อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

                   ๓๙๓. ๙. อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา
      ปหาย มาตาปิตโรติอาทิกา อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ?
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เสฏฺ ปสฏฺ อุตฺตมํ          ๒ สี. ทุกฺขรหิโต หุตฺวา     ๓ ฉ.ม. ามิ
      อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺโน
กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ
สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ
ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ
ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต ภิกฺขุสํฆสฺส จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา
ปณิธานมกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา "อนาคเต โคตมสฺส
นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. โสปิ
ตตฺถ ปุญฺานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺิเต สตฺตโยชนิเก สุวณฺณเจติเย
อเนกสหสฺเสหิ ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ "ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย
โหตู"ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิ.
      เอวํ ยาวชีวํ ปุญฺานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต
กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต
นิฏฺิเต โยชนิเก  กนกถูเป พหู กํสปาติโย กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา
มชฺเฌ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ เปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏึ ผุสาเปนฺโต เจติยํ
ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา เอกํ มหตึ กํสปาตึ กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา
สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส เปตฺวา สพฺพรตฺตึ เจติยํ อนุปริยายิ.
     เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา
ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล
นิพฺพตฺติ, อนฺนภาโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส สุมนเสฏฺิสฺส นาม เคเห กมฺมํ
กโรนฺโต ชีวติ. โส เอกทิวสํ อุปริฏฺ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย
คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ
ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน
อตฺถาย ปิตํ เอกํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิ.
ภริยาปิสฺส อตฺตโน ภาคภตฺตํ ตตฺเถว ปกฺขิปิ. โส ตํ เนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ
เปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ, ตํ ทิสฺวา รตฺตึ
สุมนเสฏฺิสฺส ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา "อโห ทานํ ปรมทานํ, อุปริฏฺเ
สุปฺปติฏฺิตนฺ"ติ มหาสทฺเทน อนุโมทิ. ตํ สุตฺวา สุมนเสฏฺี "เอวํ เทวตาย
อนุโมทิตํ อิทเมว อุตฺตมทานนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ ปตฺตึ ยาจิ. อนฺนภาโร ปน ตสฺส
ปตฺตึ อทาสิ, เตน ปสนฺนจิตฺโต สุมนเสฏฺี ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา "อิโต ปฏฺาย
ตุยฺหํ สหตฺเถน กมฺมกรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปฏิรูปํ เคหํ กตฺวา นิจฺจํ วสาหี"ติ อาห.
      ยสฺมา นิโรธโต วุฏฺิตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต ตํทิวสเมว
อุฬารตรวิปาโก โหติ, ตสฺมา ตํทิวสํ สุมนเสฏฺี รญฺโ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ คเหตฺวา
อคมาสิ. ราชา ปน ตํ อาทรวเสน โอโลเกสิ. เสฏฺี "มหาราช อยํ
โอโลเกตพฺพยุตฺโตเยวา"ติ วตฺวา ตทา เตน กตปุญฺ อตฺตนาปิสฺส สหสฺสํ ทินฺนภาวํ
กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อสุกสฺมึ นาม าเน เคหํ กตฺวา
วสา"ติ เคหฏฺานมสฺส อาณาเปสิ. ตสฺส ตํ านํ โสธาเปนฺตสฺส มหนฺติโย
นิธิกุมฺภิโย อุฏฺหึสุ, ตา ทิสฺวา โส รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา สพฺพํ ธนํ
อุทฺธราเปตฺวา ราสิกตํ ทิสฺวา เอตฺตกํ ธนํ อิมสฺมึ นคเร กสฺส เคเห อตฺถีติ.
น กสฺสจิ เทวาติ. "เตน หิ อยํ อนฺนภาโร อิมสฺมึ นคเร มหาธนเสฏฺี นาม
โหตู"ติ ตํทิวสเมว ตสฺส เสฏฺิฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ.
