อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                      ๒. คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๗] ทุติเย:- สตฺโตติ ลคฺโค. คุหายนฺติ กาเย. กาโย หิ ราคาทีนํ
วาฬานํ วสโนกาสโต "คุหา"ติ วุจฺจติ. พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเตน
อภิจฺฉนฺโน. เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํ. ติฏฺนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺนฺโต.
โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุโณ. เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ เตสุ
อชฺโฌคาฬฺหา หุตฺวา. เอเตน พาหิรพนฺธนํ วุตฺตํ. ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ
โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิกา วิเวกา ทูเร อนาสนฺเน.
กึการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา
น โหนฺติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ.
    สตฺโตติ หิ โข วุตฺตนฺติ สตฺโต, นโร, มานโวติ เอวมาทินา นเยน กถิโตเยว.
คุหายนฺติ ๑- คุหา ตาว วตฺตพฺพาติ คุหา ตาว กเถตพฺพา. กาโยติ วาติอาทีสุ
อยํ ตาว ปทโยชนา:- กาโยอิติ วา คุหาอิติ วา ฯเปฯ กุมฺโภอิติ วาติ.
ตตฺถ กาโยติ "กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย"ติอาทินา เหฏฺา สติปฏฺานกถายํ
วุตฺโตเยว. ราคาทิวาฬานํ วสโนกาสฏฺเน คุหา, "ปฏิจฺฉาทนฏฺเนา"ติปิ เอเก.
"ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสยนฺ"ติอาทีสุ ๒- วิย. ราคาทีหิ ฌาปนฏฺเน เทโห
"เต หิตฺวา มานุสํ เทหนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. ปมตฺตกรณฏฺเน สนฺเทโห "ภิชฺชติ
ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตํ หิ ชีวิตนฺ"ติอาทีสุ ๔- วิย. สํสาเร สญฺจรณฏฺเน นาวา
"สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตี"ติอาทีสุ ๕- วิย. อิริยาปถสฺส
อตฺถิภาวฏฺเน รโถ "รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย"ติอาทีสุ ๖- วิย.
อจฺจุคฺคตฏฺเน ธโช "ธโช รถสฺส ปญฺาณนฺ"ติอาทีสุ ๗- วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗/๒๒  ๓ ที.มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๗
@๔ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๘/๔๓  ๕ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๙/๘๑
@๖ สํ.มหา. ๑๙/๔/๕  ๗ ขุ.ชา. ๒๘/๑๘๔๑/๓๒๖
    กิมิกุลานํ อาวาสภาเวน วมฺมิโก "วมฺมิโกติ โข ภิกฺขุ อิมสฺเสตํ
จาตุมฺมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย. ยเถว หิ พาหิรโก วมฺมิโก,
วมตีติ วนฺตโกติ วนฺตุสฺสโยติ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ ๒- จตูหิ การเณหิ "วมฺมิโก"ติ
วุจฺจติ. โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย ๓- นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ
วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วเมตฺวา ๔- มุขตุณฺฑเกหิ
อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ ปุริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโก.
อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพนฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรียติ,
นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺึ คเหตฺวา ตสฺมึ มุฏฺินา ปีฬิยมาเน สิเนโห นิกฺขมติ, เอวํ
วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโก, เอวมยํ กาโยปิ "อกฺขิมฺหา อคฺคิคูถโก"ติอาทินา นเยน
นานปฺปการํ อสุจิกลลํ ๕- วมตีติ วมฺมิโก. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา อิมสฺมึ
อตฺตภาเว นิกนฺติปริยาทาเนน อตฺตภาวํ ฉฑฺเฑตฺวา คตาติ อริเยหิ วนฺตโกติปิ
วมฺมิโก. โยปิ จายํ ๖- ตีหิ อฏฺิสเตหิ อุสฺสิโต นฺหารุสมฺพนฺโธ มํสาวเลปโน
อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธ ฉวิรญฺชิโต สตฺเต วญฺเจติ, ตํ สพฺพํ อริเยหิ วนฺตเมวาติ
วนฺตุสฺสโยติปิ วมฺมิโก. "ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี"ติ ๗-
เอวํ ตณฺหาย ชนิตตฺตา อริเยหิ วนฺเตเนว ตณฺหาสิเนเหน สมฺพนฺโธ อยนฺติ
วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติปิ วมฺมิโก. ยถาปิ วมฺมิกสฺส อนฺโต นานปฺปการา ปาณกา ตตฺเถว
ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, คิลานา สยนฺติ, มตา ปปตนฺติ. ๘- อิติ โส เตสํ
ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิคิลานสาลา สุสานญฺจ โหติ, เอวํ ขตฺติยมหาสาลาทีนมฺปิ กาโย "อยํ
โคปิตรกฺขิโต มณฺฑิตปสาทิโต มหานุภาวานํ กาโย"ติ อจินฺเตตฺวา ฉวินิสฺสิตา ปาณา
จมฺมนิสฺสิตา ปาณา มํสนิสฺสิตา ปาณา นฺหารุนิสฺสิตา ปาณา อฏฺินิสฺสิตา ปาณา
อฏฺิมิญฺชนิสฺสิตา ปาณาติ เอวํ กุลคณนาย อสีติมตฺตานิ กิมิกุลสหสฺสานิ
อนฺโตกายสฺมึเยว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, เคลญฺเน อาตุริตานิ สยนฺติ,
มตามตา นิปตนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๕๑/๒๑๓  ๒ ฉ.ม. วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ. เอวมุปริปิ  ๓ ม. อหิมงฺคุส...
