อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

                          ๙. โปฏฺปาทสุตฺต
                     โปฏฺปาทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา
      [๔๐๖] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ สาวตฺถิยนฺติ โปฏฺปาทสุตฺตํ. ตตฺรายํ
อนุปุพฺพปทวณฺนา. สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ
สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย โย  เชตสฺส กุมารสฺส วเน อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา
อาราโม การิโต, ตตฺถ วิหรติ. โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโกติ นาเมน โปฏฺปาโท
ฉนฺนปริพฺพาชโก. โส กิร คิหิกาเล พฺราหฺมณมหาสาโล กาเมสุ อาทีนวํ
ทิสฺวา จตฺตาลีสโกฏิปริมาณํ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ติตฺถิยานํ คณาจริโย
ชาโต. สมยํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทกํ, ๑- ตสฺมึ กิร าเน
จงฺกิตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภูตโย พฺราหฺมณา นิคณฺาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา
สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺติ ๒- กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม
สมยปฺปวาทโกติ วุจฺจติ. เสฺวว จ ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูรุกฺขปนฺติยา ๓-
ปริกฺขิตตฺตา ตินฺทุกาจีโร. ยสฺมา ปเนตฺถ ปมํ เอกาว สาลา อโหสิ, ปจฺฉา
มหาปุญฺ ปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมเวกํ สาลํ อุปาทาย
ลทฺธนามวเสน เอกสาลโกติ วุจฺจติ. มลฺลิกาย ปน ปเสนทิรญฺโ เทวิยา
อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสมฺปนฺโน อาราโมติ กตฺวา มลฺลิกายาราโมติ สงฺขฺยํ
คโต. ตสฺมึ สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกายาราเม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมยปฺปวาทโก          ๒ ฉ.ม. วทนฺติ.           ๓ ก. ติมฺพรุกฺขปนฺติยา
      ปฏิวสตีติ นิวาสผาสุตาย วสติ. อเถกทิวสํ ภควา ปจฺจูสสมเย
สพฺพญฺุตาณํ ปตฺถริตฺวา โลกํ ปริคฺคณฺหนฺโต าณชาลสฺส อนฺโตคตํ
ปริพฺพาชกํ ทิสฺวา "อยํ โปฏฺปาโท มยฺหํ าณชาเล ปญฺายติ, กึ นุโข
ภวิสฺสตี"ติ  อุปปริกฺขนฺโต อทฺทส "อหํ อชฺช ตตฺถ คมิสฺสามิ, อถ มํ
โปฏฺปาโท นิโรธญฺจ นิโรธวุฏฺานญฺจ ปุจฺฉิสฺสติ, ตสฺสาหํ สพฺพพุทฺธานํ าเณน
สํสนฺทิตฺวา ตทุภยํ กเถสฺสามิ, อถ โส กติปาหจฺจเยน จิตฺตํ หตฺถิสาริปุตฺตํ
คเหตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, เตสมหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เทสนาวสาเน
โปฏฺปาโท มํ สรณํ คมิสฺสติ, จิตฺโต หตฺถิสาริปุตฺโต มม สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี"ติ. ตโต ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุรตฺตทุปฏฺฏํ
นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ยุคนฺธรปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา
ิตมหาเมฆํ วิย เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ เอกํสวรคตํ กตฺวา ๑- ปจฺจคฺฆํ เสลมยปตฺตํ
วามอํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา  สาวตฺถิยํ ๒- ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามีติ สีโห วิย หิมวนฺตปาทา
วิหารา นิกฺขมิ. อิมมตฺถํ สนฺธาย "อถโข ภควา"ติ อาทิ วุตฺตํ.
      [๔๐๗] เอตทโหสีติ นคทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน สุริยํ
โอโลเกตฺวา อติปฺปคภาวเมว ทิสฺวา เอตํ อโหสิ. ยนฺนูนาหนฺติ สํสยปริทีปโน
วิย นิปาโต, พุทฺธานญฺจ สํสโย นาม นตฺถิ, "อิทํ กริสฺสาม, อิทํ น กริสฺสาม,
อิมสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสาม, อิมสฺส ธมฺมํ น เทเสสฺสามา"ติ เอวํ ปริวิตกฺกปุพฺพภาโค
ปเนส พุทฺธานํ ลพฺภติ. เตนาห "ยนฺนูนาหนฺ"ติ, ยทิ ปนาหนฺติ อตฺโถ.
      [๔๐๘] อุนฺนาทินิยาติ อุจฺจํ นทมานาย, เอวํ นทมานาย จสฺสา
อุทฺธํ คมนวเสน อุจฺโจ ทิสาสุ ปตฺถฏวเสน มหาสทฺโทติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาย, เตสํ
หิ ปริพฺพาชกานํ ปาโตว วุฏฺาย กตฺตพฺพํ นาม เจติยวตฺตํ วา โพธิวตฺตํ วา
อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ วา โยนิโสมนสิกาโร วา   นตฺถิ. เตน เต ปาโตว วุฏฺาย พาลาตเป
นิสินฺนา "อิมสฺส หตฺโถ โสภโณ, อิมสฺส ปาโท"ติ  เอวํ อญฺมญฺสฺส
หตฺถปาทาทีนิ วา อารพฺภ อิตฺถีปุริสทารกทาริกาทีนํ วณฺเณ วา อญฺ วา
กามสฺสาทภวสฺสาทาทิวตฺถุํ อารพฺภ กถํ สมุฏฺาเปตฺวา อนุปุพฺเพน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกํสํ กตฺวา           ๒ ฉ.ม. สาวตฺถึ
ราชกถาทิอเนกวิธํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติ. เตน วุตฺตํ "อุนฺนาทินิยา
อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาย อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติยา"ติ.
      [๔๐๙] ตโต โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก เต ปริพฺชเก โอโลเกตฺวา
"อิเม ปริพฺพาชกา อติวิย อญฺมญฺ อคารวา, มยญฺจ สมณสฺส โคตมสฺส
ปาตุภาวโต ปฏฺาย สุริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกูปมา ชาตา, ลาภสกฺกาโรปิ โน
ปริหีโน. สเจ ปนิมํ านํ สมโณ โคตโม วา โคตมสฺส สาวโก วา คิหี
อุปฏฺาโก วา ตสฺส  อาคจฺเฉยฺย, อติวิย ลชฺชนียํ ภวิสฺสติ, ปริสโทโส โข ปน
ปริสเชฏฺกสฺเสว อุปริ อาโรหตี"ติ อิโตจิโต จ วิโลเกนฺโต ๑-  ภควนฺตํ อทฺทส.
เตน วุตฺตํ "อทฺทสา โข โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ฯเปฯ ตุณฺหี อเหสุนฺ"ติ.
