ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๑๖. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๑๙๐] โสฬสเม น เม ทิฏฺโติ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส. ตตฺถ อิโต ปุพฺเพติ
อิโต สงฺกสฺสนคเร โอตรณโต ปุพฺเพ. วคฺคุวโทติ สุนฺทรวโท. ตุสิตา คณิมาคโตติ
ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ อาคตตฺตา ตุสิตา อาคโต. คณาจริยตฺตา คณี.
สนฺตุฏฺฏฺเน วา ตุสิตสงฺขาตา เทวโลกา คณึ อาคโต, ตุสิตานํ วา อรหนฺตานํ
คณึ อาคโตติ.
    อิมินา จกฺขุนาติ อิมินา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปกติมํสจกฺขุนา. อิมินา
อตฺตภาเวนาติ อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน. ตาวตึสภวเนติ ตาวตึสเทวโลเก.
ปาริจฺฉตฺตกมูเลติ โกวิฬารรุกฺขสฺส เหฏฺา. ปณฺฑุกมฺพลสิลายนฺติ รตฺตกมฺพลสทิส-
ปาสาณปิฏฺเ. วสฺสํ วุฏฺโติ วุฏฺวสฺโส. เทวคณปริวุโตติ เทวสงฺเฆน ปริวาริโต.
โอติณฺโณติ อวติณฺโณ. อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพติ อญฺตฺร อิมมฺหา ทสฺสนา ปุพฺเพ.
น ทิฏฺโติ อญฺทา น ทิฏฺปุพฺโพ.
    ขตฺติยสฺส วาติ ขตฺติยสฺส วทนฺตสฺส น สุโต. พฺราหฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย.
    มธุรวโทติอาทีสุ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ มธุรํ วทตีติ มธุรวโท. เปมชนกํ เปมารหํ
วทตีติ เปมนียวโท. หทยงฺคมจิตฺเต ปนโยคฺยํ ๑- วทตีติ หทยงฺคมวโท.
กรวีกสกุณสทฺโท วิย มธุรโฆโส อสฺสาติ กรวีกรุตมญฺชุโฆโส. วิสฺสฏฺโ จาติ
อปลิพุทฺโธ ตตฺถ ตตฺถ อลคฺคมาโน. ๒- วิญฺเยฺโย จาติ สุวิชาเนยฺโย จ. มญฺชุ จาติ
มธุโร จ. สวนีโย จาติ กณฺณสุโข จ. พินฺทุ จาติ ฆโน จ. อวิสารี จาติ น ปตฺถโฏ
จ. คมฺภีโร จาติ น อุตฺตาโน จ. นินฺนาทิ จาติ โฆสวนฺโต จ. อสฺสาติ อสฺส
สตฺถุโน. พหิทฺธา ปริสายาติ ปริสโต พหิ. น นิจฺฉรตีติ น นิกฺขมติ. กึการณา?
เอวรูโป มธุรสทฺโท นิกฺการณา มา วินสฺสตูติ. พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเ ฉินฺนสฺสราปิ
@เชิงอรรถ:  ก. ปวิสน......   สี.,ฉ.ม. อปกฺขลโน
ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน
สมนฺนาคโต. มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ,
ภควตาปิ กตกมฺมํ ตสฺส ๑- วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺาย
สมุฏฺหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺาติ. กรวีโก วิย ภณตีติ
กรวีกภาณี, มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถ.
    ตาเรตีติ อเขมนฺตํ านํ อติกฺกาเมติ. อุตฺตาเรตีติ เขมนฺตภูมึ ปาเปนฺโต ๒-
ตาเรติ. นิตฺตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺานโต นิกฺขาเมนฺโต ตาเรติ. ปตาเรตีติ
ปริคฺคเหตฺวา ตาเรติ, หตฺเถน ปริคฺคเหตฺวา วิย ตาเรตีติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ
ตารณุตฺตารณาทิเขมนฺตฏฺาเน ปนเมวาติ อาห "เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปตี"ติ. สตฺเตติ
เวเนยฺยสตฺเต. มหาคหนตาย มหานตฺถตาย ทุนฺนิตฺถริยตาย ๓- จ ชาติเยว กนฺตาโร
ชาติกนฺตาโร, ตํ ชาติกนฺตารํ.
    คณสฺส สุสฺสูสตีติ คโณ อสฺส วจนํ สุสฺสูสติ สุณาติ อุปลกฺเขติ. โสตํ
โอทหตีติ โสตุกมฺยตาย โสตํ อวทหติ ปติฏฺาเปติ. อญฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปตีติ
าตุกามจิตฺตํ ปณิทหติ. คณํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวาติ ชนสมูหํ อโกสลฺลสมฺภูตา
อกุสลา อุฏฺาเปตฺวา. ๔- กุสเล ปติฏฺาเปตีติ โกสลฺลสมฺภูเต กุสเล เปติ. สงฺฆีติ
ราสิวเสน สงฺโฆ อสฺส อตฺถีติ สงฺฆี. ปริสวเสน คโณ อสฺส อตฺถีติ คณี.
คณสฺส อาจริโยติ คณาจริโย.
    [๑๙๑] ทุติยคาถาย สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสตีติ สเทวกสฺส โลกสฺส
วิย มนุสฺสานมฺปิ ทิสฺสติ. ยถา วา ทิสฺสตีติ ตจฺฉโต อวิปรีตโต ทิสฺสติ. จกฺขุมาติ
อุตฺตมจกฺขุมา. เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอโก. รตินฺติ เนกฺขมฺมรตฺยาทึ.
    ปติรูปโกติ สุวณฺณปติรูปโก กุณฺฑโล. มตฺติกากุณฺฑโลวาติ มตฺติกาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อุปเนนฺโต   ม. ทุนฺนิตฺตรณุตาย   ก.
@วุฏฺาเปตฺวา
กตกุณฺฑโล วิย. โลหฑฺฒมาโสว สุวณฺณจฺฉนฺโนติ สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺโน
โลหมาสโก วิย. ปริวารจฺฉนฺนาติ ปริวาเรน ฉาทิตา. อนฺโต อสุทฺธาติ อพฺภนฺตรโต
ราคาทีหิ อปริสุทฺธา. พหิ โสภมานาติ จีวราทีหิ พาหิรโต สุนฺทรา.
    อกปฺปิตอิริยาปถา จาติ อสชฺชิตอิริยาปถา. ๑- ปณิธิสมฺปนฺนาติ ปริปุณฺณปตฺถนา.
    วิสุทฺธสทฺโทติ ปริสุทฺธกิตฺติสทฺโท, ยถาภูตถุติโฆโสติ อตฺโถ.
คตกิตฺติสทฺทสิโลโกติ กิตฺติสทฺทญฺจ สิโลกญฺจ คเหตฺวา จรณสีโล. กตฺถ ๒-
วิสุทฺธสทฺโทติ เจ? "นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จา"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรตฺวา
วุตฺตฏฺาเน. ตโต จ ภิยฺโยติ ตโต วุตฺตปฺปการโต จ เวเนยฺยวเสน อติเรกตโรปิ
ทิสฺสติ.    สพฺพํ ราคตมนฺติ สกลํ ราคนฺธการํ. โทสตมาทีสุปิ เอเสว นโย.
อนฺธกรณนฺติ ปญฺาโลกนิวารณกรณํ. อจกฺขุกรณนฺติ ปญฺาจกฺขุโน อกรณํ.
อญฺาณกรณนฺติ าเณน อชานนกรณํ. ปญฺานิโรธิกนฺติ ปญฺานยนนาสกํ.
วิฆาตปกฺขิกนฺติ ปีฬาโกฏฺาสิกํ. อนิพฺพานสํวตฺตนิกนฺติ อปจฺจยอมตนิพฺพานตฺถาย น
สํวตฺตนิกํ.
    สพฺพนฺตํ เตน โพธิาเณน พุชฺฌีติ ตํ สกลํ เตน จตุมคฺคาณวเสน
พุชฺฌิ. ปมมคฺควเสน ชานิ อนุพุชฺฌิ. ทุติยมคฺควเสน ปุน อญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ.
ตติยมคฺควเสน ปฏิเวธํ ปาปุณิ สมฺพุชฺฌิ. จตุตฺถมคฺควเสน นิสฺเสสปฏิเวเธน
สมฺมา พุชฺฌิ. อธิคจฺฉิ ผุเสสิ ๓- สจฺฉากาสีติ เอตํ ตยํ ผลวเสน โยเชตพฺพํ.
ปมทุติยวเสน ปฏิลภิ. ตติยวเสน าณผสฺเสน ผุสิ. จตุตฺถวเสน ปจฺจกฺขํ อกาสิ.
อถ วา เอเกกผลสฺส ตโยปิ ลพฺภนฺติ เอว.
    เนกฺขมฺมรตินฺติ ปพฺพชฺชาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนรตึ. วิเวกรตินฺติ
กายวิเวกาทิมฺหิ อุปฺปนฺนรตึ. อุปสมรตินฺติ กิเลสวูปสเม รตึ. สมฺโพธิรตินฺติ
มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนรตึ.
@เชิงอรรถ:  ก. อนิสฺสชฺชิต...   สี. กตฺถจิ   ฉ.ม. ผสฺเสสิ
    [๑๙๒] ตติยคาถาย พหุนฺนมิธ ๑- พทฺธานนฺติ อิธ พหุนฺนํ ขตฺติยาทีนํ
สิสฺสานํ. สิสฺสา หิ อาจริยปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา "พทฺธา"ติ วุจฺจนฺติ. อตฺถิ ปเญฺหน
อาคมนฺติ อตฺถิโก ปเญฺหน อาคโตมฺหิ, อตฺถิกานํ วา ปเญฺหน อาคมนํ, ปเญฺหน
อตฺถิ อาคมนํ วาติ.
    พุทฺโธติ ปทสฺส อภาเวปิ ตํ พุทฺธนฺติ ปเท โย โส พุทฺโธ, ตํ นิทฺทิสิตุกาเมน
"พุทฺโธ"ติ วุตฺตํ. สยมฺภูติ อุปเทสํ วินา สยเมว ภูโต. อนาจริยโกติ สยมฺภูปทสฺส
อตฺถวิวรณํ. โย หิ อาจริยํ วินา สมํ ๒- สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, โส สยมฺภู นาม
โหตีติ. ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติอาทิ อนาจริยกภาวสฺส อตฺถปฺปกาสนํ. อนนุสฺสุเตสูติ
อาจริยโต ๓- อนนุสฺสุเตสุ. สามนฺติ สยเมว. อภิสมฺพุชฺฌีติ ภุสํ สมฺมา ปฏิวิชฺฌิ.
ตตฺถ จ สพฺพญฺุตํ ปาปุณีติ เตสุ จ สจฺเจสุ สพฺพญฺุภาวํ ปาปุณิ. ยถา
สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา สพฺพญฺู โหนฺติ, ตถา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตํ.