      โส ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา
อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สุกฺโกทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ,
อนุรุทฺโธติสฺส นามํ อโหสิ. โส มหานามสฺส สกฺกสฺส กนิฏฺภาตา, สตฺถุ จูฬปิตุ
ปุตฺโต ปรมสุขุมาโล มหาปุญฺโ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ อลงฺกต-
นาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต เทโว วิย สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต สุทฺโธทนมหาราเชน อุสฺสาหิเตหิ
สกฺยราชูหิ สตฺถุ ปริวารตฺถํ เปสิเตหิ ภทฺทิยกุมาราทีหิ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺตํ
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว ทิพฺพจกฺขุํ
นิพฺพตฺเตตฺวา ปุน ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เจติยรฏฺเ
ปาจีนวํสทายํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตมหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา อฏฺมํ
ชานิตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา สตฺถา อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ กเถตฺวา
จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามปฏิมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ เทเสติ. โส เทสนานุสาเรน
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อภิญฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ
อปทาเน ๑-:-
            "สุเมธํ ภควนฺตาหํ       โลกเชฏฺ นราสภํ
             วูปกฏฺ วิหรนฺตํ        อทฺทสํ โลกนายกํ.
             อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ     สุเมธํ โลกนายกํ
             อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน     พุทฺธเสฏฺมยาจหํ.
             อนุกมฺป มหาวีร        โลกเชฏฺ นราสภ
             ปทีปํ เต ปทสฺสามิ      รุกฺขมูลมฺหิ ฌายโต.
             อธิวาเสสิ โส ธีโร     สยมฺภู วทตํ วโร
             ทุเมสุ วินิวิชฺฌิตฺวา      ยนฺตํ โยเชตฺวหนฺตทา ๒-.
             สหสฺสวฏฺฏึ ปาทาสึ      พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน
             สตฺตาหํ ปชฺชลิตฺวาน     ทีปา วูปสมึสุ เม.
             เตน จิตฺตปฺปสาเทน     เจตนาปณิธีหิ จ
             ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ     วิมานมุปปชฺชหํ.
             อุปปนฺนสฺส เทวตฺตํ      พฺยมฺหํ อาสิ สุนิมฺมิตํ
             สมนฺตโต ปชฺชลติ       ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
             สมนฺตา โยชนสตํ       วิโรเจสิมหํ ตทา
             สพฺเพ เทเว อภิโภมิ    ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อป. ๓๒/๔๒๑/๕๑ อนุรุทฺธตฺเถราปทาน   ๒ ฉ.ม. ยนฺตํ โยชิยหํ ตทา
             ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท     เทวรชฺชมการยึ
             น มํ เกจีติมญฺนฺติ      ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
             อฏฺวีสติกฺขตฺตุญฺจ       จกฺกวตฺตี อโหสหํ
             ทิวา รตฺตึ จ ปสฺสามิ    สมนฺตา โยชนํ ตทา.
             สหสฺสโลกํ าเณน      ปสฺสามิ สตฺถุ สาสเน
             ทิพฺพจกฺขุมนุปฺปตฺโต      ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
             สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ   ตึสกปฺปสหสฺสิโต
             ตสฺส ทีโป มยา ทินฺโน   วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
             ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส ฯเปฯ กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ.
      อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ทิพฺพ-
จกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพ-
จกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ"ติ ๑-.
     โส วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวที วิหรนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน "ปหาย มาตาปิตโร"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. เกจิ
ปน "เถรสฺส ปพฺพชฺชํ อรหตฺตปฺปตฺติญฺจ ปกาเสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ อาทิโต จตสฺโส
คาถา ภาสิตา, ตโต ปรา เถรสฺส อริยวํสปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺเตน ภควตา
ภาสิตา. อิตรา สพฺพาปิ เตน เตน การเณน เถเรเนว ภาสิตา"ติ วทนฺติ.
อิติ สพฺพถาปิ อิมา คาถา เถเรน ภาสิตาปิ, เถรํ อุทฺทิสฺส ภาสิตาปิ เถรสฺส
เจตา คาถาติ เวทิตพฺพา. เสยฺยถีทํ:-
         [๘๙๒] "ปหาย มาตาปิตโร      ภคินี าติภาตโร
               ปญฺจ กามคุเณ หิตฺวา     อนุรุทฺโธว ฌายติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๐/๑๙๒/๒๓ เอตทคฺควคฺค;ปมวคฺค
         [๘๙๓] สเมโต นจฺจคีเตหิ       สมฺมตาฬปฺปโพธโน
               น เตน สุทฺธิมชฺฌคํ       มารสฺส วิสเย รโต.
         [๘๙๔] เอตญฺจ สมติกฺกมฺม       รโต พุทฺธสฺส สาสเน
               สพฺโพฆํ สมติกฺกมฺม       อนุรุทฺโธว ฌายติ.