      ตตฺถ สณฺเปสีติ สิกฺขาเปสิ, วชฺชมสฺสา ปฏิจฺฉาเทสิ. ยถา
สุสณฺิตา โหติ, ตถา นํ เปสีติ. ยถา นาม ปริสมชฺฌํ ปวิสนฺโต ปุริโส
วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถํ นิวาสนํ สณฺเปติ, ปารุปนํ สณฺเปติ, รโชกิณฺณฏฺานํ
ปุญฺฉติ, เอวมสฺสา วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถํ "อปฺปสทฺทา โภนฺโต"ติ สิกฺขาเปนฺโต ยถา
สุสณฺิตา โหติ, ตถา นํ เปสีติ อตฺโถ. อปฺปสทฺทกาโมติ อปฺปสทฺทํ อิจฺฉติ,
เอโก นิสีทติ, เอโก ติฏฺติ, น คณสงฺคณิกาย ยาเปติ. อุปสงฺกมิตพฺพํ
มญฺเยฺยาติ อิธาคนฺตพฺพํ มญฺเยฺย. กสฺมา ปเนส ภควโต อุปสงฺกมนํ
ปจฺจาสึสตีติ ๒-? อตฺตโน วุฑฺฒึ ปตฺถยมาโน. ปริพฺพาชกา กิร พุทฺเธสุ วา
พุทฺธสาวเกสุ วา อตฺตโน สนฺติกํ อาคเตสุ "อชฺช อมฺหากํ สนฺติกํ สมโณ โคตโม
อาคโต, สาริปุตฺโต อาคโต, น โข ปน เต ยสฺส วา ตสฺส วา สนฺติกํ
คจฺฉนฺติ, ปสฺสถ อมฺหากํ อุตฺตมภาวนฺ"ติ อตฺตโน อุปฏฺากานํ สนฺติเก อตฺตานํ
อุกฺขิปนฺติ, อุจฺเจ  าเน เปนฺติ, ภควโตปิ อุปฏฺาเก คณฺหิตุํ วายมนฺติ. เต
กิร ภควโต อุปฏฺาเก ทิสฺวา เอวํ วทนฺติ "ตุมฺหากํ สตฺถา ภวํ โคตโมปิ
โคตมสาวโกปิ ๓- อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติ, มยํ อญฺมญฺ สมคฺคา. ตุเมฺห
ปน อเมฺห อกฺขีหิปิ ปสฺสิตุํ น อิจฺฉถ, สามีจิกมฺมํ น กโรถ, กึ โว อเมฺหหิ
อปรทฺธนฺ"ติ.  อเถกจฺเจ มนุสฺสา "พุทฺธาปิ เอเตสํ สนฺติกํ ๔- คจฺฉนฺติ, กึ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ม. โอโลเกนฺโต.        ๒ ฉ.ม. ปจฺจาสีสตีติ.
@๓ ฉ.ม. โคตมสาวกาปิ.          ๔ ก. สนฺติเก.
อมฺหากนฺ"ติ ตโต ปฏฺาย เต ทิสฺวา นปฺปมชฺชนฺติ. ตุณหี อเหสุนฺติ
โปฏฺปาทํ ปริวาเรตฺวา นิสฺสทฺทา นิสีทึสุ.
      [๔๑๐] สฺวาคตํ ภนฺเตติ สุฏฺุ อาคมนํ ภนฺเต ภควโต, ภควติ
หิ โน อาคเต อานนฺโท โหติ, คเต โสโกติ ทีเปติ. จิรสฺสํ โข ภนฺเตติ
กสฺมา อาห? กึ ภควา ปุพฺเพปิ ตตฺถ คตปุพฺโพติ? น คตปุพฺโพ. มนุสฺสานํ
ปน "กุหึ คจฺฉนฺตา, กุโต อาคตตฺถ, กึ มคฺคมุฬฺหตฺถ, จิรสฺสํ อาคตตฺถา"ติ
เอวมาทโย ปิยสมุทาจารา โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาห. เอวญฺจ ปน วตฺวา น
มานตฺถทฺโธ หุตฺวา นิสีทิ, อุฏฺายาสนา ๑- ภควโต ปจฺจุคฺคมนมกาสิ. ภควนฺตํ หิ
อุปคตํ ทิสฺวา อาสเนน อนิมนฺเตนฺโต วา อปจิตึ อกโรนฺโต วา ทุลฺลโภ.
กสฺมา? อุจฺจากุลีนตาย. อยํปิ ปริพฺพาชโก อตฺตโน นีสินฺนาสนํ ปปฺโผเฏตฺวา
ภควนฺตํ อาสเนน นิมนฺเตนฺโต "นิสีทตุ ภนฺเต ภควา, อิทมาสนํ ปญฺตฺตนฺ"ติ
อาห. อนฺตรากถา วิปฺปกตาติ นิสินฺนานํ โว อาทิโต ปฏฺาย ยาว มมาคมนํ,
เอตสฺมึ อนฺตเร กา นาม  กถา วิปฺปกตา, มมาคมนปจฺจยา กตมา กถา ปริยนฺตํ
น คตา? วทถ, ยาว  นํ ปริยนฺตํ เนตฺวา เทเสมีติ ๒- สพฺพญฺุปฺปวารณํ ปวาเรสิ.
                       อภิสญฺานิโรธกถาวณฺณนา
      [๔๑๑] อถ ปริพฺพาชโก "นิรตฺถกถา เอสา นิสฺสารา วฏฺฏสนฺนิสฺสิตา,
น ตุมฺหากํ ปุรโต วตฺตพฺพตํ อรหตี"ติ ทีเปนฺโต "ติฏฺเตสา ภนฺเต"ติ
อาทิมาห. ติฏฺเตสา  ภนฺเต"ติ สเจ ภควา โสตุกาโม ภวิสฺสติ, ปจฺฉาเปสา
กถา น ทุลฺลภา ภวิสฺสติ อมฺหากํ ปนิมาย กถาย อตฺโถ นตฺถิ. ภควโต
ปนาคมนํ ลภิตฺวา มยํ อญฺเทว สุการณํ ปุจฺฉามาติ ทีเปติ. ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต
"ปุริมานิ ภนฺเต"ติ อาทิมาห. ตตฺถ โกตูหลสาลายนฺติ โกตูหลสาลา นาม
ปจฺเจกสาลา นตฺถิ. ยตฺถ ปน นานาติตฺถิยา สมณพฺรหฺมณา นานาวิธํ กถํ
ปวตฺเตนฺติ, สา พหูนํ "อยํ กึ วทติ, อยํ กึ วทตี"ติ โกตูหลุปฺปตฺติฏฺานโต ๓-
โกตูหลสาลาติ วุจฺจติ. อภิสญฺานิโรเธติ เอตฺถ อภีติ อุปสคฺคมตฺตํ. สญฺานิโรเธติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุฏฺาย ปน        ๒ ฉ.ม. เทมีติ        ๓ สี. โกตูหลปฺปวตฺติฏฺานโต
จิตฺตนิโรเธ,  ขณิกนิโรเธ กถา อุปฺปนฺนาติ  อตฺโถ. อิทํ ปน ตสฺสา อุปฺปตฺติการณํ.
ยทา กิร  ภควา  ชาตกํ วา กเถติ, สิกฺขาปทํ วา ปญฺเปติ, ตทา สกลชมฺพุทีเป
ภควโต กิตฺติโฆโส ปตฺถรติ, ติตฺถิยา ตํ สุตฺวา "ภวํ กิร โคตโม ปุพฺพจริยํ
กเถสิ. มยํ กึ น สกฺโกม ตาทิสํ กิญฺจิ กเถตุนฺ"ติ ภควโต ปฏิภาคกิริยํ
กโรนฺตา เอกํ ภวนฺตรสมยํ กเถนฺติ "ภวํ โคตโม สิกฺขาปทํ ปญฺเปสิ,  มยํ กึ
น สกฺโกม ปญฺเปตุนฺ"ติ อตฺตโน สาวกานํ กิญฺจิเทว สิกฺขาปทํ ปญฺเปนฺติ.
ตทา ปน ภควา อฏฺวิธปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา นิโรธกถํ กเถสิ. ติตฺถิยา ตํ
สุตฺวา "ภวํ กิร โคตโม นิโรธํ นาม กเถสิ, มยมฺปิ ตํ กถยิสฺสามา"ติ ๑-
สนฺนิปติตฺวา กถยึสุ. เตน วุตฺตํ "อภิสญฺานิโรเธ กถา อุทปาที"ติ.
