ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๓๔ ภาษาบาลีอักษรไทย เถรี.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๑๖. มหานิปาต
                    ๔๗๔. ๑. สุเมธาเถรีคาถาวณฺณนา
      มหานิปาเต มนฺตาวติยา นคเรติอาทิกา สุเมธาย เถริยา คาถา.
      อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ
อุปจินนฺตี สกฺกจฺจํ วิโมกฺขสมฺภาเร สมฺภาเรนฺตี โกนาคมนสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห
นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา อตฺตโน สขีหิ กุลธีตาหิ สทฺธึ เอกชฺฌาสยา
หุตฺวา มหนฺตํ อารามํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส นิยฺยาเทสิ. สา
เตน ปุญฺญกมฺเมน กายสฺส เภทา ตาวตึสํ อุปคจฺฉิ. ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ
อนุภวิตฺวา ตโต จุตา ยาเมสุ อุปปชฺชิ. ตโต จุตา ตุสิเตสุ, ตโต จุตา นิมฺมานรตีสุ,
ตโต จุตา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสูติ อนุกฺกเมน ปญฺจสุ กามสคฺเคสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ
ตตฺถ เทวราชูนํ มเหสี หุตฺวา ตโต จุตา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล มหาวิภวสฺส
เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺวา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา
รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส อุฬารปุญฺญกมฺมํ อกาสิ.
      ตตฺถ ยาวชีวํ ธมฺมูปชีวินี กุสลธมฺมนิรตา หุตฺวา ตโต จุตา ตาวตึเสสุ
นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺตี อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มนฺตาวตีนคเร
โกญฺจสฺส นาม รญฺโญ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺสา มาตาปิตโร สุเมธาติ
นามํ อกํสุ. ตํ อนุกฺกเมน วุฑฺฒิปฺปตฺตวยปฺปตฺตกาเล มาตาปิตโร "วารณวตีนคเร
อนิกรตฺตสฺส ๑- นาม รญฺโญ ทสฺสามา"ติ สมฺมนฺเตสุํ. ๒- สา ปน ทหรกาลโต ปฏฺฐาย
อตฺตโน สมานวยาหิ ราชกญฺญาหิ ทาสิชเนหิ จ สทฺธึ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา
ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา จิรกาลโต ปฏฺฐาย กตาธิการตาย สํสาเร ชาตสํเวคา
สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา วยปฺปตฺตกาเล กาเมหิ วินิวตฺติตมานสา อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  สี. อณิกทตฺตสฺส   อิ. อามนฺเตสุํ
เตน สา มาตาปิตูนํ ญาตีนํ สมฺมนฺตนํ สุตฺวา "น มยฺหํ ฆราวาเสน กิจฺจํ,
ปพฺพชิสฺสามหนฺ"ติ อาห. ตํ มาตาปิตโร ฆราวาเส นิโยเชนฺตา นานปฺปกาเรน
ยาจนฺตาปิ สญฺญาเปตุํ นาสกฺขึสุ. สา "เอวํ เม ปพฺพชิตุํ ลพฺภตี"ติ ขคฺคํ คเหตฺวา
สยเมว อตฺตโน เกเส ฉินฺทิตฺวา เต เอว เกเส อารพฺภ ปฏิกูลมนสิการํ ๑- ปวตฺเตนฺตี
ตตฺถ กตาธิการตาย ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก มนสิการวิธานสฺส สุตปุพฺพตฺตา จ อสุภ-
นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ อธิคจฺฉิ. อธิคตปฐมชฺฌานา จ อตฺตนา
ฆราวาเส อุยฺโยเชตุํ อุปคเต มาตาปิตโร อาทึ กตฺวา อนฺโตชนปริชนํ สพฺพํ
ราชกุลํ สาสเน อภิปฺปสนฺนํ กาเรตฺวา ฆรโต นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา
ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สมฺมเทว ปริปกฺกญาณา ๒- วิมุตฺติ-
ปริปาจนียานํ ธมฺมานํ วิเสสิตาย ๓- นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
เตน วุตฺตํ อปทาเน ๔-:-
            "ภควติ โกนาคมเน           สํฆารามมฺหิ นวนิเวสมฺหิ
             สขิโย ติสฺโส ชนิโย          วิหารทานํ อทมฺหเส. ๕-
             ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุํ           ทสสตกฺขตฺตุํ สตานิ จ สตกฺขตฺตุํ
             เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห           โก ปน วาโท มนุสฺเสสุ.
             เทเวสุ มหิทฺธิกา อหุมฺห       มานุสกมฺหิ โก ปน วาโท
             สตฺตรตนสฺส มเหสี           อิตฺถิรตนํ อหํ อาสึ.
             อิธ สญฺจิตกุสลา             สุสมิทฺธกุลปฺปชา
             ธนญฺชานี จ เขมา จ         อหมฺปิ จ ตโย ชนา.
             อารามํ สุกตํ กตฺวา          สพฺพาวยวมณฺฑิตํ
             พุทฺธปฺปมุขสํฆสฺส             นิยฺยาเทตฺวา ปโมทิตา.
              ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ          ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา
              เทเวสุ อคฺคตํ ปตฺตา        มนุสฺเสสุ ตเถว จ.
              อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ          พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส
              กสฺสโป นาม โคตฺเตน       อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
              อุปฏฺฐาโก มเหสิสฺส         ตทา อาสิ นริสฺสโร
              กาสิราชา กิกี นาม         พาราณสิปุรุตฺตเม.
              ตสฺสาสุํ สตฺต ธีตโร         ราชกญฺญา สุเขธิตา
              พุทฺโธปฏฺฐานนิรตา          พฺรหฺมจริยํ จรึสุ ตา.
              ตาสํ สหายิกา หุตฺวา        สีเลสุ สุสมาหิตา
              ทตฺวา ทานานิ สกฺกจฺจํ       อคาเรว วตํ จรึ.
              เตน กมฺเมน สุกเตน        เจตนาปณิธีหิ จ
              ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ         ตาวตึสูปคา อหํ.
              ตโต จุตา ยามมคํ ๑-       ตโตหํ ตุสิตํ คตา
              ตโต จ นิมฺมานรตึ          วสวตฺติปุรํ คตา.
              ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ          ปุญฺญกมฺมสโมหิตา
              ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ         มเหสิตฺตมการยึ.
              ตโต จุตา มนุสฺสตฺเต        ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ
              มณฺฑลีนญฺจ ราชูนํ           มเหสิตฺตมการยึ.
              สมฺปตฺติมนุโภตฺวาน          เทเวสุ มานุเสสุ จ
              สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา        เนกชาตีสุ สํสรึ.
@เชิงอรรถ:  ก. ยามาสคฺคํ
              โส เหตุ โส ปภโว         ตมฺมูลํ สาว สาสเน ขนฺตี
              ตํ ปฐมสโมธานํ            ตํ ธมฺมรตาย นิพฺพานํ.
              กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ        ภวา สพฺเพ สมูหตา
              นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา        วิหรามิ อนาสวา.
              สฺวาคตํ วต เม อาสิ        พุทฺธเสฏฺฐสฺส สนฺติเก
              ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา      กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
              ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส          วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม
              ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา          กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ.
      อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน:-
      [๔๕๐]  "มนฺตาวติยา นคเร          รญฺโญ โกญฺจสฺส อคฺคมเหสิยา
              ธีตา อาสึ สุเมธา          ปสาทิตา สาสนกเรหิ.
      [๔๕๑]   สีลวตี จิตฺตกถา            พหุสฺสุตา พุทฺธสาสเน วินิตา
              มาตาปิตโร อุปคมฺม         ภณติ อุภโย นิสาเมถ.
      [๔๕๒]   นิพฺพานาภิรตาหํ            อสสฺสตํ ภวคตํ ยทิปิ ทิพฺพํ
              กิมงฺคํ ปน ตุจฺฉา กามา      อปฺปสฺสาทา พหุวิฆาตา.
      [๔๕๓]   กามา กฏุกา อาสี-         วิสูปมา เยสุ มุจฺฉิตา พาลา
              เต ทีฆรตฺตํ นิรเย          สมปฺปิตา หญฺญนฺเต ทุกฺขิตา.
      [๔๕๔]   โสจนฺติ ปาปกมฺมา          วินิปาเต ปาปวทฺธิโน สทา
              กาเยน จ วาจาย จ        มนสา จ อสํวุตา พาลา.
      [๔๕๕]   พาลา เต ทุปฺปญฺญา         อเจตนา ทุกฺขสมุทโยรุทฺธา
              เทเสนฺเต อชานนฺตา        น พุชฺฌเร อริยสจฺจานิ.
      [๔๕๖]   สจฺจานิ `อมฺม' พุทฺธวรเทสิ   ตานิ เต พหุตรา อชานนฺตา เย
              อภินนฺทนฺติ ภวคตํ           ปิเหนฺติ เทเวสุ อุปปตฺตึ.
      [๔๕๗]   เทเวสุปิ อุปปตฺติ           อสสฺสตา ภวคเต อนิจฺจมฺหิ
              น จ สนฺตสนฺติ พาลา        ปุนปฺปุนํ ฌายิตพฺพสฺส.
      [๔๕๘]   จตฺตาโร วินิปาตา          ทุเว จ คติโย กถญฺจิ ลพฺภนฺติ
              น จ วินิปาตคตานํ          ปพฺพชฺชา อตฺถิ นิรเยสุ.
      [๔๕๙]   อนุชานาถ มํ อุภโย         ปพฺพชิตุํ ทสพลสฺส ปาวจเน
              อปฺโปสฺสุกฺกา ฆฏิสฺสํ         ชาติมรณปฺปหานาย.
      [๔๖๐]   กึ ภวคเต อภินนฺทิ          เตน กายกลินา อสาเรน
              ภวตณฺหาย นิโรธา          อนุชานาถ ปพฺพชิสฺสามิ.
      [๔๖๑]   พุทฺธานํ อุปฺปาโท           วิวชฺชิโต อกฺขโณ ขโณ ลทฺโธ
              สีลานิ พฺรหฺมจริยํ           ยาวชีวํ น ทูเสยฺยํ.
      [๔๖๒]   เอวํ ภณติ สุเมธา          มาตาปิตโร `น ตาว อาหารํ
              อาหริสฺสํ คหฏฺฐา           มรณวสํ คตาว เหสฺสามิ.'
      [๔๖๓]   มาตา ทุกฺขิตา โรทติ ปิตา จ  อสฺสา สพฺพโส สมภิหโต
              ฆเฏนฺติ สญฺญาเปตุํ         ปาสาทตเล ฉมาปติตํ.
      [๔๖๔]   อุฏฺเฐหิ ปุตฺติเก ๑- กึ โสจิ-  เตน ทินฺนาสิ วารณวติมฺหิ
              ราชา อนีกรตฺโต           อภิรูโป ตสฺส ตฺวํ ทินฺนา.
      [๔๖๕]   อคฺคมเหสี ภวิสฺสสิ          อนิกรตฺตสฺส ราชิโน ภริยา
              สีลานิ พฺรหฺมจริยํ           ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติเก.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุตฺตก. เอวมุปริปิ
      [๔๖๖]   รชฺเช อาณา ธนมิสฺส-       ริยํ โภคา สุขา ทหริกาสิ
              ภุญฺชาหิ กามโภเค          วาเรยฺยํ โหตุ เต ปุตฺต.
      [๔๖๗]   อถ เน ภณติ สุเมธา        มา เอทิสิกานิ ภวคตมสารํ
              ปพฺพชฺชา วา โหหิติ         มรณํ วา เม น เจว วาเรยฺยํ.