         [๘๙๕] รูปา สทฺทา รสา คนฺธา   โผฏฺพฺพา จ มโนรมา
               เอเต จ สมติกฺกมฺม      อนุรุทฺโธว ฌายติ.
         [๘๙๖] ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโต       เอโก อทุติโย มุนิ
               เอสติ ปํสุกูลานิ         อนุรุทฺโธ อนาสโว.
         [๘๙๗] วิจินี อคฺคหี โธวิ        รชยี ธารยี มุนิ
               ปํสุกูลานิ มติมา         อนุรุทฺโธ อนาสโว.
         [๘๙๘] มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโ     สํสฏฺโ โย จ อุทฺธโต
               ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ   ปาปกา สงฺกิเลสิกา.
         [๘๙๙] สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉ    สนฺตุฏฺโ อวิฆาตวา
               ปวิเวกรโต วิตฺโต       นิจฺจมารทฺธวีริโย.
         [๙๐๐] ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ   กุสลา โพธิปกฺขิกา
               อนาสโว จ โส โหติ     อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
         [๙๐๑] มม สงฺกปฺปมญฺาย       สตฺถา โลเก อนุตฺตโร
               มโนมเยน กาเยน       อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ.
         [๙๐๒] ยทา เม  อหุ สงฺกปฺโป   ตโต อุตฺตรึ ๑- เทสยิ
               นิปฺปปญฺจรโต พุทฺโธ      นิปฺปปญฺจมเทสยิ.
         [๙๐๓] ตสฺสาหํ ธมฺมมญฺาย      วิหาสึ สาสเน รโต
               ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา   กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
         [๙๐๔] ปญฺจปญฺาสวสฺสานิ       ยโต เนสชฺชิโก อหํ
               ปญฺจวีสติวสฺสานิ         ยโต มิทฺธํ สมูหตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตริ
         [๙๐๕] นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา     ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน
               อเนโช สนฺติมารพฺภ      จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต.
         [๙๐๖] อสลฺลีเนน จิตฺเตน       เวทนํ อชฺฌวาสยิ
               ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ     วิโมกฺโข เจตโส อหุ.
         [๙๐๗] เอเต ปจฺฉิมกา ทานิ     มุนิโน ผสฺสปญฺจมา
               นาญฺเ ธมฺมา ภวิสฺสนฺติ   สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
         [๙๐๘] นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส     เทวกายสฺมิ ชาลินิ
               วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร      นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
               [๙๐๙] ยสฺส มุหุตฺเตน    สหสฺสธา
                     โลโก สํวิทิโต    สพฺรหฺมกปฺโป
                     วสี อิทฺธิคุเณ     จุตูปปาเต
                     กาเล ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ.
         [๙๑๐] อนฺนภาโร ปุเร อาสึ     ทลิทฺโท ฆาสหารโก
               สมณํ ปฏิปาเทสึ         อุปริฏฺ ยสสฺสินํ.
         [๙๑๑] โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต    อนุรุทฺโธติ มํ วิทู
               อุเปโต นจฺจคีเตหิ       สมฺมตาฬปฺปโพธโน.
         [๙๑๒] อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ       สตฺถารํ อกุโตภยํ
               ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา    ปพฺพชึ อนคาริยํ.
         [๙๑๓] ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ      ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร
               ตาวตึเสสุ เทเวสุ       อฏฺาสึ สกฺกชาติยา.
         [๙๑๔] สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺสินฺโท     อหํ รชฺชมการยึ
               จาตุรนฺโต วิชิตาวี       ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร
               อทณฺเฑน อสตฺเถน       ธมฺเมน อนุสาสยึ.
         [๙๑๕] อิโต สตฺต ตโต สตฺต     สํสารานิ จตุทฺทส
               นิวาสมภิชานิสฺสํ         เทวโลเก ิโต ตทา.
         [๙๑๖] ปญฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ      สนฺเต เอโกทิภาวิเต
               ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหิ       ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เม.
         [๙๑๗] จุตูปปาตํ ชานามิ        สตฺตานํ อาคตึ คตึ
               อิตฺถภาวญฺถาภาวํ       ฌาเน ปญฺจงฺคิเก ิโต.
         [๙๑๘] ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา     ฯเปฯ ภวเนตฺติ สมูหตา.