      ตเตฺรกจฺเจติ เตสุ เอกจฺเจ. ปุริโม เจตฺถ ยฺวายํ พาหิเร ติตฺถายตเน
ปพฺพชิโต จิตฺตปฺปวตฺติยํ โทสํ ทิสฺวา "อจิตฺตกภาโว สนฺโต"ติ สมาปตฺตึ
ภาเวตฺวา อิโต จุโต ปญฺจกปฺปสตานิ อสญฺีภเว ตฺวา ๒- ปุน อิธ อุปฺปชฺชติ,
ตสฺส สญฺุปฺปาเท จ นิโรเธ จ เหตุํ อปสฺสนฺโต "อเหตู อปจฺจยา"ติ อาห.
      ทุติโย ตํ นิเสเธตฺวา มิคสิงฺคตาปสสฺส อสญฺิกภาวํ คเหตฺวา
"อุเปติปิ  อเปติปี"ติ อาห. มิคสิงฺคตาปโส กิร ตตฺตตโป ๓- โฆรตโป
ปรมาธิตินฺทฺริโย ๔- อโหสิ. ตสฺส สีลเตเชน สกฺกวิมานํ อุณฺหมโหสิ. สกฺโก
เทวราชา "สกฺกฏฺานํ นุ โข ตาปโส ปตฺเถตี"ติ อลมฺพุสํ นาม เทวกญฺ
"ตาปสสฺส ตปํ ภินฺทิตฺวา เอหี"ติ เปเสสิ. สา ตตฺถ คตา. ตาปโส ปมทิวเส
ตํ ทิสฺวาว ปลายิตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิ. ทุติยทิวเส กามจฺฉนฺทนีวรเณน ลคฺโค ๕-
ตํ หตฺเถว ๖- อคฺคเหสิ, โส เตน ทิพฺพผสฺเสน ผุฏฺโ วิสญฺี หุตฺวา ติณฺณํ
สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน สญฺ ปฏิลภติ. ตํ ทิสฺวา ๗- โส ทิฏฺิคติโก "ติณฺณํ
สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต"ติ มญฺมาโน เอวมาห.
      ตติโย ตํ นิเสเธตฺวา อาถพฺพณปโยคํ สนฺธาย "อุปกฑฺฒนฺติปิ
อปกฑฺฒนฺติปี"ติ อาห. อาถพฺพณิกา กิร อาถพฺพณํ ปโยเชตฺวา สตฺตํ สีสจฺฉินฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กเถสฺสามาติ               ๒ ม. อุปฺปชฺชิตฺวา       ๓ ฉ.ม. อตฺตนฺตโป
@๔ ฉ.ม., สี., อิ. ปริมาริตินฺทฺริโย    ๕ ฉ.ม. ภคฺโค         ๖ ฉ.ม. หตฺเถ
@๗ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
วิย, หตฺถจฺฉินฺนํ วิย,  มตํ วย จ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ตสฺส ปุน ปากติกภาวํ
ทิสฺวา โส ทิฏฺิคติโก "นิโรธา วุฏฺิโต อยนฺ"ติ มญฺมาโน เอวมาห.
       จตุตฺโถ ตํ นิเสเธตฺวา ยกฺขทาสีนํ มทนิทฺทํ สนฺธาย "สนฺติ หิ
โภ เทวตา"ติอาทิมาห. ยกฺขทาสิโย กิร สพฺพรตฺตึ เทวตูปหารํ กุรุมานา
นจฺจิตฺวา คายิตฺวา อรุโณทเย  เอกํ สุราปาตึ ปิวิตฺวา ปริวตฺติตฺวา สุปิตฺวา ทิวา
วุฏฺหนฺติ. ตํ ทิสฺวา โส ทิฏฺิคติโก "สุตฺตกาเล นิโรธํ สมาปนฺนา, ปพุทฺธกาเล
นิโรธา วุฏฺิตา"ติ มญฺมาโน เอวมาห.
      อยํ ปน โปฏฺปาโท ปริพฺพาชโก ปณฺฑิตชาติโก. เตนสฺส ตํ กถํ
สุตฺวา วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชิ. "อิเมสํ กถา เอฬมูคกถา วิย, จตฺตาโร หิ นิโรเธ
เอเต ปญฺเปนฺติ, อิมินา จ นิโรเธน นาม เอเกน  ภวิตพฺพํ, น พหุนา.
เตนาปิ เอเกน อญฺเเนว  ภวิตพฺพํ, โส ปน อญฺเน าตุํ น สกฺกา
อญฺตฺร สพฺพญฺุนา. สเจ ภควา อิธ  อภวิสฺส, `อยํ นิโรโธ อยํ น ๑-
นิโรโธ'ติ ทีปสหสฺสํ วิย อุชฺชาเลตฺวา อชฺชเมว ๒- ปากฏํ อกริสฺสา"ติ ทสพลญฺเว
อนุสฺสริ. "ตสฺส มยฺหํ ภนฺเต"ติอาทิมาห.
      ตตฺถ อโห นูนาติ อนุสฺสรณตฺเถ นปาตทฺวยํ, เตน ตสฺส ภควนฺตํ
อนุสฺสรนฺตสฺส เอตทโหสิ "อโห นูน ภควา, อโห นูน สุคโต"ติ. โย อิเมสนฺติ
โย เอเตสํ นิโรธธมฺมานํ สุกุสโล นิปุโณ เฉโก, โส ภควา อโห นูน กเถยฺย,
โส สุคโต อโห นูน กเถยฺยาติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. ปกตญฺูติ จิณฺณวสิตาย
ปกตึ สภาวํ ชานาตีติ ปกตญฺู. กถํ นุ โขติ อิทํ ปริพฺพาชโก "มยํ ภควา
น ชานาม, ตุเมฺห  ชานาถ, กเถถ โน"ติ อายาจนฺโต วทติ.
                    อเหตุกสญฺุปฺปาทนิโรธกถาวณฺณนา
      [๔๑๒] อถ ภควา กเถนฺโต "ตตฺร โปฏฺปาทา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
ตตฺราติ เตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ. อาทิโตว เตสํ อปรทฺธนฺติ เตสํ อาทิมฺหิเยว
วิรทฺธํ, ฆรมชฺเฌเยว ปกฺขลิตาติ ทีเปติ. สเหตู สปฺปจฺจยาติ เอตฺถ เหตุปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น-สทฺโท น ทิสฺสติ           ๒ สี. อชฺช เม
ปจฺจโยปิ การณสฺเสว นามํ, สการณาติ อตฺโถ. ตํ ปน การณํ ทสฺเสนฺโต
"สิกฺขา เอกา"ติ อาห. ตตฺถ สิกฺขา เอกา สญฺา อุปฺปชฺชนฺตีติ สิกฺขาย
เอกจฺจา สญฺา ชายนฺตีติ อตฺโถ.