"สพฺพญฺุตํ ปตฺโต"ติปิ ปาโ. พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสสุ จ ตถาคตพเลสุ
อิสฺสรภาวํ ปาปุณิ. โย โส เอวํภูโต, โส พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ
สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตกฺขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย
ปณฺณตฺติโก, สพฺพญฺุตปทฏฺานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก
สตฺตวิเสโส พุทฺโธ. เอตฺตาวตา อตฺถโต พุทฺธวิภาวนา กตา โหติ.
     อิทานิ พฺยญฺชนโต วิภาเวนฺโต "พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธ"ติอาทิมาห. ตตฺถ
ยถา โลเก อวคนฺตา "อวคโต"ติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ. ยถา
ปณฺณโสสา วาตา "ปณฺณสุสา"ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ.
สพฺพญฺุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ.
สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ าณจกฺขุนา ทิฏฺตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ
โหติ. อนญฺเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเน อโพธนียโต สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหูนมิธ   ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   สี. อาจริยํ
วุตฺตํ โหติ. วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิกสนโต ๑- ปทุมมิว วิกสนฏฺเน
พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติอาทีหิ ฉวิ ปริยาเยหิ
จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทาย วิพุทฺโธ ปุริโส วิย สพฺพกิเลสนิทฺทาย
วิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ
วจนสฺส โกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. ตณฺหาเลปทิฏฺิเลปาภาเวน นิรุปเลปสงฺขาเตน สวาสนานํ
สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ
ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺกิเลโส.
     เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ ธาตูนํ พุชฺฌนตฺถตฺตา พุชฺฌนตฺถาปิ
ธาตุโย คมนตฺถา โหนฺเตว, ตสฺมา เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ.
เอกายนมคฺโค เจตฺถ:-
     "มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช อญฺชสํ วฏุมายนํ
             นาวา อุตฺตรเสตู จ     กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม"ติ ๒-
มคฺคสฺส พหูสุ นาเมสุ อยนนาเมน วุตฺตมคฺคนาเมน วุตฺโต. ตสฺมา เอกมคฺคภูโต
มคฺโค, น เทฺวธาปถภูโตติ อตฺโถ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพ มคฺโคติ เอกายนมคฺโค.
เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิวิตฺเตน. อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา
เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอเกสํ อยโนติ เอกายโน.
เอเกสนฺติ เสฏฺานํ. สพฺพสตฺตเสฏฺา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา, ตสฺมา เอเกสํ ๓- มคฺคภูโต
สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อยนภูโต มคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ
อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน มคฺโคติ เอกายนมคฺโค. เอกสฺมึเยว พุทฺธสาสเน ปวตฺตมาโน
มคฺโค, น อญฺตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค
นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ,
ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ เอกนิพฺพานคมนมคฺโคติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. นานาคุณวิสวนโต   ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๐๑/๒๑๑   ก. เอเตสํ
     เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ น ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ,
กึ ตุ สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ
โหติ. อพุทฺธิวิหตตฺตา ๑- พุทฺธิปฏิลาภตฺตา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ
ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ ยถา "นีลรตฺตคุณโยคา นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ"ติ วุจฺจติ,
เอวํ พุทฺธคุณโยคา "พุทฺโธ"ติ าเปตุํ วุตฺตํ โหติ. ๒-
     ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ "อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺตฺตี"ติ าปนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ มิตฺตา สหายา. อมจฺจา ภจฺจา. าตี ปิตุปกฺขิกา. สาโลหิตา
มาตุปกฺขิกา. สมณา ปพฺพชฺชุปคตา. พฺราหฺมณา โภวาทิโน, สมิตปาปพาหิตปาปา
วา. เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จ. วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข อรหตฺตมคฺโค,
วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตผลํ, ตสฺมึ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ นามํ.
สพฺพญฺุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผโลทเย สิทฺธํ โหติ. ตสฺมา
สพฺพญฺุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติ. ตํ เนมิตฺติกมฺปิ นามํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ นาม
โหติ. เตน วุตฺตํ "วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานนฺ"ติ. โพธิยา มูเล
สห สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ
สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิลาเภน สห. สจฺฉิกา ปญฺตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย
สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺตฺติ. ยทิทํ พุทฺโธติ ปญฺตฺติ. อยํ พฺยญฺชนโต
พุทฺธวิภาวนา. อิโต ปรํ วหสฺเสตํ ภารนฺติ ปริโยสานํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา
ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ.
     [๑๙๓] จตุตฺถคาถาย วิชิคุจฺฉโตติ ชาติอาทีหิ อฏฺฏิยโต. ริตฺตมาสนนฺติ
วิวิตฺตํ มญฺจปี. ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติ ปพฺพตคุหาสุ วา ริตฺตมาสนํ ภชโตติ
สมฺพนฺธิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ก. พุทฺธิปฏิลาภา   ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     ชาติยา วิชิคุจฺฉโตติ ชาตึ วิชิคุจฺฉโต. ชราย. พฺยาธินาติอาทีสุ เอเสว นโย.
ภชโตติ เอวมาทีสุ ภชโตติ ภชนฺตสฺส. เสวโตติ เสวนฺตสฺส. นิเสวโตติ สมฺมา
เสวนฺตสฺส. สํเสวโตติ ปุนปฺปุนํ เสวนฺตสฺส. ปฏิเสวโตติ อุปคนฺตฺวา เสวนฺตสฺส.
ปพฺพตปพฺภาราติ ปพฺพตกุจฺฉิโย.
     [๑๙๔] ปญฺจมคาถาย อุจฺจาวเจสูติ หีนปฺปณีเตสุ. สยเนสูติ วิหาราทีสุ
เสนาสเนสุ. กีวนฺโต ตตฺถ เภรวาติ ๑- กิตฺตกา ตตฺถ ภยการณา. "กุวนฺโต"ติปิ
ปาโ, กูชนฺโตติ จสฺส อตฺโถ.
     กุวนฺโตติ สทฺทายนฺโต. กูชนฺโตติ อพฺยตฺตสทฺทํ ๒- กโรนฺโต. นทนฺโตติ
อุกฺกุฏฺึ กโรนฺโต. สทฺทํ กโรนฺโตติ วาจํ ภาสนฺโต. กตีติ ปุจฺฉา. กิตฺตกาติ
ปมาณปุจฺฉา. กีวตกาติ ปริจฺเฉทปุจฺฉา. กีวพหุกาติ ปมาณปริจฺเฉทปุจฺฉา. เต
เภรวาติ เอเต ภยชนนุปทฺทวา ภยารมฺมณา. กีวพหุกาติ ปุจฺฉิเต อารมฺมเณ ทสฺเสตุํ
"สีหา พฺยคฺฆา ทีปี"ติอาทีหิ วิสฺสชฺเชสิ. ๓-
     [๑๙๕] ฉฏฺคาถาย กตี ปริสฺสยาติ กิตฺตกา อุปทฺทวา. อคตํ ทิสนฺติ
นิพฺพานํ. ตํ หิ อคตปุพฺพตฺตา อคตํ, นิทฺทิสิตพฺพโต ทิสา จาติ. เตน วุตฺตํ
"อคตํ ทิสนฺ"ติ. "อมตํ ทิสนฺ"ติปิ ปาโ. อภิสมฺภเวติ อภิสมฺภเวยฺย. ปนฺตมฺหีติ
ปริยนฺเต.
     อคตปุพฺพา สา ทิสาติ ยา ทิสา สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพา. ๔-  น สา ทิสา
คตปุพฺพาติ เอสา ทิสา วุตฺตนเยน อคตปุพฺพา. อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาติ อเนน
ทีฆกาเลน.
     สมติตฺติกนฺติ อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ ปาเปตฺวา สมภริตํ. อนวเสกนฺติ อนวสิญฺจนกํ
อปริสิญฺจนกํ กตฺวา. เตลปตฺตนฺติ ปกฺขิตฺตเตลํ เตลปตฺตํ. ปริหเรยฺยาติ หเรยฺย
@เชิงอรรถ:  ก. อาสเนสูติ   ก. คีวนฺโตติ กุชนฺโต, กีวนิโตติปิ ปาโ   ก. อปฺปสทฺทํ
@ ฉ.ม. น คตปุพฺพา
อาทาย  คจฺเฉยฺย. เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเขติ ตํ เตลภริตํ ปตฺตํ วิย อตฺตโน จิตฺตํ
กายคตาย สติยา โคจเร เจว สมฺปยุตฺตสติยา จาติ อุภินฺนํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา
ยถา มุหุตฺตมฺปิ พหิทฺธา โคจเร น วิกฺขิปติ, ตถา ปณฺฑิโต โยคาวจโร รกฺเขยฺย
โคเปยฺย. ๑- กึการณา? เอตสฺส หิ:-
             ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน      ยตฺถกามนิปาติโน
             จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ     จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ. ๒-
      ตสฺมา:-
             สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ         ยตฺถกามนิปาตินํ
             จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี    จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ. ๒-
     อิทํ หิ:-
             ทูรงฺคมํ เอกจรํ        อสรีรํ คุหาสยํ
             เย จิตฺตํ สญฺเมสฺสนฺติ   โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา. ๒-
     อิตรสฺส  ปน:-
             อนวฏฺิตจิตฺตสฺส        สทฺธมฺมํ อวิชานโต
             ปริปฺลวปสาทสฺส        ปญฺา น ปริปูรติ. ๓-
     ถิรกมฺมฏฺานสหายสฺส ปน:-
             อนวสฺสุตจิตฺตสฺส        อนนฺวาหตเจตโส
             ปุญฺปาปปหีนสฺส        นตฺถิ ชาครโต ภยํ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โคปเยยฺย   ขุ.ธ. ๒๕/๓๕-๓๗/๒๒   ขุ.ธ. ๒๕/๓๘-๓๙/๒๓
    ตสฺมา เอตํ:-
             ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ       ทุรกฺขํ ๑- ทุนฺนิวารยํ
             อุชุํ กโรติ เมธาวี      อุสุกาโรว เตชนํ. ๒-
เอวํ อุชุํ กโรนฺโต สจิตฺตมนุรกฺเข.
    ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพนฺติ อิมสฺมึ กายคตาสติกมฺมฏฺาเน กมฺมํ
อารภิตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํ ทิสํ ปตฺเถนฺโต วุตฺตนเยน สกจิตฺตํ
รกฺเขยฺยาติ อตฺโถ. กา ปเนสา ทิสา นาม:-
             "มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา  อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา
             ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา   มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา.
             ทาสกมฺมกรา เหฏฺา    อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา
             เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย   อลมตฺโต กุเล คิหี"ติ ๓-
เอตฺถ ตาว มาตาปิตาทโย "ทิสา"ติ วุตฺตา.
                    "ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส
                    อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย
                    กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา
                    ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณนฺ"ติ ๔-
เอตฺถ ปุรตฺถิมาทิเภทา ทิสาว "ทิสา"ติ วุตฺตา.
