อรรถกถาเล่มที่ ๓๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถรี.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๑๔. ตึสนิปาต
                ๔๗๒. ๑. สุภาชีวกมฺพวนิกาเถรีคาถาวณฺณนา
      ตึสนิปาเต ชีวกมฺพวนํ รมฺมนฺติอาทิกา สุภาย ชีวกมฺพวนิกาย เถริยา คาถา.
      อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ
อุปจินนฺตี สมฺภาวิตกุสลมูลา ๑- อนุกฺกเมน ปริพฺรูหิตวิโมกฺขสมฺภารา ปริปกฺกญาณา
หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, สุภาติสฺสา
นามมโหสิ. ตสฺสา กิร สรีราวยวา โสภนวณฺณยุตฺตา อเหสุํ, ตสฺมา สุภาติ
อนฺวตฺถเมว นามํ ชาตํ. สา สตฺถุ ราชคหปฺปเวสเน ปฏิลทฺธสทฺธา อุปาสิกา
หุตฺวา อปรภาเค สํสาเร ชาตสํเวคา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา เนกฺขมฺมญฺจ เขมโต
สลฺลกฺขนฺตี มหาปชาปติยา โคตมิยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี
กติปาเหเนว อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิ.
      อถ นํ เอกทิวสํ อญฺญตโร ราชคหวาสี ธุตฺตปุริโส ตรุโณ ปฐมโยพฺพเน
ฐิโต ชีวกมฺพวเน ทิวาวิหาราย คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา มคฺคํ
โอวรนฺโต ๒- กาเมหิ นิมนฺเตสิ. สา ตสฺส นานปฺปกาเรหิ กามานํ อาทีนวํ อตฺตโน
จ เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ ปเวเทนฺตี ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมกถํ สุตฺวาปิ น ปฏิกฺกมติ,
นิพนฺธติเยว. เถรี นํ อตฺตโน วจเน อติฏฺฐนฺตํ อกฺขิมฺหิ จ อภิรตฺตํ ทิสฺวา
"หนฺท ตยา ๓- สมฺภาวิตํ อกฺขินฺ"ติ อตฺตโน เอกํ อกฺขึ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส อุปเนสิ.
ตโต โส ปุริโส สนฺตาโส ๔- สํเวคชาโต ตตฺถ วิคตราโคว หุตฺวา เถรึ ขมาเปตฺวา
คโต. เถรี สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถุโน สห ทสฺสเนเนวสฺสา อกฺขิปฏิปากติกํ
อโหสิ. ตโต สา พุทฺธคตาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏา หุตฺวา อฏฺฐาสิ. สตฺถา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สํโรปิตกุสลมูลา  ๒ ม. วาเรนฺโต  ๓ สี. ตสฺส  ๔ สี. สนฺตาสี
ตสฺสา จิตฺตวารํ ญตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา อคฺคมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิ.
สา ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรนฺตี อตฺตโน ปฏิปตฺตึ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา อตฺตนา เตน จ ธุตฺตปุริเสน วุตฺตคาถา อุทานวเสน:-
      [๓๖๘] "ชีวกมฺพวนํ รมฺมํ           คจฺฉนฺตึ ภิกฺขุนึ สุภํ
             ธุตฺตโก สนฺนิวาเรสิ        ตเมนํ อพฺรวี สุภา.
      [๓๖๙]  กึ เต อปราธิตํ มยา       ยํ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสิ
             น หิ ปพฺพชิตาย อาวุโส     ปุริโส สมฺผุสนาย กปฺปติ.
                   [๓๗๐] ครุเก มม สตฺถุสาสเน
                         ยา สิกฺขา สุคเตน เทสิตา
                         ปริสุทฺธปทํ อนงฺคณํ
                         กึ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสิ.
                   [๓๗๑] อาวิลจิตฺโต อนาวิลํ
                         สรโช วีตรชํ อนงฺคณํ
                         สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานสํ
                         กึ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสิ.
                   [๓๗๒] ทหรา จ อปาปิกา จสิ
                         กึ เต ปพฺพชฺชา กริสฺสติ
                         นิกฺขิป กาสายจีวรํ
                         เอหิ รมาน สุปุปฺผิเต วเน.
                   [๓๗๓] มธุรญฺจ ปวนฺติ สพฺพโส
                         กุสุมรเชน สมุฏฺฐิตา ทุมา
                         ปฐมวสนฺโต สุโข อุตุ
                         เอหิ รมาม สุปุปฺผิเต วเน.
                   [๓๗๔] กุสุมิตสิขรา จ ปาทปา
                         อภิคชฺชนฺติว มารุเตริตา
                         กา ตุยฺหํ รติ ภวิสฺสติ
                         ยทิ เอกา วนโมคหิสฺสสิ.
                   [๓๗๕] วาฬมิคสงฺฆเสวิตํ
                         กุญฺชรมตฺตกเรณุโลฬิตํ
                         อสหายิกา คนฺตุมิจฺฉสิ
                         รหิตํ ภึสนกํ มหาวนํ.
                   [๓๗๖] ตปนียกตาว ธีติกา
                         วิจรสิ จิตฺตลเตว ๑- อจฺฉรา
                         กาสิกสุขุเมหิ วคฺคุภิ
                         โสภสี สุวสเนหิ นูปเม.
                   [๓๗๗] อหํ ตว วสานุโค สิยํ
                         ยทิ วิหเรมเส กานนนฺตเร
                         น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร
                         ปาโณ กินฺนริมนฺทโลจเน.