      [๔๖๘]   กิมิว ปูติกายมสุจึ           สวนคนฺธํ ภยานกํ กุณปํ
              อภิสํวิเสยฺยํ ภสฺตํ           อสกึ ปคฺฆริตํ อสุจิปุณฺณํ.
      [๔๖๙]   กิมิว ตหํ ชานนฺตี           วิกูลกํ มํสโสณิตุปลิตฺตํ
              กิมิกุลลยํ สกุณภตฺตํ          กเฬวรํ กิสฺส ทิยตีติ.
      [๔๗๐]   นิพฺพุยฺหติ สุสานํ            อจิรํ กาโย อเปตวิญฺญาโณ
              ฉุฑฺโฑ กฬิงฺครํ วิย          ชิคุจฺฉมาเนหิ ญาตีหิ.
      [๔๗๑]   ฉุฑฺฑูน นํ สุสาเน           ปรภตฺตํ นฺหายนฺติ ชิคุจฺฉนฺตา
              นิยกา มาตาปิตโร          กึ ปน สาธารณา ชนตา.
      [๔๗๒]   อชฺโฌสิตา อสาเร          กเฬวเร อฏฺฐินฺหารุสงฺฆาเต
              เขฬสฺสุจฺจารสฺสว-          ปริปุณฺเณ ปูติกายมฺหิ.
      [๔๗๓]   โย นํ วินิพฺภุชิตฺวา          อพฺภนฺตรมสฺส พาหิรํ กยิรา
              คนฺธสฺส อสหมานา          สกาปิ มาตา ชิคุจฺเฉยฺย.
      [๔๗๔]   ขนฺธธาตุอายตนํ            สงฺขตํ ชาติมูลกํ ทุกฺขํ
              โยนิโส อนุวิจินนฺตี          วาเรยฺยํ กิสฺส อิจฺเฉยฺยํ.
      [๔๗๕]   ทิวเส ทิวเส ติสตฺติ-        สตานิ นวนวา ปเตยฺยุํ กายมฺหิ
              วสฺสสตมฺปิ จ ฆาโต         เสยฺโย ทุกฺขสฺส เจวํ ขโย.
      [๔๗๖]   อชฺฌุปคจฺเฉ ฆาตํ           โย วิญฺญาเยวํ สตฺถุโน วจนํ
              ทีโฆ เตสํ สํสาโร          ปุนปฺปุนํ หญฺญมานานํ.
      [๔๗๗]   เทเวสุ มนุสฺเสสุ จ         ติรจฺฉานโยนิยา อสุรกาเย
              เปเตสุ จ นิรเยสุ จ        อปริมิตา ทิสฺสนฺเต ฆาตา.
      [๔๗๘]   ฆาตา นิรเยสุ พหู          วินิปาตคตสฺส ปีฬิยมานสฺส
              เทเวสุปิ อตฺตาณํ           นิพฺพานสุขา ปรํ นตฺถิ.
      [๔๗๙]   ปตฺตา เต นิพฺพานํ          เย ยุตฺตา ทสพลสฺส ปาวจเน
              อปฺโปสฺสุกฺกา ฆเฏนฺติ        ชาติมรณปฺปหานาย.
      [๔๘๐]   อชฺเชว ตาตภินิกฺข-         มิสฺสํ โภเคหิ กึ อสาเรหิ
              นิพฺพินฺนา เม กามา         วนฺตสมา ตาลวตฺถุกตา.
      [๔๘๑]   สา เจวํ ภณติ ปิต-         รมนีกรตฺโต จ ยสฺส สา ทินฺนา
              อุปยาสิ วารณวเต          วาเรยฺยมุปฏฺฐิเต กาเล.
      [๔๘๒]   อถ อสิตนิจิตมุทุเก          เกเส ขคฺเคน ฉินฺทิย สุเมธา
              ปาสาทํ ปิทหิตฺวา           ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิ.
      [๔๘๓]   สา จ ตหึ สมาปนฺนา        อนีกรตฺโต จ อาคโต นครํ
              ปาสาเท จ สุเมธา         อนิจฺจสญฺญํ สุภาเวติ.
      [๔๘๔]   สา จ มนสิ กโรติ          อนีกรตฺโต จ อารุหี ตุริตํ
              มณิกนกภูสิตงฺโค            กตญฺชลี ยาจติ สุเมธํ.
      [๔๘๕]   รชฺเช อาณา ธนมิสฺส-       ริยํ โภคา สุขา ทหริกาสิ
              ภุญฺชาหิ กามโภเค          กามสุขา ทุลฺลภา โลเก.
      [๔๘๖]   นิสฺสฏฺฐํ เต รชฺชํ           โภเค ภุญฺชสฺสุ เทหิ ทานานิ
              มา ทุมฺมนา อโหสิ          มาตาปิตโร เต ทุกฺขิตา.
      [๔๘๗]   ตํ ตํ ภณติ สุเมธา          กาเมหิ อนตฺถิกา วิคตโมหา
              มา กาเม อภินนฺทิ          กาเมสฺวาทีนวํ ปสฺส.
      [๔๘๘]   จาตุทฺทีโป ราชา           มนฺธาตา อาสิ กามโภคินมคฺโค
              อติตฺโต กาลงฺกโต          น จสฺส ปริปูริตา อิจฺฉา.
      [๔๘๙]   สตฺต รตนานิ วสฺเสยฺย       วุฏฺฐิมา ทสทิสา สมนฺเตน
              น จตฺถิ ติตฺติ กามานํ        อติตฺตาว มรนฺติ นรา.
      [๔๙๐]   อสิสูนูปมา กามา           กามา สปฺปสิโรปมา
              อุกฺโกปมา อนุทหนฺติ         อฏฺฐิกงฺกลสนฺนิภา.
      [๔๙๑]   อนิจฺจา อธุวา กามา        พหุทุกฺขา มหาวิสา
              อโยคุโฬว สนฺตตฺโต         อฆมูลา ทุขปฺผลา.
      [๔๙๒]   รุกฺขผลูปมา กามา          มํสเปสูปมา ทุขา
              สุปิโนปมา วญฺจนิยา         กามา ยาจิตกูปมา.
      [๔๙๓]   สตฺติสูลูปมา กามา          โรโค คณฺโฑ อฆํ นิฆํ
              องฺคารกาสุสทิสา           อฆมูลํ ภยํ วโธ.
      [๔๙๔]   เอวํ พหุทุกฺขา กามา        อกฺขาตา อนฺตรายิกา
              คจฺฉถ น เม ภวคเต        วิสฺสาโส อตฺถิ อตฺตโน.
      [๔๙๕]   กึ มม ปโร กริสฺสติ         อตฺตโน สีสมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ
              อนุพนฺเธ ชรามรเณ         ตสฺส ฆาตาย ฆฏิตพฺพํ.
      [๔๙๖]   ทฺวารํ อปาปุริตฺวานหํ        มาตาปิตโร อนีกรตฺตญฺจ
              ทิสฺวาน ฉมํ นิสินฺเน         โรทนฺเต อิทมโวจํ.
      [๔๙๗]   ทีโฆ พาลานํ สํสาโร        ปุนปฺปุนญฺจ โรทตํ
              อนมตคฺเค ปิตุ มรเณ        ภาตุ วเธ อตฺตโน จ วเธ.
      [๔๙๘]   อสฺสุ ถญฺญํ รุธิรํ            สํสารํ อนมตคฺคโต สรถ
              สตฺตานํ สํสรตํ             สราหิ อฏฺฐีนญฺจ สนฺนิจยํ.
      [๔๙๙]   สร จตุโรทธี              อุปนีเต อสฺสุถญฺญรุธิรมฺหิ
              สร เอกกปฺปมฏฺฐีนํ          สญฺจยํ วิปุเลน สมํ.
      [๕๐๐]   อนมตคฺเค สํสรโต          มหึ ชมฺพุทีปมุปนีตํ
              โกลฏฺฐิมตฺตคุฬิกา           มาตามาตุเสฺวว นปฺปโหนฺติ.
      [๕๐๑]   ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ          อุปนีตํ อนมตคฺคโต สร
              จตุรงฺคุลิกา ฆฏิกา          ปิตุปิตุเสฺวว นปฺปโหนฺติ.
      [๕๐๒]   สร กาณกจฺฉปํ ปุพฺเพ       สมุทฺเท อปรโต จ ยุคฉิทฺทํ
              สิรํ ตสฺส จ ปฏิมุกฺกํ         มนุสฺสลาภมฺหิ โอปมฺมํ.
      [๕๐๓]   สร รูปํ เผณปิณฺโฑป-        มสฺส กายกลิโน อสารสฺส
              ขนฺเธ ปสฺส อนิจฺเจ         สราหิ นิรเย พหุวิฆาเต.
      [๕๐๔]   สร กฏสึ วฑฺเฒนฺเต         ปุนปฺปุนํ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ
              สร กุมฺภีลภยานิ จ          สราหิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
      [๕๐๕]   อมตมฺหิ วิชฺชมาเน          กึ ตว ปญฺจกฏุเกน ปีเตน
              สพฺพา หิ กามรติโย         กฏุกตรา ปญฺจกฏุเกน.
      [๕๐๖]   อมตมฺหิ วิชฺชมาเน          กึ ตว กาเมหิ เย ปริฬาหา
              สพฺพา หิ กามรติโย         ชลิตา กุถิตา กมฺปิตา สนฺตาปิตา.
      [๕๐๗]   อสปตฺตมฺหิ สมาเน          กึ ตว กาเมหิ เย พหุสปตฺตา
              ราชคฺคิโจรอุทกปฺปิเยหิ       สาธารณา กามา พหุสปตฺตา.
      [๕๐๘]   โมกฺขมฺหิ วิชฺชมาเน         กึ ตว กาเมหิ เยสุ วธพนฺโธ
              กาเมสุ หิ อสกามา         วธพนฺธทุขานิ อนุโภนฺติ.
      [๕๐๙]   อาทีปิตา ติณุกฺกา           คณฺหนฺตํ ทหนฺติ เนว มุญฺจนฺตํ
              อุกฺโกปมา หิ กามา         ทหนฺติ เย เต น มุญฺจนฺติ.
      [๕๑๐]   มา อปฺปกสฺส เหตุ          กามสุขสฺส วิปุลํ ชหี สุขํ
              มา ปุถุโลโมว พลิสํ         คิลิตฺวา ปจฺฉา วิหญฺญสิ.
      [๕๑๑]   กามํ กาเมสุ ทมสฺสุ         ตาว สุนโขว สงฺขลาพทฺโธ
              กาหนฺติ ขุ ตํ กามา         ฉาตา สุนขํว จณฺฑาลา.
      [๕๑๒]   อปริมิตญฺจ ทุกฺขํ            พหูนิ จ จิตฺตโทมนสฺสานิ
              อนุโภหิสิ กามยุตฺโต         ปฏินิสฺสช อทฺธุเว กาเม.
      [๕๑๓]   อชรมฺหิ วิชฺชมาเน          กึ ตว กาเมหิ เยสุ ชรา
              มรณพฺยาธิคหิตา            สพฺพา สพฺพตฺถ ชาติโย.
      [๕๑๔]   อิทมชรมิทมมรํ             อิทมชรามรํ ปทมโสกํ
              อสปตฺตมสมฺพาธํ            อขลิตมภยํ นิรุปตาปํ.
      [๕๑๕]   อธิคตมิทํ พหูหิ             อมตํ อชฺชาปิ จ ลภนียมิทํ
              โย โยนิโส ปยุญฺชติ         น จ สกฺกา อฆฏมาเนน.