      [๔๑๓] กา จ สิกฺขาติ ภควาติ อโวจาติ กตมา จ สา สิกฺขาติ
ภควา วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน อโวจ. อถ ยสฺมา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา
อธิปญฺาสิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา โหนฺติ. ตสฺมา ตา ทสฺเสนฺโต ภควา สญฺาย
สเหตุกํ อุปฺปาทนิโรธํ ทีเปตุํ พุทฺธุปฺปาทโต ปภูติ ตนฺติธมฺมํ เปนฺโต "อิธ
โปฏฺปาท ตถาคโต โลเก"ติอาทิมาห. ตตฺถ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขาติ
เทฺวเอว สิกฺขา สรูเปน อาคตา, ตติยา ปน "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ โข
โปฏฺปาท มยา เอกํสิโก ธมฺโม เทสิโต"ติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน
ปริยาปนฺนตฺตา อาคตาติ เวทิตพฺพา. กามสญฺาติ ปญฺจกามคุณิกราโคปิ
อสมุปฺปนฺนกามราโคปิ, ๑-  ตตฺถ ปญฺจกามคุณิกราโค อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาตํ
คจฺฉติ, อสมุปฺปนฺนกามราโค ปน อิมสฺมึ าเน วฏฺฏติ. ตสฺมา ตสฺส ยา
ปุริมา กามสญฺาติ ตสฺส ปมชฺฌานสมงฺคิโน ยา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพาย
กามสญฺาย สทิสตฺตา ปุริมา กามสญฺาติ วุจฺเจยฺย, สา นิรุชฺฌติ, อนุปฺปนฺนาว
นุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
      วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺีเยว  ตสฺมึ สมเย โหตีติ ตสฺมึ
ปมชฺฌานสมเย วิเวกชปีติสุขสงฺขาตา สุขุมสญฺา สจฺจา โหติ, ภูตา โหตีติ
อตฺโถ.  อถวา กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสน สุขุมา จ สา ภูตตาย สจฺจา
จ สญฺาติ สุขุมสจฺจสญฺา, วิเวกเชหิ ปีติสุเขหิ สมฺปยุตฺตา สุขุมสจฺจสญฺาติ
วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺา, สา อสฺส อตฺถีติ วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺีติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      เอวํปิ สิกฺขาติ เอตฺถ ยสฺมา ปมชฺฌานํ สมาปชฺชนฺโต จ
อธิฏฺหนฺโต จ วุฏฺหนฺโต จ สิกฺขติ, ตสฺมา ตํ เอวํ สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขาติ
วุจฺจติ. เตนปิ สิกฺขาสงฺขาเตน ปมชฺฌาเนน เอวํ เอกา วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....กามจาโรปิ, เอวมุปริปิ
อุปฺปชฺชติ. เอวํ  เอกา กามสญฺา นิรุชฺฌตีติ อตฺโถ. อยํ สิกฺขาติ ภควา
อโวจาติ อยํ ปมชฺฌานสงฺขาตา เอกา สิกฺขาติ ภควา อาห. เอเตนุปาเยน
สพฺพตฺถ  อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
      [๔๑๔] ยสฺมา ปน อฏฺมาย สมาปตฺติยา ๑- องฺคโต สมฺมสนํ
พุทฺธานํเยว โหติ, สาวเกสุ สาริปุตฺตสทิสานํ นตฺถิ, กลาปโต สมฺมสนํเยว ปน
สาวกานํ โหติ, อิทญฺจ "สญฺา สญฺา"ติ เอวํ องฺคโต สมฺมสนํ อุทฺธฏํ, ตสฺมา
อากิญฺจญฺายตนปรมํเยว สญฺ ทสฺเสตฺวา ปุน ตเทว สญฺคฺคนฺติ ทสฺเสตุํ
"ยโต โข โปฏฺปาท ภิกฺขุ ฯเปฯ สญฺคฺคํ ผุสตี"ติ อาห.
      ตตฺถ ยโต โข โปฏฺปาท ภิกฺขูติ โย นาม โปฏฺปาท ภิกฺขุ.
อิธ สสญฺี โหตีติ อิธ สาสเน สกสญฺี โหติ, อยเมว วา  ปาโ, อตฺตโน
ปมชฺฌานสญฺาย สญฺวา โหตีติ อตฺโถ. โส ตโต อมุตฺร ตโต อมุตฺราติ
โส ภิกฺขุ ตโต ปมชฺฌานโต อมุตฺร ทุติยชฺฌาเน, ตโตปิ อมุตฺร ตติยชฺฌาเนติ
เอวํ ตาย ตาย ฌานสญฺาย สกสญฺี สกสญฺี หุตฺวา อนุปุพฺเพน สญฺคฺคํ ผุสติ.
สญฺคฺคนฺติ อากิญฺจญฺายตนํ วุจฺจติ. กสฺมา? โลกิยานํ กิจฺจการิกสมาปตฺตีนํ ๒-
อคฺคตฺตา. อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติยํ หิ ตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนํปิ นิโรธํปิ
สมาปชฺชนฺติ. อิติ สา โลกิยานํ กิจฺจการิกสมาปตฺตีนํ ๒- อคฺคตฺตา สญฺคฺคนฺติ
วุจฺจติ, ตํ ผุสติ ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
      อิทานิ อภิสญฺานิโรธํ ทสฺเสตุํ "ตสฺส สญฺคฺเค ิตสฺสา"ติอาทิมาห.
ตตฺถ เจเตยฺยํ อภิสงฺขเรยฺยนฺติ ปททฺวเย จ ฌานํ สมาปชฺชนฺโต เจเตติ นาม,
ปุนปฺปุนํ กปฺเปตีติ อตฺโถ. อุปริสมาปตฺติอตฺถาย นิกฺกนฺตึ กุรุมาโน อภิสงฺขโรติ
นาม. อิมา จ เม สญฺา นิรุชฺเฌยฺยุนฺติ อิมา อากิญฺจญฺายตนสญฺา นิรุชฺเฌยฺยุํ.
อญฺา จ โอฬาริกาติ อญฺา จ โอฬาริกา ภวงฺคสญฺา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. โส น เจว
เจเตติ น จ อภิสงฺขโรตีติ เอตฺถ กามญฺเจส เจเตนฺโตว น เจเตติ,
อภิสงฺขโรนฺโตว นาภิสงฺขโรติ. อิมสฺส ภิกฺขุโน อากิญฺจญฺายตนโต วุฏฺาย
เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา "เอกํ เทฺว จิตฺตวาเร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,สี. อฏฺมสมาปตฺติยา  ๒ ฉ.ม. กิจฺจการกสมาปตฺตีนํ, สี. กิจฺจกรสมาปตฺตีนํ
สฺสามี"ติ อาโภคสมนฺนาหาโร นตฺถิ, อุปรินิโรธสมาปตฺติตฺถายเอว ปน
อาโภคสมนฺนาหาโร อตฺถิ, สฺวายมตฺโถ ปุตฺตฆราจิกฺขเณน ทีเปตพฺโพ:-
     ปิตุฆรมชฺเฌน กิร คนฺตฺวา ปจฺฉาภาเค ปุตฺตสฺส ฆรํ โหติ, ตโต
ปณีตํ โภชนํ อาทาย อาสนสาลํ อาคตํ ทหรํ เถโร "มนาโป ปิณฺฑปาโต กุโต
อาภโต"ติ ปุจฺฉิ. โส "อสุกสฺส ฆรโต"ติ ลทฺธฆรเมว อาจิกฺขิ. เยน ปนสฺส
ปิตุฆรมชฺเฌน คโตปิ อาคโตปิ ตตฺถ อาโภโคปิ นตฺถิ. ตตฺถ อาสนสาลา วิย
อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ปิตุเคหํ วิย เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติ,
ปุตฺตเคหํ วิย นิโรธสมาปตฺติ, อาสนสาลาย ตฺวา ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวา
ปุตฺตฆราจิกฺขณํ วิย อากิญฺจญฺายตนโต วุฏฺาย เนวสญฺานาสญฺายตนํ
สมาปชฺชิตฺวา "เอกํ เทฺว จิตฺตวาเร สฺสามี"ติ ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวาว
อุปรินิโรธสมาปตฺติตฺถายเอว มนสิกาโร, เอวเมส เจเตนฺโตว น เจเตติ,
อภิสงฺขโรนฺโตว นาภิสงฺขโรติ. ตา เจว สญฺาติ ตา ฌานสญฺา นิรุชฺฌนฺติ. อญฺา
จาติ อญฺา จ โอฬาริกา ภวงฺคสญฺา น อุปฺปชฺชนฺติ. โส นิโรธํ ผุสตีติ
โส เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สญฺาเวทยิตนิโรธํ ผุสติ วินฺทติ ปฏิลภติ.
