฺขยาณาธิคเมน สพฺพคติวิมุตฺโตปิ จริมตฺตภาเว คหิตปฏิสนฺธิวเสน
"มนุสฺโส "เตฺวว โวหริยตีติ. คุณวเสน ปน เทวานํ อติเทโว พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา.
สมฺพุทฺธนฺติ สยเมว พุชฺฌิตพฺพพุทฺธวนฺตํ. อตฺตทนฺตนฺติ อตฺตนาเยว ทนฺตํ. ภควา
หิ อตฺตนาเยว อุปฺปาทิเตน อริยมคฺเคน จกฺขุโตปิ ฯเปฯ มนโตปิ อุตฺตเมน ทมเถน
ทนฺโต. สมาหิตนฺติ อฏฺวิเธน สมาธินา มคฺคผลสมาธินา จ สมาหิตํ. อิริยมานํ
พฺรหฺมปเถติ จตุพฺพิเธปิ พฺรหฺมวิหารปเถ พฺรเหฺม วา เสฏฺเ ผลสมาปตฺติปเถ
สมาปชฺชนวเสน ปวตฺตมานํ. กิญฺจาปิ ภควา น สพฺพกาลํ ยถาวุตฺเต พฺรหฺมปเถ
อิริยติ, ตตฺถ อิริยสมาปตฺติยํ ปน ตนฺนินฺนตญฺจ อุปาทาย "อิริยมานนฺ"ติ วุตฺตํ.
จิตฺตสฺสูปสเม รตนฺติ จิตฺตสฺส อุปสมเหตุภูเต สพฺพสงฺขารสมเถ นิพฺพาเน อภิรตํ.
ยํ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, สพฺพธมฺมาน ปารคุนฺติ ยํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สพฺเพสํ ขนฺธา-
ยตนาทิธมฺมานํ อภิญฺาปารคู, ปริญฺาปารคู, ปหานปารคู, ภาวนาปารคู,
สจฺฉิกิริยปารคู, สมาปตฺติปารคูติ ฉธา ปารคุํ ปรมุกฺกํสคตสมฺปตฺตึ
ขตฺติยปณฺฑิตาทโย มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา ปูเชนฺตา กาเยน วาจาย
มนสา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาคินิ
จ ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา โหนฺติ. เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ น เกวลํ
มนุสฺสา เอว, อถโข อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺติ. อิติ เม
อรหโต สุตนฺติ เอวํ มยา อารกตฺตาทีหิ การเณหิ อรหโต ภควโต ธมฺม-
เสนาปติอาทีนญฺจ "สตฺถา เทวมนุสฺสานนฺ"ติอาทิกํ วทนฺตานํ สนฺติเก เอวํ สุตนฺติ
ทสฺเสติ.
      สพฺพสํโยชนาตีตนฺติ สพฺพานิ ทสปิ สํโยชนานิ ยถารหํ จตูหิ มคฺเคหิ สห
วาสนาย อติกฺกนฺตํ. วนา นิพฺพนมาคตนฺติ กิเลสวนโต ตพฺพิรหิตํ นิพฺพนํ อุปคตํ.
กาเมหิ เนกฺขมฺมรตนฺติ สพฺพโส ๑- กาเมหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชาฌานวิปสฺสนาทิเภเท
เนกฺขมฺเม อภิรตํ. มุตฺตํ เสลาว กญฺจนนฺติ อสารโต นิสฺสฏสารสภาวตฺตา เสลโต
นิสฺสฏกญฺจนสทิสํ. เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ โยชนา.
      ส เว อจฺจรุจิ นาโคติ โส เอกํสโต อาคุํ น กโรติ, ปุนพฺภวํ น คจฺฉติ,
นาโค วิย พลวาติ "นาโค"ติ ลทฺธนาโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อจฺจรุจีติ อตฺตโน
กายรุจิยา าณรุจิยา จ สเทวกํ โลกํ อติกฺกมิตฺวา รุจิ โสภิ. ยถา กึ? หิมวาวญฺเ
สิลุจฺจเย, ยถา หิ หิมวา ปพฺพตราชา อตฺตโน ถิรครุมหาสารภาวาทีหิ คุเณหิ อญฺเ
ปพฺพเต อติโรจติ, เอวํ อติโรจตีติ อตฺโถ. สพฺเพสํ นาคนามานนฺติ อหินาคหตฺถิ-
นาคปุริสนาคานํ เสขาเสขปจฺเจกพุทฺธนาคานํ วา. สจฺจนาโมติ สจฺเจเนว
นาคนาโม. ตํ ปน สจฺจนามตํ "น หิ อาคุํ กโรตี"ติอาทินา สยเมว วกฺขติ.
      อิทานิ พุทฺธนาคํ อวยวโต จ ทสฺเสนฺโต นามโต ตาว ทสฺเสตุํ "น หิ
อาคุํ กโรติ โส"ติ อาห. ยสฺมา อาคุํ ปาปํ สพฺเพน สพฺพํ น กโรติ, ตสฺมา
นาโคติ อตฺโถ. โสรจฺจนฺติ สีลํ. อวิหึสาติ กรุณา. ตทุภยํ สพฺพสฺสปิ คุณราสิสฺส
ปุพฺพงฺคมนฺติ กตฺวา พุทฺธนาคสฺส ปุริมปาทภาโว ตสฺส ยุตฺโตติ อาห "ปาทา
นาคสฺส เต ทุเว"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สพฺพโสปิ
      อปรปาทภาเวน วทนฺโต "สติ จ สมฺปชญฺญฺจ, จรณา นาคสฺส เตปเร"ติ
อาห. "ตฺยาปเร"ติ วา ปาโ. เต อปเรเตฺวว ปทวิภาโค. อนวชฺชธมฺมานํ อาทาเน
สทฺธา หตฺโถ เอตสฺสาติ สทฺธาหตฺโถ. สุปริสุทฺธเวทนา าณปฺปเภทา อุเปกฺขา
เสตทนฺตา เต เอตสฺส อตฺถีติ อุเปกฺขาเสตทนฺตวา.