                   [๓๗๘] ยทิ เม วจนํ กริสฺสสิ
                         สุขิตา เอหิ อคารมาวส
                         ปาสาทนิวาตวาสินี
                         ปริกมฺมํ เต กโรนฺตุ นาริโย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จิตฺตรเถว
                   [๓๗๙] กาสิกสุขุมานิ ธารย
                         อภิโรเปหิ จ มาลวณฺณกํ
                         กญฺจนมณิมุตฺตกํ พหุํ
                         วิวิธํ อาภรณํ กโรมิ เต.
                   [๓๘๐] สุโธตรชปจฺฉทํ สุภํ
                         โคนกตูลิกสนฺถตํ นวํ
                         อภิรุห สยนํ มหารหํ
                         จนฺทนมณฺฑิตสารคนฺธิกํ.
                   [๓๘๑] อุปฺปลํ จุทกา สมุคฺคตํ
                         ยถา ตํ อมนุสฺสเสวิตํ
                         เอวํ ตฺวํ พฺรหฺมจารินี
                         สเกสงฺเคสุ ชรํ คมิสฺสสิ.
                   [๓๘๒] กึ เต อิธ สารสมฺมตํ
                         กุณปปูรมฺหิ สุสานวฑฺฒเน
                         เภทนธมฺเม กเฬวเร
                         ยํ ทิสฺวา วิมโน อุทิกฺขสิ.
                   [๓๘๓] อกฺขีนิ จ ตูริยาริว
                         กินฺนริยาริว ปพฺพตนฺตเร
                         ตว เม นยนานิ ทกฺขิย
                         ภิยฺโย กามรตี ปวฑฺฒติ.
                   [๓๘๔] อุปฺปลสิขโรปมานิ เต
                         วิมเล หาฏกสนฺนิเภ มุเข
                         ตว เม นยนานิ ทกฺขิย
                         ภิยฺโย กามคุโณ ปวฑฺฒติ.
                   [๓๘๕] อปิ ทูรคตา สรมฺหเส
                         อายตปเมฺห วิสุทฺธทสฺสเน
                         น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร
                         นยนา กินฺนริมนฺทโลจเน.
                   [๓๘๖] อปเถน ปยาตุมิจฺฉสิ
                         จนฺทํ กีฬนกํ คเวสสิ
                         เมรุํ ลงฺเฆตุมิจฺฉสิ
                         โย ตฺวํ พุทฺธสุตํ มคฺคยสิ.
                   [๓๘๗] นตฺถิ หิ โลเก สเทวเก
                         ราโค ยตฺถปิ ทานิ เม สิยา
                         นปิ นํ ชานามิ กีริโส
                         อถ มคฺเคน หโต สมูลโก.
                   [๓๘๘] อิงฺคาลกุยาว อุชฺฌิโต
                         วิสปตฺโตริว อคฺคิโต กโต ๑-
                         นปิ นํ ปสฺสามิ กีริโส
                         อถ มคฺเคน หโต สมูลโก.
                   [๓๘๙] ยสฺสา สิยา อปจฺจเวกฺขิตํ
                         สตฺถา วา อนุปาสิโต สิยา
                         ตฺวํ ตาทิสิกํ ปโลภย
                         ชานนฺตึ โส อิมํ วิหญฺญสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อคฺฆโต หโต
                   [๓๙๐] มยฺหํ หิ อกฺกุฏฺฐวนฺทิเต
                         สุขทุกฺเข จ สตี อุปฏฺฐิตา
                         สงฺขตมสุภนฺติ ชานิย
                         สพฺพตฺเถว มโน น ลิมฺปติ.
                   [๓๙๑] สาหํ สุคตสฺส สาวิกา
                         มคฺคฏฺฐงฺคิกยานยายินี
                         อุทฺธฏสลฺลา อนาสวา
                         สุญฺญาคารคตา รมามหํ.
                   [๓๙๒] ทิฏฺฐา หิ มยา สุจิตฺติตา
                         โสมฺภา ทารุกปิลฺลกานิ วา
                         ตนฺตีหิ จ ขีลเกหิ จ
                         วินิพทฺธา วิวิธํ ปนจฺจกา.
                   [๓๙๓] ตมฺหุทฺธเฏ ตนฺติขีลเก
                         วิสฺสฏฺเฐ วิกเล ปริกฺริเต
                         น วินฺเทยฺย ขณฺฑโส กเต
                         กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย.
                   [๓๙๔] ตถูปมา เทหกานิ มํ
                         เตหิ ธมฺเมหิ วินา น วตฺตนฺติ
                         ธมฺเมหิ วินา น วตฺตติ
                         กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย.
                   [๓๙๕] ยถา หริตาเลน มกฺขิตํ
                         อทฺทส จิตฺติกํ ภิตฺติยา กตํ
                         ตมฺหิ เต วิปรีตทสฺสนํ
                         สญฺญา มานุสิกา นิรตฺถิกา.
                   [๓๙๖] มายํ วิย อคฺคโต กตํ
                         สุปินนฺเตว สุวณฺณปาทปํ
                         อุปคจฺฉสิ อนฺธ ริตฺตกํ
                         ชนมชฺเฌริว รุปฺปรูปกํ.
                   [๓๙๗] วฏฺฏนิริว โกฏโรหิตา
                         มชฺเฌ ปุพฺพุฬกา สอสฺสุกา
                         ปีฬโกฬิกา เจตฺถ ชายติ
                         วิวิธา จกฺขุวิธา จ ปิณฺฑิตา.
                   [๓๙๘] อุปฺปาฏิย จารุทสฺสนา
                         น จ ปชฺชิตฺถ อสงฺคมานสา
                         หนฺท เต จกฺขุํ หรสฺสุ ตํ
                         ตสฺส นรสฺส อทาสิ ตาวเท.