      อนุปุพฺพาภิสญฺานิโรธสมฺปชานสมาปตฺตีติ ๑- เอตฺถ อภีติ
อุปสคฺคมตฺตํ, สมฺปชานปทํ นิโรธปเทน อนฺตริกํ กตฺวา วุตฺตํ.
อนุปฏิปาฏิยา สมฺปชานสญฺานิโรธสมาปตฺตีติ อยํ ปเนตฺถตฺโถ. ตตฺราปิ
สมฺปชานสญฺานิโรธสมาปตฺตีติ สมฺปชานนฺตสฺส อนฺเต สญฺานิโรธสมาปตฺติ
สมฺปชานนฺตสฺส วา ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน สญฺานิโรธสมาปตฺตีติ อยํ วิเสสตฺโถ.
      อิทานิ อิธ ตฺวา นิโรธสมาปตฺติกถา กเถตพฺพา. สา ปเนสา
สพฺพากาเรน  วิสุทฺธิมคฺเค ปญฺาภาวนานิสํสาธิกาเร กถิตา, ตสฺมา ตตฺถ
กถิตโตว คเหตพฺพา.
      เอวํ ภควา โปฏฺปาทสฺส ปริพฺพาชกสฺส นิโรธกถํ กเถตฺวา อถ นํ
ตาทิสาย กถาย อญฺตฺถ อภาวํ ปฏิชานาเปตุํ "ตํ กึ มญฺสี"ติอาทิมาห.
ปริพฺพาชโกปิ "ภควา อชฺช ตุมฺหากํ กถํ เปตฺวา น มยา เอวรูปา   กถา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....สมาปตฺตินฺติ
สุตปุพฺพา"ติ ปฏิชานนฺโต "โน เหตํ ภนฺเต"ติ วตฺวา ปุน สกฺกจฺจํ ภควโต
กถาย อุคฺคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต "เอวํ โข อหํ ภนฺเต"ติอาทิมาห. อถสฺส
ภควา "สุอุคฺคหิตํ ตยา"ติ อนุชานนฺโต "เอวํ โปฏฺปาทา"ติ อาห.
      [๔๑๕] อถ ปริพฺพาชโก "ภควตา `อากิญฺจญฺายตนํ สญฺคฺคนฺ'ติ
วุตฺตํ, เอตเทว นุโข สญฺคฺคํ, อุทาหุ อวเสสสมาปตฺตีสุปิ สญฺคฺคํ อตฺถี"ติ
จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต "เอกญฺเว นุโข"ติอาทิมาห. ภควาปิ ตสฺส
วิสฺสชฺเชสิ. ตตฺถ ปุถูปีติ พหูนิปิ. ยถา ยถา โข โปฏฺปาท นิโรธํ ผุสตีติ
ปวีกสิณาทีสุ เยน เยน กสิเณน, ปมชฺฌานาทีนํ วา เยน เยน ฌาเนน. อิทํ
วุตฺตํ โหติ:- สเจ หิ ปวีกสิเณน การณภูเตน ๑- ปวีกสิณสมาปตฺตึ เอกวารํ
สมาปชฺชนฺโต ปุริมสญฺานิโรธํ ผุสติ เอกํ สญฺคฺคํ, อถ เทฺว วาเร, ตโย
วาเร, วารสตํ, วารสหสฺสํ, วารสตสหสฺสํ วา สมาปชฺชนฺโต ปุริมสญฺานิโรธํ
ผุสติ, สตสหสฺสํ สญฺคฺคานิ. เอเสว นโย เสสกสิเณสุ. ฌาเนสุปิ สเจ
ปมชฺฌาเนน  การณภูเตน ๑- เอกวารํ ปุริมสญฺานิโรธํ ผุสติ เอกํ สญฺคฺคํ. อถ
เทฺว วาเร, ตโย วาเร, วารสตํ, วารสหสฺสํ, วารสตสหสฺสํ วา สมาปชฺชนฺโต ๒-
ปุริมสญฺานิโรธํ ผุสติ, สตสหสฺสํ สญฺคฺคานิ. เอส นโย เสสฌานสมาปตฺตีสุปิ.
อิติ เอกวารํ สมาปชฺชนวเสน วา สพฺพมฺปิ สญฺชานนลกฺขเณน สงฺคเหตฺวา วา
เอกํ สญฺคฺคํ โหติ, อปราปรํ สมาปชฺชนวเสน พหูนิ.
      [๔๑๖] สญฺา นุโข ภนฺเตติ ภนฺเต นิโรธสมาปชฺชนกสฺส ภิกฺขุโน
สญฺา นุโข ปมํ อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉติ. ตสฺสภควา "สญฺา โข โปฏฺปาทา"ติ
พฺยากาสิ. ตตฺถ สญฺาติ ฌานสญฺา. าณนฺติ วิปสฺสนาาณํ. อปโร นโย,
สญฺาติ วิปสฺสนา. ๓- าณนฺติ มคฺคาณํ. อปโร นโย, สญฺาติ มคฺคสญฺา.
าณนฺติ ผลาณํ.
      ติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปนาห:- กึ อิเม ภิกฺขู ภณนฺติ, โปฏฺปาโท
เหฏฺา ภควนฺตํ นิโรธํ ปุจฺฉิ. อิทานิ นิโรธา วุฏฺานํ ปุจฺฉนฺโต "ภควา นิโรธา
วุฏฺหนฺตสฺส กึ ปมํ อรหตฺตผลสญฺา อุปฺปชฺชติ, อุทาหุ ปจฺจเวกฺขณาณนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กรณภูเตน      ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ        ๓ ฉ.ม. วิปสฺสนา สญฺา
วทติ. อถสฺส ภควา ยสฺมา ผลสญฺา ปมํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณาณํ.
ตสฺมา "สญฺา โข โปฏฺปาทา"ติอาทิมาห. ตตฺถ สญฺุปฺปาทาติ อรหตฺต-
ผลสญฺาย อุปฺปาทา, ปจฺฉา "อิทํ อรหตฺตผลนฺ"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณาณุปฺปาโท
โหติ. อิทปฺปจฺจยา กิร เมติ ผลสมาธิสญฺาปจฺจยา กิร มยฺหํ ปจฺจเวกฺขณาณํ
อุปฺปนฺนนฺติ.
                        สญฺาอตฺตกถาวณฺณนา
      [๔๑๗] อิทานิ ปริพฺพาชโก ยถา นาม คามสูกโร คนฺโธทเกน
นฺหาเปตฺวา คนฺเธหิ อนุลิมฺปิตฺวา มาลาทามํ ปิลนฺธิตฺวา สิริสยเน อาโรปิโตปิ
สุขํ น วินฺทติ, เวเคน คูถฏฺานเมว คนฺตฺวา สุขํ วินฺทติ. เอวเมว ภควตา
สณฺหสุขุมติลกฺขณพฺภาหตาย เทสนาย นฺหาปิตวิลิตฺตมณฺฑิโตปิ นิโรธกถาสิริสยนํ
อาโรปิโตปิ ตตฺถ สุขํ อวินฺทนฺโต ๑- คูถฏฺานสทิสํ อตฺตโน ลทฺธึ คเหตฺวา
ตเมว ปุจฺฉนฺโต "สญฺา นุ โข ภนฺเต ปุริสสฺส อตฺตา"ติอาทิมาห.
อถสฺสานุมตึ คเหตฺวา พฺยากาตุกาโม ภควา "กึ ปน ตฺวนฺ"ติอาทิมาห. ตโต
โส "อรูปี อตฺตา"ติ เอวํลทฺธิโก สมาโนปิ "ภควา เทสนาย สุกุสโล, โส เม
อาทิโตว ลทฺธึ มา วิทฺธํเสตู"ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ลทฺธึ ปริหรนฺโต "โอฬาริกํ
โข"ติอาทิมาห. อถสฺส ภควา ตตฺถ โทสํ ทสฺเสนฺโต "โอฬาริโก จ หิ เต"ติอาทิมาห.