      อุตฺตมงฺคํ ปญฺา, ตสฺสา อธิฏฺานํ สตีติ อาห "สติ คีวา สิโร ปญฺา"ติ.
วีมํสา ธมฺมจินฺตนาติ ยถา ขาทิตพฺพาขาทิตพฺพสฺส โสณฺฑาย ปรามสนํ ฆายนญฺจ
หตฺถินาคสฺส วีมํสา นาม โหติ, เอวํ พุทฺธนาคสฺส กุสลาทิธมฺมจินฺตนา วีมํสา.
สมา วสนฺติ เอตฺถาติ สมาวาโส, ภาชนํ, กุจฺฉิ เอว สมาวาโส, อภิญฺาสมถานํ
อาธานภาวโต สมถวิปสฺสนาสงฺขาโต ธมฺโม กุจฺฉิสมาวาโส เอตสฺสาติ ธมฺม-
กุจฺฉิสมาวาโส. วิเวโกติ อุปธิวิเวโก. ตสฺสาติ พุทฺธนาคสฺส. วาลธิ
ปริโยสานงฺคภาวโต.
      ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนสีโล. อสฺสาสรโตติ ปรมสฺสาสภูเต
นิพฺพาเน รโต. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ วิสยชฺฌตฺเต ผลสมาปตฺติยํ สุฏฺุ สมาหิโต.
ตทิทํ สมาธานํ สุฏฺุ สพฺพกาลิกนฺติ ทสฺเสตุํ "คจฺฉํ สมาหิโต นาโค"ติอาทิ
วุตฺตํ. ภควา หิ สวาสนสฺส อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา วิกฺเขปาภาวโต นิจฺจํ สมาหิโตว.
ตสฺมา ยํ ยํ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ตํ ตํ สมาหิโตว กปฺเปสีติ.
      สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ โคจเร สพฺพสฺมิญฺจ ทฺวาเร สพฺพโส ปิหิตวุตฺติ. เตนาห
"สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตนฺ"ติอาทิ. ๑- เอสา นาคสฺส สมฺปทาติ
เอสา "น หิ อาคุํ กโรติ โส"ติอาทินา "สมฺพุทฺธนฺ"ติอาทินา เอว วา ยถาวุตฺตา
วกฺขมานา จ พุทฺธคนฺธหตฺถิโน สมฺปตฺติ คุณปริปุณฺณา.
      ภุญฺชติ อนวชฺชานีติ สมฺมาชีวสฺส อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา ภุญฺชติ
อครหิตพฺพานิ, มิจฺฉาชีวสฺส สพฺพโส สวาสนานญฺจ ปหีนตฺตา สาวชฺชานิ ครหิตพฺพานิ
น ภุญฺชติ. อนวชฺชานิ ภุญฺชนฺโต จ สนฺนิธึ ปริวชฺชยํ ภุญฺชตีติ โยชนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ๑๐/๑๖ เนตฺติปาลิ. (ฉ.ม.)
      สํโยชนนฺติ วฏฺฏทุกฺเขน สทฺธึ สนฺตานํ สํโยชนโต วฏฺเฏ โอสีทาปนสมตฺถํ
ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ. อณุํ ถูลนฺติ ขุทฺทกญฺเจว มหนฺตญฺจ. สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนนฺติ
มคฺคาเณน อนวเสสํ กิเลสพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา. เยน เยนาติ เยน เยน ทิสาภาเคน.
      ยถา หิ อุทเก ชาตํ ปุณฺฑรีกํ อุทเก ปวฑฺฒติ โนปลิปฺปติ โตเยน อนุปเลป-
สภาวตฺตา, ตเถว โลเก ชาโต พุทฺโธ โลเก วิหรติ, โนปลิปฺปติ โลเกน ตณฺหาทิฏฺิ-
มานเลปาภาวโตติ โยชนา.
      คินีติ อคฺคิ. อนาหาโรติ อนินฺธโน.
      อตฺถสฺสายํ วิญฺาปนีติ สตฺถุ คุณสงฺขาตสฺส อุปเมยฺยตฺถสฺส วิญฺาปนี
ปกาสนี อยํ นาคูปมา. วิญฺูหีติ สตฺถุ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํ ปริชานนฺเตหิ,
อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. วิญฺิสฺสนฺตีติอาทิ การณวจนํ, ยสฺมา นาเคน มยา เทสิตํ
นาคํ ตถาคตคนฺธหตฺถึ มหานาคา ขีณาสวา อตฺตโน วิสเย ตฺวา วิชานิสฺสนฺติ, ตสฺมา
อญฺเสํ ปุถุชฺชนานํ าปนตฺถํ อยํ อุปมา อเมฺหหิ ภาสิตาติ อธิปฺปาโย.
      สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโวติ โพธิมูเล สอุปาทิเสสปรินิพฺพาเนน
อนาสโว สมฺมาสมฺพุทฺธนาโค อิทานิ สรีรํ อตฺตภาวํ วิชหนฺโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายิสฺสตีติ.
      เอวํ จุทฺทสหิ อุปมาหิ มณฺเฑตฺวา โสฬสหิ คาถาหิ จตุสฏฺิยา ปาเทหิ
สตฺถุ คุเณ วณฺเณนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
                 อุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา   นิฏฺิตา.
                 ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                 โสฬสกนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๒๘๖-๒๙๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=6564&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=6564&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=384
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=7327
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=7469
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=7469
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26