                   [๓๙๙] ตสฺส จ วิรมาสิ ตาวเท
                         ราโค ตตฺถ ขมาปยี จ นํ
                         โสตฺถิ สิยา พฺรหฺมจารินี
                         น ปุโน เอทิสกํ ภวิสฺสติ.
                   [๔๐๐] อาสาทิย เอทิสํ ชนํ
                         อคฺคึ ปชฺชลิตํว ลิงฺคิย
                         คณฺหิย อาสีวิสํ วิย
                         อปิ นุ โสตฺถิ สิยา ขเมหิ โน.
                   [๔๐๑] มุตฺตา จ ตโต สา ภิกฺขุนี
                         อคมี พุทฺธวรสฺส สนฺติกํ
                         ปสฺสิย วรปุญฺญลกฺขณํ
                         จกฺขุ อาสิ ยถา ปุราณกนฺ"ติ
อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิ.
      ตตฺถ ชีวกมฺพวนนฺติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวนํ. รมฺมนฺติ รมณียํ.
ตํ กิร ภูมิภาคสมฺปตฺติยา ฉายูทกสมฺปตฺติยา จ รุกฺขานํ โรปิตากาเรน อติวิย
มนุญฺญํ มโนรมํ. คจฺฉนฺตินฺติ อมฺพวนํ อุทฺทิสฺส คตํ, ทิวาวิหาราย อุปคจฺฉนฺตึ.
สุภนฺติ เอวํนามิกํ. ธุตฺตโกติ อิตฺถิธุตฺโต. ราชคหวาสี กิเรโก มหาวิภวสฺส
สุวณฺณการสฺส ปุตฺโต ยุวา อภิรูโป อิตฺถิธุตฺโต ปุริโส มตฺโต ๑- วิจรติ. โส ตํ
ปฏิปเถ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต มคฺคํ อุปรุนฺธิตฺวา อฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ "ธุตฺตโก
สนฺนิวาเรสี"ติ, มม คมนํ นิเสเธสีติ อตฺโถ. ตเมนํ อพฺรวี สุภาติ  ตเมนํ
นิวาเรตฺวา ฐิตํ ธุตฺตํ สุภา ภิกฺขุนี กเถสิ. เอตฺถ จ "คจฺฉนฺตึ ภิกฺขุนึ สุภํ,
อพฺรวี สุภา"ติ จ อตฺตานเมว เถรี อญฺญํ วิย กตฺวา วทติ. เถริยา วุตฺตคาถานํ
สมฺพนฺธทสฺสนวเสน สงฺคีติกาเรหิ อยํ คาถา วุตฺตา.
      "อพฺรวี สุภา"ติ วตฺวา ตสฺสา วุตฺตาการทสฺสนตฺถํ อาห "กึ เต อปราธิตนฺ"ติ-
อาทึ. ตตฺถ ยํ มํ โอวริยาน ติฏฺฐสีติ เยน อปราเธน มํ คจฺฉนฺตึ โอวริตฺวา
คมนํ นิเสเธตฺวา ติฏฺฐสิ, โส นตฺเถวาติ อธิปฺปาโย. อถ อิตฺถีติสญฺญาย เอวํ
ปฏิปชฺชสิ, เอวมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺตี อาห "น หิ ปพฺพชิตาย อาวุโส,
ปุริโส สมฺผุสนาย กปฺปตี"ติ, อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต โลกิยจาริตฺเตนปิ ปุริสสฺส
ปพฺพชิตานํ สมฺผุสนาย น กปฺปติ, ปพฺพชิตาย ปน ปุริโส ติรจฺฉานคโตปิ
สมฺผุสนาย น กปฺปติ, ติฏฺฐตุ ตาว ปุริสผุสนา, ๒- ราควเสนสฺสา นิสฺสคฺคิเยน
ปุริสสฺส นิสฺสคฺคิยสฺสาปิ ผุสนา น กปฺปเตว.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุริสมทมตฺโต  ๒ ม. สรีรผุสนา
      เตนาห "ครุเก มม สตฺถุสาสเน"ติอาทึ. ตสฺสตฺโถ:- ครุเก ปาสาณจฺฉตฺตํ
วิย ครุกาตพฺเพ มยฺหํ สตฺถุ สาสเน ยา สิกฺขา ภิกฺขุนิโย อุทฺทิสฺส สุคเตน
สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตา ปญฺญตฺตา. ตาหิ ปริสุทฺธปทํ ปริสุทฺธกุสลโกฏฺฐาสํ
ราคาทิองฺคณานํ สพฺพโส อภาเวน อนงฺคณํ เอวํภูตํ มํ คจฺฉนฺตึ เกน การเณน
อาวริตฺวา ติฏฺฐสีติ.
      อาวิลจิตฺโตติ จิตฺตสฺส อาวิลภาวกรานํ กามวิตกฺกาทีนํ วเสน อาวิลจิตฺโต
ตฺวํ ตทภาวโต อนาวิลํ ราครชาทีนํ วเสน สรโช สางฺคโณ ตทภาวโต วีตรชํ
อนงฺคณํ สพฺพตฺถ ขนฺธปญฺจเก สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺตมานสํ มํ กสฺมา โอวริตฺวา
ติฏฺฐสีติ.
      เอวํ เถริยา วุตฺเต ธุตฺตโก อตฺตโน อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต "ทหรา
จา"ติอาทินา ทส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทหราติ ตรุณี ปฐเม โยพฺพเน ฐิตา.
อปาปิกา จสีติ รูเปน อลามิกา จ อสิ, อุตฺตมรูปธรา จาโหสีติ อธิปฺปาโย.
