บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
๓๙๓. ๙. อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา ปหาย มาตาปิตโรติอาทิกา อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? @เชิงอรรถ: ๑ สี. เสฏฺฐํ ปสฏฺฐํ อุตฺตมํ ๒ สี. ทุกฺขรหิโต หุตฺวา ๓ ฉ.ม. ฐามิ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต ภิกฺขุสํฆสฺส จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา ปณิธานมกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา "อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. โสปิ ตตฺถ ปุญฺญานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺฐิเต สตฺตโยชนิเก สุวณฺณเจติเย อเนกสหสฺเสหิ ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ "ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตู"ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิ. เอวํ ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺฐิเต โยชนิเก กนกถูเป พหู กํสปาติโย กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มชฺเฌ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ ฐเปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏึ ผุสาเปนฺโต เจติยํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา เอกํ มหตึ กํสปาตึ กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส ฐเปตฺวา สพฺพรตฺตึ เจติยํ อนุปริยายิ. เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ, อนฺนภาโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส สุมนเสฏฺฐิสฺส นาม เคเห กมฺมํ กโรนฺโต ชีวติ. โส เอกทิวสํ อุปริฏฺฐํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ฐปิตํ เอกํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิ. ภริยาปิสฺส อตฺตโน ภาคภตฺตํ ตตฺเถว ปกฺขิปิ. โส ตํ เนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ฐเปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ, ตํ ทิสฺวา รตฺตึ สุมนเสฏฺฐิสฺส ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา "อโห ทานํ ปรมทานํ, อุปริฏฺเฐ สุปฺปติฏฺฐิตนฺ"ติ มหาสทฺเทน อนุโมทิ. ตํ สุตฺวา สุมนเสฏฺฐี "เอวํ เทวตาย อนุโมทิตํ อิทเมว อุตฺตมทานนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ ปตฺตึ ยาจิ. อนฺนภาโร ปน ตสฺส ปตฺตึ อทาสิ, เตน ปสนฺนจิตฺโต สุมนเสฏฺฐี ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา "อิโต ปฏฺฐาย ตุยฺหํ สหตฺเถน กมฺมกรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปฏิรูปํ เคหํ กตฺวา นิจฺจํ วสาหี"ติ อาห. ยสฺมา นิโรธโต วุฏฺฐิตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต ตํทิวสเมว อุฬารตรวิปาโก โหติ, ตสฺมา ตํทิวสํ สุมนเสฏฺฐี รญฺโญ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ คเหตฺวา อคมาสิ. ราชา ปน ตํ อาทรวเสน โอโลเกสิ. เสฏฺฐี "มหาราช อยํ โอโลเกตพฺพยุตฺโตเยวา"ติ วตฺวา ตทา เตน กตปุญฺญํ อตฺตนาปิสฺส สหสฺสํ ทินฺนภาวํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อสุกสฺมึ นาม ฐาเน เคหํ กตฺวา วสา"ติ เคหฏฺฐานมสฺส อาณาเปสิ. ตสฺส ตํ ฐานํ โสธาเปนฺตสฺส มหนฺติโย นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐหึสุ, ตา ทิสฺวา โส รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา สพฺพํ ธนํ อุทฺธราเปตฺวา ราสิกตํ ทิสฺวา