@๔ สี.,ม. เตเมตฺวา  ๕ สี.,ฉ.ม. อสุจิกลิมลํ  ๖ ฉ.ม. เยหิ จายํ  ๗ สํ.ส.
@๑๕/๕๕-๕๗/๔๒  ๘ ฉ.ม. นิปตนฺติ
อิติ อยมฺปิ เตสํ ปาณานํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิคิลานสาลา สุสานญฺจ โหตีติ "วมฺมิโก"ติ
สงฺขํ คโต.
    โรคาทีนํ นีฬภาเวน กุลาวกภาเวน นีฬํ "โรคนีฬํ ปภงฺคุณนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย.
มนาปามนาปสํสารณฏฺเน นครํ "สกฺกายนครนฺ"ติอาทีสุ วิย. ปฏิสนฺธิยา นิวาสเคหฏฺเน
กุฏิ "ปญฺจทฺวารายํ กุฏิกายํ ๒- ปสกฺกิยา"ติอาทีสุ ๓- วิย. ปูติภาวเน คณฺโฑ
"โรโคติ ภิกฺขเว. คณฺโฑติ ภิกฺขเว. สลฺโลติ ภิกฺขเว กายสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติอาทีสุ
๔- วิย. ภิชฺชนฏฺเน กุมฺโภ "กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา"ติอาทีสุ ๕- วิย.
กายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ จตุมหาภูตมยสฺส กุจฺฉิตธมฺมานํ อายสฺส
อธิวจนํ, กถนนฺติ อตฺโถ. คุหายนฺติ สรีรสฺมึ. สตฺโตติ อลฺลีโน. วิสตฺโตติ
วณฺณราคาทิวเสน วิวิโธ อลฺลีโน. สณฺานราควเสน อาสตฺโต. ตตฺเถว "สุภํ สุขนฺ"ติ
คหณวเสน ลคฺโค. อตฺตคฺคหณวเสน ๖- ลคฺคิโต. ปลิพุทฺโธติ ผสฺสราควเสน อมุญฺจิตฺวา
ิโต. ภิตฺติขิเลติ ภิตฺติยํ อาโกฏิตขาณุเก. นาคทนฺเตติ ตเถว หตฺถิทนฺตสทิเส
วงฺกทณฺฑเก วา. สตฺตนฺติ ภิตฺติขิเล ลคฺคํ. วิสตฺตนฺติ นาคทนฺเต ลคฺคํ.
อาสตฺตนฺติ จีวรวํเส ลคฺคํ. ลคฺคนฺติ จีวรรชฺชุยา ลคฺคํ. ลคฺคิตนฺติ ปีปาเท
ลคฺคํ. ปลิพุทฺธนฺติ มญฺจปาเท ลคฺคนฺติ เอวมาทินา นเยน โยเชตพฺพํ.
    ลคฺคนาธิวจนนฺติ วิเสเสน อลฺลียนกถนํ. ฉนฺโนติ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลเสหิ
ฉาทิโต. ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน อุปรูปริจฺฉนฺโนติ อุจฺฉนฺโน. อาวุโตติ อาวริโต.
นิวุโตติ วาริโต. โอผุโตติ อวตฺถริตฺวา ฉาทิโต. ปิหิโตติ ภาชเนน อุกฺขลิมุขํ
วิย ปลิคุณฺิโต. ปฏิจฺฉนฺโนติ อาวโฏ. ปฏิกุชฺชิโตติ อโธมุขํ ปิโต. ตตฺถ
ติณปณฺณาทีหิ ฉาทิตํ วิย ฉนฺโน. อุจฺฉนฺโน นทึ อาวรณเสตุ วิย. อาวุโต
ชนสญฺจรณมคฺคาวรณํ วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๘/๔๓  ๒ ก. ปสกฺขิย  ๓ ขุ.เถร. ๒๖/๑๒๕/๒๘๙
@๔ องฺ.นวก. ๒๓/๑๕/๔๑๖  ๕ ขุ.ธ. ๒๕/๔๐/๒๓  ๖ สี.,ม. อตฺตราควเสน
    วินิพนฺโธ มานวเสนาติ นานาวิเธน มานาติมานวเสน วิวิเธ ๑- อารมฺมเณ
พทฺโธ หุตฺวา ติฏฺติ. ปรามฏฺโ ทิฏฺิวเสนาติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺีนํ วเสน ปรามฏฺโ
อามสิตฺวา คหิโต. วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสนาติ อารมฺมเณ อสนฺติฏฺนวเสน
จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโต อุปคโต. อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสนาติ รตนตฺตยาทีสุ
กงฺขาสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วเสน สนฺนิฏฺานํ อปฺปตฺโต. ถามคโต อนุสยวเสนาติ
ทุนฺนีหรณอปฺปหีนานุสยวเสน ถิรภาวปฺปตฺโต อุปคโต หุตฺวา ติฏฺติ.
    รูปูปยนฺติ ตณฺหาทิฏฺูปายวเสน รูปํ อุปคนฺตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา. วิญฺาณํ
ติฏฺมานํ ติฏฺตีติ ตสฺมึ อารมฺมเณ รูปารมฺมณํ วิญฺาณํ ติฏฺนฺตํ ติฏฺติ.
รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺนฺติ รูปเมว อารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา รูปเมว ปติฏฺ กตฺวา.
นนฺทูปเสจนนฺติ สปฺปีติกตโณฺหทเกน อาสิตฺตํ วิญฺาณํ. วุฑฺฒินฺติ วุฑฺฒิภาวํ.
วิรูฬฺหินฺติ ชวนวเสน อุปริโต วิรูฬฺหิภาวํ. เวปุลฺลนฺติ ตทารมฺมณวเสน เวปุลฺลํ.
    อตฺถิ ราโคติอาทีนิ โลภสฺเสว นามานิ. โส หิ รญฺชนวเสน ราโค, นนฺทนวเสน
นนฺที, ตณฺหายนวเสน ตณฺหาติ วุจฺจติ. ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิญฺาณํ วิรูฬฺหนฺติ กมฺมํ
ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย ปติฏฺิตํ เจว วิรูฬฺหญฺจ. ยตฺถาติ
เตภูมกวฏฺเฏ, ภุมฺมํ. สพฺพตฺถ วา ปุริมปเท เอตํ ภุมฺมํ. อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ
วุฑฺฒีติ อิทํ อิมสฺมึ วิปากวฏฺเฏ ิตสฺส อายตึ วฏฺฏเหตุเก สงฺขาเร
สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ยสฺมึ าเน อายตึ
ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิ. ตตฺถ ปุริมสุตฺตํ รูปาทิอารมฺมณลคฺคนวเสน วุตฺตํ,
ทุติยํ สุตฺตํ ตเทวารมฺมณอภินนฺทนวเสน วุตฺตํ, ตติยํ วิญฺาณปฺปติฏฺานวเสน
วุตฺตํ, จตุตฺถํ จตุพฺพิธอาหารวเสน, กุสลากุสลวิญฺาณปฺปติฏฺานวเสน จ วุตฺตนฺติ
วิญฺาตพฺพํ.
    เยภุยฺเยนาติ ปาเยน. มุยฺหนฺตีติ โมหํ อาปชฺชนฺติ. สมฺมุยฺหนฺตีติ วิเสเสน
มุยฺหนฺติ. สมฺปมุยฺหนฺตีติ สพฺพากาเรน มุยฺหนฺติ. อถ วา รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นานาวิเธ
มุยฺหนฺติ, สทฺทารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺมุยฺหนฺติ, มุตารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺปมุยฺหนฺติ.
อวิชฺชาย อนฺธีกตาติ อฏฺสุ าเนสุ ๑- อญฺาณาย อวิชฺชาย อนฺธีกตา. "คตา"ติ
วา ปาโ, อนฺธภาวํ อุปคตาติ อตฺโถ. ปคาโฬฺหติ ปวิฏฺโ. โอคาโฬฺหติ เหฏฺาภาคํ
ปวิฏฺโ. อชฺโฌคาโฬฺหติ อธิโอคาหิตฺวา อวตฺถริตฺวา วิเสเสน ปวิฏฺโ. นิมุคฺโคติ
อโธมุขํ หุตฺวา ปวิฏฺโ. อถ วา ทสฺสนสํสคฺเคน โอคาโฬฺห. สวนสํสคฺเคน
อชฺโฌคาโฬฺห. วจนสํสคฺเคน นิมุคฺโค. สปฺปุริสสํสคฺควิรหิโต วา โอคาโฬฺห.
สทฺธมฺมเสวนวิรหิโต วา อชฺโฌคาโฬฺห. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติวิรหิโต วา นิมุคฺโค.
    วิเวกาติ วิวิตฺติ, วิวิจฺจนํ วา วิเวโก. ตโยติ คณนปริจฺเฉโท. กายวิเวโกติ
กาเยน วิวิตฺติ, วินา อปสกฺกนํ. จิตฺตวิเวกาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธ ภิกฺขูติ
อิมสฺมึ สาสเน. สํสาเร ภยํ อิกฺขนโต ภิกฺขุ. วิวิตฺตนฺติ สุญฺ, อปฺปสทฺทํ
อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค "วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ
เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺตนฺ"ติ ๒-
วุตฺตํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีาทีนเมตํ อธิวจนํ. เตนาห:-
         "เสนาสนนฺติ มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ. ภิสิปิ. พิมฺโพหนมฺปิ.
      วิหาโรปิ. อฑฺฒโยโคปิ. ปาสาโทปิ. อฏฺโฏปิ. มาโฬปิ. เลณมฺปิ. คุหาปิ.
      รุกฺขมูลมฺปิ. เวฬุคุมฺโพปิ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ
      เสนาสนนฺ"ติ. ๓-
    อปิ จ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ
นาม. มญฺโจ ปี ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ อิทํ มญฺจปีเสนาสนํ นาม. จิมิลิกา จมฺมขณฺโฑ
ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นาม. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู
ปฏิกฺกมนฺติ, อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ. ตํ
สพฺพมฺปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อฏฺสุ อญฺาเณสุ  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๖/๓๐๒  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๗/๓๐๒
    อิมสฺส ปน ๑- สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ เสนาสนํ ทสฺเสนฺโต
"อรญฺ รุกฺขมูลนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ อรญฺนฺติ "นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา
สพฺพเมตํ อรญฺนฺ"ติ ๒- อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ. "อารญฺกํ นาม เสนาสนํ
ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๓- อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ. ตสฺส ลกฺขณํ
วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส ๔- วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยํ กิญฺจิ สนฺตจฺฉายํ
วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา
สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน ๕- วาเตน พีชิยมานสฺส
จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ
ปพฺพตปเทสํ. ตํ นิตมฺพนฺติปิ นิกุญฺชนฺติปิ วทนฺติ. ๖- ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา
วาลิกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ. เอวรูปํ
กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สิญฺจิตฺวา ๗- วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา
ปํสุกูลจีวรํ ปญฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ.
คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมึ เอว วา อุมฺมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ.
สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ๘- วุตฺตํ.
    วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ ๙- ยตฺถ น กสนฺติ
น วปนฺติ. เตเนวาห "วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทึ. ๑๐-
อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปุญฺชนฺติ
ปลาลราสึ. มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาวาเส ๑๑-
กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสินฺนา สมณธมฺมํ
กโรนฺติ. สพฺพเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ "กาเยน จ วิวิตฺโต วิหรตี"ติอาทิ. เอโก จงฺกมํ
อธิฏฺาติ ปวตฺตยตีติ วุตฺตํ โหติ. อิริยตีติ อิริยาปถํ วตฺตยติ. วตฺตตีติ
อิริยาปถวุตฺตึ อุปฺปาเทติ. ปาเลตีติ อิริยาปถํ รกฺขติ. ยเปตีติ ยปยติ. ยาเปตีติ
ยาปยติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิธ ปนสฺส  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๙/๓๐๒  ๓ วิ.มหา. ๒/๖๕๔/๙๗  ๔ วิสุทฺธิ. ๑/๗๓
@๕ สี. นานาทิสาหิ วายมานาสุ สีเตน  ๖ ฉ.ม. ยํ "นทีตุมฺพนฺ"ติปิ "นทีกุญฺชนฺ"ติปิ
@วทนฺติ  ๗ สี.สีตํ กตฺวา, ฉ.ม. คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา  ๘ วิสุทฺธิ. ๑/๙๕  ๙ ม.
@อสญฺจรณฏฺานํ  ๑๐ อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๑/๓๐๓  ๑๑ ฉ.ม. อาลเย
    ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ กุสลชฺฌานสมงฺคิสฺส. นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ
อุปจาเรน นีวรเณหิ วิวิตฺตมฺปิ สมานํ อนฺโตอปฺปนายํ สุฏฺุ วิวิตฺตํ นาม โหตีติ
ทสฺเสตุํ "ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตี"ติ วุตฺตํ. เอเสว
นโย วิตกฺกวิจารปีติสุขทุกฺเขหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ สมาปนฺนานนฺติ.
รูปสญฺายาติ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานานํ ๑- สญฺาย. ปฏิฆสญฺายาติ
จกฺขุรูปาทิสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนาย กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิปญฺจวิญฺาณสงฺขาตาย
ปฏิฆสญฺาย จ. นานตฺตสญฺายาติ นานารมฺมเณ ปวตฺตาย จตุจตฺตาลีสกามาวจรสญฺาย
จ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ สุญฺ โหติ.
    อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสาติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ
อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ตํ จ อากาสานญฺจํ
อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ
อากาสานญฺจายตนํ, กสิณุคฺฆาติมากาสารมฺมณชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ
อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส กุสลกิริยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส. รูปสญฺายาติ
สญฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานโต เจว ตทารมฺมณโต จ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ
"รูปนฺ"ติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ, ๒- ตสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา
รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุปิ. ๒- ตสฺมา อิธ รูเป สญฺา รูปสญฺาติ
เอวํ สญฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูเป สญฺา อสฺสาติ รูปสญฺ,
รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ
อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตาย กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสวิธาย ฌานสงฺขาตาย
สญฺาย. ๓- เอตาย จ ปวีกสิณาทิวเสน อฏฺวิธาย อารมฺมณสงฺขาตาย รูปสญฺาย.
    ปฏิฆสญฺายาติ จกฺขฺวาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเฏน
สมุปฺปนฺนา สญฺา ปฏิฆสญฺา, รูปสญฺาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ยถาห:- "ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. รูปาวจรชฺฌานานํ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐  ๓ ฉ.ม. รูปสญฺาย
กตมา ปฏิฆสญฺา? รูปสญฺา สทฺทสญฺา คนฺธสญฺา รสสญฺา โผฏฺพฺพสญฺา,
อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺาโย"ติ. ๑- ตา กุสลวิปากา ปญฺจ อกุสลวิปากา ปญฺจาติ
เอตาย ปฏิฆสญฺาย.
    นานตฺตสญฺายาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตาย สญฺาย, นานตฺตาย วา
สญฺาย. ยถาห:- "ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส
วา มโนวิญฺาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา
วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺาโย"ติ ๒- เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตา. ตา อิธ อธิปฺเปตา.
อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุมโนวิญฺาณธาตุสงฺคหิตา สญฺา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต
นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ. ยสฺมา เจสา อฏฺ กามาวจรกุสลสญฺา, ทฺวาทส
อกุสลสญฺา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺา, เทฺว อกุสลวิปากสญฺา,
เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺา นานตฺตา นานาสภาวา
อญฺมญฺ อสทิสา, ตสฺมา "นานตฺตสญฺา"ติ วุตฺตา, ตาย นานตฺตสญฺาย.
    จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺาปฏิฆ-
สญฺานานตฺตสญฺาสงฺขาตาหิ สญฺาหิ ฌานจิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ วินา โหติ
อปสกฺกนํ ๓- โหติ. วิญฺาณญฺจายตนนฺติ เอตเทว วิญฺาณํ อธิฏฺานฏฺเน
อายตนมสฺสาติ วิญฺาณญฺจายตนํ, อากาเส ปวตฺตวิญฺาณารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ
อธิวจนํ. ตํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วุตฺตปฺปการาย อากาสานญฺจายตนสญฺาย จิตฺตํ
วิวิตฺตํ โหติ.
    อากิญฺจญฺายตนนฺติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส
ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺ,
อากาสานญฺจายตนวิญฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺ อธิฏฺานฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๖๐๓/๓๑๖  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๖๐๔/๓๑๗  ๓ สี. อปสกฺกิตํ
อายตนมสฺสาติ อากิญฺจญฺายตนํ, อากาเส ปวตฺติตวิญฺาณาปคมารมฺมณชฺฌานสฺเสตํ
อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส ตาย วิญฺาณญฺจายตนสญฺาย จิตฺตํ
วิวิตฺตํ.
    เนวสญฺานาสญฺายตนนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สญฺายาภาวโต ตํ
"เนวสญฺานาสญฺายตนนฺ"ติ วุจฺจติ, ยถาปฏิปนฺนสฺส สา สญฺา โหติ, ตํ
ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค ๑- "เนวสญฺีนาสญฺี"ติ อุทฺธริตฺวา ตํเยว "อากิญฺจญฺายตนํ
สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสญฺีนาสญฺี"ติ
วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ "สนฺตาวตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม
นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ มนสิกริตฺวา ๒- วสตี"ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย นํ
"สนฺตา"ติ มนสิ กโรติ. ตํ เนวสญฺานาสญฺายตนํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส
ตาย อากิญฺจญฺายตนสญฺาย ฌานจิตฺตํ สุญฺ โหติ.
    โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลปฺปตฺตสฺส. สกฺกายทิฏฺิยาติ วีสติวตฺถุกาย
สกฺกายทิฏฺิยา. วิจิกิจฺฉายาติ อฏฺสุ าเนสุ กงฺขาย. สีลพฺพตปรามาสาติ "สีเลน
สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี"ติ ปรามสิตฺวา อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ. ทิฏฺานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเน
สนฺตาเน อนุสยกา ทิฏฺานุสยา. ตถา วิจิกิจฺฉานุสยา. ตเทกฏฺเหิ จาติ เตหิ
สกฺกายทิฏฺิอาทีหิ เอกโต ิเตหิ จ. อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ จาติ กิเลสา, เตหิ
สกฺกายทิฏฺิยาทิกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สุญฺ โหติ. เอตฺถ "ตเทกฏฺนฺ"ติ
ทุวิธํ เอกฏฺ ปหาเนกฏฺ สหเชกฏฺญฺจ. อปายคมนียา หิ กิเลสา ยาว
โสตาปตฺติมคฺเคน น ปหียนฺติ, ตาว ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาหิ สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล ิตาติ
ปหาเนกฏฺา. ทสสุ หิ กิเลเสสุ อิธ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา เอว อาคตา. อนุสเยสุ
ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา อาคตา. เสสา ปน อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถีนํ
อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อฏฺ กิเลสา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาหิ สห ปหาเนกฏฺา
หุตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๖๑๙/๓๑๙  ๒ ฉ.ม. กริตฺวา
ทฺวีหิ อนุสเยหิ สทฺธึ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ. ราคโทสโมหปฺปมุเขสุ วา
ทิยฑฺเฒสุ กิเลสสหสฺเสสุ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺิยา ปหียมานาย ทิฏฺิยา สห
วิจิกิจฺฉา ปหีนา, ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสเยหิ สห อปายคมนียา สพฺพกิเลสา
ปหาเนกฏฺวเสน ปหียนฺติ. สหเชกฏฺา ปน ทิฏฺิยา สห วิจิกิจฺฉาย จ สห
เอเกกสฺมึ จิตฺเต ิตา อวเสสกิเลสา.
    โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺจาติ ปญฺจ จิตฺตานิ
ปหียนฺติ. ตตฺถ ทฺวีสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต
โลโภ โทโส ๑- โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน
ปหียนฺติ, ทฺวีสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต
โลโภ โทโส ๑- โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา
สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ปหียมาเน เตน สหชาโต โมโห
อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ. เตหิ
ทุวิเธกฏฺเหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ มคฺคจิตฺตํ วิวิตฺตํ, ๒- ผลจิตฺตํ
วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกํ ๓- สุญฺ โหตีติ อตฺโถ.
    สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโชนาติ โอฬาริกภูตา กายทฺวาเร
วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตา เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโชนา. โส หิ กามภเว
สญฺโเชตีติ "สญฺโชนนฺ"ติ วุจฺจติ. ปฏิฆสญฺโชนาติ พฺยาปาทสญฺโชนา. โส
หิ อารมฺมเณ ปฏิหญฺตีติ "ปฏิฆนฺ"ติ วุจฺจติ. เต เอว ถามคตฏฺเน สนฺตาเน
อนุเสนฺตีติ อนุสยา. อณุสหคตาติ ๔- อณุภูตา สุขุมภูตาติ อตฺโถ. ๔- กามราคสญฺโชนา
ปฏิฆสญฺโชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเน
สนฺตาเน อนุสยนวเสน สุขุมภูตา กามราคปฏิฆานุสยา. ตเทกฏฺเหิ จาติ วุตฺตตฺเถหิ
ทุวิเธกฏฺเหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สุญฺ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. วิวิจฺจติ  ๓ สี.,ฉ.ม. อปสกฺกิตํ  ๔-๔ ฉ.ม.
@สุขุมภูตา
    อรหโตติ กิเลสารีนํ หตตฺตา "อรหา"ติ ลทฺธนามสฺส. รูปราคาติ รูปภเว
ฉนฺทราคา. อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคา. มานาติ อรหตฺตมคฺควชฺฌกา ๑- มานา
เอว. ตถา อุทฺธจฺจอวิชฺชามานานุสยาทโย อรหตฺตมคฺควชฺฌกา. เอเตสุ อุณฺณติลกฺขโณ
มาโน. อวูปสมลกฺขณํ อุทฺธจฺจํ. อนฺธภาวลกฺขณา อวิชฺชา. รูปราคารูปราควเสน
ปวตฺตา ภวราคานุสยา. ตเทกฏฺเหิ จาติ เตหิ เอกโต ิเตหิ จ กิเลเสหิ. พหิทฺธา
จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย "พหิทฺธา"ติ
สงฺขํ คเตหิ อชฺฌตฺตํ มุญฺจิตฺวา พหิทฺธา ปวตฺเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ
มคฺคจิตฺตํ วิวิจฺจิตฺตํ วินา โหติ อปสกฺกติ, ผลจิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกํ ๒-
โหติ.
    ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จาติ ทฺวิธา อนุสยานํ อภาโว เวทิตพฺโพ.
กิเลสปฏิปาฏิยา หิ กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตติยมคฺเคน อภาโว โหติ, มานานุสยสฺส
จตุตฺถมคฺเคน, ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปมมคฺเคน, ภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ
จตุตฺถมคฺเคเนว. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน ปมมคฺเคน ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อภาโว
โหติ, ทุติยมคฺเคน กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ จ ตนุภาโว, ตติยมคฺเคน สพฺพโส อภาโว,
จตุตฺถมคฺเคน มานานุสยภวราคานุสยอวิชฺชานุสยานํ อภาโว โหติ. จิตฺตวิเวโกติ
มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานํ กิเลเสหิ สุญฺภาโว, ตุจฺฉภาโวติ อตฺโถ.
    อุปธิวิเวโกติ กิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารสงฺขาตานํ อุปธีนํ สุญฺภาโว. อุปธึ
ตาว ทสฺเสตุํ "อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จา"ติอาทิมาห. ราคาทโย ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ,
ตํ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺตีติ กิเลสา จ. อุปาทานโคจรา รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา
จ. อุปาทานสมฺภูตา ปุญฺาปุญฺอาเนญฺชาภิสงฺขารา จ. อมตนฺติ นตฺถิ
เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ ๓- อมตํ.
สํสารโยนิคติอุปปตฺติวิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สํสิพฺพติ วินตีติ ตณฺหา "วานนฺ"ติ
วุจฺจติ, ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....วชฺฌา. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกิตํ
@๓ สี. อมรนฺติ
ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํ. วูปกฏฺกายานนฺติ ๑- คณสงฺคณิกาย อปคตสรีรานํ.
เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ เนกฺขมฺเม กามาทิโต นิกฺขนฺเต ปมชฺฌานาทิเก อภิรตานํ
ตนฺนินฺนานํ. ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ อุตฺตมปริสุทฺธภาวผลํ ปาปุณิตฺวา ิตานํ.
"อุปกฺกิเลสาภาเวน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, กิเลเสหิ มุตฺตภาเวน ปรมโวทานปฺปตฺตานํ.
วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺ"ติ
เอวเมเก วณฺณยนฺติ. นิรูปธีนนฺติ วิคตูปธีนํ. วิสงฺขารคตานนฺติ สงฺขารารมฺมณํ
ฉิตฺวา ๒- วิคตสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณวเสน อุปคตานํ. วิสงฺขารคตํ จิตฺตนฺติ
เอตฺถาปิ นิพฺพานเมว "วิสงฺขารนฺ"ติ วุตฺตํ.
    วิทูเรติ วิวิเธ ทูเร. สุวิทูเรติ สุฏฺุ วิทูเร. น สนฺติเกติ น สมีเป. น
สามนฺตาติ น เอกปสฺเส. อนาสนฺเนติ น อจฺจนฺตสมีเป. วูปกฏฺเติ อติทูเร, วิคเตติ
อตฺโถ. ตาทิโสติ ตํสทิโส. ตสฺสณฺิโตติ เตน อากาเรน ิโต. ตปฺปกาโรติ เตน
ปกาเรน ิโต. ตปฺปฏิภาโคติ ตํโกฏฺาสิโก. อถ วา "อตฺตภาวคุหาย ลคฺคภาเวน
ตาทิโส. กิเลเสหิ ฉนฺนภาเวน ตสฺสณฺิโต. โมหนสฺมึ ปคาฬฺหภาเวน ตปฺปกาโร.