กึ เต ปพฺพชฺชา กริสฺสตีติ ตุยฺหํ เอวํ ปฐมวเย ฐิตาย รูปสมฺปนฺนาย ปพฺพชฺชา
กึ กริสฺสติ, วุฑฺฒาย พีภจฺฉรูปาย วา ปพฺพชิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน วทติ. นิกฺขิปาติ
ฉฑฺเฑหิ. "อุกฺขิปา"ติ วา ปาโฐ, อปเนหีติ อตฺโถ.
      มธุรนฺติ สุภํ, สุคนฺธนฺติ อตฺโถ. ปวนฺตีติ วายนฺติ. สพฺพโสติ สมนฺตโต.
กุสุมรเชน สมุฏฺฐิตา ทุมาติ อิเม รุกฺขา มนฺทวาเตน สมุฏฺฐหมานกุสุมเรณุชาเตน
อตฺตโน กุสุมรเชน สยํ สมุฏฺฐิตา วิย หุตฺวา สมนฺตโต สุรภี วายนฺติ. ปฐมวสนฺโต
สุโข อุตูติ อยํ ปฐโม วสนฺตมาโส สุขสมฺผสฺโส จ อุตุ วตฺตตีติ อตฺโถ.
      กุสุมิตสิขราติ สุปุปฺผิตคฺคา. อภิคชฺชนฺติว มารุเตริตาติ วาเตน สญฺจลิตา
อภิคชฺชนฺติว อภิตฺถนิตา ๑- วิย ติฏฺฐนฺติ. ยทิ เอกา วนโมคหิสฺสสีติ สเจ ตฺวํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อภิตฺถุนนฺตา
เอกิกา วนโมคาหิสฺสสิ, กา นาม เต ตตฺถ รติ ภวิสฺสตีติ อตฺตนา พทฺธ-
สุขาภิรตฺตตฺตา เอวมาห.
      วาฬมิคสงฺฆเสวิตนฺติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิคสมูเหหิ ตตฺถ ตตฺถ อุปเสวิตํ.
กุญฺชรมตฺตกเรณุโลฬิตนฺติ มตฺตกุญฺชเรหิ หตฺถินีหิ จ มิคานํ จิตฺตตาปเนน รุกฺข-
คจฺฉาทีนํ สาขาภญฺชเนน จ อาโลฬิตปเทสํ. กิญฺจาปิ ตสฺมึ วเน อีทิสํ ตทา
นตฺถิ, วนํ นาม เอวรูปนฺติ ตํ ภึสาเปตุกาโม เอวมาห. รหิตนฺติ ชนรหิตํ วิชนํ.
ภึสนกนฺติ ภยชนกํ.
      ตปนียกตาว ธีติกาติ รตฺตสุวณฺเณน วิจริตา ธีตลิกา วิย สุกุสเลน
ยนฺตาจริเยน ยนฺตโยควเสน สชฺชิตา สุวณฺณปฏิมา วิย วิจรสิ, อิทาเนว ๑- อิโต
จิโต จ สญฺจรสิ. จิตฺตลเตว อจฺฉราติ จิตฺตลตา ๒- นามเก อุยฺยาเน เทวจฺฉรา
วิย. กาสิกสุขุเมหีติ กาสิรฏฺเฐ อุปฺปนฺเนหิ อติวิย สุขุเมหิ. วคฺคุภีติ
สินิทฺธมฏฺเฐหิ. ๓- โสภสี สุวสเนหิ นูปเมติ นิวาสนปารุปนวตฺเถหิ อนุปเม
อุปมารหิเต ตฺวํ อิทานิ เม วสานุโค โสภสีติ ภาวินํ อตฺตโน อธิปฺปายวเสน
เอกนฺติกํ วตฺตมานํ วิย กตฺวา วทติ.
      อหํ ตว วสานุโค สิยนฺติ อหมฺปิ ตุยฺหํ วสานุโค กึการปฏิสฺสาวี ภเวยฺยํ.
ยทิ วิหเรมเส กานนนฺตเรติ ยทิ มยํ อุโภปิ วนนฺตเร สห วสาม รมาน.
น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโรติ วสานุคภาวสฺส การณมาห. ปาโณติ สตฺโต,
อญฺโญ โกจิปิ สตฺโต ตยา ปิยตโร มยฺหํ น หิ อตฺถีติ อตฺโถ. อถวา ปาโณติ
อตฺตโน ชีวิตํ สนฺธาย วทติ, มยฺหํ ชีวิตํ ตยา ปิยตรํ น หิ อตฺถีติ อตฺโถ.
กินฺนริมนฺทโลจเนติ กินฺนริยา วิย มนฺทปุถุวิโลจเน.
      ยทิ เม วจนํ กริสฺสสิ, สุขิตา เอหิ อคารมาวสาติ สเจ ตฺวํ มม วจนํ
กริสฺสสิ, เอกาสนํ เอกเสยฺยํ พฺรหฺมจริยทุกฺขํ ปหาย เอหิ กามโภเคหิ สุขิตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิทานิ ตฺวํ  ๒ สี. จิตฺตรถ  ๓ สี. สินิทฺธมฏฺเฏหิ
หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวส. "สุขิตา เหติ อคารมาวสนฺตี"ติ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ
สุขิตา ภวิสฺสติ, อคารํ อชฺฌาวสนฺตีติ อตฺโถ. ปาสาทนิวาตวาสินีติ นิวาเตสุ
ปาสาเทสุ วาสินี. "ปาสาทวิมานวาสินี"ติ จ ปาโฐ, วิมานสทิเสสุ ปาสาเทสุ
วาสินีติ อตฺโถ. ปริกมฺมนฺติ เวยฺยาวจฺจํ.