         [๙๑๙] วชฺชีนํ เวฬุวคาเม       อหํ ชีวิตสงฺขยา
               เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมึ     นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว"ติ.
      ตตฺถ ปหายาติ ปชหิตฺวา. มาตาปิตโรติ มาตรญฺจ ปิตรญฺจ. อยํ เหตฺถ
อธิปฺปาโย:- ยถา อญฺเ เกจิ าติปาริชุญฺเน วา โภคปาริชุญฺเน วา อภิภูตา
ปพฺพชนฺติ, ปพฺพชิตา จ กิจฺจนฺตรปสุตา วิหรนฺติ, น เอวํ มยํ, มยํ ปน มหนฺตํ
าติปริวฏฺฏํ มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย กาเมสุ นิรเปกฺขา ปพฺพชิตาติ. ฌายตีติ
อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติ ทุวิธมฺปิ ฌานํ อนุยุตฺโต วิหรติ.
      สเมโต นจฺจคีเตหีติ นจฺเจหิ จ คีเตหิ จ สมงฺคีภูโต, นจฺจานิ ปสฺสนฺโต
คีตานิ สุณนฺโตติ อตฺโถ. "สมฺมโต"ติ จ ปนฺติ, นจฺจคีเตหิ ปูชิโตติ อตฺโถ.
สมฺมตาฬปฺปโพธโนติ สมฺมตาฬสทฺเทหิ ปจฺจูสกาเล ปโพเธตพฺโพ. น เตน
สุทฺธิมชฺฌคนฺติ เตน กามโภเคน สํสารสุทฺธึ นาธิคจฺฉึ. มารสฺส วิสเย รโตติ กิเลส-
มารสฺส วิสยภูเต กามคุเณ รโต, "กิเลสมารสฺส วิสยภูเตน กามคุณโภเคน สํสารสุทฺธิ
โหตี"ติ เอวํทิฏฺิโก อหุตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห "เอตญฺจ สมติกฺกมฺมา"ติอาทิ.
ตตฺถ เอตนฺติ เอตํ ปญฺจวิธมฺปิ กามคุณํ. สมติกฺกมฺมาติ สมติกฺกมิตฺวา,
อนเปกฺโข ๑- ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถ. สพฺโพฆนฺติ กาโมฆาทิกํ สพฺพมฺปิ โอฆํ.
      ปญฺจ กามคุเณ สรูปโต ทสฺเสตุํ "รูปา สทฺทา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มโนรมาติ
โลภนียฏฺเน มนํ รมยนฺตีติ มโนรมา, มนาปิยาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "กตเม
ปญฺจ, มนาปิยา รูปา, มนาปิยา สทฺทา"ติอาทิ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อนเปกฺเขน        ๒ ม.อุปริ. ๒๔/๓๒๘/๒๙๙ อรณวิภงฺคสุตฺเต อตฺถโต สมานํ
      ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตคฺคหณํ อติกฺกนฺโต, ปิณฺฑปาตคฺคหณโต
นิวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. เอโกติ เอกากี อปจฺฉาสมโณ. อทุติโยติ นิตฺตโณฺห. ตณฺหา
หิ ปุริสสฺส ทุติโย นาม. ยถาห "ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ. ๑- เอสตีติ ปริเยสติ.
      วิจินีติ เอสนฺโตว ตตฺถ ตตฺถ สงฺการกูฏาทิเก ปํสุกูลุปฺปตฺติฏฺาเน ๒-
วิจินิ. ๓- อคฺคหีติ วิจินิตฺวา อสุจิมกฺขิตมฺปิ อชิคุจฺฉนฺโต คณฺหิ. โธวีติ
วิกฺขาเลสิ. รชยีติ โธวิตฺวา คหิตํ สิพฺพิตฺวา กปฺปิยรชเนน รชยิ. ธารยีติ รชิตฺวา
กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ธาเรสิ, นิวาเสสิ เจว ปารุปิ จ.
      อิทานิ ปาจีนวํสทาเย สตฺถารา ทินฺนโอวาทํ ตสฺส จ อตฺตนา มตฺถกปฺปตฺต-
ภาวํ ๔- ทีเปนฺโต "มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโ"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหิจฺโฉติ
มหติยา ปจฺจยิจฺฉาย สมนฺนาคโต, อุฬารุฬาเร พหู จ ปจฺจเย อิจฺฉนฺโตติ อตฺโถ.