                    "อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา
                    อวฺหายิกาตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทูรกฺขํ   ขุ.ธ. ๒๕/๓๓/๒๒   ที.ปา. ๑๑/๒๗๓/๑๖๗   ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔/๓๙๕
                    เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ
                    ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี"ติ ๑-
เอตฺถ นิพฺพานํ "ทิสนฺ"ติ วุตฺตํ. อิธาปิ ตเทว อธิปฺเปตํ. ตณฺหกฺขยํ
วิราคนฺติอาทีหิ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ ตสฺมา "ทิสา"ติ วุจฺจติ. อนมตคฺเค ปน สํสาเร
เกนจิ พาลปุถุชฺชเนน สุปิเนนปิ อคตปุพฺพตาย "อคตปุพฺพา ทิสา นามา"ติ วุจฺจติ. ตํ
ปตฺถยนฺเตน กายคตาสติยา โยโค กรณีโย. ๒- วชโตติอาทีสุ เอตฺถ มคฺคุปฺปาทโต
สมีปํ วชโต. ิติกฺขเณ คจฺฉโต. ผลทสฺสนโต ๓- อภิกฺกมโต. ๔-
    อนฺเตติ อนฺตมฺหิ ิเต. ปนฺเตติ วนคหนคมฺภีเร ิเต. ปริยนฺเตติ ทูรภาเวน
ปริยนฺเต ิเต. เสลนฺเตติ ปพฺพตานํ อนฺเต. วนนฺเตติ วนฆฏานํ อนฺเต. นทนฺเตติ
นทีนํ อนฺเต. อุทกนฺเตติ อุทกานํ ปริยนฺเต. ยตฺถ น กสียติ น วปียตีติ ยสฺมึ
กสนญฺจ วปนญฺจ น กรียติ. ชนนฺตํ ๕- อติกฺกมิตฺวา ิเต. มนุสฺสานํ อนุปจาเรติ
กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อนุปจริตพฺเพ เสนาสเน.
    [๑๙๖] สตฺตมคาถาย กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติ กีทิสานิ ตสฺส วจนานิ
อสฺสุ.
    มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก
วจีปโยโค กายปฺปโยโค วา. วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยค-
สมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย:- มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ
ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺาเปตุกามสฺส
ตถาวิญฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย
อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิ จ คหฏฺานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย
"นตฺถี"ติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๙/๑๔๔   ฉ.ม. กรณีโยติ   สี. ผเล ทสฺสนโต, ฉ.ม. ผโลทยโต
@ ฉ.ม. อติกฺกมโต   สี.,ม. วนนฺตํ
อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา
ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน "อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน
ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺเยว ปน ทิฏฺนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช.
    ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม
ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน
วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย ปโร ตทตฺถํ ๑-
ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺาปิกา เจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ.
    สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น
อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ
สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริกตาย สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา น โส
สจฺจสนฺโธ. อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ
สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ.
    เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถ. เอโก ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย ถุสราสิมฺหิ
นิขาตขาณุ วิย อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ โหติ. เอโก
ปาสาณเลขา วิย อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีสํ ฉินฺทนฺเตปิ
เทฺวกถา น กเถติ. อยํ วุจฺจติ เถโต.
    ปจฺจยิโกติ ปฏิยายิตพฺโพ, ๒- สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล
น ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "มา ตสฺส วจนํ
สทฺทหถา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ,
อสุเกนา"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตมตฺถํ   ฉ.ม. ปตฺติยายิตพฺโพ
วุตฺเต "ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว
อิทนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก. อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย
สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถ.
    ปีสุณํ วาจํ ปหายาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส
หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺภาวํ กโรติ, สา ปิสุณวาจา. ยาย
ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา, เนว กณฺณสุขา
น หทยสุขา วาจา, ๑- อยํ ผรุสวาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส
สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตาปิ เจตนาปิ ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว
จ อิธ อธิปฺเปตาติ.
      ตตฺถ สงฺกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา
กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย
อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
      ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา
ภวิสฺสนฺตี"ติ ๒- เภทปุเรกฺขารตา วา, "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ
ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ.
    อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโตติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทาย. ภินฺนานํ
วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน
ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ
อิทํ น ยุตฺตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา. อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา,
เทฺว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา "ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ
สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น หทยงฺคมา   ฉ.ม. นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตีติ
    สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม, ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ
น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. "สมคฺคราโม"ติปิ ปาฬิ, อยเมวตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ
รโต, เต ปหาย อญฺตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ
นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว
กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปิกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ.
    ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา.
มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ
ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑํ ๑- กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ
จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ
วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน"ติ. อถ จ เนสํ
อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ
วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ
สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา
ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา. ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
ตสฺสา ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนาติ.
    เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ.
"เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. ๓- กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย
กณฺณานํ สุขา, สูจิมุขวิชฺฌนํ วิย ๔- กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร
โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนิยา. หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหญฺมานา สุเขน
จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี
วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ.
นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขณฺฑาขณฺฑิกํ   ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖   ก. วุตฺตสีลํ   ฉ.ม. สูจิวิชฺฌนํ
@วิย
เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน
ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา.
    อนตฺถวิญฺาปิกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส
อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว
สมฺภารา:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถา ปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจ.
    กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ. ภูตํ
ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกอตฺถสนฺนิสฺสิตเมว
กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที. นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที.
สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ปโนกาโส,
นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ.
กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ น อกาเลน ภาสติ,
ยุตฺตกาลํ ปน อเวกฺขิตฺวาว ๑- ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ
อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺายติ, เอวํ
ภาสตีติ อตฺโถ. อตฺถสญฺหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ
อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ. ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน
สหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตํ วาจํ ภาสติ, น อญฺ นิกฺขิปิตฺวา อญฺ ภาสตีติ วุตฺตํ
โหติ.
    จตูหิ วจีสุจริเตหีติ "มุสาวาทํ ปหายา"ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ จตูหิ วาจาหิ
ยุตฺเตหิ สุฏฺุ จริเตหิ. สมนฺนาคโตติ อปริหีโน. จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสตีติ
อปฺปิยาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํ ปริหีนํ วาจํ ภาสติ.
    อตฺถิ อโคจโรติ กิญฺจาปิ เถโร สมณาจารํ สมณโคจรํ กเถตุกาโม "อตฺถิ
อโคจโร, อตฺถิ โคจโร"ติ ปทํ อุทฺธริ, ยถา ปน มคฺคกุสโล ปุริโส มคฺคํ อาจิกฺขนฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อเปกฺขิตฺวาว
"วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา"ติ ปมํ มุญฺจิตพฺพํ สภยมคฺคํ ๑- อุปฺปถมคฺคํ
อาจิกฺขติ, ปจฺฉา คเหตพฺพํ เขมมคฺคํ อุชุมคฺคํ, เอวเมว มคฺคกุสลปุริสสทิโส
ธมฺมเสนาปติ ปมํ ปหาตพฺพํ พุทฺธปฏิกุฏฺ อโคจรํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา โคจรํ
อาจิกฺขิตุกาโม "กตโม อโคจโร"ติอาทิมาห. ปุริเสน หิ อาจิกฺขิตมคฺโค สมฺปชฺเชยฺย
วา น วา, ตถาคเตน อาจิกฺขิตมคฺโค อปณฺณโก อินฺทวิสฺสฏฺ วชิรํ วิย อวิรชฺฌนโก
นิพฺพานนครํเยว สโมสรติ. เตน วุตฺตํ "ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ติสฺส ตถาคตสฺเสตํ
อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ. ๒-
    ยสฺมา วา สสีสํ นฺหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส ปุริสสฺส มาลาคนฺธ-
วิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค สมฺปนฺนรูโป
โหติ, ตสฺมา เสทมลชลฺลิกํ วิย ปหาตพฺพํ ปมํ อโคจรํ อาจิกฺขิตฺวา
ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปจฺฉา โคจรํ
อาจิกฺขิตุกาโมปิ "กตโม อโคจโร"ติอาทิมาห.
    ตตฺถ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺานํ. อยุตฺตฏฺานํ
อโคจโร. เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, มิตฺตสนฺถววเสน
อุปสงฺกมิตพฺพฏฺานนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย เยน เกนจิเทว
สุลภชฺฌาจารตา ๓- มิตฺตสนฺถวสิเนหวเสน อุปสงฺกมนฺโต เวสิยาโคจโร นาม โหติ.
ตสฺมา เอวํ อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ. กึการณา? อารกฺขวิปตฺติโต. เอวํ
อุปสงฺกมนฺตสฺส หิ จิรรกฺขิตโคปิโตปิ สมณธมฺโม กติปาเหเนว นสฺสติ. สเจปิ
น นสฺสติ, ครหํ ลภติ. ทกฺขิณาวเสน ปน อุปสงฺกมนฺเตน สตึ อุปฏฺเปตฺวา
อุปสงฺกมิตพฺพํ.
    วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา วา ปวุฏฺปติกา วา. ถุลฺลกุมาริโยติ ๔- มหลฺลิกา
@เชิงอรรถ:  ก. ปราวตฺตยมคฺคํ   สํ.ข. ๑๗/๘๔/๘๗   ก. สุลภชฺฌาจารา ตา   ก. ถูลกุมาริโย
อนิวิฏฺกุมาริโย. ๑- ปณฺฑกาติ โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา อุสฺสนฺนกิเลสา
อวูปสนฺตปริฬาหา นปุํสกา. เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปสงฺกมเน อาทีนโว วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. ภิกฺขุนีสุปิ เอเสว นโย. อปิ จ ภิกฺขู นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา
โหนฺติ, ตถา ภิกฺขุนิโย. เต อญฺมญฺ สนฺถววเสน กติปาเหเนว รกฺขิตโคปิตสมณธมฺมํ
นาเสนฺติ. คิลานปุจฺฉเกน ปน คนฺตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุนา ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชนตฺถายปิ
โอวาททานตฺถายปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยว.
    ปานาคารนฺติ สุราปานฆรํ, ๒- ตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกเรหิ ๓- สุราโสณฺเฑหิ
อวิวิตฺตํ โหติ. ตตฺถ เตหิ สทฺธึ สนฺถววเสน ๔- อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ,
พฺรหฺมจริยนฺตราโย โหติ. สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโนติ อภิสิตฺตา วา
โหนฺตุ อนภิสิตฺตา วา, เย รชฺชมนุสาสนฺติ. ราชมหามตฺตาติ ราชูนํ อิสฺสริยสทิสาย
มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตา. ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา พาหิรปริพฺพาชกา.
ติตฺถิยสาวกาติ ภตฺติวเสน เตสํ ปจฺจยทายกา, เอเตหิ สทฺธึ สํสคฺคชาโต โหตีติ
อตฺโถ.
    อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ อนนุโลมิกสํสคฺโค นาม ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนนุโลโม
ปจฺจนีกสํสคฺโค. เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ ปญฺตฺติวีติกฺกมํ สลฺเลขปริหานิญฺจ
ปาปุณาติ. เสยฺยถิทํ? ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธึ สหโสกิตา สหนนฺทิตา สมสุขทุกฺขตา
อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โยคํ ๕- อาปชฺชนตา ติตฺถิยติตฺถิยสาวเกหิ
สทฺธึ เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารตา เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารภาวาวโห วา สิเนหพหุมานสนฺถโว.
ตตฺถ ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธึ สํสคฺโค พฺรหฺมจริยนฺตรายกโร, อิตเรหิ
ติตฺถิยสาวเกหิ เตสํ ลทฺธิคฺคหณํ. เตสํ ปน วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน ลทฺธึ
คณฺหาเปตุํ สมตฺเถน อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
    อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ "ยานิ วา ปน ตานิ กุลานี"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ อสฺสทฺธาตีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิ. ตานิ "พุทฺโธ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนิพฺพิทฺธ...   ก. สุราคารํ   ก. พฺรหฺมจริยนฺตรายํ กโรติ
@ สี.,ฉ.ม. สหโสณฺฑวเสน   ก. โวโยคํ
สพฺพญฺู, ธมฺโม นิยฺยานิโก, สํโฆ สุปฺปฏิปนฺโน"ติ น สทฺทหนฺติ. อปฺปสนฺนานีติ
จิตฺตํ ปสนฺนํ อนาวิลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสกานิ
เจว ปริภาสกานิ จ. "โจโรสิ, พาโลสิ, มูโฬฺหสิ, โอฏฺโสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ,
อาปายิโกสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ
ปาฏิกงฺขา"ติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ, "โหตุ, อิทานิ ตํ ปหริสฺสาม,
พนฺธิสฺสาม, วธิสฺสามา"ติ เอวํ ภยทสฺสเนน ปริภาสนฺติ จาติ อตฺโถ.
    อนตฺถกามานีติ อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ, อนตฺถเมว อิจฺฉนฺติ. อหิตกามานีติ อหิตเมว
อิจฺฉนฺติ, หิตํ น อิจฺฉนฺติ. อผาสุกามานีติ ผาสุกํ น อิจฺฉนฺติ, อผาสุกเมว
อิจฺฉนฺติ. อโยคกฺเขมกามานีติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ ๑- น อิจฺฉนฺติ, สภยเมว
อิจฺฉนฺติ. ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณราปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ
สิกฺขมานา สามเณริโยปิ. สพฺเพสมฺปิ หิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตานญฺเจว
สรณคตานญฺจ ๒- จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ตานิ อนตฺถกามานิเยว. ตถารูปานิ กุลานีติ
เอวรูปานิ ขตฺติยกุลาทีนิ กุลานิ. เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติ. ภชตีติ อุปสงฺกมติ.
ปยิรุปาสตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เวสิยาทิโคจรสฺส
เวสิยาทิโก ราชาทิสํสฏฺสฺส ราชาทิโก อสฺสทฺธกุลาทิเสวกสฺส อสฺสทฺธกุลาทิโก จาติ
ติปฺปกาโรปิ อยุตฺตโคจโร "อโคจโร"ติ เวทิตพฺโพ.
    ตสฺส อิมินาปิ ปริยาเยน อโคจรตา เวทิตพฺพา:- เวสิยาทิโก ตาว
ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโร เวทิตพฺโพ. ยถาห "โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อโคจโร
ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา"ติ. ๓- ราชาทิโก ฌานานุโยคสฺส ๔- อนุปนิสฺสยโต
ลาภสกฺการาสนิจกฺกนิปฺผาทนโต ๕- ทิฏฺิวิปตฺติเหตุโต จ, อสฺสทฺธกุลาทิโก
สทฺธาหานิจิตฺตปโทสาวหนโต ๖- อโคจโร.
@เชิงอรรถ:  ม. นิพฺพานํ   ก. สมณคตานญฺจ   สํ.มหา. ๑๙/๓๗๒/๑๒๘
@ สี. ชาตานุโยคสฺส   สี. สตฺตวิตกฺกนิปฺโผฏนโต
@ ม. สทฺธาหานิจิตฺตสนฺโตสาวหนโต
    อนฺตรฆรปฺปเวสาทิโก จ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหาทิโก จ
สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา วิสุกทสฺสนานุโยโค จ ปญฺจ กามคุณา จาติ
จตุพฺพิโธปิ ปน กิเลสุปฺปตฺติวเสน อโคจโรติ เวทิตพฺโพ.
    มา ภิกฺขเว อโคจเร จรถาติ จริตุํ อยุตฺตฏฺาเน มา จรถ. ปรวิสเยติ
สตฺตุวิสเย. อโคจเร ภิกฺขเว จรตนฺติ อยุตฺตฏฺาเน จรนฺตานํ. "จรนฺ"ติปิ ปาโ.
ลจฺฉตีติ ลภิสฺสติ ปสฺสิสฺสติ. มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ มจฺจุมาโรปิ. โอตารนฺติ
รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํ.
    โคจรนิทฺเทเส น เวสิยาโคจโร โหตีติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิ.
อยํ ปน วิเสโส:- จตฺตาโร สติปฏฺานา โคจโรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺานวเสน
จตุสติปฏฺานา โคจโร. สเกติ อตฺตโน สนฺตเก. เปตฺติเก วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเย.
    อารทฺธวีริยสฺสาติ สมฺมาอุปฏฺิตจตุสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตสฺส. ถามวโตติ ๑-
พลปฺปตฺตสฺส. ทฬฺหปรกฺกมสฺสาติ ถิรวีริยสฺส. ยสฺสตฺถาย ๒- เปสิโตติ เยน
อรหตฺตตฺถาย อตฺตภาโว ปริจฺจตฺโต. อตฺตตฺเถ จาติ อตฺตโน อตฺเถ อรหตฺตผเล
จ. าเย จาติ อริเย อฏฺงฺคิเก มคฺเค จ. ลกฺขเณ จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวเธ
จ. การเณ จาติ เหตุมฺหิ จ. านาาเน จาติ าเน จ อฏฺาเน จ, การณาการเณ
จาติ อตฺโถ. อิทานิ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา"ติอาทิมาห.
    [๑๙๗] อฏฺมคาถาย เอโกทิ นิปโกติ เอกคฺคจิตฺโต ปณฺฑิโต.
    ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมตีติ สุวณฺณสฺส ถูลํ มลํ ๓- อคฺคิสํโยเคน
นีหรติ. สนฺธมตีติ สมฺมา นีหรติ. นิทฺธมตีติ อปุนภวปฺปตฺติกํ ๔- กตฺวา นีหรติ.
"ฌาเปตี"ติ เกจิ วทนฺติ. มชฺฌิมกมฺปีติ ตโต สุขุมตรมฺปิ. สุขุมกมฺปีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ถามคตสฺสาติ   ก. ยสฺสตฺตา
@ ฉ.ม. ชลฺลํ   สี. อปุนภวนฺตกํ, ม. อปุนพฺภวุปฺปตฺติกํ, ก. อปุนภวตฺติกํ
อติสุขุมตรมฺปิ. เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมตีติ
กายทุจฺจริตาทิเก ถูลกิเลเส วีริยาตเปน นีหรติ. มชฺฌิมเกปิ กิเลเสติ
กามวิตกฺกาทิเก โอฬาริกสุขุมานํ มชฺฌิมเกปิ กิเลเส. ๑- สุขุมเกปีติ
าติวิตกฺกาทิเก อติสณฺหเกปิ กิเลเส. สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺึ ธมตีติ สห
วิปสฺสนาย มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา วิปรีตสงฺขาตํ มิจฺฉาทิฏฺึ นีหรติ.
สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย.
    [๑๙๘] เอวํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ตีหิ คาถาหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา ปญฺจหิ
คาถาหิ ปญฺจสตานํ สิสฺสานํ อตฺถาย เสนาสนโคจรสีลวตาทีนิ ปุจฺฉิโต ๒- ตมตฺถํ
ปกาเสตุํ "วิชิคุจฺฉมานสฺสา"ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนมารทฺธํ. ๓- ตตฺถ ปมคาถาย
ตาวตฺโถ:- ชาติอาทีหิ วิชิคุจฺฉมานสฺส ๔- ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว สมฺโพธิกามสฺส
สาริปุตฺต ภิกฺขุโน ยทิทํ ผาสุ โย ผาสุวิหาโร ยถานุธมฺมํ โย จ อนุธมฺโม, ตนฺเต
ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต วเทยฺย, เอวํ วทามีติ. ยํ ผาสุวิหารนฺติ ยํ
สุขวิหารํ. อสปฺปายรูปทสฺสเนนาติ อิตฺถิรูปาทิสมณาสปฺปายรูปทสฺสเนน. ตํ
โพธึ พุชฺฌิตุกามสฺสาติ ตํ จตุมคฺคาณสงฺขาตํ โพธึ พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส.
อนุพุชฺฌิตุกามสฺสาติ อนุรูปาย ปฏิปตฺติยา พุชฺฌิตุกามสฺส. ปฏิวิชฺฌิตุกามสฺสาติ
อภิมุเข กตฺวา นิพฺพิชฺฌิตุกามสฺส. สมฺพุชฺฌิตุกามสฺสาติ ปหีนกิเลเส
อปจฺจาคมนวเสน สมฺมา พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส. ๕- อธิคนฺตุกามสฺสาติ ปาปุณิตุกามสฺส.
สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย ปตฺตุกามสฺส. อถ วา พุชฺฌิตุกามสฺสาติ
โสตาปตฺติมคฺคาณํ าตุกามสฺส. อนุพุชฺฌิตุกามสฺสาติ สกทาคามิมคฺคาณํ ปุน
าตุกามสฺส. ปฏิวิชฺฌิตุกามสฺสาติ อนาคามิมคฺคาณํ ปฏิเวธวเสน าตุกามสฺส.
สมฺพุชฺฌิตุกามสฺสาติ อรหตฺตมคฺคาณํ สมฺมา าตุกามสฺส. อธิคนฺตุกามสฺสาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ม. ปุจฺฉิตฺวา   ก. วิสชฺชนมารทฺโธ
@ ฉ.ม. ชิคุจฺฉ...   ก. พุชฺฌิตุกามสฺส
จตุพฺพิธมฺปิ อธิคนฺตุกามสฺส. ผุสิตุกามสฺสาติ าณผุสนาย ผุสิตุกามสฺส.
สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ ๑-  ปจฺจเวกฺขณาย ปจฺจกฺขํ กตฺตุกามสฺส.
    จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปุริมโกฏฺาเส
อุปฺปนฺนอุทยพฺพยาทิวิปสฺสนาาณานิ.