      ธารยาติ ปริทห, นิวาเสหิ เจว อุตฺตริยญฺจ กโรหิ. อภิโรเปหีติ มณฺฑน-
วิภูสนวเสน วา สรีรํ อาโรปย, อลงฺกโรหีติ อตฺโถ. มาลวณฺณกนฺติ มาลญฺเจว
คนฺธวิเลปนญฺจ. กญฺจนมณิมุตฺตกนฺติ กญฺจเนน มณิมุตฺตาหิ จ ยุตฺตํ, สุวณฺณมย-
มณิมุตฺตาหิ ขจิตนฺติ อตฺโถ. พหุนฺติ หตฺถูปคาทิเภทโต พหุปฺปการํ. วิวิธนฺติ
กรณวิกติยา นานาวิธํ.
      สุโธตรชปจฺฉทนฺติ สุโธตตาย ปวาหิตรชํ อุตฺตรจฺฉทํ. สุภนฺติ โสภนํ.
โคนกตูลิกสนฺถตนฺติ ทีฆโลมกาฬโกชเวน เจว หํสโลมาทิปุณฺณาย ตูลิกาย จ สนฺถตํ.
นวนฺติ อภินวํ. มหารหนฺติ มหคฺฆํ. จนฺทนมณฺฑิตสารคนฺธิกนฺติ โคสีสกาทิสาร-
จนฺทเนน มณฺฑิตตาย สุรภิคนฺธิกํ, เอวรูปํ สยนมารุห, ตํ อารุหิตฺวา ยถาสุขํ
สยาหิ เจว นิสีท จาติ อตฺโถ.
      อุปฺปลํ จุทกา สมุคฺคตนฺติ จกาโร นิปาตมตฺตํ, อุทกโต อุคฺคตํ อุฏฺฐิตํ
อจฺจุคฺคมฺม ฐิตํ สุผุลฺลมุปฺปลํ. ยถา ตํ อมนุสฺสเสวิตนฺติ ตญฺจ รกฺขสปริคฺคหิตาย
โปกฺขรณิยา ชาตตฺตา นิมฺมนุสฺเสหิ เสวิตํ เกนจิ อปริภุตฺตเมว ภเวยฺย. เอวํ ตฺวํ
พฺรหฺมจารินีติ เอวเมว ตํ สุฏฺฐุ ผุลฺลมุปฺปลํ วิย ตุวํ พฺรหฺมจารินี. สเกสงฺเคสุ
อตฺตโน สรีราวยเวสุ เกนจิ อปริภุตฺเตสุเยว ชรํ คมิสฺสสิ, มุธาเยว ชราชิณฺณา
ภวิสฺสสิ.
      เอวํ ธุตฺตเกน อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเต เถรี สรีรสภาววิภาวเนน ตํ
ตตฺถ วิจฺฉินฺเทนฺตี "กึ เต อิธา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- อาวุโส สุวณฺณ-
การปุตฺต เกสาทิกุณปปูเร เอกนฺเตน เภทนธมฺเม สุสานวฑฺฒเน อิธ อิมสฺมึ
กายสญฺญิเต อสุจิกเฬวเร กึ นาม ตว สารนฺติ สมฺมตํ สมฺภาวิตํ, ยํ ทิสฺวา
วิมโน อญฺญตรสฺมึ อารมฺมเณ วิคตมนสงฺกปฺโป, เอตฺเถว วา อวิมโน โสมนสฺสิโก
หุตฺวา อุทิกฺขสิ, ตํ มยฺหํ กเถหีติ.
      ตํ สุตฺวา ธุตฺตโก กิญฺจาปิ ตสฺสา รูปํ จาตุริยโสภิตํ, ปฐมทสฺสนโต ปน ปฏฺฐาย
ยสฺมึ ทิฏฺฐิปาเต ๑- ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตเมว อปทิสนฺโต "อกฺขีนิ จ ตูริยาริวา"ติ-
อาทิมาห. กามญฺจายํ เถรี สุฏฺฐุ สํยตตาย สนฺตินฺทฺริยา, ตาย
ถิรวิปฺปสนฺนโสมฺมสนฺตนยนนิปาเตสุ กมฺมานุภาวนิปฺผนฺเนสุ
ปสนฺนปญฺจปฺปสาทปฏิมณฺฑิเตสุ นยเนสุ ลพฺภมาเน ปภาวิสิฏฺฐจาตุริเย ๒- ทิฏฺฐิปาเต
ยสฺมา สยํ จริตหาวภาววิลาสาทิปริกปฺปวญฺจิโต โส ธุตฺโต ชาโต, ตสฺมาสฺส ๓-
ทิฏฺฐิราโค สวิเสสํ เวปุลฺลํ อคมาสิ. ตตฺถ อกฺขีนิ จ ตูริยาริวาติ ตูริ วุจฺจติ
มิคี, จสทฺโท นิปาตมตฺตํ, มิคจฺฉาปาย วิย เต อกฺขีนีติ อตฺโถ. "โกริยาริวา"ติ ๔-
วา ปาฬิ, กุญฺจการกุกฺกุฏิยาติ ๕- วุตฺตํ โหติ. กินฺนริยาริว ปพฺพตนฺตเรติ
ปพฺพตกุจฺฉิยํ วิจรมานาย กินฺนริวนิตาย วิย จ เต อกฺขีนีติ อตฺโถ. ตว เม นยนานิ
ทกฺขิยาติ ตว วุตฺตคุณวิเสสานิ นยนานิ ทิสฺวา, ภิยฺโย อุปรูปริ เม กามาภิรติ
ปวฑฺฒติ.
      อุปฺปลสิขโรปมานิ เตติ รตฺตุปฺปลอคฺคสทิสานิ ปมฺหานิ ตว. วิมเลติ นิมฺมเล.