ตีหิ วิเวเกหิ ทูรภาเวน ตปฺปฏิภาโคติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    ทุปฺปหายาติ สุเขน ปหาตพฺพา น โหนฺติ. ทุจฺจชาติ สุเขน ชหิตุํ น
สกฺกา. ทุปฺปริจฺจชาติ สพฺพากาเรน ชหิตุํ น สกฺกา. ทุนฺนิมฺมทยาติ นิมฺมทํ อมทํ
กาตุํ น สกฺกา. ทุพฺพินิเวยาติ วินิเวนํ โมจนํ กาตุํ น สกฺกา. ทุตฺตราติ
อุตฺตริตฺวา อติกฺกนฺตุํ น สกฺกา. ทุปฺปตราติ วิเสเสตฺวา ตริตุํ น สกฺกา.
ทุสฺสมติกฺกมาติ ทุกฺเขน อติกฺกมิตพฺพา. ทุพฺพินิวตฺตาติ นิวตฺเตตุํ ทุกฺขา. อถ
วา "ปกติวเสน ทุปฺปริจฺจชา. โฆรวิสํ ๓- วิย ทุนฺนิมฺมทยา. นาคปาสํ วิย
ทุพฺพินิเวยา. คิมฺหสมเย มรุกนฺตารํ วิย ทุตฺตรา ทุปฺปตรา. พฺยคฺฆปริคฺคหิตา
อฏวี วิย ทุสฺสมติกฺกมา. สมุทฺทวีจิ วิย ทุพฺพินิวตฺตาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิเวกฏฺกายานนฺติ  ๒ สี.,ฉ.ม. จชิตฺวา  ๓ ฉ.ม. โคณปตาสํ
    [๘] เอวํ ปมคาถาย "ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ"ติ สาเธตฺวา ปุน
ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิกโรนฺโต "อิจฺฉานิทานา"ติอาทิคาถมาห. ตตฺถ
อิจฺฉานิทานาติ ตณฺหาเหตุกา. ภวสาตพนฺธาติ สุขเวทนาทิมฺหิ ภวสาเตน ๑- พนฺธา.
เต ทุปฺปมุญฺจาติ เต ภวสาตวตฺถุภูตา ธมฺมา. เต วา ตตฺถ พนฺธา อิจฺฉานิทานา
สตฺตา ทุปฺปโมจยา. น หิ อญฺโมกฺขาติ อญฺเ จ ปโมเจตุํ น สกฺโกนฺติ.
การณวจนํ วา เอตํ. เต สตฺตา ทุปฺปมุญฺจา. กสฺมา? ยสฺมา อญฺเน โมเจตพฺพา
น โหนฺติ. ยทิ สตฺตา มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน มุญฺเจยฺยุนฺติ อยมสฺส อตฺโถ.
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ อนาคเต อตีเต วา กาเม อเปกฺขมานา. อิเมว
กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ อิเม วา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเม ปุริเม วา ทุวิเธปิ
อตีตานาคเต พลวตณฺหาย ปตฺถยมานา. อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ ปทานํ "เต ทุปฺปมุญฺจา
น หิ อญฺโมกฺขา"ติ อิมินาว สห สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิตรถา อเปกฺขมานาปิ
ชปฺปํ กึ กโรนฺติ, กึ วา กตาติ น ปญฺาเยยฺยุํ.
    ภวสาตพนฺธาติ ภเว สาตํ ภวสาตํ, เตน ภวสาเตน สุขสฺสาเทน พนฺธา
หุตฺวา ิตา. ตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "เอกํ ภวสาตํ:- สุขา เวทนา"ติอาทิมาห.
โยพฺพนสฺส ภาโว โยพฺพญฺ. โรคสฺส อภาโว อาโรคฺยํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺตภาโว
ชีวิตํ. ลาโภติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาโภ. ยโสติ ปริวาโร. ปสํสาติ กิตฺติ. สุขนฺติ
กายิกเจตสิกํ สุขํ. มนาปิกา รูปาติ มนวฑฺฒนกา รูปา. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
    จกฺขุสมฺปทาติ จกฺขุสฺส สมฺปทา. "มยฺหํ จกฺขุสมฺปนฺนํ มณิวิมาเน
อุคฺฆาฏิตสีหปญฺชรํ วิย ขายตี"ติ อุปฺปนฺนํ สุขสฺสาทํ สนฺธาย "จกฺขุสมฺปทา"ติ
วุตฺตํ. โสตสมฺปทาทีสุปิ เอเสว นโย. สุขาย เวทนาย สาตพนฺธา ฯเปฯ วิพนฺธาติ
มูลปทํ. วินิพนฺธาติ วิวิธากาเรน พนฺธา. อาพนฺธาติ วิเสเสน อาทิโต พนฺธา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภวสาเต
ลคฺคาติ อารมฺมเณน สทฺธึ อปฺปิตา. ลคฺคิตาติ นาคทนฺเต ผาณิตวารโก ๑- วิย ลคฺคิตา.
ยเมตฺถ จ อวุตฺตํ, ตํ สตฺโต วิสตฺโตติอาทิมฺหิ วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ.
    น หิ อญฺโมกฺขาติ น ปเรหิ โมกฺขา. เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจาติ
ภเว สุขสฺสาทวตฺถุภูตา ธมฺมา เต มุญฺจิตุํ ทุกฺขา. สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ
สตฺตา เอว วา เอตสฺมา ภวสาตวตฺถุโต โมเจตุํ ทุกฺขา.