อสนฺตุฏฺโติ นิสฺสนฺตุฏฺโ, ยถาลาภสนฺโตสาทินา สนฺโตเสน วิรหิโต. สํสฏฺโติ
คิหีหิ เจว ปพฺพชิเตหิ จ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สํสฏฺโ. อุทฺธโตติ อุกฺขิตฺโต. ๕-
ตสฺสาติ "มหิจฺโฉ"ติอาทินา วุตฺตปุคฺคลสฺส. ธมฺมาติ มหิจฺฉตา อสนฺโตโส, สํสฏฺตา
วิกฺเขโปติ อีทิสา. ลามกฏฺเน ปาปกา. สงฺกิเลสิกาติ ตสฺส จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณโต
สงฺกิเลสิกา ธมฺมา โหนฺติ.
      สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉติ ยทา ปนายํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต
ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต สทฺธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สติมา จ
มหิจฺฉตํ ปหาย อปฺปิจฺโฉ จ โหติ. อสนฺโตสํ ปหาย สนฺตุฏฺโ, จิตฺตสฺส วิฆาตกรํ
วิกฺเขปํ ปหาย อวิฆาตวา อวิกฺขิตฺโต สมาหิโต, คณสงฺคณิกํ ๖- ปหาย ปวิเวกรโต,
วิเวกาภิรติยา นิพฺพิทาย ธมฺมปีติยา วิตฺโต สุมโน ตุฏฺจิตฺโต, สพฺพโส
โกสชฺชปหาเนน อารทฺธวีริโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑ ตณฺหาสํโยชนสุตฺต, ๑๐๕/๓๒๔ ตณฺหุปฺปาทสุตฺต,
@ขุ.มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ สารีปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส (สฺยา)   ๒ สี. สงฺการกูฏาทีสุ
@ปํสุกูลุปฺปตฺติฏฺาเนสุ        ๓ ม. วิจินิยํ อาปชฺชิ    ๔ สี. เตน จ อตฺตโน
@อตฺถสิทฺธิยา มตฺถกปตฺตภาวํ   ๕ สี. อุกฺขิตฺตจิตฺโต     ๖ ม. สามคฺคิยํ
      ตสฺส เอวํ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตสฺส อิเม สติปฏฺานาทโย สตฺตตึสปฺปเภทา
ติวิธวิปสฺสนาสงฺคหา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลา มคฺคปริยาปนฺนา โพธิปกฺขิกา ธมฺมา
โหนฺติ. โส เตหิ สมนฺนาคโต สพฺพโส อาสวานํ เขปเนน อคฺคมคฺคกฺขณโต ปฏฺาย
อนาสโว จ โหติ. อิติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปาจีนวํสทาเย
มหาปุริสวิตกฺเก มตฺถกํ ปาปนวเสนาติ อธิปฺปาโย.
      มม สงฺกปฺปมญฺายาติ "อปิจฺฉสฺสายํ ภิกฺขเว ธมฺโม, นายํ ธมฺโม
มหิจฺฉสฺสา"ติอาทินา ๑- มหาปุริสวิตกฺกวเสน อารทฺธํ, เต จ มตฺถกํ ปาเปตุํ
อสมตฺถภาเวน ิตํ มม สงฺกปฺปํ ชานิตฺวา. มโนมเยนาติ มโนมเยน วิย, มนสา
นิมฺมิตสทิเสน ปริณามิเตนาติ อตฺโถ. อิทฺธิยาติ "อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย
โหตู"ติ เอวํ ปวตฺตอธิฏฺานิทฺธิยา.
      ยทา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยสฺมึ กาเล มยฺหํ "กีทิโส นุ โข อฏฺโม
มหาปุริสวิตกฺโก"ติ ปริวิตกฺโก อโหสิ. ตโต มม สงฺกปฺปมญฺาย อิทฺธิยา อุปสงฺกมีติ
โยชนา. อุตฺตรึ เทสยีติ "นิปฺปปญฺจารามสฺสายํ ภิกฺขเว ธมฺโม นิปฺปปญฺจรติโน,
นายํ ธมฺโม ปปญฺจารามสฺส ปปญฺจรติโน"ติ ๑- อิมมฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรนฺโต
อุปริ เทสยิ. ตํ ปน เทสิตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห "นิปฺปปญฺจรโต พุทฺโธ,
นิปฺปปญฺจมเทสยี"ติ. ปปญฺจา นาม ราคาทโย กิเลสา, เตสํ วูปสมตาย ตทภาวโต
จ โลกุตฺตรธมฺมา นิปฺปปญฺจา นาม, ตสฺมึ นิปฺปปญฺเจ รโต อภิรโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ
ยถา ตํ ปาปุณามิ, ตถา ตาทิสํ ธมฺมํ อเทสยิ, สามุกฺกํสิกํ จตุสจฺจธมฺมเทสนํ
ปกาสยีติ อตฺโถ.