หาฏกสนฺนิเภติ กญฺจนรูปกสฺส มุขสทิเส เต มุเข, นยนานิ ทกฺขิยาติ โยชนา.
      อปิ ทูรคตาติ ทูรํ ฐานํ คตาปิ. สรมฺหเสติ อญฺญํ กิญฺจิ อจินฺเตตฺวา
ตว นยนานิ เอว อนุสฺสรามิ. อายตปเมฺหติ ทีฆปขุเม. วิสุทฺธทสฺสเนติ นิมฺมลโลจเน.
น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร นยนาติ ตว นยนโต อญฺโญ โกจิ มยฺหํ ปิยตโร
นตฺถิ. ตยาติ หิ สามิอตฺเถ เอว กรณวจนํ.
      เอวํ จกฺขุสมฺปตฺติยา อุมฺมาทิตสฺส วิย ตํ ตํ วิปฺปลปโต ตสฺส ปุริสสฺส
มโนรถํ วิปริวตฺเตนฺตี เถรี "อปเถนา"ติอาทินา ทฺวาทส คาถา อภาสิ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ทิฏฺฐิปาเส  ๒ สี. สภาวสิทฺธ...  ๓ อิ. ยสฺมา ยํ  ๔ สี. จโกริยาริวาติ
@๕ สี. จโกร...
อปเถน ปยาตุมิจฺฉสีติ อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต สนฺเต อญฺญสฺมึ อิตฺถิชเน โย
ตฺวํ พุทฺธสุตํ พุทฺธสฺส ภควโต โอรสธีตรํ มํ มคฺคยสิ ปตฺเถสิ, โส ตฺวํ สนฺเต
เขเม อุชุมคฺเค อปเถน กณฺฏกนิวุเตน สภเยน กุมฺมคฺเคน ปยาตุมิจฺฉสิ ปฏิปชฺชิตุ-
กาโมสิ, จนฺทํ กีฬนกํ คเวสสิ จนฺทมณฺฑลํ กีฬาโคฬกํ กาตุกาโมสิ, เมรุํ
ลงฺเฆตุมิจฺฉสิ จตุราสีติโยชนสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุปพฺพตราชํ ลงฺฆยิตฺวา อปรภาเค
ฐาตุกาโมสิ, โส ตฺวํ มํ พุทฺธสุตํ มคฺคยสีติ โยชนา.
      อิทานิ ตสฺส อตฺตโน อวิสยภาวํ ปตฺถนาย จ วิฆาตาวหตํ ทสฺเสตุํ "นตฺถี"ติ-
อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราโค ยตฺถปิ ทานิ เม สิยาติ ยตฺถ อิทานิ เม ราโค สิยา
ภเวยฺย, ตํ อารมฺมณํ สเทวเก โลเก นตฺถิ เอว. นปิ นํ ชานามิ กีริโสติ
นํ ราคํ กีริโสติปิ น ชานามิ. อถ มคฺเคน หโต สมูลโกติ อถาติ นิปาตมตฺตํ.
อโยนิโสมนสิการสงฺขาเตน มูเลน สมูลโก ราโค อริยมคฺเคน หโต สมุคฺฆาติโต.
      อิงฺคาลกุยาติ องฺคารกาสุยา. อุชฺฌิโตติ วาตุกฺขิตฺโต วิย โย โกจิ, ทหนิยา
อินฺธนํ วิยาติ อตฺโถ. วิสปตฺโตริวาติ วิสคตภาชนํ วิย. อคฺคิโต กโตติ อคฺคิโต
องฺคารโต อปคโต กโต ๑-, วิสสฺส เลสมฺปิ อเสเสตฺวา อปนีโต ๒- วินาสิโตติ
อตฺโถ.
      ยสฺสา สิยา อปจฺจเวกฺขิตนฺติ ยสฺสา อิตฺถิยา อิทํ ขนฺธปญฺจกํ ญาเณน
อปฺปฏิเวกฺขิตํ อปริญฺญาตํ สิยา. สตฺตา วา อนุสาสิโต สิยาติ สตฺตา ๓- วา ธมฺม-
สรีรสฺส อทสฺสเนน ยสฺสา อิตฺถิยา อนนุสาสิโต ๔- สิยา. ตฺวํ ตาทิสิกํ ปโลภยาติ
อาวุโส ตฺวํ ตถารูปํ อปริมทฺทิตสงฺขารํ อปจฺจเวกฺขิตโลกุตฺตรธมฺมํ กาเมหิ ปโลภย
อุปคจฺฉ. ๕- ชานนฺตึ โส อิมํ วิหญฺญสีติ โส ตฺวํ ๖- ปวตฺตึ นิวตฺติญฺจ ยาถาวโต
ชานนฺตึ ปฏิวิทฺธสจฺจํ อิมํ สุภํ ภิกฺขุนึ อาคมฺม วิหญฺญสิ, สมฺปติ อายติญฺจ
วิฆาตํ ทุกฺขํ อาปชฺชสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อคฺฆโต หโตติ อคฺฆโต อภิหโต, อปฺปคฺฆนโก กโต  ๒ สี. อปนิหิโต
@๓ สี. สตฺถา  ๔ สี. อนุปาสิโต  ๕ สี. อุปจฺฉนฺทย  ๖ สี. อิมํ
      อิทานิสฺส วิฆาตาปตฺติตํ การณวิภาวเนน ทสฺเสนฺตี "มยฺหํ หี"ติอาทิมาห.