    [๑๙๙] ทุติยคาถาย สปริยนฺตจารีติ สีลาทีสุ จตูสุ ปริยนฺเตสุ จรมาโน.
ฑํสาธิปาตานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกานญฺจ เสสมกฺขิกานญฺจ. เต หิ ตโต ตโต อธิปติตฺวา
ขาทนฺติ, ตสฺมา "อธิปาตา"ติ วุจฺจนฺติ. มนุสฺสผสฺสานนฺติ โจราทิผสฺสานํ.
    จตฺตาโร ปริยนฺตาติ จตฺตาโร มริยาทา ปริจฺเฉทา. อนฺโตปูติภาวํ
ปจฺจเวกฺขมาโนติ อพฺภนฺตเร กุจฺฉิตภาวํ สีลวิรหิตภาวํ โอโลกยมาโน. อนฺโต
สีลสํวรปริยนฺเต จรตีติ สีลสํวรปริจฺเฉทพฺภนฺตเร จรติ วิจรติ. มริยาทํ น
ภินฺทตีติ สีลมริยาทํ สีลปริจฺเฉทํ น โกเปติ.
    อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ อาทิตฺตเทสนํ ๒- โอโลเกนฺโต.
อกฺขพฺภญฺชนวณปฏิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ สากฏิกสฺส
อกฺขพฺภญฺชนอุปมญฺจ, กุฏฺพฺยาธิโน วณานํ ปฏิจฺฉาทนเตลปิโลติกอุปมญฺจ,
กนฺตารปฏิปนฺนานํ ชายมฺปติกานํ ๓- ปุตฺตมํสขาทนอุปมญฺจ ๔- โอโลเกนฺโต.
ภทฺเทกรตฺตวิหารํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ:-
             "อตีตํ นานฺวาคเมยฺย    นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ
             ตํ เว `ภทฺเทกรตฺโต'ติ  สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี"ติ ๕-
เอวํ วุตฺตํ ภทฺเทกรตฺตวิหารํ โอโลเกนฺโต. ตา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ขาทนฺตีติ
นิปฺปติตฺวา นิปฺปติตฺวา ขาทนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ผสฺสิตุกามสฺสาติ   วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔, สํ.ข. ๑๗/๖๑/๕๘
@ สี.,ก. ชยมฺปติกานํ   สํ.นิ. ๑๖/๖๓/๙๕   ม.อุ. ๑๔/๒๘๐/๒๔๙
    [๒๐๐] ตติยคาถาย ปรธมฺมิกา นาม สตฺต สหธมฺมิกวชฺชา สพฺเพปิ เต
พาหิรกา. กุสลานุเอสีติ กุสลธมฺเม อเนฺวสมาโน.
    สตฺต สหธมฺมิเก เปตฺวาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานาสามเณรสามเณรีอุปาสก-
อุปาสิกาโย วชฺเชตฺวา. อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสมฺโภตพฺพานีติ อปรานิปิ มทฺทิตพฺพานิ
อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ.
    [๒๐๑] จตุตฺถคาถาย อาตงฺกผสฺเสนาติ โรคผสฺเสน. สีตํ อถุณฺหนฺติ สีตญฺจ
อุณฺหญฺจ. โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธาติ โส เตหิ อาตงฺกาทีหิ อเนเกหิ อากาเรหิ ผุฏฺโ
สมาโน. อโนโกติ อภิสงฺขารวิญฺาณาทีนํ อโนกาสภูโต. อพฺภนฺตรธาตุสงฺโกปวเสน ๑-
วาติ สรีรพฺภนฺตเร อาโปธาตุกฺโขภวเสน วา อญฺตรธาตุกฺโขภวเสน ๒- วา. อุณฺหนฺติ
สรีรพฺภนฺตเร เตโชธาตุสงฺโกปวเสน ๓- อุณฺหํ ภวติ. อภิสงฺขารสหคตวิญฺาณสฺสาติ
กุสลากุสลเจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส. โอกาสํ น กโรตีติ อวกาสํ ปติฏฺ น กโรติ.
อวตฺถิตสมาทาโนติ โอตริตฺวา คาหโก.
    [๒๐๒] เอวํ "ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต"ติอาทีหิ ตีหิ คาถาหิ ปุฏฺมตฺถํ
วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ "กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย"ติอาทินา นเยน ปุฏฺ วิสฺสชฺเชนฺโต
"เถยฺยํ น กาเร"ติอาทิมาห. ตตฺถ ผสฺเสติ ผุเสยฺย. ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺาติ
ยํ จิตฺตสฺส อาวิลตฺตํ วิชาเนยฺย, ตํ สพฺพํ "กณฺหสฺส ปกฺโข"ติ วิโนทเยยฺย.
    อทินฺนาทานํ ปหายาติ เอตฺถ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสํหรณํ ๔-
เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร
ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปรปริคฺคหิเต
ปรปริคฺคหิตสญฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ
หีเน ปรสฺส สนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....ธาตุปโกปวเสน   ฉ.ม. อญฺ...   ฉ.ม. เตโชธาตุกฺโขภวเสน   ก. ปรสฺส
@หรณํ
วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ, ตํ ตํ คุณาธิกํ
อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
    ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺิตา, เถยฺยจิตฺตํ,
อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติ. ปหายาติ อิมํ อทินฺนาทานเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ
ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโตติ ปหีนกาลโต ปฏฺาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว.
ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายี. จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขี.
เถเนตีติ เถโน, น เถเนน อเถเนน. อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตน. อตฺตนาติ อตฺตภาเวน,
อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว.
    เมตฺตายนวเสน เมตฺติ. เมตฺตากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย อยิตสฺส
เมตฺตาสมงฺคิโน จิตฺตสฺส ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. อนุทยตีติ อนุทยา, รกฺขตีติ อตฺโถ.
อนุทยากาโร อนุทยนา. อนุทยิตสฺส ภาโว อนุทยิตตฺตํ. หิตสฺส เอสนวเสน หิเตสิตา.
อนุกมฺปนวเสน อนุกมฺปา. สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตาว เมตฺตา
วุตฺตา. วิปุเลนาติ เอตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ.
ปคุณวเสน อปฺปมาณํ. สตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน
อเวรํ. โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺฌํ, ๑- นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
    อาวิลนฺติ อปฺปสนฺนํ. ลุลิตนฺติ กลลํ. เอริตนฺติ อสนฺนิฏฺานํ. ฆฏฺฏิตนฺติ
อารมฺมเณน ฆฏฺฏนมาปาทิตํ. จลิตนฺติ กมฺปมานํ. ภนฺตนฺติ วิพฺภนฺตํ. อวูปสนฺตนฺติ
อนิพฺพุตํ.
    โย โส มาโรติ เอวมาทีสุ มหาชนํ อนตฺเถ นิโยเชตฺวา มาเรตีติ มาโร.
กณฺหกมฺมตฺตา กโณฺห. กามาวจริสฺสรตฺตา อธิปติ. มรณํ ปาปนโต อนฺตคู. มุญฺจิตุํ
อปฺปทานฏฺเน นมุจิ. มารสฺส พฬิสนฺติ มารพฬิสํ. วฏฺฏสนฺนิสฺสิตฏฺเน มารสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อพฺยาปชฺชํ
อามิสนฺติ มารามิสํ. วสวตฺตาปนฏฺเ๑- มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย. โคจรฏฺเน
มารสฺส นิวาโสติ มารนิวาโส. กามจารํ จรณฏฺเ๒- มารสฺส โคจโรติ มารโคจโร.
ทุปฺปมุญฺจนฏฺเน มารสฺส พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํ. ทุกฺขุทฺทโยติ ทุกฺขพนฺธโน.
    [๒๐๓] มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺ ติฏฺเติ เตสํ โกธาติมานานํ ยํ อวิชฺชาทิกํ
มูลํ, ตมฺปิ ปลิขนิตฺวา ติฏฺเยฺย. อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยาติ เอตํ ปิยาปิยํ
อภิภวนฺโต เอกํเสเนว อภิภเวยฺย, ๓- ตตฺถ ปิยมนภิรเมยฺย อปฺปิยํ น โรเสยฺยาติ
อธิปฺปาโย. ๓-
    อวิชฺชามูลนฺติอาทโย อวิชฺชา โกธสฺส อุปนิสฺสยสหชาตาทิวเสน มูลํ
โหติ. อนุปายมนสิกาโร จ อสฺมิมาโน จ อิเม เทฺว อุปนิสฺสยวเสเนว.
อหิริกอโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจา อิเม ตโย อุปนิสฺสยสหชาตาทิวเสน มูลานิ โหนฺติ, ตถา
อติมานสฺสาปิ.
    [๒๐๔] ปญฺ ปุรกฺขตฺวาติ ปญฺ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. กลฺยาณปีตีติ กลฺยาณปีติยา
สมนฺนาคโต. จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมติ อนนฺตรคาถาย วุจฺจมาเน ปริเทวนียธมฺเม
สเหยฺย.
    วิจยพหุโลติ ปริวีมํสนพหุโล. ปวิจยพหุโลติ วิเสเสน วีมํสนพหุโล.
โอกฺขายนพหุโลติ อิกฺขนพหุโล. ๔- สเมกฺขายนพหุโลติ เอสนพหุโล. วิภูตวิหารีติ
ปากฏํ กตฺวา าตวิหารี.
    อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ. ปฏิกฺกนฺตํ
นิวตฺตนํ. ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต
อภิกฺกมติ นาม. ปฏินิวตฺเตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว ๕- กายํ ปุรโต
โอนเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉโต อปณาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วสวตฺตนฏฺเ ฉ.ม. จรฏฺเ๓-๓ ฉ.ม. น ตตฺถ สิถิลํ ปรกฺกเมยฺยาติ
@อธิปฺปาโย   สี.,ฉ.ม. เปกฺขายนพหุโลติ อิกฺขณพหุโล   ก. ิโตว
นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมงฺคาภิมุโข สํหรนฺโต ๑- อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉิมํ
องฺคปฺปเทสํ ปจฺฉา สํหรนฺโต ๑- ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชายปิ เอเสว นโย.
    สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺเมว ๒- วา การี โหติ.
โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺวิรหิโต โหติ. อาโลกิเต
วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ.
อญฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตอปโลกิตานิ นาม
โหนฺติ. ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิมินา วา
มุเขน สพฺพานิ คหิตาเนวาติ.
    สมิญฺชิเต ปสาริเตติ องฺคานํ ๓- สมิญฺชนปสารเณ. สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ
เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน
ปริโภโค ธารณํ นาม. อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน.
ขายิเตติ ปิฏฺขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ
อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. คตาทีสุ คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ
นิสชฺชาย.
    สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตตฺถ อุปาทารูปสฺส
สทฺทายตนสฺส อปฺปวตฺเต สติ ภาสิตา นาม น โหติ, ตสฺมึ ปวตฺตนฺเต โหตีติ
ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม โหติ. วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ
เทเสนฺโตปิ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถา ๔- ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต
สมฺปชานการี นาม. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. ตตฺถ อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส
ปวตฺติยํ ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ, อปฺปวตฺติยํ โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว
สมฺปชานการี นาม โหติ. อฏฺตฺตึสอารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา
นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม. เอตฺถ จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สํสรนฺโต   สี.,ก. สมฺปชญฺสฺเสว   สี.,ฉ.ม. ปพฺพานํ   ฉ.ม.
@พาตฺตึสติรจฺฉานกถํ
เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ าเนสุ อาคโต. โส เหฏฺา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ
เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโต. คเต ิเต
นิสินฺเนติ เอตฺถ ๑- วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
พุทฺธานุสฺสติวเสนาติอาทโย เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตา เอว.
    อรตีติ รติปฏิกฺเขโป. อรติตาติ อรมนากาโร. อนภิรตีติ อนภิรตภาโว.
อนภิรมนาติ อนภิรมนากาโร. อุกฺกณฺิตาติ อุกฺกณฺนากาโร. ปริตสฺสิตาติ
อุกฺกณฺนวเสเนว ปริตสฺสนา.
    [๒๐๕] กึสู อสิสฺสามีติ ๒- กึ ภุญฺชิสฺสามิ. กุว วา อสิสฺสนฺติ กุหึ วา
อสิสฺสามิ. ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺตึ ทุกฺขํ สยึ, อชฺช
อาคมนรตฺตึ กตฺถ สยิสฺสํ. เอเต วิตกฺเกติ เอเต ปิณฺฑปาตนิสฺสิเต เทฺว,
เสนาสนนิสฺสิเต เทฺวติ จตฺตาโร วิตกฺเก. อนิเกตจารีติ อปลิโพธจารี นิตฺตณฺหจารี.
    ผลเก วาติ วงฺกาทิผลกปีเ จ. อาคามิรตฺตินฺติ อาคมนิรตฺติยํ. อาเทวเนยฺเยติ
วิเสเสน เทวนิยฺเย. ปริเทวเนยฺเยติ สมนฺตโต เทวนิยฺเย.
    [๒๐๖] กาเลติ ปิณฺฑปาตกาเล ปิณฺฑปาตสงฺขาตํ อนฺนํ วา, จีวรกาเล
จีวรสงฺขาตํ วสนํ วา ลทฺธา ธมฺเมน สเมนาติ อธิปฺปาโย. มตฺตํ โส ๓- ชญฺาติ
ปริคฺคเห จ ๔- ปริโภเค จ โส ปมาณํ ชาเนยฺย. อิธาติ สาสเน, นิปาตมตฺตเมว
วา เอตํ. โตสนตฺถนฺติ สนฺโตสตฺถํ, เอตทตฺถํ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
โส เตสุ คุตฺโตติ โส ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ คุตฺโต. ยตจารีติ สญฺตวิหาโร,
รกฺขิตอิริยาปโถ รกฺขิตกายวจีมโนทฺวาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. "ยติจารี"ติปิ ปาโ
เอโสเยวตฺโถ. รุสิโตติ โรสิโต, ฆฏฺฏิโตติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คเต ิเตติ เอตฺถ   ฉ.ม. กึสู อสิสฺสนฺติ
@ ฉ.ม. มตฺตํ ส   ก. ปฏิคฺคหเณ จ
    ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ปมาณํ ชาเนยฺย. ปฏิคฺคหณโต
วาติ ปเรหิ ทียมานคฺคหณกาลโต วา. ปริโภคโต วาติ ปริภุญฺชนกาลโต วา.
โถเกปิ ทียมาเนติ อปฺปเกปิ ทียมาเน. กุลานุทยายาติ กุลานํ อนุทยตาย.
กุลานุรกฺขายาติ กุลานํ อนุรกฺขณตฺถาย. ปฏิคฺคณฺหาตีติ โถกมฺปิ คณฺหาติ. พหุเกปิ
ทียมาเนติ อนปฺปเกปิ ทียมาเน. กายปริหาริกํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ กายํ
ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ. กุจฺฉิปริหาริกนฺติ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ
กุจฺฉิปริหาริกํ. อิตรีตรปฺปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺ ปริกฺขารา
วฏฺฏนฺติ ตีณิ จีวรานิ ปตฺโต ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสิ เอกา สูจิ กายพนฺธนํ
ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
             "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ     วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ
             ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต   ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
    เต สพฺเพ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริกาปิ. กถํ? ติจีวรํ ตาว
นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ
โหติ. จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล
จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติ.
    ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นฺหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ
กายปริหาริโก โหติ. อาหารํ คเหตฺวา ภุญฺชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโก. วาสิปิ ตาย
ทนฺตกฏฺจฺเฉทนกาเล มญฺจปีานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จ กายปริหาริกา
โหติ. อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา. สูจิ จีวรสิพฺพนกาเล
กายปริหาริกา โหติ. ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา.
กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํ. อุจฺฉุอาทีนิ
@เชิงอรรถ:  ที.อ. ๑/๑๘๖, ม.อ. ๒/๑๑๙, องฺ.อ. ๓/๔๒๗
พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริกํ. ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา
นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริกํ, ปานียปานกปริสฺสาวนกาเล
เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํ.
    ปฏิสงฺขา โยนิโสติ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ
อตฺโถ. เอตฺถ จ "สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน วุตฺตปจฺจเวกฺขณเมว โยนิโส
ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จีวรนฺติ อนฺตรวาสกาทีสุ ยํ กิญฺจิ. ปฏิเสวตีติ
ปริภุญฺชติ นิวาเสติ วา ปารุปติ วา. ยาวเทวาติ ปโยชนาวธิปริจฺเฉทนิยมวจนํ.
เอตฺตกเมว หิ โยคิโน จีวรปฏิเสวเน ปโยชนํ, ยทิทํ สีตสฺส ปฏิฆาตายาติอาทิ, น อิโต
ภิยฺโย. สีตสฺสาติ อชฺฌตฺตธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุปริณามนวเสน วา
อุปฺปนฺนสฺส ยสฺส กสฺสจิ สีตสฺส.
    ปฏิฆาตายาติ ปฏิหนนตฺถํ. ยถา สรีเร อาพาธํ น อุปฺปาเทติ, เอวํ ตสฺส
วิโนทนตฺถํ. สีตพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ.
ตสฺมา สีตสฺส ปฏิฆาตาย จีวรํ เสวิตพฺพนฺติ ภควา อนุญฺาสิ. เอส นโย
สพฺพตฺถ. เกวลํ เหตฺถ อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺส, ตสฺส วนทาหาทีสุ สมฺภโว
เวทิตพฺโพ. ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสานนฺติ เอตฺถ ปน ฑํสาติ ฑํสนมกฺขิกา.
"อนฺธมกฺขิกา"ติปิ วุจฺจนฺติ. มกสาติ มกสา เอว. วาตาติ สรชอรชาทิวาตา. ๑-
อาตโปติ สูริยาตโป. สิรึสปาติ ๒- เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺติ ทีฆชาติกา สปฺปาทโย,
เตสํ ทฏฺสมฺผสฺโส จ ผุฏฺสมฺผสฺโส จาติ ทุวิโธ สมฺผสฺโส, โสปิ จีวรํ ปารุปิตฺวา
นิสินฺนํ น พาธติ. ตสฺมา ตาทิเสสุ าเนสุ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ปฏิเสวติ. ยาวเทวาติ
ปุน เอตสฺส วจนํ นิยตปฺปโยชนาวธิปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ. หิริโกปินปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ
นิยตปฺปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ โหนฺติ. ตตฺถ หิริโกปินนฺติ ตํ ตํ สมฺพาธฏฺานํ.
ยสฺมึ ยสฺมึ หิ องฺเค วิวริยมาเน หิรี กุปฺปติ วินสฺสติ, ตํ ตํ หิรึ โกปนโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สรชอรชาทิเภทา   ฉ.ม. สรีสปาติ
หิริโกปินนฺติ วุจฺจติ. ตสฺส จ หิริโกปินสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ
หิริโกปินปฏิจฺฉาทนตฺถํ. "หิริโกปินํ ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺ"ติปิ ๑- ปาโ.
    ปิณฺฑปาตนฺติ ยํ กิญฺจิ อาหารํ. โย หิ โกจิ อาหาโร ภิกฺขุโน ปิณฺโฑเลฺยน
ปตฺเต ปติตตฺตา "ปิณฺฑปาโต"ติ วุจฺจติ. ปิณฺฑานํ วา ปาโตติ ๒- ปิณฺฑปาโต,
ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ภิกฺขานํ สนฺนิปาโต, สมูโหติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ เหฏฺา
วุตฺตนยเมว.
    เสนาสนนฺติ สยนญฺจ อาสนญฺจ. ยตฺถ ยตฺถ หิ เสติ วิหาเร วา อฑฺฒโยคาทิมฺหิ
วา, ตํ เสนํ. ยตฺถ ยตฺถ อาสติ นิสีทติ, ตํ อาสนํ, ตํ เอกโต กตฺวา
"เสนาสนนฺ"ติ วุจฺจติ. อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถนฺติ ปริสหนฏฺเ๓-
อุตุเยว อุตุปริสฺสโย. อุตุปริสฺสยวิโนทนตฺถญฺจ ปฏิสลฺลานารามตฺถญฺจ. โย
สรีราพาธจิตฺตวิกฺเขปกโร ๔- อสปฺปาโย อุตุ เสนาสนปฏิเสวเนน วิโนเทตพฺโพ โหติ,
ตสฺส วิโนทนตฺถํ เอกีภาวสุขตฺถญฺจาติ วุตฺตํ โหติ. กามญฺจ สีตปฏิฆาตาทินาว
อุตุปริสฺสยวิโนทนํ วุตฺตเมว. ยถา ปน จีวรปฏิเสวเน "หิริโกปินปฏิจฺฉาทนํ หิ ๕-
นิยตปฺปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ กทาจิ ภวนฺตี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ
นิยตอุตุปริสฺสยวิโนทนํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา อยํ วุตฺตปฺปกาโร
อุตุ อุตุเยว. ปริสฺสโย ปน ทุวิโธ ปากฏปริสฺสโย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย จ. ตตฺถ
ปากฏปริสฺสโย สีหพฺยคฺฆาทโย, ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย ราคโทสาทโย. เต ยตฺถ
อปริคุตฺติยา จ อสปฺปายรูปทสฺสนาทินา จ อาพาธํ น กโรนฺติ, ตํ เสนาสนํ เอวํ
ชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิเสวนฺโต ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ
อุตุปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ปฏิเสวตีติ เวทิตพฺโพ.
    คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารนฺติ เอตฺถ โรคสฺส ปฏิอยนฏฺเน ปจฺจโย,
ปจฺจนีกคมนฏฺเนาติ อตฺโถ. ยสฺส กสฺสจิ สปฺปายสฺเสตํ อธิวจนํ. ภิสกฺกสฺส กมฺมํ
เตน
@เชิงอรรถ:  สี. หิริโกปนปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ   ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   สี.,ก.
@ปริสฺสยนฏฺเ สี.,ก. สรีรจิตฺตวิรูปกโร   ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อนุญฺาตตฺตาติ เภสชฺชํ. คิลานปจฺจโยว เภสชฺชํ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ, ยํ กิญฺจิ
คิลานสฺส สปฺปายํ ภิสกฺกกมฺมํ เตลมธุผาณิตาทีติ วุตฺตํ โหติ. ปริกฺขาโรติ ปน
"สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตฺตํ โหตี"ติอาทีสุ ๑- ปริวาโร วุจฺจติ. "รโถ
สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย"ติอาทีสุ ๒- อลงฺกาโร. "เย จ โข อิเม
ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา"ติอาทีสุ ๓- สมฺภาโร. อิธ ปน สมฺภาโรปิ
ปริวาโรปิ วฏฺฏติ. ตญฺจ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ ชีวิตสฺส ปริวาโรปิ โหติ,
ชีวิตนาสกาพาธุปฺปตฺติยา อนฺตรํ อทตฺวา รกฺขณโต สมฺภาโรปิ. ยถา จิรํ ปวตฺตติ,
เอวมสฺส การณภาวโต, ตสฺมา "ปริกฺขาโร"ติ วุจฺจติ. เอวํ คิลานปจฺจยเภสชฺชญฺจ ตํ
ปริกฺขาโร จาติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกขาโร, ตํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ.
คิลานสฺส ยํ กิญฺจิ สปฺปายํ ภิสกฺกานุญฺาตํ เตลมธุผาณิตาทิชีวิตปริกฺขารนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
    อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ ภูตานํ นิพฺพตฺตานํ. เวยฺยาพาธิกานนฺติ เอตฺถ
พฺยาพาโธติ ธาตุกฺโขโภ ตํสมุฏฺานา จ กุฏฺคณฺฑปีฬกาทโย, พฺยาพาธโต
อุปฺปนฺนตฺตา เวยฺยาพาธิกา. เวทนานนฺติ ทุกฺขเวทนา, อกุสลวิปากเวทนา, ตาสํ
เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํ. อพฺยาปชฺฌปรมตายาติ ๔- นิทฺทุกฺขปรมตาย. ยาว ตํ ทุกฺขํ
สพฺพํ ปหีนํ โหติ, ตาวาติ อตฺโถ.
    สนฺตุฏฺโ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ โหติ. อิตรีตเรน จีวเรนาติ
ถูลสุขุมลูขปฺปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ. อถ โข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน
เกนจิ ๕- สนฺตุฏฺโ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมึ หิ ตโย สนฺโตสา ยถาลาภสนฺโตโส
ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย.
    วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ, เอโก
น สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโ โหติ, น
@เชิงอรรถ:  องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๗/๘๗   สํ.มหา. ๑๙/๔/๕   ม.มู. ๑๒/๑๙๒/๑๖๓
@ ฉ.ม. อพฺยาพชฺฌ....   สี. อุจฺจเยน ปวิจเยน
สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโ จ โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ,
ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ. อเนสนนฺติ
ทูเตยฺยปหีนคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ. อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา
จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ
สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺ กโรนฺโต อุตฺตสฺสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโ  ภิกฺขุ
เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา.
อคธิโตติ วิคตโลภวนฺโต. อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย อมุจฺฉิโต. ๑- อนชฺฌาปนฺโนติ
ตณฺหาย อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค
จ อาทีนวํ ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ
วุตฺตํ ๒- นิสฺสรณํ เอว ปชานนฺโต. อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน
สนฺตุฏฺิยา. เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว
ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ
วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา"ติ วา "ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ
นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ.
    โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาที, ตาสุ วา ๓-
ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน
ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺาย เจว สติยา จ ยุตฺโต. โปราเณติ น อธุนุปฺปตฺติเก. ๔-
อคฺคญฺเติ "อคฺโค"ติ ชานิตพฺเพ. อริยวํเส ิโตติ อริยานํ วํเส ปติฏฺิโต.
อริยวํโสติ จ ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส
กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปเวณี นาม
โหติ. โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริคนฺธาทโย
วิย อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ
พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มุจฺฉํ อนาปนฺโน   ม.มู. ๑๒/๒๓/๑๔   ม.,ก. วณฺณวาทิตาทีสุ วา   ม.
@อนวุปฺปตฺติเก
อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร
เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต หิ อริยา, เตสํ
อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ
อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ
โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ
วํโสติ อริยวํโส. อปิ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ
อริยานํ วํโสติ อริยวํโส, ตสฺมึ อริยวํเส ปติฏฺิโต.
    อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เสนาสนาทีสุปิ เอเสว
นโย. อายตเนสูติ จกฺขฺวาทีสุ อายตเนสุ.
    ยโตติ สญฺโต. ยตฺโตติ ยตฺตวา. ปฏิยตฺโตติ อติวิย ยตฺตวา. คุตฺโตติ
รกฺขิโต. โคปิโตติ มญฺชุสาย วิย ปฏฺปิโต. รกฺขิโตติ ปฏิสามิโต. สํวุโตติ
ทฺวารสํวรเณน ปิหิโต. ขุํสิโตติ ครหิโต. วมฺภิโตติ อปสาทิโต. ฆฏฺฏิโตติ
ฆฏฺฏนมาปาทิโต. ครหิโตติ อวมญฺิโต. อุปวทิโตติ อกฺโกสิโต.
    ผรุเสนาติ มมฺมจฺเฉทนวจเนน. กกฺขเฬนาติ ทารุเณน. นปฺปฏิวชฺชาติ
ปฏิปฺผริตฺวา น กเถยฺย.
    [๒๐๗] ฌานานุยุตฺโตติ อนุปฺปนฺนุปฺปาทเนน อุปฺปนฺนเสวเนน จ ฌาเนน
อนุยุตฺโต. อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา
สมาหิตจิตฺโต. ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเทติ ๑- กามวิตกฺกาทิวิตกฺกญฺจ
กามสญฺาทิกํ วิตกฺกสฺส อาสยญฺจ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจญฺจ ๒- อุปจฺฉินฺเทยฺย.
    อนุปฺปนฺนสฺส วา ปมชฺฌานสฺส อุปฺปาทายาติ ตสฺมึ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนสฺส
วา อุปฺปชฺชิตฺวา ปริหีนสฺส วา ปมชฺฌานสฺส อุปฺปาทนตฺถํ อตฺตโน สนฺตาเน
@เชิงอรรถ:  ก. กุกฺกุจฺจิยูปจฺฉินฺเทติ   ก. กุกฺกุจฺจิยญฺจ
ปฏิลาภตฺถํ. อุปฺปนฺนํ วา ปมชฺฌานํ อาเสวตีติอาทีสุ เอตฺถ อาทเรน เสวติ
ปคุณํ กโรติ ภาเวติ วฑฺเฒติ พหุลีกโรติ ปุนปฺปุนํ กโรติ.
    อุเปกฺขาติ จตุตฺถชฺฌาเน อุปฺปนฺนา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา. อุเปกฺขาติ สภาวปทํ.
อุเปกฺขนาติ อุปปตฺติโต อิกฺขนากาโร. อชฺฌุเปกฺขนาติ อธิกา หุตฺวา อิกฺขนา.
จิตฺตสมตาติ จิตฺตสฺส สมตา จิตฺตสฺส อูนาติริตฺตตํ วชฺเชตฺวา สมภาโว.
จิตฺตปฺปสฺสทฺธตาติ จิตฺตสฺส อปฺปคพฺภตา, อถทฺธภาโวติ อตฺโถ. มชฺฌตฺตตา
จิตฺตสฺสาติ น สตฺตสฺส น โปสสฺส, จิตฺตสฺส มชฺฌตฺตภาโวติ อตฺโถ. จตุตฺเถ ฌาเน
อุเปกฺขํ อารพฺภาติ จตุตฺถสฺมึ ฌานสฺมึ อุปฺปนฺนํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขํ ปฏิจฺจ.
เอกคฺคจิตฺโตติ เอการมฺมเณ ปวตฺตจิตฺโต. อวิกฺขิตฺตจิตฺโตติ อุทฺธจฺจวิรหิโต น
วิกฺขิตฺตจิตฺโต.
    นว วิตกฺกา วุตฺตนยา เอว. กามวิตกฺกานํ กามสญฺาสโยติ กามวิตกฺกํ
วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปนฺนา กามสญฺา เตสํ วิตกฺกานํ อาสโย วสโนกาโสติ
กามสญฺาสโย. พฺยาปาทวิตกฺกาทีสุปิ เอเสว นโย.
    [๒๐๘] จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเทติ อุปชฺฌายาทีหิ วาจาหิ โจทิโต สมาโน
สติมา หุตฺวา ตํ โจทนํ อภินนฺเทยฺย. วาจํ ปมุญฺเจ กุสลนฺติ าณสมุฏฺิตํ
วาจํ ปมุญฺเจยฺย. นาติเวลนฺติ อติเวลํ ปน วาจํ กาลเวลญฺจ สีลเวลญฺจ อติกฺกนฺตํ
นปฺปมุญฺเจยฺย. ชนวาทธมฺมายาติ ชนปริวาทกถาย. น เจตเยยฺยาติ เจตนํ น
อุปฺปาเทยฺย.
    อิทํ เต อปฺปตฺตนฺติ อิทํ ตว น ปตฺตํ. อสารุปฺปนฺติ ตว ปโยคํ
อสารุปฺปํ. อสีลฏฺนฺติ ตว ปโยคํ น สีเล ปติฏฺิตนฺติ ๑- อสีลฏฺ, สีเล ิตสฺส
ปโยคํ น โหตีติ  วุตฺตํ โหติ. เกจิ "อสิลิฏฺนฺ"ติ ปนฺติ, อมฏฺวจนนฺติ ๒- อตฺถํ
วณฺณยนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปติฏฺนฺติ   สี. น ปฏฺิตวจนนฺติ
    นิธีนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ นิทหิตฺวา ปิตานํ หิรญฺสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ.
ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา "เอหิ สุเขน เต ชีวนุปายํ
ทสฺเสสฺสามี"ติ นิธิฏฺานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา "อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวา"ติ
อาจิกฺขิตารํ วิย. วชฺชทสฺสินนฺติ เทฺว วชฺชทสฺสิโน "อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา
ขลิเตน วา สํฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติ รนฺธคเวสโก จ อญฺาตํ าปนตฺถาย
าตํ อนุคฺคณฺหนตฺถาย สีลาทินา จสฺส วุฑฺฒิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลกเนน
อุลฺลปนสภาวสณฺิโต จ. อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส "อิมํ
คณฺหาหี"ติ ตชฺเชตฺวา โปตฺเถตฺวาปิ นิธึ ทสฺเสนฺเต โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว
โหติ, เอวเมว เอวรูเป ปุคฺคเล อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต
โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺเเนว ภวิตพฺพํ. "ภนฺเต มหนฺตํ โว กมฺมํ กตํ, ๑- มยฺหํ
อาจริยุปชฺฌายฏฺาเน ตฺวา โอวทนฺเตหิ ปุนปิ มํ วเทยฺยาถา"ติ ปวาเรตพฺพเมว.