ตตฺถ เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ สนฺเต. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ อุปโยควจนํ. เอวํ
สนฺตํ อตฺตานํ ปจฺจาคจฺฉโต เตติ ๒- อยํ วา เอตฺถ อตฺโถ. จตุนฺนญฺจ
ขนฺธานํ เอกุปฺปาเทกนิโรธตฺตา กิญฺจาปิ ยา สญฺา อุปฺปชฺชติ, สาว นิรุชฺฌติ.
อปราปรํ อุปาทาย ปน "อญฺา จ สญฺา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺา จ สญฺา
นิรุชฺฌนฺตี"ติ วุตฺตํ.
       [๔๑๘-๔๒๐] อิทานิ อญฺ ลทฺธึ ทสฺเสนฺโต "มโนมยํ โข อหํ
ภนฺเต"ติอาทีนิ ๓- วตฺวา ตตฺราปิ โทเส ทินฺเน ยถา นาม อุมฺมตฺตโก ยาวสฺส
สญฺา นปฺปติฏฺาติ, ตาว อญฺ คเหตฺวา อญฺ วิสฺสชฺเชติ, สญฺาปติฏฺานกาเล
ปน วตฺตพฺพเมว วทติ, เอวเมว อญฺ คเหตฺวา อญฺ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น วินฺทนฺโต        ๒ ฉ.ม. ตวาติ        ๓ ฉ.ม....อาทึ
อตฺตโน ลทฺธึเยว วทนฺโต "อรูปี โข"ติอาทิมาห. ตตฺราปิ ยสฺมา โส สญฺาย
อุปฺปาทนิโรธํ  อิจฺฉติ, อตฺตานํ ปน สสฺสตํ มญฺติ. ตสฺมา ตเถวสฺส โทสํ
ทสฺเสนฺโต ภควา "เอวํ สนฺตมฺปี"ติอาทิมาห. ตโต ปริพฺพาชโก มิจฺฉาทสฺสเนน
อภิภูตตฺตา ภควตา วุจฺจมานํปิ ตํ นานตฺตํ อชานนฺโต "สกฺกา ปเนตํ ภนฺเต
มยา"ติอาทิมาห. อถสฺส ภควา ยสฺมา โส สญฺาย อุปฺปาทนิโรธํ ปสฺสนฺโตปิ
สญฺามยํ อตฺตานํ นิจฺจเมว มญฺติ. ตสฺมา "ทุชฺชานํ โข"ติอาทิมาห.
     ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:- ตว อญฺา ทิฏฺิ, อญฺา ขนฺติ, อญฺา
รุจิโย, ๑- อญฺถาเยว เต ทสฺสนํ ปวตฺตํ, อญฺเทว  จ เต ขมติ เจว รุจฺจติ
จ, อญฺตฺร จ เต อาโยโค, อญฺิสฺสาเยว ปฏิปตฺติยา, ยุตฺตปยุตฺตตา, อญฺตฺถ
จ เต  อาจริยกํ, อญฺสฺมึ ติตฺถายตเน อาจริยภาโว. เตน ตยา เอวํ
อญฺทิฏฺิเกน อญฺขนฺติเกน อญฺรุจิเกน อญฺตฺรอาโยเคน อญฺตฺราจริยเกน ทุชฺชานํ
เอตนฺติ. อถ ปริพฺพาชโก "สญฺา วา ปุริสสฺส อตฺตา โหตุ, อญฺโ วา
สญฺโต, ตํ สสฺสตาทิภาวมสฺส ปุจฺฉิสฺสนฺ"ติ ปุน "กึ ปน ภนฺเต"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ โลโกติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. น เหตํ โปฏฺปาท
อตฺถสญฺหิตนฺติ โปฏฺปาท เอตํ ทิฏฺิคตํ น อิธโลกปรโลกอตฺถนิสฺสิตํ, น
อตฺตตฺถปรตฺถนิสฺสิตํ. น ธมฺมสญฺหิตนฺติ น นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ. น
อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ  สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส สาสนพฺรหฺมจริยกสฺส น อาทิมตฺตํ,
อธิสีลสิกฺขามตฺตํปิ น โหติ. น นิพฺพิทายาติ สํสารวฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย น
สํวตฺตติ. น วิราคายาติ วฏฺฏวิราคตฺถาย น สํวตฺตติ. น นิโรธายาติ วฏฺฏสฺส
นิโรธกรณตฺถาย น สํวตฺตติ. น อุปสมายาติ วฏฺฏสฺส วูปสมนตฺถาย น สํวตฺตติ.
น อภิญฺายาติ วฏฺฏาภิชานนาย ปจฺจกฺขกิริยาย น สํวตฺตติ. น สมฺโพธายาติ
วฏฺฏสมฺพุชฺฌนตฺถาย น สํวตฺตติ. น นิพฺพานายาติ อมตมหานิพฺพานสฺส ๒-
ปจฺจกฺขกิริยาย น สํวตฺตติ.
      อิทํ ทุกฺขนฺติอาทีสุ ตณฺหํ เปตฺวา เตภูมิกา ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขนฺติ,
ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภวนโต ๓- สปฺปจฺจยา ตณฺหา ทุกฺขสมฺทโยติ, อุภินฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รุจิ        ๒ ม. อมตมหานิพฺพานาย       ๓ ฉ.ม. ปภาวนโต
อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ
มยา พฺยากตนฺติ อตฺโถ. เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา "อิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส
มคฺคปาตุภาโว วา ผลสจฺฉิกิริยา วา นตฺถิ, มยฺหํ จ ภิกฺขาจารเวลา"ติ จินฺเตตฺวา
ตุณฺหี อโหสิ. ปริพฺพาชโกปิ ตํ อาการํ ตฺวา ภควโต คมนกาลํ อาโรเจนฺโต
วิย "เอวเมตนฺ"ติ อาทิมาห.
      [๔๒๑] วาจาย สนฺนิปโตทเกนาติ ๑- วจนปโตเทน. สญฺชมฺภริมกํสูติ
สญฺชมฺภริตํ ๒- นิรนฺตรํ ผุฏํ อกํสุ, อุปริ วิชฺฌึสูติ วุตฺตํ โหติ. ภูตนฺติ
สภาวโต วิชฺชมานํ. ตจฺฉํ ตถนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ธมฺมฏฺิตตนฺติ
นวโลกุตฺตรธมฺเมสุ ิตสภาวํ. ธมฺมนิยามตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมนิยามนิยตํ. พุทฺธานํ
หิ จตุสจฺจวินิมุตฺตา กถา นาม นตฺถิ. ตสฺมา สา เอทิสา โหติ.
                   จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺปาทวตฺถุวณฺณนา
      [๔๒๒] จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโตติ โส กิร สาวตฺถิยํ หตฺถิอาจริยสฺส
ปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา สุขุเมสุ
อตฺถนฺตเรสุ กุสโล อโหสิ,  ปุพฺเพ กตปาปกมฺมวเสน ปน สตฺต วาเร
วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กิร สาสเน เทฺว สหายกา อเหสุํ,
อญฺมญฺ สมคฺคา เอกโตว สชฺฌายนฺติ. เตสุ เอโก อนภิรโต คิหิภาเว จิตฺตํ
อุปฺปาเทตฺวา อิตรสฺสาโรเจสิ. โส คิหิภาเว อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ
ทสฺเสตฺวา ตํ โอวทิ. โส ตํ สุตฺวา อภิรมิตฺวา ปุเนกทิวสํ ตาทิเส จิตฺเต
อุปฺปนฺเน ตํ เอตทโวจ "มยฺหํ อาวุโส  เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ `อิมาหํ
ปตฺตจีวรํ ตุยฺหํ ทสฺสามี"ติ. โส ปตฺตจีวรโลเภน ตสฺส คิหิภาเว อานิสํสํ
ทสฺเสตฺวา ปพฺพชฺชาเยวาทีนวํ กเถสิ. อถสฺส ตํ สุตฺวาว คิหิภาวโต จิตฺตํ
วิรชฺชิตฺวา ๓- ปพฺพชฺชายเมว อภิรมิ. เอวเมส ตทา สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว
อานิสํสกถาย กถิตตฺตา อิทานิ ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา สตฺตเม วาเร ปพฺพชิโต,
มหาโมคฺคลฺลานสฺส มหาโกฏฺิตตฺเถรสฺส จ อภิธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อนฺตรนฺตรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาจาสนฺนิโตทเกนาติ        ๒ สี. สํภริตํ       ๓ ม. นิวตฺเตตฺวา
กถํ โอปาเตติ. อถ นํ มหาโกฏฺิตตฺเถโร อปสาเทติ. โส มหาสาวกสฺส กถิเต
ปติฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต. โปฏฺปาทสฺส ปนายํ คิหิสหายโก
โหติ. ตสฺมา วิพฺภมิตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน โปฏฺปาทสฺส สนฺติกํ คโต. อถ นํ
โส ทิสฺวา "สมฺม กึ ตยา กตํ, เอวรูปสฺส นาม สตฺถุ สาสนา อปกฺกนฺโตปิ, ๑-
เอหิ, ปพฺพชิตุํ อิทานิ เต วฏฺฏตี"ติ ตํ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ.
เตน วุตฺตํ "จิตฺโต จ หตฺถิสาริปุตฺโต โปฏฺปาโท จ ปริพฺพาชโภ"ติ.
      [๔๒๓] อนฺธาติ ปญฺาจกฺขุโน นตฺถิตาย อนฺธา, ตสฺเสว อภาเวน
อจกฺขุกา. ตฺวญฺเจว เนสํ เอโก จกฺขุมาติ สุภาสิตทุพฺภาสิตชานนภาวมตฺเตน
ปญฺาจกฺขุนา จกฺขุมา. เอกํสิกาติ เอกโกฏฺาสา. ปญฺตฺตาติ ปิตา. อเนกํสิกาติ
น เอกโกฏฺาสา, เอเกเนว โกฏฺาเสน สสฺสตาติ วา อสสฺสตาติ วา น วุตฺตาติ
อตฺโถ.
                          เอกํสิกธมฺมวณฺณนา
      [๔๒๕] สนฺติ โปฏฺปาทาติ อิทํ ภควา กสฺมา อารภิ, พาหิรเกหิ
ปญฺาปิตนิฏฺาย อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ. สพฺเพหิ ติตฺถิยา ยถา ภควา อมตํ
นิพฺพานํ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน สมเย โลกถูปิกาทิวเสน นิฏฺ ปญฺเปนฺติ,
สา จ น นิยฺยานิกา. ยถา ปญฺตฺตา หุตฺวา น นิยฺยาติ น คจฺฉติ,
อญฺทตฺถุํ ๒- ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตา นิวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ภควา เอวมาห. ตตฺถ
เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสนฺติ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกนฺตสุโข โลโก,
ปจฺฉิมาทีนํ วา อญฺตรายาติ เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา วิหรถ,
ทิฏฺปุพฺพานิ โข ตสฺมึ โลเก มนุสฺสานํ สรีรสณฺานาทีนีติ. อปฺปาฏิหิรีกตนฺติ ๓-
อปฺปาฏิหิรกตํ ๔- ปฏิหรณวิรหิตํ, อนิยฺยานิกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
      [๔๒๖] ชนปทกลฺยาณีติ ชนปเท อญฺาหิ อิตฺถีหิ วณฺณสณฺานวิลาสากปฺปาทีหิ
อสทิสา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปสกฺกนฺโตปิ       ๒ ฉ.ม. อญฺทตฺถุ
@๓ ฉ.ม. อปฺปาฏิหีรกตนฺติ      ๔ ฉ.ม.  อปฺปาฏิหีรกํ ตํ
                        ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา
      [๔๒๘] เอวํ ภควา ปเรสํ นิฏฺาย อนิยฺยานิกตฺตํ ทสฺเสตฺวา
อตฺตโน นิฏฺาย นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตุํ "ตโย โข เม โปฏฺปาทา"ติ
อาทิมาห. ตตฺถ อตฺตปฏิลาโภติ อตฺตภาวปฏิลาโภ, เอตฺถ จ ภควา ตีหิ
อตฺตภาวปฏิลาเภหิ ตโย ภเว ทสฺเสสิ. โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภน อวีจิโต ปฏฺาย
ปรนิมฺมิตวสวตฺติปริโยสานํ กามภวํ ทสฺเสสิ. มโนมยอตฺตภาวปฏิลาเภน ปมชฺฌานภูมิโต
ปฏฺาย อกนิฏฺพฺรหฺมโลกปริโยสานํ รูปภวํ ทสฺเสสิ. อรูปอตฺตภาวปฏิลาเภน
อากาสานญฺจายตนพฺรหฺมโลกโต ปฏฺาย เนวสญฺานาสญฺายตนพฺรหฺมโลกปริโยสานํ
อรูปภวํ ทสฺเสสิ.
      [๔๒๙] สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา. โวทานิยา
ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา. ปญฺาปาริปูรึ เวปุลฺลตฺตนฺติ มคฺคปญฺาผลปญฺานํ
ปาริปูริญฺเจว วิปุลภาวญฺจ. ปามุชฺชนฺติ ตรุณปีติ. ปีตีติ พลวตุฏฺิ.
กึ วุตฺตํ โหติ? ยํ อโวจุมฺหา "สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช
วิหริสฺสตี"ติ, ตตฺถ ตสฺส เอวํ วิหรโต ตํ ปาโมชฺชญฺเจว ภวิสฺสติ, ปีติ จ
นามกายปสฺสทฺธิ จ สติ จ สุปฏฺิตา อุตฺตมาณญฺจ สุโข จ วิหาโร.
สพฺพวิหาเรสุ จ อยเมว วิหาโร "สุโข"ติ วตฺตุํ ยุตฺโต "อุปสนฺโต ปรมมธุโร"ติ.
ตตฺถ ปมชฺฌาเน ปามุชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺติ, ทุติยชฺฌาเน ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ
ปาโมชฺชํ นิวตฺตติ, เสสา ปญฺจ ลพฺภนฺติ. ตติเย ปีติ นิวตฺตติ, เสสา
จตฺตาโร ลพฺภนฺติ. ตถา จตุตฺเถ อิเมสุ จ จตูสุ ฌาเนสุ สมฺปสาทนสุตฺเต ๑-
สุทฺธวิปสฺสนาปาทกชฺฌานเมว กถิตํ. ปาสาทิกสุตฺเต ๒- จตูหิ มคฺเคหิ สทฺธึ
วิปสฺสนา กถิตา. ทสุตฺตรสุตฺเต ๓- จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตา. อิมสฺมึ
โปฏฺปาทสุตฺเต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวา ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺติ นาม กถิตาติ
เวทิตพฺพา.
      [๔๓๒-๔๓๗] อยํ วา โสติ เอตฺถ วาสทฺโท วิภาวนตฺโถ โหติ.