      ตสฺสาหํ ธมฺมมญฺายาติ ตสฺสา สตฺถุ เทสนาย ธมฺมํ ชานิตฺวา ยถานุสิฏฺ
ปฏิปชฺชนฺโต วิหาสึ สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสเน รโต อภิรโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๒๐(๓๐)/๒๓๖ อนุรุทฺธมหาวิตกฺกสุตฺต
      สตฺถารา อตฺตโน สมาคมํ เตน สาธิตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน
ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย อารทฺธวิริยตํ, กาเย อนเปกฺขตาย เสยฺยสุขปสฺสสุขานํ ๑-
ปริจฺจาคํ อปฺปมิทฺธกาลโต ปฏฺาย อารทฺธวิริยตญฺจ ทสฺเสนฺโต
"ปญฺจปญฺาสวสฺสานี"ติ คาถมาห. ตตฺถ ยโต เนสชฺชิโก อหนฺติ ยโต ปฏฺาย
"โยคานุกูลตา กมฺมฏฺานปริยุฏฺิตสปฺปุริสจริยา สลฺเลขวุตฺตี"ติ เอวมาทิคุเณ
ทิสฺวา เนสชฺชิโก อโหสึ ตานิ ปญฺจปญฺาส วสฺสานิ. ยโต มิทฺธํ สมูหตนฺติ ยโต
ปฏฺาย มยา นิทฺทา ปริจฺจตฺตา ตานิ ปญฺจวีสติวสฺสานิ. "เถรสฺส ปญฺจปญฺาสาย
วสฺเสสุ เนสชฺชิกสฺส สโต อาทิโต ปญฺจวีสติวสฺสานิ นิทฺทา นาโหสิ, ตโต ปรํ
สรีรกิลมเถน ปจฺฉิมยาเม นิทฺทา อโหสี"ติ วทนฺติ.
      "นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา"ติอาทิกา ติสฺโส คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ภิกฺขูหิ
"กึ ภควา ปรินิพฺพุโต"ติ ปุฏฺโ ปรินิพฺพานภาวํ ปเวเทนฺโต อาห. ตตฺถ นาหุ
อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโนติ อนุโลมปฏิโลมโต อเนกาการโวการา ๒- สพฺพา
สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สพฺพปจฺฉา จตุตฺถชฺฌาเน ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน
พุทฺธสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสา นาหุ นาเหสุนฺติ อตฺโถ. เอเตน ยสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ
สมาปนฺนสฺส กายสงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ, กายสงฺขาราติ จ อสฺสาสปสฺสาสา
วุจฺจนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานกฺขณโต ปฏฺาย อสฺสาสปสฺสาสา นาเหสุนฺติ ทสฺเสติ.
ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย อภาวโต อเนโช, สมาธิสฺมึ ิตตฺตา วา อเนโช.
สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. ๓- จกฺขุมาติ ปญฺจหิ
จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ ปรินิพฺพายิ. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- นิพฺพานารมฺมณ-
จตุตฺถชฺฌานผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตทนนฺตรเมว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพุโตติ.
    อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสงฺกุฏิเตน ๔- สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ อชฺฌวาสยีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ผสฺสสุขานํ  ๒ สี. อเนกาการโวกิณฺณา  ๓ ม. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา
@๔ สี. อสํกุจิเตน
สโต สมฺปชาโน หุตฺวา มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา
อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺติ. ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหูติ ยถา
เตลญฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิญฺจ ปฏิจฺจ ปชฺชลนฺโต ปชฺโชโต ปทีโป เตสํ ปริกฺขเย
นิพฺพายติ, นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺติ, อญฺทตฺถุ อนฺตรธายติ,
อทสฺสนเมว คจฺฉติ, เอวํ กิเลสาภิสงฺขาเร นิสฺสาย ปวตฺตมาโน ขนฺธสนฺตาโน
เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ, นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺติ, อญฺทตฺถุ
อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ "นิพฺพนฺติ ธีรา
ยถายมฺปทีโป"ติ ๑- "อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตนฺ"ติ ๒- จ อาทิ.