นิคฺคยฺหวาทินฺติ เอกจฺโจ หิ สทฺธิวิหาริกาทีนํ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา
"อยํ เม มุโขทกทานาทีหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหติ, สเจ นํ วกฺขามิ, น มํ อุปฏฺหิสฺสติ,
เอวํ เม ปริหานิ ภวิสฺสตี"ติ วตฺตุํ อวิสหนฺโต น นิคฺคยฺหวาที นาม โหติ, โส
อิมสฺมึ สาสเน กจวรํ อากิรติ. โย ปน ตถารูปํ วชฺชํ ทิสฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชตฺวา
ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต วิหารา นีหรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที
นาม เสยฺยถาปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. วุตฺตเญฺหตํ ๒- "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท
วกฺขามิ, ปวยฺห ปวยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร โส สฺสตี"ติ. เมธาวินฺติ
ธมฺโมชปญฺาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ ภเชยฺย ปยิรุปาเสยฺย.
ตาทิสํ หิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโยว โหติ, น ปาปิโย,
วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ.
    โอวเทยฺยาติ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน "อยโสปิ
เต สิยา"ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโตปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตํ กมฺมํ   ม.อุ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗
โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ วา สาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโตปิ
โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นามาติ
เอวํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺย. อสพฺภาติ อกุสลธมฺมา นิวาเรยฺย, กุสลธมฺเม
ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตํ หิ โส ปิโย โหตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล พุทฺธาทีนํ
สปฺปุริสานํ ปิโย โหติ. เย ปน อทิฏฺธมฺมา อวิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา
ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ อสตํ โส โอวาทโก อนุสาสโก "น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย,
น อาจริโย, กสฺมา อเมฺห ๑- โอวทสี"ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย
โหตีติ.
    เอกกมฺมนฺติ อปโลกนกมฺมาทิกํ เอกกมฺมํ. เอกุทฺเทโสติ นิทานุทฺเทสาทิโก
เอกุทฺเทโส. สมสิกฺขตาติ สมานสิกฺขตา. อาหตจิตฺตตนฺติ โกเธน ปหฏจิตฺตภาวํ.
ขิลชาตตนฺติ ถทฺธภาวํ. ปญฺจปิ เจโตขิเลติ พุทฺธธมฺมสํฆสิกฺขาสพฺรหฺมจารีสุ
ปญฺจสุปิ จิตฺตสฺส ถทฺธภาเว.
    าณสมุฏฺิตํ วาจนฺติ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อุปฺปาทิตํ วากฺยํ. มุญฺเจยฺยาติ
วิสฺสชฺเชยฺย. อตฺถูปสํหิตนฺติ อตฺถสหิตํ การณสหิตํ. ธมฺมูปสํหิตนฺติ ธมฺเมน
ยุตฺตํ. กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺยาติ กาลาตีตํ วาจํ น กเถยฺย ตสฺส กาลสฺส
อติกฺกนฺตตฺตา. เวลาติกฺกนฺตนฺติ มริยาทาตีตํ วจนํ น ภเณยฺย วจนมริยาทสฺส
อติกฺกนฺตตฺตา. อุภยวเสน กาลเวลา.
    โย จ ๒- กาเล อสมฺปตฺเตติ อตฺตโน วจนกาเล อสมฺปตฺเต. อติเวลนฺติ
เวลาติกฺกนฺตํ กตฺวา อติเรกปฺปมาณํ ภาสติ. นิหโต เสตีติ นิคฺฆาติโต สยติ.
โกกิลาเยว อตฺรโชติ กากิยา ปฏิชคฺคิโต โกกิลาย อพฺภนฺตเร ชาโต โกกิลโปตโก
วิย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อมฺหากํ   ฉ.ม. โย เว
    [๒๐๙] อถาปรนฺติ อถ อิทานิ อิโต ปรมฺปิ. ปญฺจ รชานีติ รูปราคาทีนิ
ปญฺจ รชานิ. เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ เยสํ อุปฏฺิตสฺสติ หุตฺวาว วินยนตฺถํ
ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺย. เอวํ สิกฺขนฺโต หิ รูเปสุ ฯเปฯ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ,
น อญฺเติ. ๑-
    รูปรโชติ รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ราคาทิรโช. สทฺทรชาทีสุปิ เอเสว
นโย.
    [๒๑๐] ตโต โส เตสํ วินยาย สิกฺขนฺโต อนุกฺกเมน:- เอเตสุ ธมฺเมสูติ
คาถา. ตตฺถ เอเตสูติ รูปาทีสุ. กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ โส
ภิกฺขุ ยฺวายํ "อุทฺธเต จิตฺเต สมถสฺส กาโล"ติอาทินา ๒- นเยน กาโล วุตฺโต,
เตน กาเลน สพฺพํ สงฺขตธมฺมํ อนิจฺจาทินเยน ปริวีมํสมาโน. เอโกทิภูโต วิหเน
ตมํ โสติ โส เอกคฺคจิตฺโต สพฺพโมหาทิตมํ วิหเนยฺย, นตฺถิ เอตฺถ สํสโย.
    อุทฺธเต จิตฺเตติ วีริยินฺทฺริยวเสน จิตฺเต อวูปสนฺเต. พลววีริยํ หิ มนฺทสมาธึ
วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. เอวํ อุทฺธเต จิตฺเต. สมถสฺส
กาโลติ สมาธิสฺส ภาวนาย กาโล. สมาหิเต จิตฺเตติ อุปจารปฺปนาหิ จิตฺเต สมาหิเต.
พลวสมาธิ หิ มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. สมาธิ
วีริเยน สญฺโชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ. วีริยํ สมาธินา สญฺโชิตํ อุทฺธจฺเจ
ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ.
วิปสฺสนาย กาโลติ เอวํ สมาหิเต อนิจฺจาทิวเสน วิวิธาย วิปสฺสนาย ๓- กาโล,
สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ
ปาปุณาติ. สมาธิปญฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ
หิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปน ปญฺา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ
หิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตฺเตปิ อปฺปนา โหติ เอว.
@เชิงอรรถ:  ก. อญฺานิ   สํ.มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑   ฉ.ม. ปสฺสนาย
    กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตนฺติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ,
ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ.
นิคฺคณฺหตีติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตํ จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ. สมฺปหํสติ
กาเลนาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน ๑-
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ
สํเวควตฺถูนิ นาม:- ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตสฺส ๒- ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ
"สมฺปหํสติ กาเลนา"ติ. กาเล จิตฺตํ สมาทเหติ ยสฺมึ สมเย สทฺธาปญฺานํ
สมาธิวีริยานญฺจ สมภาโว, ตสฺมึ กาเล จิตฺตํ สมาทเหยฺย ๓- อปฺปนํ ปาเปยฺย ๓-.
    อชฺฌุเปกฺขติ กาเลนาติ ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตํ
อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมาธิวีถึ ปฏิปนฺนํ ๔- จิตฺตํ โหติ, ตทาสฺส
ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ.
อยํ วุจฺจติ "อชฺฌุเปกฺขติ กาเลนา"ติ. โส โยคี กาลโกวิโทติ เอโส วุตฺตปฺปกาโร
กมฺมฏฺานโยเค นิยุตฺโต ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสนสมาทหนอชฺฌุเปกฺขนกาเลสุ เฉโก
พฺยตฺโต. กิมฺหิ กาลมฺหีติอาทินา ปคฺคหาทิกาลํ ปุจฺฉติ.
    อิทานิ ปคฺคหาทิกาลํ วิสฺสชฺเชนฺโต "ลีเน จิตฺตมฺหี"ติอาทิมาห.
อติสิถิลวีริยตาทีหิ จิตฺเต ลีนภาวํ คเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน
ปคฺคโห. อุทฺธตสฺมึ วินิคฺคโหติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิตฺเต
ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน นิคฺคโห. นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ,
สมฺปหํเสยฺย ตาวเทติ
@เชิงอรรถ:  ก. อุปสมสุขานธิคเมน   ฉ.ม.....คุณานุสฺสรเณนาสฺส
@ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ   ฉ.ม. สมถวีถิปฏิปนฺนํ
ปญฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน วา อสฺสาทวิรหิตํ คตํ.
อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน วา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน วา ตสฺมึ ขเณ จิตฺตํ
สมฺปหํเสยฺย.    สมฺปหฏฺ ยทา จิตฺตนฺติ ยสฺมึ กาเล วุตฺตนเยเนว สมฺปหํสิตํ
จิตฺตํ โหติ. อลีนํ ภวติ นุทฺธตนฺติ วีริยสมาธีหิ สญฺโชิตตฺตา
ลีนุทฺธจฺจวิรหิตญฺจ โหติ. สมถนิมิตฺตสฺสาติ สมโถ จ นิมิตฺตญฺจ สมถนิมิตฺตํ, ตสฺส
สมถนิมิตฺตสฺส. โส กาโลติ โย โส ลีนุทฺธจฺจวิรหิตกาโล วุตฺโต, โส กาโล. อชฺฌตฺตํ
รมเย มโนติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ กสิณาทิโคจรชฺฌตฺเต โตเสยฺย อภิรมาเปยฺย.
    เอเตน เมวุปาเยนาติ เอเตน วุตฺตอุปาเยน เอว. มกาโร ปทสนฺธิวเสน
วุตฺโต. อชฺฌุเปกฺเขยฺย ตาวเทติ ยทา อุปจารปฺปนาหิ ตํ จิตฺตํ สมาหิตํ, ตทา
"สมาหิตํ จิตฺตนฺ"ติ ชานิตฺวา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ พฺยาปารํ อกตฺวา ตสฺมึ
ขเณ อชฺฌุเปกฺขนเมว กเรยฺย.
    อิทานิ "กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห"ติ ปุฏฺคาถํ นิคเมนฺโต "เอวํ กาลวิทู
ธีโร"ติอาทิมาห. กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส, นิมิตฺตมุปลกฺขเยติ กาลานุกาลํ
สมาธิสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ สลฺลกฺเขยฺย, อุปปริกฺเขยฺยาติ อตฺโถ. เสสํ
สพฺพตฺถ ปากฏเมว. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                             โสฬสมํ.
                       อฏฺกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                      มหานิทฺเทสวณฺณนา สมตฺตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๔๔๔-๔๘๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=10208&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=10208&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=881              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=10137              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=11023              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=11023              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]