      [๕๑๖]   เอวํ ภณติ สุเมธา          สงฺขารคเต รตึ อลภมานา
              อนุเนนฺตี อนิกรตฺตํ          เกเส จ ฉมํ ขิปิ สุเมธา.
      [๕๑๗]   อุฏฺฐาย อนิกรตฺโต          ปญฺชลิโก ยาจตสฺสา ปิตรํ โส
              วิสฺสชฺเชถ สุเมธํ           ปพฺพชิตุํ วิโมกฺขสจฺจทสฺสา.
      [๕๑๘]   วิสฺสชฺชิตา มาตาปิตูหิ        ปพฺพชิ โสกภยภีตา
              ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกตา         อคฺคผลํ สิกฺขมานาย.
      [๕๑๙]   อจฺฉริยมพฺภุตํ ตํ            นิพฺพานํ อาสิ ราชกญฺญาย
              ปุพฺเพนิวาสจริตํ            ยถา พฺยากริ ปจฺฉิเม กาเล.
      [๕๒๐]   ภควติ โกนาคมเน          สํฆารามมฺหิ นวนิเวสมฺหิ
              สขิโย ติสฺโส ชนิโย         วิหารทานํ อทมฺหเส.
      [๕๒๑]   ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุํ          ทสสตกฺขตฺตุํ สตานิ จ สตกฺขตฺตุํ
              เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห          โก ปน วาโท มนุสฺเสสุ.
      [๕๒๒]   เทเวสุ มหิทฺธิกา อหุมฺห      มานุสกมฺหิ โก ปน วาโท
              สตฺตรตนสฺส มเหสี          อิตฺถิรตนํ อหํ อาสึ.
      [๕๒๓]   โส เหตุ โส ปภโว         ตมฺมูลํ สาว สาสเน ขนฺตี
              ตํ ปฐมสโมธานํ            ตํ ธมฺมรตาย นิพฺพานํ.
      [๕๒๔]   เอวํ กโรนฺติ เย สทฺท-      หนฺติ วจนํ อโนมปญฺญสฺส
              นิพฺพินฺทนฺติ ภวคเต          นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชนฺตี"ติ
อิมา คาถา อภาสิ.
      ตตฺถ มนฺตาวติยา นคเรติ มนฺตาวตีติ เอวํนามเก นคเร. รญฺโญ โกญฺจสฺสาติ
โกญฺจสฺส นาม รญฺโญ มเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตา ธีตา อาสึ. สุเมธาติ นาเมน
สุเมธา. ปสาทิตา สาสนกเรหีติ สตฺถุสาสนกเรหิ อริเยหิ ธมฺมเทสนาย สาสเน
ปสาทิตา สญฺชาตรตนตฺตยปฺปสาทา กตา.
      สีลวตีติ อาจารสีลสมฺปนฺนา. จิตฺตกถาติ จิตฺตธมฺมกถา. พหุสฺสุตาติ
ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปริยตฺติธมฺมสฺสุติยุตา. พุทฺธสาสเน วินิตาติ เอวํ ปวตฺติ,
เอวํ นิวตฺติ, อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ, อิติ ปญฺญาติ สุตฺตานุคเตน ๑-
โยนิโสมนสิกาเรน ตทงฺคโต กิเลสานํ วินิวตฺตตฺตา ๒- พุทฺธานํ สาสเน วินีตา
สํยตกายวาจาจิตฺตา. อุภโย นิสาเมถาติ ตุเมฺห เทฺวปิ มม วจนํ นิสาเมถ, มาตาปิตโร
อุปคนฺตฺวา ภณตีติ โยชนา.
      ยทิปิ ทิพฺพนฺติ เทวโลกปริยาปนฺนมฺปิ ภวคตํ นาม สพฺพมฺปิ อสสฺสตํ อนิจฺจํ
ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ. กิมงฺคํ ปน ตุจฺฉา กามาติ กิมงฺคํ ปน มานุสกา กามา,
เต สพฺเพปิ อสารกภาวโต ๓- ตุจฺฉา ริตฺตา, สตฺถธารายํ มธุพินฺทุ วิย อปฺปสฺสาทา,
เอตรหิ อายติญฺจ วิปุลทุกฺขตาย พหุวิฆาตา.
      กฏุกาติ อนิฏฺฐา. สปฺปฏิภยฏฺเฐน อาสีวิสูปมา. เยสุ กาเมสุ. มุจฺฉิตาติ
อชฺโฌสิตา. สมปฺปิตาติ สกมฺมุนา สพฺพโส อปฺปิตา ขิตฺตา, อุปปนฺนาติ อตฺโถ.
หญฺญนฺเตติ พาธียนฺติ.
      วินิปาเตติ อปาเย.
      อเจตนาติ อตฺตหิตเจตนาย อภาเวน อเจตนา. ทุกฺขสมุทโยรุทฺธาติ ตณฺหา-
นิมิตฺตสํสาเร อวรุทฺธา. เทเสนฺเตติ จตุสจฺจธมฺเม เทสิยมาเน. อชานนฺตาติ อตฺถํ
อชานนฺตา. น พุชฺฌเร อริยสจฺจานีติ ทุกฺขาทีนิ อริยสจฺจานิ น ปฏิพุชฺฌนฺติ.
      อมฺมาติ มาตรํ ปมุขํ กตฺวา อาลปติ. เต พหุตรา อชานนฺตาติ เย อภินนฺทนฺติ
@เชิงอรรถ:  ที.มหา. ๑๐/๑๘๖/๑๐๙   สี. วินิสฺสฏตฺตา   สี. สารตาภาวโต
ภวคตํ ปิเหนฺติ เทเวสุ อุปปตฺตึ พุทฺธวรเทสิตานิ สจฺจานิ อชานนฺตา, เตเยว
จ อิมสฺมึ โลเก พหุตราติ โยชนา.
      ภวคเต อนิจฺจมฺหีติ สพฺพสฺมึ ภเว อนิจฺเจ เทเวสุ อุปปตฺติ น สสฺสตา,
เอวํ สนฺเตปิ น จ สนฺตสนฺติ พาลา น อุตฺตสนฺติ น สํเวคํ อาปชฺชนฺติ.
ปุนปฺปุนํ ชายิตพฺพสฺสาติ อปราปรํ อุปปชฺชมานสฺส.
      จตฺตาโร วินิปาตาติ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรโยนีติ อิเม
จตฺตาโร สุขสมุสฺสยโต วินิปาตคติโย. มนุสฺสเทวูปปตฺติสญฺญิตา ปน เทฺวว คติโย
กถญฺจิ กิจฺเฉน กสิเรน ลพฺภนฺติ ปุญฺญกมฺมสฺส ทุกฺกรตฺตา. นิรเยสูติ สุขรหิเตสุ
อปาเยสุ.
      อปฺโปสฺสุกฺกาติ อญฺญกิจฺเจสุ นิรุสฺสุกฺกา. ฆฏิสฺสนฺติ วายมิสฺสํ ภาวนํ
อนุยุญฺชิสฺสามิ, กายกลินา อสาเรน ภวคเต กึ อภินนฺทิเตนาติ โยชนา.
      ภวตณฺหาย นิโรธาติ ภวคตาย ตณฺหาย นิโรธเหตุ นิโรธตฺถํ.
      พุทฺธานํ อุปฺปาโท ลทฺโธ, วิวชฺชิโต นิรยูปปตฺติอาทิโก อฏฺฐวิโธ อกฺขโณ,
ขโณ นวโม ขโณ ลทฺโธติ โยชนา. สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลานิ. พฺรหฺมจริยนฺติ
สาสนพฺรหฺมจริยํ. น ทูเสยฺยนฺติ น โกเปยฺยามิ.
      น ตาว อาหารํ อาหริสฺสํ คหฏฺฐาติ "เนว ตาว อหํ คหฏฺฐา หุตฺวา
อาหารํ อาหริสฺสามิ, สเจ ปพฺพชฺชํ น ลภิสฺสามิ, มรณวสเมว คตา ภวิสฺสามี"ติ
เอวํ สุเมธา มาตาปิตโร ภณตีติ โยชนา.
      อสฺสาติ สุเมธาย. สพฺพโส สมภิหโตติ อสฺสูหิ สพฺพโส อภิหตมุโข. ฆเฏนฺติ
สญฺญาเปตุนฺติ ปาสาทตเล ฉมาปติตํ สุเมธํ มาตา จ ปิตา จ คิหิภาวาย
สญฺญาเปตุํ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ. "ฆเฏนฺติ วายมนฺตี"ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถ.
      กึ โสจิเตนาติ "ปพฺพชฺชํ น ลภิสฺสามี"ติ กึ โสจเนน. ทินฺนาสิ
วารณวติมฺหีติ วารณวตีนคเร ทินฺนา อสิ. "ทินฺนาสี"ติ วตฺวา ปุนปิ "ตฺวํ
ทินฺนา"ติ วจนํ ทฬฺหํ ทินฺนภาวทสฺสนตฺถํ.
      รชฺเช อาณาติ อนิกรตฺตสฺส รชฺเช ตว อาณา ปวตฺตติ. ธนมิสฺสริยนฺติ
อิมสฺมึ กุเล ปติกุเล จ ธนํ อิสฺสริยญฺจ, โภคา สุขา อติวิย อิฏฺฐา โภคาติ
สพฺพมิทํ ตุยฺหํ อุปฏฺฐิตํ หตฺถคตํ. ทหริกาสีติ ตรุณี จาสิ, ตสฺมา ภุญฺชาหิ กาม-
โภเค. เตน การเณน วาเรยฺยํ โหตุ เต ปุตฺตาติ โยชนา.
      เนติ มาตาปิตโร. มา เอทิสิกานีติ เอวรูปานิ รชฺเช อาณาทีนิ มา
ภวนฺตุ. กสฺมาติ เจ อาห "ภวคตมสารนฺ"ติอาทึ.
      กิมิวาติ กิมิ วิย. ปูติกายนฺติ อิมํ ปูติกเฬวรํ. สวนคนฺธนฺติ
วิสฺสฏฺฐวิสฺสคนฺธํ. ๑- ภยานกนฺติ อวีตราคานํ ภยาวหํ. กุณปํ อภิสํวิเสยฺยํ
ภสฺตนฺติ กุณปภริตํ จมฺมปสิพฺพกํ อสกึ ปคฺฆริตํ อสุจิปุณฺณํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน
ปุณฺณํ หุตฺวา อสกึ ๒- สพฺพกาลํ อธิปคฺฆรนฺตํ "มม อิทนฺ"ติ อภินิเวเสยฺยํ.
      กิมิว ตหํ ชานนฺตี, วิกูลกนฺติ อติวิย ปฏิกฺกูลํ อสุจีหิ มํสเปสีหิ
โสณิเตหิ จ อุปลิตฺตํ อเนเกสํ กิมิกุลานํ อาลยํ สกุณานํ ภตฺตภูตํ.
"กิมิกุลาลสกุณภตฺตนฺ"ติปิ ๓- ปาโฐ, กิมีนํ อวสิฏฺฐสกุณานญฺจ ภตฺตภูตนฺติ อตฺโถ.
ตํ อหํ กเฬวรํ ชานนฺตี ฐิตา. ตํ มํ ๔- อิทานิ วาเรยฺยวเสน กิสฺส เกน นาม
การเณน ทิยฺยตีติ ทสฺเสติ. ตสฺส ตญฺจ ทานํ กิมิว กึ วิย โหตีติ โยชนา.