ตตฺถ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. อกฺกุฏฺฐวนฺทิเตติ อกฺโกเส วนฺทนาย จ. สุขทุกฺเขติ
สุเข จ ทุกฺเข จ, อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยสมาโยเค วา. สตี อุปฏฺฐิตาติ ปจฺจเวกฺขณยุตฺตา
สติ สพฺพกาลํ อุปฏฺฐิตา. สงฺขตมสุภนฺติ ชานิยาติ เตภูมกํ สงฺขารคตํ
กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน อสุภนฺติ ญตฺวา. สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมึเยว ภวตฺตเย มยฺหํ มโน
ตณฺหาเลปาทินา น อุปลิมฺปติ.
      มคฺคฏฺฐงฺคิกยานยายินีติ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสงฺขาเตน อริยยาเนน นิพฺพานปุรํ
ยายินี อุปคตา. อุทฺธฏสลฺลาติ อตฺตโน สนฺตานโต สมุทฺธฏราคาทิสลฺลา.
      สุจิตฺติตาติ หตฺถปาทมุขาทิอากาเรน สุฏฺฐุ จิตฺติตา วิรจิตา. โสมฺภาติ
สุมฺภกา. ทารุกปิลฺลกานิ วาติ ทารุทณฺฑาทีหิ อุปรจิตรูปกานิ. ตนฺตีหีติ
นฺหารุสุตฺตเกหิ. ขีลเกหีติ หตฺถปาทปิฏฺฐิกณฺณาทิอตฺถาย ฐปิตทณฺเฑหิ. วินิพทฺธาติ
วิวิเธนากาเรน พทฺธา. ๑- วิวิธํ ปนจฺจกาติ ยนฺตสุตฺตาทีนํ อญฺฉนวิสฺสชฺชนาทินา
ปฏฺฐปิตนจฺจกา, ปนจฺจนฺตา วิย ทิฏฺฐาติ โยชนา.
      ตมฺหุทฺธเฏ ตนฺติขีลเกติ สนฺนิเวสวิสิฏฺฐรจนาวิเสสยุตฺตํ อุปาทาย รูปกสมญฺญา
ตมฺหิ ตนฺติมฺหิ ขีลเก จ ฐานโต อุทฺธเฏ พนฺธโต วิสฺสฏฺเฐ วิสุํ กรเณน อญฺญมญฺญํ
วิกเล ตหึ ตหึ ขิปเนน ปริกฺริเต วิกิริเต. น วินฺเทยฺย ขณฺฑโส กเตติ โปตฺถกรูปสฺส
อวยเว ขณฺฑาขณฺฑิเต กเต โปตฺถกรูปํ น วินฺเทยฺย น อุปลเภยฺย. เอวํ สนฺเต
กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย ตสฺมึ โปตฺถกรูปาวยเว กิมฺหิ กึ ขาณุเก, อุทาหุ
รชฺชุเก, มตฺติกาปิณฺฑาทิเก วา มนํ มนสญฺญํ นิเวเสยฺย, วิสงฺขาเร อวยเว สา
สญฺญา กทาจิปิ นปเตยฺยาติ อตฺโถ.
      ตถูปมาติ ตํสทิสา เตน โปตฺถกรูเปน สทิสา. กินฺติ เจ อาห "เทหกานี"ติ-
อาทึ. ตตฺถ เทหกานีติ หตฺถปาทมุขาทิเทหาวยวา. มนฺติ เม ปฏิพทฺธา อุปฏฺฐหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,อิ. พนฺธา
เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ ปฐวิอาทีหิ จ จกฺขาทีหิ จ ธมฺเมหิ. วินา น วตฺตนฺตีติ
น หิ ตถา ตถา สนฺนิวิฏฺเฐ ปฐวิอาทิธมฺเม มุญฺจิตฺวา เทหา นาม สนฺติ.
ธมฺเมหิ วินา น วตฺตตีติ เทโห อวยเวหิ อวยวธมฺเมหิ วินา น วตฺตติ น
อุปลพฺภติ. เอวํ สนฺเต กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเยติ กิมฺหิ กึ ปฐวิยํ, อุทาหุ
อาปาทิเก เทโหติ วา หตฺถปาทาทีนีติ วา มนํ มนสญฺญํ นิเวเสยฺย. ยสฺมา
ปฐวิอาทิปสาทธมฺมมตฺเต เอสา สมญฺญา, ยทิทํ เทโหติ วา หตฺถปาทาทีนีติ วา
สตฺโตติ วา อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา, ตสฺมา น เอตฺถ ชานโต โกจิ อภินิเวโส
โหตีติ.
      ยถา หริตาเลน มกฺขิตํ, อทฺทส จิตฺติกํ ภิตฺติยา กตนฺติ ยถา กุสเลน
จิตฺตกาเรน ภิตฺติยํ หริตาเลน มกฺขิตํ ลิตฺตํ เตน เลปํ ทตฺวา กตํ อาลิขิตํ
จิตฺติกํ อิตฺถิรูปํ อทฺทส ปสฺเสยฺย. ตตฺถ ยา อุปถมฺภนเขปนาทิกิริยาสมฺปตฺติยา
มานุสิกา นุ โข อยํ ภิตฺติ อปสฺสาย ฐิตาติ สญฺญา, สา นิรตฺถกา มนุสฺสภาว-
สงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ตตฺถ อภาวโต, มานุสีติ ปน เกวลํ ตหึ ตสฺส จ วิปรีตทสฺสนํ,
ยาถาวโต คหณํ น โหติ, ธมฺมปุญฺชมตฺเต อิตฺถิปุริสาทิคหณมฺปิ เอวํ สมฺปทมิทํ
ทฏฺฐพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
      มายํ วิย อคฺคโต กตนฺติ มายากาเรน ปุรโต อุปฏฺฐาปิตํ มายาสทิสํ.