      เอเตติ ปรินิพฺพานกฺขเณ สตฺถุ สนฺตาเน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อตฺตโน
ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ. ปจฺฉิมกา ตโต ปรํ จิตฺตุปฺปาทาภาวโต. ทานีติ เอตรหิ.
ผสฺสปญฺจมาติ ผสฺสปญฺจมกานํ ธมฺมานํ ปากฏภาวโต วุตฺตํ. ตถา หิ จิตฺตุปฺปาท-
กถายมฺปิ ผสฺสปญฺจมกาว อาทิโต วุตฺตา. อญฺเ ธมฺมาติ สห นิสฺสเยน อญฺเ
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, น ปรินิพฺพานจิตฺตเจตสิกา. นนุ เตปิ น ภวิสฺสนฺเตวาติ?
สจฺจํ น ภวิสฺสนฺติ, อาสงฺกาภาวโต ปน เต สนฺธาย "น ภวิสฺสนฺตี"ติ น
วตฺตพฺพเมว. "อิตเร ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ วิย ภวิสฺสนฺติ นุ โข"ติ สิยา อาสงฺกาติ
ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ "นาญฺเ ธมฺมา ภวิสฺสนฺตี"ติ วุตฺตํ.
      นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินีติ เอตฺถ ชาลินีติ เทวตํ อาลปติ,
เทวเต เทวกายสฺมึ เทวสมูเห อุปปชฺชนวเสน ปุน อาวาโส อาวสนํ อิทานิ มยฺหํ
นตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห "วิกฺขีโณ"ติอาทินา. สา กิร เทวตา ปุริมตฺตภาเว
เถรสฺส ปาทปริจาริกา, ตสฺมา อิทานิ เถรํ ชิณฺณํ วุฑฺฒํ ทิสฺวา ปุริมสิเนเหน
อาคนฺตฺวา "ตตฺถ จิตฺตํ ปณิเธหิ, ยตฺถ เต วุสิตํ ปุเร"ติ เทวูปปตฺตึ ยาจิ.
อถ "ทานิ นตฺถี"ติอาทินา เถโร ตสฺสา ปฏิวจนํ อทาสิ. ตํ สุตฺวา เทวตา
วิหตาสา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ขุทฺทก. ๒๕/๑๕/๘ รตนสุตฺต     ๒ ขุ.สุตฺต. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙ อุปสีวมาณวกปญฺหา
      อถ เถโร เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ สพฺรหฺมจารีนํ ปกาเสนฺโต
"ยสฺส มุหุตฺเตนา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน มุหุตฺตมตฺเตน
เอว สหสฺสธา สหสฺสปฺปกาโร ติสหสฺสิมหาสหสฺสิปเภโท โลโก สพฺรหฺมกปฺโป
สหพฺรหฺมโลโก สํวิทิโต สมฺมเทว วิทิโต าโต ปจฺจกฺขํ กโต, เอวํ อิทฺธิคุเณ
อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสีภาวปฺปตฺโต โส ภิกฺขุ อุปคตกาเล เทวตา ปสฺสติ,
น ตสฺส เทวตานํ ทสฺสเน ปริหานีติ. เถเรน กิร ชาลินิยา เทวตาย ปฏิวจนทาน-
วเสน "นตฺถิ ทานี"ติ คาถาย วุตฺตาย ภิกฺขู ชาลินึ อปสฺสนฺตา "กึ นุ โข
เถโร ธมฺมาลปนวเสน กิญฺจิ อาลปตี"ติ จินฺเตสุํ. เตสํ จิตฺตาจารํ ตฺวา เถโร
"ยสฺส มุหุตฺเตนา"ติ อิมํ คาถมาห.