      นิพฺพุยฺหติ สุสานํ, อจิรํ กาโย อเปตวิญฺญาโณติ อยํ กาโย อจิเรเนว
อปคตวิญฺญาโณ สุสานํ นิพฺพุยฺหติ อุปนียติ. ฉุฑฺโฑติ ฉฑฺฑิโต. กฬิงฺครํ วิยาติ
นิรตฺถกกฏฺฐขณฺฑสทิโส. ชิคุจฺฉมาเนหิ ญาตีหีติ ญาติชเนหิปิ ชิคุจฺฉมาเนหิ.
@เชิงอรรถ:  อิ. วิสฏฺฐคนฺธํ   ม. หุตฺวา กิมิ วิย   สี. กุลาน...   สี. ฐิตา
      ฉุฑฺฑูน นํ สุสาเนติ นํ กเฬวรํ สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา. ปรภตฺตนฺติ ปเรสํ
โสณสิงฺคาลาทีนํ ภตฺตภูตํ. นฺหายนฺติ ชิคุจฺฉนฺตาติ "อิมสฺส ปจฺฉโต อาคตา"ติ
เอตฺตเกนาปิ ชิคุจฺฉมานา สสีสํ นิมุชฺชนฺตา นฺหายนฺติ, ปเคว ผุฏฺฐวนฺโต. นิยกา
มาตาปิตโรติ อตฺตโน มาตาปิตโรปิ. กึ ปน สาธารณา ชนตาติ อิตโร ปน
สมูโห ชิคุจฺฉตีติ กิเมว วตฺตพฺพํ.
      อชฺโฌสิตาติ ตณฺหาวเสน อภินิวิฏฺฐา. อสาเรติ นิจฺจสาราทิสารรหิเต.
      วินิพฺภุชิตฺวาติ วิญฺญาณวินิพฺโภคํ กตฺวา. คนฺธสฺส อสหมานาติ คนฺธํ อสฺส
กายสฺส อสหนฺตี. สกาปิ มาตาติ อตฺตโน มาตาปิ ชิคุจฺเฉยฺย โกฏฺฐาสานํ
วินิพฺภุชฺชเนน ปฏิกฺกูลภาวาย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหนโต.
      ขนฺธธาตุอายตนนฺติ รูปกฺขนฺธาทโย อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, จกฺขุธาตุอาทโย อิมา
อฏฺฐารส ธาตุโย, จกฺขายตนาทีนิ อิมานิ ทฺวาทสายตนานีติ เอวํ ขนฺธา ธาตุโย
อายตนานิ จาติ สพฺพํ อิทํ รูปารูปธมฺมชาตํ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตตฺตา
สงฺขตํ, ตยิทํ ตสฺมึ ภเว ปวตฺตมานํ ทุกฺขํ, ชาติปจฺจยตฺตา ชาติมูลกนฺติ เอวํ
โยนิโส อุปาเยน อนุวิจินนฺตี จินฺตยนฺตี ๑- วาเรยฺยํ วิวาหํ กิสฺส เกน การเณน
อิจฺฉิสฺสามิ.
      "สีลานิ พฺรหฺมจริยํ, ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา"ติ ยเทตํ มาตาปิตูหิ วุตฺตํ ตสฺส
ปฏิวจนํ ทาตุํ "ทิวเส ทิวเส"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิวเส ทิวเส ติสตฺติสตานิ
นวนวา ปเตยฺยุํ กายมฺหีติ ทิเน ทิเน ตีณิ สตฺติสตานิ ตาวเทว ปีตนิสิตภาเวน
อภินวานิ กายสฺมึ สมฺปเตยฺยุํ. วสฺสสตมฺปิ จ ฆาโต เสยฺโยติ นิรนฺตรํ วสฺสสตมฺปิ
ปตมาโน ยถาวุตฺโต สตฺติฆาโต เสยฺโย. ทุกฺขสฺส เจวํ ขโยติ เอวํ เจ
วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริกฺขโย ภเวยฺย, เอวํ มหนฺตมฺปิ ปวตฺติทุกฺขํ อธิวาเสตฺวา
นิพฺพานาธิคมาย อุสฺสาโห กรณีโยติ อธิปฺปาโย.
@เชิงอรรถ:  ม. อุปาเยน อรุจิ ภณนฺตี
      อชฺฌุปคจฺเฉติ สมฺปฏิจฺเฉยฺย. เอวนฺติ วุตฺตนเยน. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- โย
ปุคฺคโล อนมตคฺคํ สํสารํ อปริมาณญฺจ วฏฺฏทุกฺขํ ทีเปนฺตํ สตฺถุโน วจนํ วิญฺญาย
ฐิโต ยถาวุตฺตํ สตฺติฆาตทุกฺขํ สมฺปฏิจฺเฉยฺย, เตน เจว วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริกฺขโย
สิยาติ. เตนาห "ทีโฆ เตสํ สํสาโร, ปุนปฺปุนํ หญฺญมานานนฺ"ติ, อปราปรํ
ชาติชราพฺยาธิมรณาทีหิ พาธิยมานานนฺติ อตฺโถ.
    อสุรกาเยติ กาลกญฺจิกาทิเปตาสุรนิกาเย ๑-. ฆาตาติ กายจิตฺตานํ อุปฆาตา วธา.
      พหูติ ปญฺจวิธพนฺธนาทิกมฺมการณวเสน ปวตฺติยมานา พหู อเนกฆาตา.
วินิปาตคตสฺสาติ เสสาปายสงฺขาตํ วินิปาตํ อุปคตสฺสาปิ. ปีฬิยมานสฺสาติ
ติรจฺฉานาทิอตฺตภาเว อภิฆาตาทีหิ อาพาธิยมานสฺส. เทเวสุปิ อตฺตาณนฺติ
เทวตฺตภาเวสุปิ ตาณํ นตฺถิ ราคปริฬาหาทินา สทุกฺขสวิฆาตภาวโต. นิพฺพานสุขา
ปรํ นตฺถีติ นิพฺพานสุขโต ปรํ อญฺญํ อุตฺตมํ สุขํ นาม นตฺถิ โลกิยสุขสฺส
วิปริณามสงฺขารทุกฺขสภาวตฺตา. เตนาห ภควา "นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺ"ติ. ๒-
      ปตฺตา เต นิพฺพานนฺติ เต นิพฺพานํ ปตฺตาเยว นาม. อถวา เตเยว นิพฺพานํ
ปตฺตา. เย ยุตฺตา ทสพลสฺส ปาวจเนติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน เย ยุตฺตา
ปยุตฺตา.
      นิพฺพินฺนาติ วิรตฺตา. เมติ มยา. วนฺตสมาติ สุวานวมถุสทิสา. ตาลวตฺถุกตาติ
ตาลสฺส ปติฏฺฐานสทิสา ๓- กตา.
      อถาติ ปจฺฉา, มาตาปิตูนํ อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทนฺโต ๔- อนิกรตฺตสฺส จ
อาคตภาวํ สุตฺวา. อสิตนิจิตมุทุเกติ อินฺทนีลภมรสมานวณฺณตาย อสิเต, ฆนภาเวน
นิจิเต, สิมฺพลิตูลสมสมฺผสฺสตาย มุทุเก. เกเส ขคฺเคน ฉินฺทิยาติ อตฺตโน เกเส
@เชิงอรรถ:  สี. กาลกญฺชกาทิ...   ขุ.ธ. ๒๕/๒๐๔/๕๓
@ สี. ฐิตฏฺฐานสทิสา, อิ. ฉินฺทิตฏฺฐานสทิสา   ฉ.ม. ปเวเทตฺวา
สุนิสิเตน อสินา ฉินฺทิตฺวา. ปาสาทํ ปิทหิตฺวาติ อตฺตโน วสนปาสาเท สิริคพฺภํ
ปิธาย, ตสฺส ทฺวารํ ถเกตฺวาติ อตฺโถ. ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชีติ ขคฺเคน ฉินฺเน
อตฺตโน เกเส ปุรโต ฐเปตฺวา ตตฺถ ปฏิกฺกูลมนสิการํ ปวตฺเตนฺตี ยถาอุปฏฺฐิเต
นิมิตฺเต อุปฺปนฺนํ ปฐมํ ฌานํ วสีภาวํ อาปาเทตฺวา สมาปชฺชิ.
      สา จ สุเมธา ตหึ ปาสาเท สมาปนฺนา ฌานนฺติ อธิปฺปาโย. อนิจฺจสญฺญํ
สุภาเวตีติ ฌานโต วุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา "ยงฺกิญฺจิ
รูปนฺ"ติอาทินา ๑- อนิจฺจานุปสฺสนํ สุฏฺฐุ ภาเวติ, อนิจฺจสญฺญาคหเณเนว เจตฺถ
ทุกฺขสญฺญาทีนมฺปิ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      มณิกนกภูสิตงฺโคติ มณิวิจิตฺเตหิ เหมมาลาลงฺกาเรหิ วิภูสิตคตฺโต.
      รชฺเช อาณาติอาทิ ยาจิตาการนิทสฺสนํ. ตตฺถ อาณาติ อาธิปจฺจํ. อิสฺสริยนฺติ
ยโส วิภวสมฺปตฺติ. โภคา สุขาติ อิฏฺฐา มนาปิยา กามูปโภคา. ทหริกาสีติ ตฺวํ
อิทานิ ทหรา ตรุณี อสิ.
      นิสฺสฏฺฐํ เต รชฺชนฺติ มยฺหํ สพฺพมฺปิ ติโยชนิกํ ๒- รชฺชํ ตุยฺหํ
ปริจฺจตฺตํ, ตํ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค จ ภุญฺชสฺสุ, อยํ มํ กาเมหิเยว นิมนฺเตตีติ
มา ๓- ทุมฺมนา อโหสิ. เทหิ ทานานีติ ยถารุจิยา มหนฺตานิ ทานานิ สมณพฺราหฺมเณสุ
ปวตฺเตหิ, มาตาปิตโร เต ทุกฺขิตา โทมนสฺสปฺปตฺตา ตว ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ สุตฺวา
ตสฺมา กาเม ปริภุญฺชนฺตี เตปิ อุปฏฺฐหนฺตี เตสํ จิตฺตํ ทุกฺขา โมเจหีติ เอวเมตฺถ
ปทตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.
      มา กาเม อภินนฺทีติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม มา อภินนฺทิ. อถโข เตสุ
กาเมสุ อาทีนวํ โทสํ มยฺหํ วจนานุสาเรน ปสฺส ญาณจกฺขุนา โอโลเกหิ.
@เชิงอรรถ:  อง.จตุกฺก. ๒๑/๑๘๑/๑๙๕, ม.มู. ๑๒/๒๔๔/๒๐๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๙/๗๖ (สฺยา)
@ ม. ติสตโยชนิกํ  ม. กึ มา
      จาตุทฺทีโปติ ชมฺพุทีปาทีนํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสโร. มนฺธาตาติ เอวํนาโม
ราชา, กามโภคีนํ อคฺโค อคฺคภูโต อาสิ. เตนาห ภควา "ราหุคฺคํ อตฺตภาวีนํ,
มนฺธาตา กามโภคินนฺ"ติ. ๑- อติตฺโต กาลงฺกโตติ จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬา-
วเสน จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ โอปรชฺชวเสน จตุราสีติวสฺสสหสฺสานิ จกฺกวตฺตี ราชา
หุตฺวา เทวโภคสทิเส โภเค ภุญฺชิตฺวา ฉตฺตึสาย สกฺกานํ อายุปฺปมาณกาลํ ตาวตึส-
ภวเน สคฺคสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวาปิ กาเมหิ อติตฺโตว กาลงฺกโต. น จสฺส ปริปูริตา
อิจฺฉา อสฺส มนฺธาตุรญฺโญ กาเมสุ อาสา น จ ปริปุณฺณา อาสิ.