สุปินนฺเตว สุวณฺณปาทปนฺติ สุปินเมว สุปินนฺตํ, ตตฺถ อุปฏฺฐิตสุวณฺณมยรุกฺขํ วิย.
อุปคจฺฉสิ อนฺธ ริตฺตกนฺติ อนฺธพาล ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ อนฺโตสารรหิตํ อิมํ อตฺตภาวํ
"เอตํ มมา"ติ สารวนฺตํ วิย อุปคจฺฉสิ อภินิวิสสิ. ชนมชฺเฌริว รุปฺปรูปกนฺติ
มายากาเรน มหาชนมชฺเฌ ทสฺสิตํ รูปิยรูปสทิสํ สารํ วิย อุปฏฺฐหนฺตํ, อสารนฺติ
อตฺโถ.
      วฏฺฏนิริวาติ ลาขาย คุฬิกา วิย. โกฏโรหิตาติ โกฏเร รุกฺขสุสิเร ฐปิตา.
มชฺเฌ ปุพฺพุฬกาติ อกฺขิทลมชฺเฌ ฐิตชลปุพฺพุฬสทิสา. สอสฺสุกาติ อสฺสุชลสหิตา.
ปีฬโกฬิกาติ อกฺขิคูถโก. เอตฺถ ชายตีติ เอตสฺมึ อกฺขิมณฺฑเล อุโภสุ โกฏีสุ
วิสคนฺธํ วายนฺโต นิพฺพตฺตติ. ปีฬโกฬิกาติ วา อกฺขิทเลสุ นิพฺพตฺตนกา ปีฬกา
วุจฺจติ. วิวิธาติ เสตนีลมณฺฑลานญฺเจว รตฺตปีตาทีนํ สตฺตนฺตํ ปฏลานญฺจ วเสน
อเนกวิธา. จกฺขุวิธาติ จกฺขุภาคา จกฺขุปฺปการา วา ตสฺส อเนกกลาปคตภาวโต ๑-.
ปิณฺฑิตาติ สมุทิตา.
      เอวํ จกฺขุสฺมึ สารชฺชนฺตสฺส จกฺขุโน อสุภตํ อนวฏฺฐิตตาย อนิจฺจตญฺจ
วิภาเวสิ. วิภาเวตฺวา จ ยถา นาม โกจิ โลภนียํ ภณฺฑํ คเหตฺวา โจรกนฺตารํ
ปฏิปชฺชนฺโต โจเรหิ ปลิพุทฺโธ ตํ โลภนียภณฺฑํ ทตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว จกฺขุมฺหิ
สารตฺเตน เตน ปุริเสน ปลิพุทฺธา เถรี อตฺตโน จกฺขุํ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส อทาสิ.
เตน วุตฺตํ "อุปฺปาฏิย จารุทสฺสนา"ติอาทิ. ตตฺถ อุปฺปาฏิยาติ อุปฺปาเฏตฺวา จกฺขุ-
กูปโต นีหริตฺวา. จารุทสฺสนาติ ปิยทสฺสนา มโนหรทสฺสนา. น จ ปชฺชิตฺถาติ
ตสฺมึ จกฺขุสฺมึ สงฺคํ นาปชฺชิ. อสงฺคมานสาติ กตฺถจิปิ อารมฺมเณ อนาสตฺตจิตฺตา.
หนฺท เต จกฺขุนฺติ ตยา กามิตํ ตโต เอว มยา ทินฺนตฺตา เต จกฺขุสญฺญิตํ
อสุจิปิณฺฑํ คณฺห, คเหตฺวา หรสฺสุ ปสาทยุตฺตํ อิจฺฉิตํ ฐานํ เนหิ.
      ตสฺส จ วิรมาสิ ตาวเทติ ตสฺส ธุตฺตปุริสสฺส ตาวเทว อกฺขิมฺหิ อุปฺปาฏิตกฺ-
ขเณ เอว ราโค วิคจฺฉิ. ตตฺถาติ อกฺขิมฺหิ, ตสฺสํ วา เถริยํ. อถวา ตตฺถาติ
ตสฺมึเยว ฐาเน. ขมาปยีติ ขมาเปสิ. โสตฺถิ สิยา พฺรหฺมจารินีติ เสฏฺฐจารินิ
มเหสิเก ตุยฺหํ อาโรคฺยเมว ภเวยฺย. น ปุโน เอทิสกํ ภวิสฺสตีติ อิโต ปรํ เอวรูปํ
อนาจารจรณํ น ภวิสฺสติ, น กริสฺสามีติ อตฺโถ.
      อาสาทิยาติ ฆฏฺเฏตฺวา. เอทิสนฺติ เอวรูปํ สพฺพตฺถ วีตราคํ. อคฺคึ ปชฺชลิตํว
ลิงฺคิยาติ ปชฺชลิตํ อคฺคึ อาลิงฺเคตฺวา วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อเนกกุณปคฺคหณ...
      ตโตติ ตสฺมา ธุตฺตปุริสา. สา ภิกฺขุนีติ สา สุภา ภิกฺขุนี. อคมี พุทฺธวรสฺส
สนฺติกนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ อุปคจฺฉิ อุปสงฺกมิ. ปสฺสิย วรปุญฺญ-
ลกฺขณนฺติ อุตฺตเมหิ ปุญฺญสมฺภาเรหิ นิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณํ ทิสฺวา. ยถา
ปุราณกนฺติ โปราณกํ วิย อุปฺปาฏนโต ปุพฺเพ วิย จกฺขุ ปฏิปากติกํ อโหสิ.
ยเมตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมว.
                 สุภาชีวกมฺพวนิกาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       ตึสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๔ หน้า ๓๐๙-๓๒๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=34&A=6632&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=34&A=6632&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=472
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=9927
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=9954
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=9954
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26