เอตฺตกํ ธนํ อิมสฺมึ นคเร กสฺส เคเห อตฺถีติ. น กสฺสจิ เทวาติ. "เตน หิ อยํ อนฺนภาโร อิมสฺมึ นคเร มหาธนเสฏฺฐี นาม โหตู"ติ ตํทิวสเมว ตสฺส เสฏฺฐิฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ. โส ตโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สุกฺโกทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อนุรุทฺโธติสฺส นามํ อโหสิ. โส มหานามสฺส สกฺกสฺส กนิฏฺฐภาตา, สตฺถุ จูฬปิตุ ปุตฺโต ปรมสุขุมาโล มหาปุญฺโญ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ อลงฺกต- นาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต เทโว วิย สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต สุทฺโธทนมหาราเชน อุสฺสาหิเตหิ สกฺยราชูหิ สตฺถุ ปริวารตฺถํ เปสิเตหิ ภทฺทิยกุมาราทีหิ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺตํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปุน ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เจติยรฏฺเฐ ปาจีนวํสทายํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตมหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา อฏฺฐมํ ชานิตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา สตฺถา อฏฺฐมํ มหาปุริสวิตกฺกํ กเถตฺวา จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามปฏิมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ เทเสติ. โส เทสนานุสาเรน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน ๑-:- "สุเมธํ ภควนฺตาหํ โลกเชฏฺฐํ นราสภํ วูปกฏฺฐํ วิหรนฺตํ อทฺทสํ โลกนายกํ. อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ สุเมธํ โลกนายกํ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน พุทฺธเสฏฺฐมยาจหํ. อนุกมฺป มหาวีร โลกเชฏฺฐ นราสภ ปทีปํ เต ปทสฺสามิ รุกฺขมูลมฺหิ ฌายโต. อธิวาเสสิ โส ธีโร สยมฺภู วทตํ วโร ทุเมสุ วินิวิชฺฌิตฺวา ยนฺตํ โยเชตฺวหนฺตทา ๒-. สหสฺสวฏฺฏึ ปาทาสึ พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน สตฺตาหํ ปชฺชลิตฺวาน ทีปา วูปสมึสุ เม. เตน จิตฺตปฺปสาเทน เจตนาปณิธีหิ จ ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ วิมานมุปปชฺชหํ. อุปปนฺนสฺส เทวตฺตํ พฺยมฺหํ อาสิ สุนิมฺมิตํ สมนฺตโต ปชฺชลติ ทีปทานสฺสิทํ ผลํ. สมนฺตา โยชนสตํ วิโรเจสิมหํ ตทา สพฺเพ เทเว อภิโภมิ ทีปทานสฺสิทํ ผลํ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อป. ๓๒/๔๒๑/๕๑ อนุรุทฺธตฺเถราปทาน ๒ ฉ.ม. ยนฺตํ โยชิยหํ ตทา ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท เทวรชฺชมการยึ น มํ เกจีติมญฺญนฺติ ทีปทานสฺสิทํ ผลํ. อฏฺฐวีสติกฺขตฺตุญฺจ จกฺกวตฺตี อโหสหํ ทิวา รตฺตึ จ ปสฺสามิ สมนฺตา โยชนํ ตทา. สหสฺสโลกํ ญาเณน ปสฺสามิ สตฺถุ สาสเน ทิพฺพจกฺขุมนุปฺปตฺโต ทีปทานสฺสิทํ ผลํ. สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ ตึสกปฺปสหสฺสิโต ตสฺส ทีโป มยา ทินฺโน วิปฺปสนฺเนน เจตสา. ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส ฯเปฯ กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ. อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ทิพฺพ- จกฺขุกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพ- จกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ"ติ ๑-. โส วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวที วิหรนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน "ปหาย มาตาปิตโร"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. เกจิ ปน "เถรสฺส ปพฺพชฺชํ อรหตฺตปฺปตฺติญฺจ ปกาเสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ อาทิโต จตสฺโส คาถา ภาสิตา, ตโต ปรา เถรสฺส อริยวํสปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺเตน ภควตา ภาสิตา. อิตรา สพฺพาปิ เตน เตน การเณน เถเรเนว ภาสิตา"ติ วทนฺติ. อิติ สพฺพถาปิ อิมา คาถา เถเรน ภาสิตาปิ, เถรํ อุทฺทิสฺส ภาสิตาปิ เถรสฺส เจตา คาถาติ เวทิตพฺพา. เสยฺยถีทํ:- [๘๙๒] "ปหาย มาตาปิตโร ภคินี ญาติภาตโร ปญฺจ กามคุเณ หิตฺวา อนุรุทฺโธว ฌายติ. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๐/๑๙๒/๒๓ เอตทคฺควคฺค;ปฐมวคฺค [๘๙๓] สเมโต นจฺจคีเตหิ สมฺมตาฬปฺปโพธโน น เตน สุทฺธิมชฺฌคํ มารสฺส วิสเย รโต. [๘๙๔] เอตญฺจ สมติกฺกมฺม รโต พุทฺธสฺส สาสเน สพฺโพฆํ สมติกฺกมฺม อนุรุทฺโธว ฌายติ. [๘๙๕] รูปา สทฺทา รสา คนฺธา โผฏฺฐพฺพา จ มโนรมา เอเต จ สมติกฺกมฺม อนุรุทฺโธว ฌายติ. [๘๙๖] ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโต เอโก อทุติโย มุนิ เอสติ ปํสุกูลานิ อนุรุทฺโธ อนาสโว. [๘๙๗] วิจินี อคฺคหี โธวิ รชยี ธารยี มุนิ ปํสุกูลานิ มติมา อนุรุทฺโธ อนาสโว. [๘๙๘] มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโฐ สํสฏฺโฐ โย จ อุทฺธโต ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ ปาปกา สงฺกิเลสิกา. [๘๙๙] สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ อวิฆาตวา ปวิเวกรโต วิตฺโต นิจฺจมารทฺธวีริโย. [๙๐๐] ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ กุสลา โพธิปกฺขิกา อนาสโว จ โส โหติ อิติ วุตฺตํ มเหสินา. [๙๐๑] มม สงฺกปฺปมญฺญาย สตฺถา โลเก อนุตฺตโร มโนมเยน กาเยน อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ. [๙๐๒] ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป ตโต อุตฺตรึ ๑- เทสยิ นิปฺปปญฺจรโต พุทฺโธ นิปฺปปญฺจมเทสยิ. [๙๐๓] ตสฺสาหํ ธมฺมมญฺญาย วิหาสึ สาสเน รโต ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ. [๙๐๔] ปญฺจปญฺญาสวสฺสานิ ยโต เนสชฺชิโก อหํ ปญฺจวีสติวสฺสานิ ยโต มิทฺธํ สมูหตํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตริ [๙๐๕] นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา ฐิตจิตฺตสฺส ตาทิโน อเนโช สนฺติมารพฺภ จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต. [๙๐๖] อสลฺลีเนน จิตฺเตน เวทนํ อชฺฌวาสยิ ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ วิโมกฺโข เจตโส อหุ. [๙๐๗] เอเต ปจฺฉิมกา ทานิ มุนิโน ผสฺสปญฺจมา นาญฺเญ ธมฺมา ภวิสฺสนฺติ สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต. [๙๐๘] นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส เทวกายสฺมิ ชาลินิ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว. [๙๐๙] ยสฺส มุหุตฺเตน สหสฺสธา โลโก สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป วสี อิทฺธิคุเณ จุตูปปาเต กาเล ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ. [๙๑๐] อนฺนภาโร ปุเร อาสึ ทลิทฺโท ฆาสหารโก สมณํ ปฏิปาเทสึ อุปริฏฺฐํ ยสสฺสินํ. [๙๑๑] โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต อนุรุทฺโธติ มํ วิทู อุเปโต นจฺจคีเตหิ สมฺมตาฬปฺปโพธโน. [๙๑๒] อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ สตฺถารํ อกุโตภยํ ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปพฺพชึ อนคาริยํ. [๙๑๓] ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร ตาวตึเสสุ เทเวสุ อฏฺฐาสึ สกฺกชาติยา. [๙๑๔] สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺสินฺโท อหํ รชฺชมการยึ จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อนุสาสยึ. [๙๑๕] อิโต สตฺต ตโต สตฺต สํสารานิ จตุทฺทส นิวาสมภิชานิสฺสํ เทวโลเก ฐิโต ตทา. [๙๑๖] ปญฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ สนฺเต เอโกทิภาวิเต ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหิ ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เม. [๙๑๗] จุตูปปาตํ ชานามิ สตฺตานํ อาคตึ คตึ อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ ฌาเน ปญฺจงฺคิเก ฐิโต. [๙๑๘] ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา ฯเปฯ ภวเนตฺติ สมูหตา. [๙๑๙] วชฺชีนํ เวฬุวคาเม อหํ ชีวิตสงฺขยา เหฏฺฐโต เวฬุคุมฺพสฺมึ นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว"ติ. ตตฺถ ปหายาติ ปชหิตฺวา. มาตาปิตโรติ มาตรญฺจ ปิตรญฺจ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- ยถา อญฺเญ เกจิ ญาติปาริชุญฺเญน วา โภคปาริชุญฺเญน วา อภิภูตา ปพฺพชนฺติ, ปพฺพชิตา จ กิจฺจนฺตรปสุตา วิหรนฺติ, น เอวํ มยํ, มยํ ปน มหนฺตํ ญาติปริวฏฺฏํ มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย กาเมสุ นิรเปกฺขา ปพฺพชิตาติ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติ ทุวิธมฺปิ ฌานํ อนุยุตฺโต วิหรติ. สเมโต นจฺจคีเตหีติ นจฺเจหิ จ คีเตหิ จ สมงฺคีภูโต, นจฺจานิ ปสฺสนฺโต คีตานิ สุณนฺโตติ อตฺโถ. "สมฺมโต"ติ จ ปฐนฺติ, นจฺจคีเตหิ ปูชิโตติ อตฺโถ. สมฺมตาฬปฺปโพธโนติ สมฺมตาฬสทฺเทหิ ปจฺจูสกาเล ปโพเธตพฺโพ. น เตน สุทฺธิมชฺฌคนฺติ เตน กามโภเคน สํสารสุทฺธึ นาธิคจฺฉึ. มารสฺส วิสเย รโตติ กิเลส- มารสฺส วิสยภูเต กามคุเณ รโต, "กิเลสมารสฺส วิสยภูเตน กามคุณโภเคน สํสารสุทฺธิ โหตี"ติ เอวํทิฏฺฐิโก อหุตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห "เอตญฺจ สมติกฺกมฺมา"ติอาทิ. ตตฺถ เอตนฺติ เอตํ ปญฺจวิธมฺปิ กามคุณํ. สมติกฺกมฺมาติ สมติกฺกมิตฺวา, อนเปกฺโข ๑- ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถ. สพฺโพฆนฺติ กาโมฆาทิกํ สพฺพมฺปิ โอฆํ. ปญฺจ กามคุเณ สรูปโต ทสฺเสตุํ "รูปา สทฺทา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มโนรมาติ โลภนียฏฺเฐน มนํ รมยนฺตีติ มโนรมา, มนาปิยาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "กตเม ปญฺจ, มนาปิยา รูปา, มนาปิยา สทฺทา"ติอาทิ. ๒- @เชิงอรรถ: ๑ ม. อนเปกฺเขน ๒ ม.อุปริ. ๒๔/๓๒๘/๒๙๙ อรณวิภงฺคสุตฺเต อตฺถโต สมานํ ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตคฺคหณํ อติกฺกนฺโต, ปิณฺฑปาตคฺคหณโต นิวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. เอโกติ เอกากี อปจฺฉาสมโณ. อทุติโยติ นิตฺตโณฺห. ตณฺหา หิ ปุริสสฺส ทุติโย นาม. ยถาห "ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ. ๑- เอสตีติ ปริเยสติ. วิจินีติ เอสนฺโตว ตตฺถ ตตฺถ สงฺการกูฏาทิเก ปํสุกูลุปฺปตฺติฏฺฐาเน ๒- วิจินิ. ๓- อคฺคหีติ วิจินิตฺวา อสุจิมกฺขิตมฺปิ อชิคุจฺฉนฺโต คณฺหิ. โธวีติ วิกฺขาเลสิ. รชยีติ โธวิตฺวา คหิตํ สิพฺพิตฺวา กปฺปิยรชเนน รชยิ. ธารยีติ รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ธาเรสิ, นิวาเสสิ เจว ปารุปิ จ. อิทานิ ปาจีนวํสทาเย สตฺถารา ทินฺนโอวาทํ ตสฺส จ อตฺตนา มตฺถกปฺปตฺต- ภาวํ ๔- ทีเปนฺโต "มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโฐ"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหิจฺโฉติ มหติยา ปจฺจยิจฺฉาย สมนฺนาคโต, อุฬารุฬาเร พหู จ ปจฺจเย อิจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อสนฺตุฏฺโฐติ นิสฺสนฺตุฏฺโฐ, ยถาลาภสนฺโตสาทินา สนฺโตเสน วิรหิโต. สํสฏฺโฐติ คิหีหิ เจว ปพฺพชิเตหิ จ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สํสฏฺโฐ. อุทฺธโตติ อุกฺขิตฺโต. ๕- ตสฺสาติ "มหิจฺโฉ"ติอาทินา วุตฺตปุคฺคลสฺส. ธมฺมาติ มหิจฺฉตา อสนฺโตโส, สํสฏฺฐตา วิกฺเขโปติ อีทิสา. ลามกฏฺเฐน ปาปกา. สงฺกิเลสิกาติ ตสฺส จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณโต สงฺกิเลสิกา ธมฺมา โหนฺติ. สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉติ ยทา ปนายํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต สทฺธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สติมา จ มหิจฺฉตํ ปหาย อปฺปิจฺโฉ จ โหติ. อสนฺโตสํ ปหาย สนฺตุฏฺโฐ, จิตฺตสฺส วิฆาตกรํ วิกฺเขปํ ปหาย อวิฆาตวา อวิกฺขิตฺโต สมาหิโต, คณสงฺคณิกํ ๖- ปหาย ปวิเวกรโต, วิเวกาภิรติยา นิพฺพิทาย ธมฺมปีติยา วิตฺโต สุมโน ตุฏฺฐจิตฺโต, สพฺพโส โกสชฺชปหาเนน อารทฺธวีริโย. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑ ตณฺหาสํโยชนสุตฺต, ๑๐๕/๓๒๔ ตณฺหุปฺปาทสุตฺต, @ขุ.มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ สารีปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส (สฺยา) ๒ สี. สงฺการกูฏาทีสุ @ปํสุกูลุปฺปตฺติฏฺฐาเนสุ ๓ ม. วิจินิยํ อาปชฺชิ ๔ สี. เตน จ อตฺตโน @อตฺถสิทฺธิยา มตฺถกปตฺตภาวํ ๕ สี. อุกฺขิตฺตจิตฺโต ๖ ม. สามคฺคิยํ ตสฺส เอวํ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตสฺส อิเม สติปฏฺฐานาทโย สตฺตตึสปฺปเภทา ติวิธวิปสฺสนาสงฺคหา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน กุสลา มคฺคปริยาปนฺนา โพธิปกฺขิกา ธมฺมา โหนฺติ. โส เตหิ สมนฺนาคโต สพฺพโส อาสวานํ เขปเนน อคฺคมคฺคกฺขณโต ปฏฺฐาย อนาสโว จ โหติ. อิติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปาจีนวํสทาเย มหาปุริสวิตกฺเก มตฺถกํ ปาปนวเสนาติ อธิปฺปาโย. มม สงฺกปฺปมญฺญายาติ "อปิจฺฉสฺสายํ ภิกฺขเว ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา"ติอาทินา ๑- มหาปุริสวิตกฺกวเสน อารทฺธํ, เต จ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺถภาเวน ฐิตํ มม สงฺกปฺปํ ชานิตฺวา. มโนมเยนาติ มโนมเยน วิย, มนสา นิมฺมิตสทิเสน ปริณามิเตนาติ อตฺโถ. อิทฺธิยาติ "อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู"ติ เอวํ ปวตฺตอธิฏฺฐานิทฺธิยา. ยทา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยสฺมึ กาเล มยฺหํ "กีทิโส นุ โข อฏฺฐโม มหาปุริสวิตกฺโก"ติ ปริวิตกฺโก อโหสิ. ตโต มม สงฺกปฺปมญฺญาย อิทฺธิยา อุปสงฺกมีติ โยชนา. อุตฺตรึ เทสยีติ "นิปฺปปญฺจารามสฺสายํ ภิกฺขเว ธมฺโม นิปฺปปญฺจรติโน, นายํ ธมฺโม ปปญฺจารามสฺส ปปญฺจรติโน"ติ ๑- อิมมฏฺฐมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรนฺโต อุปริ เทสยิ. ตํ ปน เทสิตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห "นิปฺปปญฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปญฺจมเทสยี"ติ. ปปญฺจา