      สตฺต รตนานิ วสฺเสยฺยาติ สตฺตปิ รตนานิ วุฏฺฐิมา เทโว ทสทิสา พฺยาเปตฺวา
สมนฺเตน สมนฺตโต ปุริสสฺส รุจิวเสน ยทิปิ วสฺเสยฺย, ยถา ตํ มนฺธาตุมหาราชสฺส
เอวํ สนฺเตปิ น จตฺถิ ติตฺติ กามานํ, อติตฺตาว มรนฺติ นรา. เตนาห ภควา
"น กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชตี"ติ. ๒-
      อสิสูนูปมา กามา อธิกุฏฺฏนฏฺเฐน, สปฺปสิโรปมา สปฺปฏิภยฏฺเฐน, อุกฺโกปมา
ติณุกฺกูปมา อนุทหนฏฺเฐน. เตนาห "อนุทหนฺตี"ติ. อฏฺฐิกงฺกลสนฺนิภา
อปฺปสฺสาทฏฺเฐน.
      มหาวิสาติ หลาหลาทิมหาวิสสทิสา. อฆมูลาติ อฆสฺส ทุกฺขสฺส มูลา การณ-
ภูตา. เตนาห "ทุขปฺผลา"ติ.
      รุกฺขผลูปมา องฺคปจฺจงฺคานํ ผลิภญฺชนฏฺเฐน. มํสเปสูปมา พหุสาธารณฏฺเฐน.
สุปิโนปมา อิตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐน มายา วิย ปโลภนโต. เตนาห "วญฺจนิยา"ติ,
วญฺจกาติ ๓- อตฺโถ. ยาจิตกูปมาติ ยาจิตกภณฺฑสทิสา ตาวกาลิกฏฺเฐน.
      สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน. รุชฺชนฏฺเฐน โรโค ทุกฺขตาสุลภตฺตา. คณฺโฑ
กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต. ทุกฺขุปฺปาทนฏฺเฐน อฆํ. มรณสมฺปาปเนน นิฆํ. องฺคารกาสุ-
สทิสา มหาภิตาปนฏฺเฐน. ภยเหตุตาย เจว วธกปหูตตาย จ ภยํ วโธ นาม,
กามาติ โยชนา.
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๕/๑๙   ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๖/๕๐, ขุ.ชา. ๒๗/๓๗๔/๑๐๒ (สฺยา)
@ ม. วญฺจนิกาติ
      อกฺขาตา อนฺตรายิกาติ "สคฺคมคฺคาธิคมสฺส นิพฺพานคามิมคฺคสฺส จ
อนฺตรายกรา"ติ จกฺขุภูเตหิ พุทฺธาทีหิ วุตฺตา. คจฺฉถาติ อนิกรตฺตํ สปริสํ
วิสฺสชฺเชติ.
      กึ มม ปโร กริสฺสตีติ ปโร อญฺโญ มม กึ นาม หิตํ กริสฺสติ อตฺตโน
สีสมฺหิ อุตฺตมงฺเค เอกาทสหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาเน. เตนาห "อนุพนฺเธ ชรามรเณ"ติ.
ตสฺส ชรามรณสฺส สีสฑาหสฺส ฆาตาย สมุคฺฆาตาย ฆฏิตพฺพํ วายมิตพฺพํ.
      ฉมนฺติ ฉมายํ. อิทมโวจนฺติ อิทํ "ทีโฆ พาลานํ สํสาโร"ติอาทิกํ สํเวค-
สํวตฺตนกํ วจนํ อโวจํ.
      ทีโฆ พาลานํ สํสาโรติ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏภูตานํ ขนฺธายตนาทีนํ
ปฏิปาฏิปวตฺติสงฺขาโต สํสาโร อปริญฺญาตวตฺถุกานํ อนฺธพาลานํ ทีโฆ พุทฺธญาเณนปิ
อปริจฺฉินฺทนิโย. ยถา หิ อนุปจฺฉินฺนตฺตา อวิชฺชาตณฺหานํ อปริจฺฉินฺนตฺตาเยว
ภวปพนฺธสฺส ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ, เอวํ ปราปิ โกฏีติ. ปุนปฺปุนญฺจ
โรทตนฺติ อปราปรํ โสกวเสน รุทนฺตานํ. อิมินาปิ อวิชฺชาตณฺหานํ อนุปจฺฉินฺนตํเยว
เตสํ วิภาเวติ.
      อสฺสุ ถญฺญํ รุธิรนฺติ ยํ ญาติพฺยสนาทินา ผุฏฺฐานํ โรทนฺตานํ อสฺสุ จ
ทารกกาเล มาตุถนโต ปีตํ ถญฺญํ จ ยญฺจ ปจฺจตฺถิเกหิ ฆาติตานํ รุธิรํ. สํสารํ
อนมตคฺคโต สํสารสฺส อนุ อมตคฺคตฺตา ญาเณน อนุคนฺตฺวาปิ อมตอคฺคตฺตา ๑-
อวิทิตคฺคตฺตา อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา สตฺตานํ สํสรตํ อปราปรํ สํสรนฺตานํ สํสริตํ
สราหิ ตํ "กีว ๒- พหุกนฺ"ติ อนุสฺสราหิ, อฏฺฐีนํ สนฺนิจยํ สราหิ อนุสฺสร,
อุปธาเรหีติ อตฺโถ.
      อิทานิ อาทีนวสฺส พหุภาวญฺจ อุปมาย ทสฺเสตุํ "สร จตุโรทธี"ติ คาถมาห.
ตตฺถ สร จตุโรทธี อุปนีเต อสฺสุถญฺญรุธิรมฺหีติ อิเมสํ สตฺตานํ อนมตคฺคสํสาเร
สํสรนฺตานํ เอเกกสฺสปิ อสฺสุมฺหิ ๓- ถญฺเญ รุธิรมฺหิ จ ปมาณโต อุปเมตพฺเพ
จตุโรทธี
@เชิงอรรถ:  ม. อนมตคฺคตา อนุ อนุ อนมตคฺคตฺตา   ม. กิญฺจ   สี.,อิ. เอเกกสฺสปิ
@อฏฺฐิมฺหิ
จตฺตาโร มหาสมุทฺเท อุปมาวเสน พุทฺเธหิ อุปนีเต สร สราหิ. เอกกปฺปมฏฺฐีนํ,
สญฺจยํ วิปุเลน สมนฺติ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส เอกสฺมึ กปฺเป อฏฺฐีนํ สญฺจยํ เวปุลฺล-
ปพฺพเตน สมํ อุปนีตํ สร. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
             "เอกสฺเสเกน กปฺเปน        ปุคฺคลสฺสฏฺฐิสญฺจโย
              สิยา ปพฺพตสโม ราสิ        อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
              โส โข ปนายํ อกฺขาโต      เวปุลฺโล ปพฺพโต มหา
              อุตฺตโร คิชฺฌกูฏสฺส          มคธานํ คิริพฺพเช"ติ. ๑-
      มหึ ชมฺพุทีปมุปนีตํ. โกลฏฺฐิมตฺตคุฬิกา, มาตามาตุเสฺวว นปฺปโหนฺตีติ
ชมฺพุทีโปติสงฺขาตํ มหาปฐวึ โกลฏฺฐิมตฺตา พทรฏฺฐิมตฺตา คุฬิกา กตฺวา ตตฺเถเกกา
"อยํ เม มาตุ, อยํ เม มาตุมาตู"ติ เอวํ วิภาชิยมาเน ตา คุฬิกา มาตา-
มาตูเสฺวว นปฺปโหนฺติ, มาตามาตูสุ อขีณาเสฺวว ปริยนฺติกา ตา คุฬิกา ปริกฺขยํ
ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น เตฺวว อนมตคฺเค สํสาเร สํสรโต สตฺตสฺส มาตุมาตโรติ.
เอวํ ชมฺพุทีปมหึ สํสารสฺส ทีฆภาเวน อุปมาภาเวน อุปนีตํ มนสิกโรหีติ.
      ติณกฏฺฐสาขาปลาสนฺติ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ สาขาปลาสญฺจ. อุปนีตนฺติ อุปมา-
ภาเวน อุปนีตํ. อนมตคฺคโตติ สํสารสฺส อนมตคฺคภาวโต. จตุรงฺคุลิกา ฆฏิกาติ
จตุรงฺคุลปฺปมาณานิ ขณฺฑานิ. ปิตุปิตุเสฺวว นปฺปโหนฺตีติ ปิตุปิตามเหสุ เอว ตา
ฆฏิกา นปฺปโหนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อิมสฺมึ โลเก สพฺพํ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ
สาขาปลาสญฺจ จตุรงฺคุลิกา กตฺวา ตตฺเถเกกา "อยํ เม ปิตุ, อยํ เม ปิตามหสฺสา"ติ
วิภาชิยมาเน ตา ฆฏิกาว ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น เตฺวว อนมตคฺเค
สํสาเร สํสรโต สตฺตสฺส ปิตุปิตามหาติ, เอวํ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ สาขาปลาสญฺจ
สํสารสฺส ทีฆภาเวน อุปนีตํ สราหีติ. อิมสฺมึ ปน ฐาเน:-
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๑๓๓/๑๗๘
            "อนมตคฺโคยํ ภิกฺขเว สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ
         อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. ตํ กึ
         มญฺญถ ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ, ยํ วา โว อิมินา ทีเฆน
         อทฺธุนา สนฺธาวตํ สํสรตํ อมนาปสมฺปโยคา มนาปวิปฺปโยคา กนฺทนฺตานํ
         โรทนฺตานํ อสฺสุปสฺสนฺนํ ปคฺฆริตํ, ยํ วา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกนฺ"ติ-
         อาทิกา ๑-
อนมตคฺคปาฬิ อาหริตพฺพา.
      สร กาณกจฺฉปนฺติ อุภยกฺขิกาณํ กจฺฉปํ อนุสฺสร. ปุพฺเพ สมุทฺเท อปรโต
จ ยุคฉิทฺทนฺติ ปุรตฺถิมสมุทฺเท อปรโต จ ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิณสมุทฺเท วาตเวเคน ๒-
ปริพฺภมนฺตสฺส ยุคสฺส เอกจฺฉิทฺทํ. สิรํ ตสฺส จ ปฏิมุกฺกนฺติ กาณกจฺฉปสฺส สีสํ
ตสฺส จ วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน คีวํ อุกฺขิปนฺตสฺส สีสสฺส ยุคจฺฉิทฺเท
ปเวสนญฺจ สร. มนุสฺสลาภมฺหิ โอปมฺมนฺติ ตยิทํ สพฺพมฺปิ พุทฺธุปฺปาทธมฺมเทสนาสุ
วิย มนุสฺสตฺตลาเภ โอปมฺมํ กตฺวา ปญฺญาย สร ตสฺส อตีว ทุลฺลภสภาวตฺตํ
สารชฺชภยสฺสาปิ อติจฺจสภาวตฺตา. วุตฺตํ เหตํ "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส มหา-
สมุทฺเท เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺยา"ติอาทิ. ๓-
      สร รูปํ เผณปิณฺโฑปมสฺสาติ วิมทฺทาสหนโต ๔- เผณปิณฺฑสทิสสฺส อเนกานตฺถ-
สนฺนิปาตโต กายสงฺขาตสฺส กลิโน นิจฺจสาราทิวิรเหน อสารสฺส รูปํ อสุจิทุคฺคนฺธํ
เชคุจฺฉปฏิกฺกูลภาวํ สร. ขนฺเธ ปสฺส อนิจฺเจติ ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺเธ หุตฺวา
อภาวฏฺเฐน อนิจฺเจ ปสฺส ญาณจกฺขุนา โอโลเกหิ. สราหิ นิรเย พหุวิฆาเตติ
อฏฺฐ มหานิรเย โสฬสอุสฺสทนิรเย จ พหุวิฆาเต พหุทุกฺเข มหาทุกฺเข จ อนุสฺสร.