      อนฺนภาโร ปุเรติ เอวนฺนาโม ปุริมตฺตภาเว. ฆาสหารโกติ ฆาสมตฺตสฺส
อตฺถาย ภตึ กตฺวา ชีวนโก. สมณนฺติ สมิตปาปํ. ปฏิปาเทสินฺติ ปฏิมุโข หุตฺวา
ปาทาสึ, ปสาเทน อภิมุโข หุตฺวา อาหารทานํ อทาสินฺติ อธิปฺปาโย. อุปริฏฺนฺติ
เอวํนามกํ ปจฺเจกพุทฺธํ. ยสสฺสินนฺติ กิตฺติมนฺตํ ปตฺถฏยสํ. อิมาย คาถาย ยาว
จริมตฺตภาวา อุฬารสมฺปตฺติเหตุภูตํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสติ. เตนาห "โสมฺหิ
สกฺยกุเล ชาโต"ติอาทิ.
    อิโต สตฺตาติ อิโต มนุสฺสโลกโต จวิตฺวา เทวโลเก ทิพฺเพน อาธิปจฺเจน
สตฺต. ตโต สตฺตาติ ตโต เทวโลกโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติภาเวน สตฺต.
สํสารานิ จตุทฺทสาติ จตุทฺทส ภวนฺตรสํสรณานิ. นิวาสมภิชานิสฺสนฺติ ปุพฺเพนิวาสํ
อญฺาสึ. เทวโลเก ิโต ตทาติ ตญฺจ โข น อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว, อปิจ
โข ๑- ยทา อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เทวโลเก ิโต, ตทา อญฺาสินฺติ อตฺโถ.
      อิทานิ อตฺตนา ทิพฺพจกฺขุาณจุตูปปาตาณานํ อธิคตาการํ ทสฺเสนฺโต
"ปญฺจงฺคิเก"ติอาทินา เทฺว คาถา อภาสิ. ตตฺถ ปญฺจงฺคิเก สมาธิมฺหีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อถ โข
อภิญฺาปาทกจตุตฺถชฺฌานสมาธิมฺหิ, โส หิ ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา,
อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา
ปญฺจงฺคิโก สมาธีติ วุจฺจติ. สนฺเตติ ปฏิปกฺขวูปสเมน องฺคสนฺตตาย จ สนฺเต.
เอโกทิภาวิเตติ เอโกทิภาวคเต, สุจิณฺเณ วสีภาวปฺปตฺเตติ อตฺโถ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหีติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺเธ. ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ
เมติ เอวํวิเธ สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต มยฺหํ ทิพฺพจกฺขุาณํ วิสุชฺฌิ, เอกาทสหิ
อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺติยา วิสุทฺธํ อโหสิ.
      จุตูปปาตํ ชานามีติ สตฺตานํ จุติญฺจ อุปปตฺติญฺจ ชานามิ, ชานนฺโต จ
"อิเม สตฺตา อมุมฺหา โลกมฺหา อาคนฺตฺวา อิธูปปนฺนา, อิมมฺหา จ โลกา คนฺตฺวา
อมุมฺหิ โลเก อุปปชฺชิสฺสนฺตี"ติ สตฺตานํ อาคตึ คติญฺจ ชานามิ, ชานนฺโต เอว
จ เนสํ อิตฺถภาวํ มนุสฺสภาวํ ตโต อญฺถาภาวํ อญฺถาติรจฺฉานภาวญฺจ อุปปตฺติโต
ปุเรตรเมว ชานามิ. ตยิทํ สพฺพมฺปิ ปญฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต เอวาติ
ทสฺเสนฺโต อาห "ฌาเน ปญฺจงฺคิเก ิโต"ติ. ตตฺถ ปญฺจงฺคิเก ฌาเน ิโต
ปติฏฺิโต หุตฺวา เอวํ ชานามีติ อตฺโถ.
      เอวํ วิชฺชาตฺตยํ ทสฺเสตฺวา ตปฺปสงฺเคน ปุพฺเพ ทสฺสิตมฺปิ ตติยวิชฺชํ สห
กิจฺจนิปฺผตฺติยา ทสฺเสนฺโต "ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา"ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ
วชฺชีนํ เวฬุวคาเมติ วชฺชิรฏฺสฺส เวฬุวคาเม, วชฺชิรฏฺเ ยตฺถ ปจฺฉิมวสฺสํ
อุปคจฺฉิ เวฬุวคาเม. เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ ตตฺถ อญฺตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส
เหฏฺา. นิพฺพายิสฺสนฺติ นิพฺพายิสฺสามิ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายิสฺสามีติ อตฺโถ.
                    อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๓๗๐-๓๘๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=33&A=8541&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=8541&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=393
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=7834
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=7945
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=7945
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26