อยํ โสติ เอวํ วิภาเวตฺวา ปกาเสตฺวา พฺยากเรยฺยาม. ยถา ปเร "เอกนฺตสุขํ
อตฺตานํ สญฺชานาถา"ติ  ปุฏฺา "โน"ติ วทนฺติ, น นํ เอวํ วทามาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๔๑/๘๕      ๒ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๖๔/๑๐๑      ๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๕๐/๒๔๑
สปฺปาฏิหิรีกตนฺติ ๑- สปฺปฏิหรณํ, นิยฺยานิกนฺติ อตฺโถ. โมโฆ โหตีติ ตุจฺโฉ โหติ,
นตฺถิ โส ตสฺมึ สมเยติ อธิปฺปาโย. สจฺโจ โหตีติ ภูโต โหติ, เสฺวว ตสฺมึ
สมเย สจฺโจ โหตีติ อตฺโถ. เอตฺถ ปนายํ จิตฺโต อตฺตโน อสพฺพญฺุตาย ตโย
อตฺตปฏิลาเภ กเถตฺวา อตฺตปฏิลาโภ นาม ปญฺตฺติมตฺตํ เอตนฺติ อุทฺธริตุํ
นาสกฺขิ, อตฺตปฏิลาโภเตฺวว นิยฺยาเตสิ. อถสฺส ภควา รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมา,
อตฺตปฏิลาโภติ ปน นามมตฺตเมตํ, เตสุ เตสุ รูปาทีสุ สติ เอวรูปา โวหารา
โหนฺตีติ ทสฺเสตุกาโม ตสฺเสว กถํ คเหตฺวา นามปญฺตฺติวเสน นิยฺยาตนตฺถํ
"ยสฺมึ จิตฺต สมเย"ติ อาทิมาห.
      [๔๓๘] เอวญฺจ ปน วตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา วินยนตฺถํ ปุน "สเจ
ตํ จิตฺตํ เอวํ ปุจฺเฉยฺยุนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺถ โย เม อโหสีติ ๒- อตีโต
อตฺตปฏิลาโภ, เสฺวว เม อตฺตปฏิลาโภ, ตสฺมึ สมเย สจฺโจ อโหสิ, โมโฆ
อนาคโต โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโนติ  เอตฺถ ตาว อิมมตฺถํ ทสฺเสติ:- ยสฺมา เย เต
อตีตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, อเหสุนฺติ ปน สงฺขฺยํ  คตา, ตสฺมา โสปิ เม
อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมึเยว สมเย สจฺโจ อโหสิ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ
ตทาภาวา ตสฺมึ สมเย "โมโฆ อนาคโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน"ติ, เอวํ อตฺถโต
นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติ. อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ เอเสว นโย.
      [๔๓๙-๔๔๓] อถ ภควา ตสฺส พฺยากรเณน สทฺธึ อตฺตโน
พฺยากรณํ สํสนฺทิตุํ "เอวเมว โข จิตฺตา"ติ อาทีนิ วตฺวา ปุน โอปมฺมโต ตมตฺถํ
ทสฺเสนฺโต "เสยฺยถาปิ จิตฺต ควา ขีรนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ:-
ยถา ควา ขีรํ, ขีราทีหิ จ ทธิอาทีนิ ภวนฺติ, ตตฺถ ยสฺมึ สมเย ขีรํ โหติ, น
ตสฺมึ สมเย ทธีติ วา นวนีตาทีสุ วา อญฺตรนฺติ สงฺขฺยํ นิรุตฺตึ นามํ โวหารํ
คจฺฉติ. กสฺมา? เย ธมฺเม อุปาทาย ทธีติอาทิโวหาโร โหติ, ๓- เตสํ อภาวา. อถ
โข ขีรนฺเตฺวว ตสฺมึ สมเย สงฺขฺยํ คจฺฉติ. กสฺมา? เย ธมฺเม อุปาทาย ขีรนฺติ
สงฺขฺยา นิรุตฺติ นามํ โวหาโร โหติ, เตสํ ภาวาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิมา
โข จิตฺตาติ โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สปฺปาฏิหีรกตนฺติ   ๒ ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๓ ฉ.ม. โวหารา โหนฺติ
อรูโป อตฺตปฏิลาโภ อิติ จ อิมา โข จิตฺต โลกสมญฺา โลเก สมญฺามตฺตกานิ
สมนุชานนมตฺตกานิ เอตานิ. ตถา โลกนิรุตฺติมตฺตกานิ วจนปถมตฺตกานิ
โวหารมตฺตกานิ นามปณฺณตฺติมตฺตกานิ เอตานีติ. เอวํ ภควา เหฏฺา ตโย อตฺตปฏิลาเภ
กเถตฺวา อิทานิ สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกนฺติ วทติ. กสฺมา? ยสฺมา ปรมตฺถโต
สตฺโต นาม นตฺถิ, สุญฺโ ตุจฺโฉ เอส โลโก.
      พุทฺธานํ ปน เทฺว กถา สมฺมติกถา จ ปรมตฺถกถา จ. ตตฺถ
"สตฺโต โปโส เทโว พฺรหฺมา"ติ อาทิกา สมฺมติกถา นาม. "อนิจฺจํ
ทุกขมนตฺตา ขนฺธา ธาตุโย อายนานิ สติปฏฺานา สมฺมปฺปธานา"ติ อาทิกา
ปรมตฺถกถา นาม. ตตฺถ โย สมฺมติเทสนาย "สตฺโต"ติ วา "โปโส"ติ วา
"เทโว"ติ วา "พฺรหฺมา"ติ วา วุตฺเต วิชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ ๑-
อรหตฺตชยคฺคาหํ ๒- คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว "สตฺโต"ติ วา "โปโส"ติ
วา "เทโว"ติ วา "พฺรหฺมา"ติ วา กเถติ, โย ปรมตฺถเทสนาย "อนิจฺจนฺ"ติ
วา "ทุกฺขนฺ"ติ วาติ อาทีสุ อญฺตรํ สุตฺวา วิชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ ๑-
อรหตฺตชยคฺคาหํ ๒- คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส "อนิจฺจนฺ"ติ วา "ทุกฺขนฺ"ติ วาติ
อาทีสุ อญฺตรเมว กเถติ. ตถา สมฺมติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปมํ
ปรมตฺถกถํ กเถติ. สมฺมติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติ.
ปรมตฺถกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺสาปิ น ปมํ สมฺมติกถํ กเถติ. ปรมตฺถกถาย ปน
โพเธตฺวา ปจฺฉา สมฺมติกถํ กเถติ. ปกติยา ปน ปมเมว ปรมตฺถกถํ กเถนฺตสฺส
เทสนา ลูขาการา โหติ. ตสฺมา พุทฺธา ปมํ สมฺมติกถํ กเถตฺวา ปจฺฉา
ปรมตฺถกํ กเถนฺติ. สมฺมติกถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ.
ปรมตฺถกํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว สภาวเมว อมุสาว กเถนฺติ.
          ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ,       สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร.
          สมฺมตึ ปรมตฺถญฺจ,          ตติยํ นูปลพฺภติ.
          สงฺเกตวจนํ สจฺจํ,          โลกสมฺมติการณํ. ๓-
          ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ,          ธมฺมานํ ภูตลกฺขณนฺ"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ม. นิยฺยานิตุํ                        ๒-๒ ก. อรหตฺตทฺธชคฺคาหํ
@๓ ฉ.ม. โลกสมฺมุติการณํ, ม....การณา     ๔ ม. ภูตการณา
      ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามสนฺโตติ ยาหิ โลกสมญฺาหิ
โลกนิรุตฺตีหิ ตถาคโต ตณฺหามานทิฏฺิปรามาสานํ อภาวา อปรามสนฺโต โวหรตีติ
เทสนํ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย
                     โปฏฺปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              นวมํ.
                       ------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๓๐๑-๓๑๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=7890&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=7890&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=275
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=6029
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=4425
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=4425
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_9