      สร กฏสึ วฑฺเฒนฺเตติ ปุนปฺปุนํ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ อปราปรํ อุปฺปตฺติยา
ปุนปฺปุนํ กฏสึ สุสานํ อาฬาหนเมว ๕- วฑฺเฒนฺเต สตฺเต อนุสฺสร. "วฑฺฒนฺโต"ติ
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๑๒๔/๑๗๒   อิ. วาตวเสน   ม.อุ. ๑๔/๒๕๒/๒๒๐, สํ.มหา. ๑๙/๑๑๑๗/๓๙๖
@ สี. ทฺวิมตฺตาสหนโต   ฉ.ม. อาฬหนเมว
วา ปาฬิ, ตฺวํ วฑฺฒนฺโตติ โยชนา. กุมฺภีลภยานีติ อุทรโปสนตฺถํ อกิจฺจ-
การิตาวเสน โอทริกตฺตภยานิ. วุตฺตํ หิ "กุมฺภีลภยนฺติ โข ภิกฺขเว โอทริกตฺตสฺเสตํ
อธิวจนนฺ"ติ. ๑- สราหิ จตฺตาริ สจฺจานีติ "อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ฯเปฯ อยํ
ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา อริยสจฺจนฺ"ติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยาถาวโต อนุสฺสร
อุปธาเรหิ.
      เอวํ ราชปุตฺตี อเนกาการโวการํ อนุสฺสรณวเสน กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ
ปกาเสตฺวา อิทานิ พฺยติเรเกนปิ ตํ ปกาเสตุํ "อมตมฺหิ วิชฺชมาเน"ติอาทิมาห.
ตตฺถ อมตมฺหิ วิชฺชมาเนติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มหากรุณาย อุปนีเต สทฺธมฺมามเต
อุปลพฺภมาเน. กึ ตว ปญฺจกฏุเกน ปีเตนาติ ปริเยสนา ปริคฺคโห อารกฺขา ปริโภโค
วิปาโก จาติ ปญฺจสุปิ ฐาเนสุ ติขิณตรทุกฺขานุพนฺธตาย สวิฆาตตฺตา สอุปายาสตฺตา
กึ ตุยฺหํ ปญฺจกฏุเกน ปญฺจกามคุณรเสน ปีเตน. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ
กโรนฺตี อาห "สพฺพา หิ กามรติโย, กฏุกตรา ปญฺจกฏุเกนา"ติ, อติวิย กฏุกตราติ ๒-
อตฺโถ.
      เย ปริฬาหาติ เย กามา สมฺปติ กิเลสปริฬาเหน อายตึ วิปากปริฬาเหน
จ สปริฬาหา มหาวิฆาตา. ชลิตา กุถิตา กมฺปิตา สนฺตาปิตาติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ
ปชฺชลิตา ปกฺกุถิตา จ หุตฺวา ตํสมงฺคีนํ กมฺปนกา สนฺตาปนกา จ.
      อสปตฺตมฺหีติ สปตฺตรหิเต เนกฺขมฺเม. สมาเนติ สนฺเต วิชฺชมาเน. "พหุ-
สปตฺตา"ติ วตฺวา เยหิ พหู สปตฺตา, เต ทสฺเสตุํ "ราชคฺคี"ติอาทิ วุตฺตํ. ราชูหิ
จ อคฺคินา จ โจเรหิ จ อุทเกน จ ทายาทาทิอปฺปิเยหิ จ ราชคฺคิโจรอุทกปฺปิเยหิ
สาธารณโต เตเสฺวโวปมา ๓- วุตฺตา.
      เยสุ วธพนฺโธติ เยสุ กาเมสุ กามนิมิตฺตํ มรณโปถนาทิปริกฺกิเลโส อนฺทุ-
พนฺธนาทิพนฺโธ จ โหตีติ อตฺโถ. กาเมสูติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒/๑๔๑   สี. อนิฏฺฐกรา   ม. เต สปตฺตูปมา
หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา กาเมสุ กามเหตุ อิเม สตฺตา วธพนฺธนทุกฺขานิ
อนุภวนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา อาห "อสกามา"ติ, กามา นาเมเต อสนฺโต หีนา
ลามกาติ อตฺโถ. "อหกามา"ติ วา ปาโฐ, โส เอวตฺโถ. อหาติ หิ ลามก-
ปริยาโย "อหโลกิตฺถิโย นามา"ติอาทีสุ วิย.
      อาทีปิตาติ ปชฺชลิตา. ติณุกฺกาติ ติเณหิ กตา อุกฺกา. ทหนฺติ เย เต
น มุญฺจนฺตีติ เย สตฺตา เต กาเม น มุญฺจนฺติ, อญฺญทตฺถุ คณฺหนฺติ, เต
ทหนฺติเยว, สมฺปติ อายติญฺจ ฌาเปนฺติ.
      มา อปฺปกสฺส เหตูติ ปุปฺผสฺสาทสทิสสฺส ปริตฺตกสฺส กามสุขสฺส เหตุ วิปุลํ
อุฬารํ ปณีตญฺจ โลกุตฺตรํ สุขํ มา ชหิ มา ฉฑฺเฑหิ. มา ปุถุโลโมว พลิสํ
คิลิตฺวาติ อามิสโลเภน พลิสํ คิลิตฺวา พฺยสนํ ปาปุณนฺโต "ปุถุโลโม"ติ ลทฺธนาโม
มจฺโฉ วิย กาเม อปริจฺจชิตฺวา มา ปจฺฉา วิหญฺญสิ ปจฺฉา วิฆาฏํ อาปชฺชสิ.
      สุนโขว สงฺขลาพทฺโธติ ยถา คทฺทุเลน ๑- พทฺโธ สุนโข คทฺทุลพนฺเธน ๒- ถมฺเภ
อุปนิพทฺโธ อญฺญโต คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปริพฺภมติ, เอวํ ตฺวํ กามตณฺหาย
พทฺโธ, อิทานิ กามํ ยทิปิ กาเมสุ ตาว ทมสฺสุ อินฺทฺริยานิ ทเมหิ. กาหนฺติ
ขุ ตํ กามา, ฉาตา สุนขํว จณฺฑาลาติ ขูติ นิปาตมตฺตํ. เต ปน กามา
ตํ ตถา กริสฺสนฺติ, ยถา ฉาตชฺฌตฺตา สปากา สุนขํ ลภิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺตีติ
อตฺโถ.
      อปริมิตญฺจ ทุกฺขนฺติ อปริมาณํ "เอตฺตกนฺ"ติ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ
นิรยาทีสุ กายิกํ ทุกฺขํ. พหูนิ จ จิตฺตโทมนสฺสานีติ จิตฺเต ลพฺภมานานิ พหูนิ
อเนกานิ โทมนสฺสานิ เจโตทุกฺขานิ. อนุโภหิสีติ อนุภวิสฺสสิ. กามยุตฺโตติ กาเมหิ
ยุตฺโต, เต อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺโต. ปฏินิสฺสช อทฺธุเว กาเมติ อทฺธุเวหิ อนิจฺเจหิ
กาเมหิ วินิสฺสช ๓- อเปหีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สี. ททฺทุเลน   สี.,อิ. ครุกพนฺเธน   สี.,อิ. วินิสฺสร
      ชรามรณพฺยาธิคหิตา, สพฺพา สพฺพตฺถ ชาติโยติ ยสฺมา หีนาทิเภทภินฺนา
สพฺพตฺถ ภวาทีสุ ชาติโย ชรามรณพฺยาธินา จ คหิตา, เตหิ อปริมุตฺตา, ตสฺมา
อชรมฺหิ นิพฺพาเน วิชฺชมาเน ชราทีหิ อปริมุตฺเตหิ กาเมหิ กึ ตว ปโยชนนฺติ
โยชนา.
      เอวํ นิพฺพานคุณทสฺสนมุเขน กาเมสุ ภเวสุ จ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา อิทานิ
นิพฺพตฺติตํ นิพฺพานคุณเมว ปกาเสนฺตี "อิทมชรนฺ"ติอาทินา เทฺว คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อิทมชรนฺติ อิทเมเวตํ อตฺตนิ ชราภาวโต อธิคตสฺส จ ชราภาวเหตุโต
อชรํ. อิทมมรนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิทมชรามรนฺติ ตทุภยเมกชฺฌํ กตฺวา
โถมนาวเสน วทติ. ปทนฺติ วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุกาเมหิ ปพฺพชิตพฺพโต ปฏิปชฺชิตพฺพโต
ปทํ. โสกเหตูนํ อภาวโต โสกาภาวโต จ อโสกํ. สปตฺตกรธมฺมาภาวโต อสปตฺตํ.
กิเลสสมฺพาธาภาวโต อสมฺพาธํ. ขลิตสงฺขาตานํ ทุจฺจริตานํ อภาเวน อขลิตํ.
อตฺตานุวาทาทิภยานํ วฏฺฏภยสฺส จ สพฺพโส อภาวา อภยํ. ทุกฺขูปตาปสฺส
กิเลสสฺสาปิ อภาเวน นิรุปตาปํ. สพฺพเมตํ อมตมหานิพฺพานเมว สนฺธาย วทติ.
ตํ หิ สา อนุสฺสวาทิสิทฺเธน อากาเรน อตฺตโน อุปฏฺฐหนฺตี เตสํ ปจฺจกฺขโต
ทสฺเสนฺตี วิย "อิทนฺ"ติ อโวจ.
      อธิคตมิทํ พหูหิ อมตนฺติ อิทํ อมตํ นิพฺพานํ พหูหิ อนนฺตอปริมาเณหิ
พุทฺธาทีหิ อริเยหิ อธิคตํ ญาตํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํ กตํ. น เกวลํ เตหิ อธิคตเมว
สนฺธาย วทติ, อถโข อชฺชาปิ จ ลภนียํ อิทานิปิ อธิคมนียํ อธิคนฺตุํ สกฺกา.
เกน ลภนียนฺติ อาห "โย โยนิโส ปยุญฺชตี"ติ, โย ปุคฺคโล โยนิโส อุปาเยน
สตฺถารา ทินฺนโอวาเท ฐตฺวา ยุญฺชติ สมฺมาปโยคญฺจ กโรติ, เตน ลภนียนฺติ
โยชนา. น จ สกฺกา อฆฏมาเนนาติ โย ปน โยนิโส น ปยุญฺชติ, เตน
อฆฏมาเนน น จ สกฺกา, กทาจิปิ ลทฺธุํ น สกฺกาเยวาติ อตฺโถ.
      เอวํ ภณติ สุเมธาติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สุเมธา ราชกญฺญา สํสาเร อตฺตโน
สํเวคทีปนึ กาเมสุ นิพฺเพธภาคินึ ธมฺมกถํ กเถติ. สงฺขารคเต รตึ อลภมานาติ
อณุมตฺเตปิ สงฺขารปวตฺเต อภิรตึ อวินฺทนฺตี. อนุเนนฺตี อนิกรตฺตนฺติ อนิกรตฺตํ
ราชานํ สญฺญาเปนฺตี. เกเส จ ฉมํ ขิปีติ อตฺตโน ขคฺเคน ฉินฺเน เกเส จ
ภูมิยํ ขิปิ ฉฑฺเฑสิ.
      ยาจตสฺสา ปิตรํ โสติ โส อนิกรตฺโต อสฺสา สุเมธาย ปิตรํ โกญฺจราชานํ
ยาจติ. กินฺติ ยาจตีติ อาห "วิสฺสชฺเชถ สุเมธํ, ปพฺพชิตุํ วิโมกฺขสจฺจทสฺสา"ติ,
สุเมธํ ราชปุตฺตึ ปพฺพชิตุํ วิสฺสชฺเชถ, สา จ ปพฺพชิตฺวา วิโมกฺขสจฺจทสฺสา
อวิปรีตนิพฺพานทสฺสาวินี โหตูติ อตฺโถ.
      โสกภยภีตาติ ญาติวิโยคาทิเหตุโต สพฺพสฺมาปิ สํสารภยโต ภีตา ญาณุตฺตร-
วเสน อุตฺราสิตา. สิกฺขมานายาติ สิกฺขมานาย สมานาย ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกตา,
ตโต เอว อคฺคผลํ อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ.
      อจฺฉริยมพฺภุตํ ตํ, นิพฺพานํ อาสิ ราชกญฺญายาติ ราชปุตฺติยา สุเมธาย
กิเลเสหิ ปรินิพฺพานํ อจฺฉริยํ อพฺภุตญฺจ อาสิ. ฉฬภิญฺญาว สิทฺธิยา กถนฺติ
เจ ปุพฺเพนิวาสจริตํ, ยถา พฺยากริ ปจฺฉิเม กาเลติ, ปจฺฉิเม ขนฺธปรินิพฺพาน-
กาเล อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสปริยาปนฺนจริตํ ยถา พฺยากาสิ, ตถา ตํ ชานิตพฺพนฺติ.
      ปุพฺเพนิวาสํ ปน ตาย ยถา พฺยากตํ, ตํ ทสฺเสตุํ "ภควติ โกนาคมเน"ติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ ภควติ โกนาคมเนติ โกนาคมเน สมฺมาสมฺพุทฺเธ โลเก อุปฺปนฺเน.
สํฆารามมฺหิ นวนิเวสมฺหีติ สํฆํ อุทฺทิสฺส อภินวนิเวสิเต อาราเม. สขิโย ติสฺโส
ชนิโย, วิหารทานํ อทมฺหเสติ ธนญฺชานี เขมา อหญฺจาติ มยํ ติสฺโส สขิโย
อารามํ สํฆสฺส วิหารทานํ อทมฺห.
      ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุนฺติ ตสฺส วิหารทานสฺส อานุภาเวน ทสวาเร เทเวสุ
อุปปชฺชิมฺห, ตโต มนุสฺเสสุ อุปปชฺชิตฺวา ปุน สตกฺขตฺตุํ เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห,
ตโตปิ มนุสฺเสสุ อุปปชฺชิตฺวา ปุน ทสสตกฺขตฺตุํ สหสฺสวารํ เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห,
ตโตปิ
มนุสฺเสสุ อุปปชฺชิตฺวา ปุน สตานิ สตกฺขตฺตุํ ทสสหสฺสวาเร เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห,
โก ปน วาโท มนุสฺเสสุ, เอวํ มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺนวาเรสุ กถาว นตฺถิ, อเนก-
สหสฺสวารํ อุปปชฺชิมฺหาติ อตฺโถ.
      เทเวสุ มหิทฺธิกา อหุมฺหาติ เทเวสุ อุปปนฺนกาเล ตสฺมึ ตสฺมึ เทวนิกาเย
มหิทฺธิกา มหานุภาวา อหุมฺห. มานุสกมฺหิ โก ปน วาโทติ มนุสฺสตฺตลาเภ มหิทฺธิกตาย
กถาว นตฺถิ. อิทานิ ตเมว มนุสฺสตฺตภาเว อุกฺกํสตํ มหิทฺธิกตํ ทสฺเสนฺตี
"สตฺตรตนสฺส มเหสี, อิตฺถิรตนํ อหํ อาสินฺ"ติ อาห. ตตฺถ จกฺกรตนาทีนิ สตฺต
รตนานิ เอตสฺส สนฺตีติ สตฺตรตโน, จกฺกวตฺตี, ตสฺส สตฺตรตนสฺส. ฉโทสรหิตา
ปญฺจกลฺยาณา อติกฺกนฺตมนุสฺสวณฺณา อปตฺตทิพฺพวณฺณาติ ๑- เอวมาทิคุณสมนฺนาคเมน
อิตฺถีสุ รตนภูตา อหํ อโหสึ.
      โส เหตูติ ยํ ตํ โกนาคมนสฺส ภควโต กาเล สํฆสฺส วิหารทานํ กตํ,
โส ยถาวุตฺตาย ทิพฺพสมฺปตฺติยา จ เหตุ. โส ปภโว ตมฺมูลนฺติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ.
สาว สาสเน ขนฺตีติ สา เอว อิธ สตฺถุสาสเน ธมฺเม นิชฺฌานกฺขนฺตี. ตํ
ปฐมสโมธานนฺติ ตเทว สตฺถุสาสนธมฺเมน ปฐมํ สโมธานํ ปฐโม สมาคโม, ตเทว
สตฺถุสาสนธมฺเม อภิรตาย ปริโยสาเน นิพฺพานนฺติ ผลูปจาเรน การณํ วทติ.
อิมา ปน จตสฺโส คาถา เถริยา อปทานสฺส วิภาวนวเสน ปวตฺตตฺตา อปทาน-
ปาฬิยมฺปิ สงฺคหํ อาโรปิตา.
      โอสานคาถาย เอวํ กโรนฺตีติ ยถา มยา ปุริมตฺตภาเว เอตรหิ จ กตํ
ปฏิปนฺนํ, เอวํ อญฺเญปิ กโรนฺติ ปฏิปชฺชนฺติ. เก ๒- เอวํ กโรนฺตีติ อาห "เย
สทฺทหนฺติ วจนํ อโนมปญฺญสฺสา"ติ, เญยฺยปริยนฺติกญาณตาย ปริปุณฺณปญฺญสฺส
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ เย ปุคฺคลา สทฺทหนฺติ "เอวเมตนฺ"ติ โอกปฺปนฺติ, เต
เอวํ กโรนฺติ ปฏิปชฺชนฺติ. อิทานิ ตาย ๓- อุกฺกํสคตาย ปฏิปตฺติยา ตํ ทสฺเสตุํ
@เชิงอรรถ:  สี. อติกฺกนฺตามานุสฺสวณฺณํ อปตฺตา ทิพฺพํ วณฺณนฺติ   สี. ปฏิปชฺชนฺติ เต
@ อิ. ตตฺถ
"นิพฺพินฺทนฺติ ภวคเต, นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชนฺตี"ติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ:- เย ภควโต
วจนํ ยาถาวโต สทฺทหนฺติ, เต วิสุทฺธิปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพสฺมึ ภวคเต
เตภูมเก สงฺขาเร วิปสฺสนาปญฺญาย นิพฺพินฺทนฺติ, นิพฺพินฺทิตฺวา จ ปน อริยมคฺเคน
สพฺพโส วิรชฺชนฺติ, สพฺพสฺมาปิ ภวคตา วิมุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. วิราเค อริยมคฺเค
อธิคเต วิมุตฺตาเยว โหนฺตีติ.
      เอวเมตา เถริกาทโย สุเมธาปริโยสานา คาถาสภาเคน อิธ เอกชฺฌํ สงฺคหํ
อารุฬฺหา "ติสตฺตติปริมาณา"ติ. ภาณวารโต ปน ทฺวาธิกา ฉสตมตฺตา เถริโย
คาถา จ. ตา สพฺพาปิ ยถา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวิกาภาเวน เอกวิธา, ตถา
อเสขภาเวน อุกฺขิตฺตปลิฆตาย สงฺกิณฺณปริกฺขตาย อพฺพูเฬฺหสิกตาย นิรคฺคลตาย
ปนฺนภารตาย วิสญฺญุตฺตตาย ทสสุ อริยวาเสสุ วุฏฺฐวาสตาย จ, ตถา หิ ตา
ปญฺจงฺควิปฺปหีนา ฉฬงฺคสมนฺนาคตา เอการกฺขา จตุราปสฺเสนา ปณุนฺนปจฺเจก-
สจฺจา สมวยสฏฺเฐสนา อนาวิลสงฺกปฺปา ปสฺสทฺธกายสงฺขารา สุวิมุตฺตจิตฺตา
สุวิมุตฺตปญฺญา จาติ เอวมาทินา ๑- นเยน เอกวิธา.
      สมฺมุขาปรมฺมุขาเภทโต ทุวิธา. ยา หิ สตฺถุธรมานกาเล อริยาย ชาติยา
ชาตา มหาปชาปติโคตมิอาทโย, ตา สมฺมุขาสาวิกา นาม. ยา ปน ภควโต
ขนฺธปรินิพฺพานโต ปจฺฉา อธิคตวิเสสา, ตา สติปิ สตฺถุธมฺมสรีรสฺส ปจฺจกฺขภาเว
สตฺถุสรีรสฺส ๒- อปจฺจกฺขภาวโต ปรมฺมุขาสาวิกา นาม. ตถา อุภโตภาควิมุตฺติปญฺญา-
วิมุตฺติตาวเสน. อิธ ปาฬิยาคตา ปน อุภโตภาควิมุตฺตาเยว. ตถา สาปทาน-
นาปทานเภทโต. ยาสํ หิ ปุริเมสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ สาวกพุทฺเธสุ
วา ปุญฺญกิริยาวเสน กตาธิการตาสงฺขาตํ อตฺถิ อปทานํ, ตา สาปทานา. ยาสํ
ตํ นตฺถิ, ตา นาปทานา. ตถา สตฺถุลทฺธูปสมฺปทา สํฆโต ลทฺธูปสมฺปทาติ ทุวิธา.
ครุธมฺมปฏิคฺคหณมฺหิ ลทฺธูปสมฺปทา มหาปชาปติโคตมี สตฺถุสนฺติกาว ลทฺธูป-
สมฺปทตฺตา สตฺถุลทฺธูปสมฺปทา นาม. เสสา สพฺพาปิ สํฆโต ลทฺธูปสมฺปทา. ตาปิ
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๓๖๐/๒๗๙   สี. สตฺถุ จ ปเนตาสํ
เอกโตอุปสมฺปนฺนา อุภโตอุปสมฺปนฺนาติ ทุวิธา. ตตฺถ ยา ตา มหาปชาปติโคตมิยา
สทฺธึ นิกฺขนฺตา ปญฺจสตา สากิยานิโย, ตา เอกโตอุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุสํฆโต เอว
ลทฺธูปสมฺปทตฺตา มหาปชาปติโคตมึ ฐเปตฺวา. อิตรา อุภโตอุปสมฺปนฺนา อุภโตสํเฆ
อุปสมฺปทตฺตา. ๑-
      เอหิภิกฺขุทุโก วิย เอหิภิกฺขุนิทุโก อิธ น ลพฺภติ. กสฺมา? ภิกฺขุนีนํ ตถา
อุปสมฺปทาย อภาวโต. ยทิ เอวํ ยํ ตํ เถริคาถาย สุภทฺทาย กุณฺฑลเกสาย
วุตฺตํ:-
            "นิหจฺจ ชาณุํ วนฺทิตฺวา     สมฺมุขา อญฺชลึ อกํ
             เอหิ ภทฺเทติ มํ อวจ      สา เม อาสูปสมฺปทา"ติ. ๒-
      ตถา อปทาเนปิ:-
            "อายาจิโต ตทา อาห      เอหิ ภทฺเทติ นายโก
             ตทาหํ อุปสมฺปนฺนา        ปริตฺตํ โตยมทฺทสนฺ"ติ ๓-
ตํ กถนฺติ. นยิทํ เอหิภิกฺขุนิภาเวน อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปสมฺปทาย ปน
เหตุภาวโต ยา สตฺถุ อาณตฺติ, สา เม อาสูปสมฺปทาติ วุตฺตํ.
      ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ "เอหิ ภทฺเท ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ
สนฺติเก ปพฺพชฺช อุปสมฺปชฺชสฺสูติ มํ อโวจ อาณาเปสิ. สา สตฺถุ อาณา มยฺหํ
อุปสมฺปทาย การณตฺตา อุปสมฺปทา อโหสี"ติ. เอเตเนว อปทานคาถายปิ อตฺโถ
สํวณฺณิโตติ ทฏฺฐพฺโพ.
      เอวมฺปิ ภิกฺขุนิวิภงฺเค เอหิ ภิกฺขุนีติ อิทํ กถนฺติ. เอหิภิกฺขุนิภาเวน
ภิกฺขุนีนํ อุปสมฺปทาย อสภาวโชตนวจนํ ตถา อุปสมฺปทาย ภิกฺขุนีนํ อภาวโต. ยทิ เอวํ
@เชิงอรรถ:  สี. อุภโตสํฆา อุปสมฺปนฺนตฺตา   ขุ.เถรี. ๒๖/๑๐๙/๔๔๗   ขุ.อป. ๓๓/๔๔/๓๕๘
กถํ เอหิภิกฺขุนีติ วิภงฺเค นิทฺเทโส กโตติ. เทสนานยโสตปติตภาเวน ๑-. อยํ หิ
โสตปติตตา นาม กตฺถจิ ลพฺภมานสฺสาปิ อนาหฏํ ๒- โหติ.
      ยถา อภิธมฺเม มโนธาตุนิทฺเทเส ๓- ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสต-
ปติตตาย น อุทฺธฏํ กตฺถจิ เทสนาย อสมฺภวโต. ยถา ตตฺเถว วตฺถุนิทฺเทเส ๔- หทย-
วตฺถุ กตฺถจิ อลพฺภมานสฺสาปิ คหณวเสน. ตถา ฐิตกปฺปินิทฺเทเส. ยถาห:-
            "กตโม จ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปี, อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย
         ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป
         อุฑฺฑเยฺหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรตี"ติ ๕-.
      เอวมิธาปิ อลพฺภมานคหณวเสน เวทิตพฺพํ, ปริกปฺปวจนํ เหตํ. สเจ ภควา
ภิกฺขุนิภาวโยคฺยํ กญฺจิ มาตุคามํ เอหิ ภิกฺขุนีติ วเทยฺย, เอวมฺปิ ภิกฺขุนิภาโว
สิยาติ. กสฺมา ปน ภควา เอวํ น กเถสีติ? ตถา กตาธิการานํ อภาวโต.
เย ปน "อนาสนฺนสนฺนิหิตภาวโต"ติ การณํ วตฺวา "ภิกฺขู เอว หิ สตฺถุ อาสนฺนจารี
สทา สนฺนิหิตาว, ตสฺมา เต `เอหิภิกฺขู'ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, น ภิกฺขุนิโย"ติ
วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. สตฺถุ อาสนฺนทูรภาวสฺส ภพฺพาภพฺพภาวาสิทฺธตฺตา.
วุตฺตํ เหตํ ภควตา:-
            "สงฺฆาฏิกณฺเณ เจปิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต อนุพนฺโธ
         อสฺส ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต, โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค
         พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต
         วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย, อถโข โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺส.
         ตํ กิสฺส เหตุ, ธมฺมํ หิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต
         น มํ ปสฺสติ.
@เชิงอรรถ:  สี. เทสนาย...   สี. อคหณํ   อภิ.สงฺ. ๓๔/๕๖๖/๑๖๐
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๕๙๕/๑๘๑   อภิ.ปุ. ๓๖/๑๗/๑๒๐
              โยชนสเต เจปิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิหเรยฺย, โส จ โหติ อนภิชฺฌาลุ
         กาเมสุ น ติพฺพสาราโค อพฺยาปนฺนจิตฺโต อปฺปทุฏฺฐมานสงฺกปฺโป
         อุปฏฺฐิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย, อถโข โส
         สนฺติเกว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺส. ตํ กิสฺส เหตุ, ธมฺมํ หิ โส ภิกฺขเว
         ภิกฺขุ ปสฺสติ, ธมฺมํ ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี"ติ. ๑-
      ตสฺมา อการณํ เทสโต สตฺถุ อาสนฺนานาสนฺนตา. อกตาธิการตาย ปน
ภิกฺขุนีนํ ตตฺถ อโยคฺยตา. เตน วุตฺตํ "เอหิภิกฺขุนิทุโก อิธ น ลพฺภตี"ติ. เอวํ
ทุวิธา.
      อคฺคสาวิกา มหาสาวิกา ปกติสาวิกาติ ติวิธา. ตตฺถ เขมา อุปฺปลวณฺณาติ
อิมา เทฺว เถริโย อคฺคสาวิกา นาม. กามํ สพฺพาปิ ขีณาสวตฺเถริโย สีลสุทฺธิอาทิเก
สมฺปาเทนฺติโย จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฏฺฐิตจิตฺตา ๒- สตฺตโพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ
ภาเวตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐหนฺติ. ตถาปิ
ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปญฺญาวิมุตฺตโต จ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพ-
ภาคภาวนาวิเสสสิทฺโธ อิจฺฉิโต วิเสโส, เอวํ อภินีหารมหนฺตตาปุพฺพโยคมหนฺตตาหิ ๓-
สสนฺตาเน สาติสยคุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺตา สาวิกาติ
มหาสาวิกา. เตสุเยว ปน โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺฐิ-
สมฺมาสมาธีนํ สาติสยกิจฺจานุภาวนิพฺพตฺติยา การณภูตาย ตชฺชาภินีหารตาย
สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลสมฺภูตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปญฺญาย สมาธิมฺหิ
จ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ฐิตตฺตา ตา เทฺวปิ
อคฺคสาวิกา นาม. มหาปชาปติโคตมิอาทโย ปน อภินีหารมหนฺตตาย ปุพฺพโยคมหนฺตตาย
จ ปฏิลทฺธคุณวิเสสวเสน มหติโย สาวิกาติ มหาสาวิกา นาม. อิตรา เถริกา ๔-
ติสฺสา วีรา ธีราติ เอวมาทิกา อภินีหารมหนฺตตาทีนํ อภาเวน ปกติสาวิกา นาม.
@เชิงอรรถ:  ขุ.อิติ. ๒๕/๙๒/๓๑๐   สี. สุปติฏฺฐิตจิตฺตา   สี....มหนฺตตาติ   สี. เถริโย
ตา ปน อคฺคสาวิกา วิย มหาสาวิกา วิย จ น ปริมิตา, อถโข อเนกสตานิ
อเนกสหสฺสานิ เวทิตพฺพานิ. เอวํ อคฺคสาวิกาทิเภทโต ติวิธา. ตถา สุญฺญต-
วิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา. ปฏิปทาทิวิภาเคน จตุพฺพิธา. อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน
ปญฺจวิธา. ตถา ปฏิปตฺติยาทิวิภาเคน ปญฺจวิธา. อนิมิตฺตวิมุตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธา.
อธิมุตฺติเภเทน สตฺตวิธา. ธุรปฏิปทาทิวิภาเคน อฏฺฐวิธา. วิมุตฺติวิภาเคน นววิธา
ทสวิธา จ. ตา ปเนตา ยถาวุตฺเตน ธุรเภเทน วิภชฺชมานา วีสติ โหนฺติ. ปฏิปทา-
วิภาเคน วิภชฺชมานา จตฺตาฬีส โหนฺติ. ปุน ปฏิปทาเภเทน ธุรเภเทน วิภชฺชมานา
อสีติ โหนฺติ. อถวา สุญฺญตวิมุตฺตาทิวิภาเคน วิภชฺชมานา จตฺตาฬีสาธิกานิ
เทฺวสตานิ โหนฺติ. ปุน อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน วิภชฺชมานา ทฺวิสตุตฺตรสหสฺสํ ๑-
โหนฺตีติ. เอวเมตาสํ เถรีนํ อตฺตโน คุณวเสเนว อเนกเภทภินฺนตา เวทิตพฺพา.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา เถรคาถาสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว ๒-
คเหตพฺโพติ.
                    สุเมธาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       มหานิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ:  สี. สตฺตุตฺตรสหสฺสํ   สี. วุตฺตนยานุสาเรน
                       นิคมนคาถา
      เอตฺตาวตา จ:-
            "เย เต สมฺปนฺนสทฺธมฺมา       ธมฺมราชสฺส สตฺถุโน
             โอรสา มุขชา ปุตฺตา         ทายาทา ธมฺมนิมฺมิตา.
             สีลาทิคุณสมฺปนฺนา            กตกิจฺจา อนาสวา
             สุภูติอาทโย เถรา           เถริโย เถริกาทโย.
             เตหิ ยา ภาสิตา คาถา       อญฺญพฺยากรณาทินา
             ตา สพฺพา เอกโต กตฺวา      เถรคาถาติ สงฺคหํ.
             อาโรเปสุํ มหาเถรา         เถรีคาถาติ ตาทิโน ๑-
             ตาสํ อตฺถํ ปกาเสตุํ          โปราณฏฺฐกถานยํ.
             นิสฺสาย ยา สมารทฺธา        อตฺถสํวณฺณนา มยา
             สา ตตฺถ ปรมตฺถานํ          ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ.
             ปกาสนา ปรมตฺถ-           ทีปนี นาม นามโต
             สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ          อนากุลวินิจฺฉยา
             ทฺวานวุติปริมาณา ๒-         ปาฬิยา ภาณวารโต.
             อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน          ยํ ตํ อธิคตํ มยา
             ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน          โลกนาถสฺส สาสนํ.
             โอคาเหตฺวา ๓- วิสุทฺธาย     สีลาทิปฏิปตฺติยา
             สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ        วิมุตฺติรสภาคิโน.
@เชิงอรรถ:  ม. เถรคาถาติ อาทิโต   สี....ปริมาณาย   สี. โอภาเสตฺวา
             จิรํ ติฏฺฐตุ โลกสฺมึ           สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ
             ตสฺมึ สคารวา นิจฺจํ          โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโน.
             สมฺมา วสฺสตุ กาเลน         เทโวปิ ชคตีปติ
             สทฺธมฺมนิรโต โลกํ           ธมฺเมเนว ปสาสตู"ติ.
      พทรติตฺถวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตา เถรีคาถานํ อตฺถสํวณฺณนา
นิฏฺฐิตา.
                       เถรีคาถาวณฺณนา สมตฺตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๔ หน้า ๓๓๙-๓๗๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=34&A=7270&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=34&A=7270&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=474              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=10138              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=10142              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=10142              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]