นาม ราคาทโย กิเลสา, เตสํ วูปสมตาย ตทภาวโต จ โลกุตฺตรธมฺมา นิปฺปปญฺจา นาม, ตสฺมึ นิปฺปปญฺเจ รโต อภิรโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถา ตํ ปาปุณามิ, ตถา ตาทิสํ ธมฺมํ อเทสยิ, สามุกฺกํสิกํ จตุสจฺจธมฺมเทสนํ ปกาสยีติ อตฺโถ. ตสฺสาหํ ธมฺมมญฺญายาติ ตสฺสา สตฺถุ เทสนาย ธมฺมํ ชานิตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺโต วิหาสึ สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสเน รโต อภิรโต หุตฺวาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๒๐(๓๐)/๒๓๖ อนุรุทฺธมหาวิตกฺกสุตฺต สตฺถารา อตฺตโน สมาคมํ เตน สาธิตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อารทฺธวิริยตํ, กาเย อนเปกฺขตาย เสยฺยสุขปสฺสสุขานํ ๑- ปริจฺจาคํ อปฺปมิทฺธกาลโต ปฏฺฐาย อารทฺธวิริยตญฺจ ทสฺเสนฺโต "ปญฺจปญฺญาสวสฺสานี"ติ คาถมาห. ตตฺถ ยโต เนสชฺชิโก อหนฺติ ยโต ปฏฺฐาย "โยคานุกูลตา กมฺมฏฺฐานปริยุฏฺฐิตสปฺปุริสจริยา สลฺเลขวุตฺตี"ติ เอวมาทิคุเณ ทิสฺวา เนสชฺชิโก อโหสึ ตานิ ปญฺจปญฺญาส วสฺสานิ. ยโต มิทฺธํ สมูหตนฺติ ยโต ปฏฺฐาย มยา นิทฺทา ปริจฺจตฺตา ตานิ ปญฺจวีสติวสฺสานิ. "เถรสฺส ปญฺจปญฺญาสาย วสฺเสสุ เนสชฺชิกสฺส สโต อาทิโต ปญฺจวีสติวสฺสานิ นิทฺทา นาโหสิ, ตโต ปรํ สรีรกิลมเถน ปจฺฉิมยาเม นิทฺทา อโหสี"ติ วทนฺติ. "นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา"ติอาทิกา ติสฺโส คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ภิกฺขูหิ "กึ ภควา ปรินิพฺพุโต"ติ ปุฏฺโฐ ปรินิพฺพานภาวํ ปเวเทนฺโต อาห. ตตฺถ นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ฐิตจิตฺตสฺส ตาทิโนติ อนุโลมปฏิโลมโต อเนกาการโวการา ๒- สพฺพา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สพฺพปจฺฉา จตุตฺถชฺฌาเน ฐิตจิตฺตสฺส ตาทิโน พุทฺธสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสา นาหุ นาเหสุนฺติ อตฺโถ. เอเตน ยสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส กายสงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ, กายสงฺขาราติ จ อสฺสาสปสฺสาสา วุจฺจนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานกฺขณโต ปฏฺฐาย อสฺสาสปสฺสาสา นาเหสุนฺติ ทสฺเสติ. ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย อภาวโต อเนโช, สมาธิสฺมึ ฐิตตฺตา วา อเนโช. สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. ๓- จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ ปรินิพฺพายิ. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- นิพฺพานารมฺมณ- จตุตฺถชฺฌานผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตทนนฺตรเมว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ. อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสงฺกุฏิเตน ๔- สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ อชฺฌวาสยีติ @เชิงอรรถ: ๑ สี. ผสฺสสุขานํ ๒ สี. อเนกาการโวกิณฺณา ๓ ม. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา @๔ สี. อสํกุจิเตน สโต สมฺปชาโน หุตฺวา มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺติ. ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหูติ ยถา เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ ปชฺชลนฺโต ปชฺโชโต ปทีโป เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ, นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺฐติ, อญฺญทตฺถุ อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉติ, เอวํ กิเลสาภิสงฺขาเร นิสฺสาย ปวตฺตมาโน ขนฺธสนฺตาโน เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ, นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺฐติ, อญฺญทตฺถุ อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ "นิพฺพนฺติ ธีรา ยถายมฺปทีโป"ติ ๑- "อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตนฺ"ติ ๒- จ อาทิ. เอเตติ ปรินิพฺพานกฺขเณ สตฺถุ สนฺตาเน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อตฺตโน ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ. ปจฺฉิมกา ตโต ปรํ จิตฺตุปฺปาทาภาวโต. ทานีติ เอตรหิ. ผสฺสปญฺจมาติ ผสฺสปญฺจมกานํ ธมฺมานํ ปากฏภาวโต วุตฺตํ. ตถา หิ จิตฺตุปฺปาท- กถายมฺปิ ผสฺสปญฺจมกาว อาทิโต วุตฺตา. อญฺเญ ธมฺมาติ สห นิสฺสเยน อญฺเญ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, น ปรินิพฺพานจิตฺตเจตสิกา. นนุ เตปิ น ภวิสฺสนฺเตวาติ? สจฺจํ น ภวิสฺสนฺติ, อาสงฺกาภาวโต ปน เต สนฺธาย "น ภวิสฺสนฺตี"ติ น วตฺตพฺพเมว. "อิตเร ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ วิย ภวิสฺสนฺติ นุ โข"ติ สิยา อาสงฺกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ "นาญฺเญ ธมฺมา ภวิสฺสนฺตี"ติ วุตฺตํ. นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินีติ เอตฺถ ชาลินีติ เทวตํ อาลปติ, เทวเต เทวกายสฺมึ เทวสมูเห อุปปชฺชนวเสน ปุน อาวาโส อาวสนํ อิทานิ มยฺหํ นตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห "วิกฺขีโณ"ติอาทินา. สา กิร เทวตา ปุริมตฺตภาเว เถรสฺส ปาทปริจาริกา, ตสฺมา อิทานิ เถรํ ชิณฺณํ วุฑฺฒํ ทิสฺวา ปุริมสิเนเหน อาคนฺตฺวา "ตตฺถ จิตฺตํ ปณิเธหิ, ยตฺถ เต วุสิตํ ปุเร"ติ เทวูปปตฺตึ ยาจิ. อถ "ทานิ นตฺถี"ติอาทินา เถโร ตสฺสา ปฏิวจนํ อทาสิ. ตํ สุตฺวา เทวตา วิหตาสา ตตฺเถวนฺตรธายิ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ขุทฺทก. ๒๕/๑๕/๘ รตนสุตฺต ๒ ขุ.สุตฺต. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙ อุปสีวมาณวกปญฺหา อถ เถโร เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ สพฺรหฺมจารีนํ ปกาเสนฺโต "ยสฺส มุหุตฺเตนา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน มุหุตฺตมตฺเตน เอว สหสฺสธา สหสฺสปฺปกาโร ติสหสฺสิมหาสหสฺสิปเภโท โลโก สพฺรหฺมกปฺโป สหพฺรหฺมโลโก สํวิทิโต สมฺมเทว วิทิโต ญาโต ปจฺจกฺขํ กโต, เอวํ อิทฺธิคุเณ อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสีภาวปฺปตฺโต โส ภิกฺขุ อุปคตกาเล เทวตา ปสฺสติ, น ตสฺส เทวตานํ ทสฺสเน ปริหานีติ. เถเรน กิร ชาลินิยา เทวตาย ปฏิวจนทาน- วเสน "นตฺถิ ทานี"ติ คาถาย วุตฺตาย ภิกฺขู ชาลินึ อปสฺสนฺตา "กึ นุ โข เถโร ธมฺมาลปนวเสน กิญฺจิ อาลปตี"ติ จินฺเตสุํ. เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา เถโร "ยสฺส มุหุตฺเตนา"ติ อิมํ คาถมาห. อนฺนภาโร ปุเรติ เอวนฺนาโม ปุริมตฺตภาเว. ฆาสหารโกติ ฆาสมตฺตสฺส อตฺถาย ภตึ กตฺวา ชีวนโก. สมณนฺติ สมิตปาปํ. ปฏิปาเทสินฺติ ปฏิมุโข หุตฺวา ปาทาสึ, ปสาเทน อภิมุโข หุตฺวา อาหารทานํ อทาสินฺติ อธิปฺปาโย. อุปริฏฺฐนฺติ เอวํนามกํ ปจฺเจกพุทฺธํ. ยสสฺสินนฺติ กิตฺติมนฺตํ ปตฺถฏยสํ. อิมาย คาถาย ยาว จริมตฺตภาวา อุฬารสมฺปตฺติเหตุภูตํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสติ. เตนาห "โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต"ติอาทิ. อิโต สตฺตาติ อิโต มนุสฺสโลกโต จวิตฺวา เทวโลเก ทิพฺเพน อาธิปจฺเจน สตฺต. ตโต สตฺตาติ ตโต เทวโลกโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติภาเวน สตฺต. สํสารานิ จตุทฺทสาติ จตุทฺทส ภวนฺตรสํสรณานิ. นิวาสมภิชานิสฺสนฺติ ปุพฺเพนิวาสํ อญฺญาสึ. เทวโลเก ฐิโต ตทาติ ตญฺจ โข น อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว, อปิจ โข ๑- ยทา อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เทวโลเก ฐิโต, ตทา อญฺญาสินฺติ อตฺโถ. อิทานิ อตฺตนา ทิพฺพจกฺขุญาณจุตูปปาตญาณานํ อธิคตาการํ ทสฺเสนฺโต "ปญฺจงฺคิเก"ติอาทินา เทฺว คาถา อภาสิ. ตตฺถ ปญฺจงฺคิเก สมาธิมฺหีติ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อถ โข อภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานสมาธิมฺหิ, โส หิ ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา ปญฺจงฺคิโก สมาธีติ วุจฺจติ. สนฺเตติ ปฏิปกฺขวูปสเมน องฺคสนฺตตาย จ สนฺเต. เอโกทิภาวิเตติ เอโกทิภาวคเต, สุจิณฺเณ วสีภาวปฺปตฺเตติ อตฺโถ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหีติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺเธ. ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เมติ เอวํวิเธ สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต มยฺหํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ วิสุชฺฌิ, เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺติยา วิสุทฺธํ อโหสิ. จุตูปปาตํ ชานามีติ สตฺตานํ จุติญฺจ อุปปตฺติญฺจ ชานามิ, ชานนฺโต จ "อิเม สตฺตา อมุมฺหา โลกมฺหา อาคนฺตฺวา อิธูปปนฺนา, อิมมฺหา จ โลกา คนฺตฺวา อมุมฺหิ โลเก อุปปชฺชิสฺสนฺตี"ติ สตฺตานํ อาคตึ คติญฺจ ชานามิ, ชานนฺโต เอว จ เนสํ อิตฺถภาวํ มนุสฺสภาวํ ตโต อญฺญถาภาวํ อญฺญถาติรจฺฉานภาวญฺจ อุปปตฺติโต ปุเรตรเมว ชานามิ. ตยิทํ สพฺพมฺปิ ปญฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต เอวาติ ทสฺเสนฺโต อาห "ฌาเน ปญฺจงฺคิเก ฐิโต"ติ. ตตฺถ ปญฺจงฺคิเก ฌาเน ฐิโต ปติฏฺฐิโต หุตฺวา เอวํ ชานามีติ อตฺโถ. เอวํ วิชฺชาตฺตยํ ทสฺเสตฺวา ตปฺปสงฺเคน ปุพฺเพ ทสฺสิตมฺปิ ตติยวิชฺชํ สห กิจฺจนิปฺผตฺติยา ทสฺเสนฺโต "ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา"ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ วชฺชีนํ เวฬุวคาเมติ วชฺชิรฏฺฐสฺส เวฬุวคาเม, วชฺชิรฏฺเฐ ยตฺถ ปจฺฉิมวสฺสํ อุปคจฺฉิ เวฬุวคาเม. เหฏฺฐโต เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ ตตฺถ อญฺญตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส เหฏฺฐา. นิพฺพายิสฺสนฺติ นิพฺพายิสฺสามิ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสามีติ อตฺโถ. อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๓๗๐-๓๘๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=8541&modeTY=2 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=8541&modeTY=2 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=393 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=7834 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=7945 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=7945 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]