    ทุรุทฺธราติ ๒- อุทฺธริตุํ ทุกฺขา. ทุสฺสมุทฺธราติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏ นรกาวาเฏ
ปติโต วิย อุทฺธํ กตฺวา อุทฺธริตุํ ทุกฺขา. ทุพฺพุฏฺาปนาติ ๓- อุฏฺาเปตุํ ทุกฺขา.
ทุสฺสมุฏฺาปนาติ ๓- สุขุมอตฺตภาวํ ปวิยํ ปติฏฺาปนํ วิย อุสฺสาเปตุํ อติวิย
ทุกฺขา.
    เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนาติ คมฺภีรกทฺทเม ยาว สีสโต นิมุคฺคา น สกฺโกนฺติ.
ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุนฺติ อปรํ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา
คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. โส วต จุนฺทาติ โสติ
วตฺตพฺพาการปุคฺคลนิทฺเทโส. ตสฺส "โย"ติ อิมํ อุทฺเทสวจนํ อาหริตฺวา โย อตฺตนา
ปลิปปลิปนฺโน จ, โส วต จุนฺท ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ. เอวํ เสสปเทสุ
สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปลิปปลิปนฺโนติ คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค วุจฺจติ. ยถา จุนฺท
โกจิ ปุริโส ยาว สีสโต ๔- คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค, ปรมฺปิ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา
สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ. น หิ ตํ การณมตฺถิ, เยน
โส ตํ อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺาเปยฺยาติ. อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโตติ เอตฺถ ปน
อนิพฺพิเสวนตาย อทนฺโต. อสิกฺขิตวินยตาย อวินีโต. อนิพฺพุตกิเลสตาย
อปรินิพฺพุโตติ เวทิตพฺโพ. โส ตาทิโส ปรํ ทเมสฺสติ นิพฺพิเสวนํ กริสฺสติ,
วิเนสฺสติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขาเปสฺสติ. ปรินิพฺพาเปสฺสติ ตสฺส กิเลเส
นิพฺพาเปสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ธาริตวารโก  ๒ ม. ทุทฺธราติ  ๓ ฉ.ม....ปยาติ
@๔ สี. ตํ สุนฺทรํ. ตถาหิ ตาวนิมคฺโค ปุคฺคโล ชีวิตุํ สกฺโกติ ยา สีสโต ปน กถํ
@ชีวิสฺสติ, นาสิกคฺคา
    นตฺถญฺโ โกจีติ อญฺโ โกจิ ปุคฺคโล โมเจตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. สเกน ถาเมนาติ
อตฺตโน าณถาเมน. พเลนาติ าณพเลน. วีริเยนาติ าณสมฺปยุตฺตเจตสิกวีริเยน.
ปุริสปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ านํ อกฺกมเนน มหนฺตวีริเยน.
    นาหํ สหิสฺสามีติ อหํ น สหิสฺสามิ น สกฺโกมิ, น วายมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
ปโมจนายาติ ปโมเจตุํ. กถํกถินฺติ สกงฺขํ. โธตกาติ อาลปนํ. ตเรสีติ ตเรยฺยาสิ.
               "อตฺตนาว กตํ ปาปํ    อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ
               อตฺตนา อกตํ ปาปํ     อตฺตนาว วิสุชฺฌติ
               สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ    นาญฺโ อญฺ วิโสธเย"ติ ๑-
เอตฺถายมตฺโถ:- เยน อตฺตนา อกุสลกมฺมํ กตํ โหติ, โส จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขํ
อนุภวนฺโต อตฺตนาว สงฺกิลิสฺสติ. เยน ปน อตฺตนา อกตํ ปาปํ, โส สุคติญฺเจว
อคติญฺจ คจฺฉนฺโต อตฺตนาว วิสุชฺฌติ. กุสลกมฺมสงฺขาตา สุทฺธิ อกุสลกมฺมสงฺขาตา
จ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ การกสตฺตานํ อตฺตนิเยว วิปจฺจติ. อญฺโ ปุคฺคโล อญฺ
ปุคฺคลํ น วิโสธเย เนว วิโสเธติ, น กิเลเสตีติ วุตฺตํ โหติ.
    ติฏฺเตว นิพฺพานนฺติ อมตมหานิพฺพานํ ติฏฺติเยว. นิพฺพานคามิมคฺโคติ
ปุพฺพภาควิปสฺสนาโต ปฏฺาย อริยมคฺโค. ติฏฺามหํ สมาทเปตาติ อหํ คณฺหาเปตา
ปติฏฺาเปตา ปติฏฺามิ. เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานาติ มยา เอวํ
โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา. เอตฺถ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ
นาม, อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ อนุสาสนฺโต "อยโสปิ เต ภวิสฺสตี"ติอาทิวเสน อนาคตํ
ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตสาสนํ
วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ
วทนฺโต อนุสาสติ นาม. โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นาม. อปฺเปกจฺเจติ
อปิ เอกจฺเจ, เอเกติ อตฺโถ. อจฺจนฺตนิฏฺ นิพฺพานํ อาราเธนฺตีติ ขยวยสงฺขาตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๕/๔๖, อภิ.ก. ๓๗/๗๔๓/๔๓๕
อนฺตํ อตีตนฺติ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตญฺจ ตํ สพฺพสงฺขารานํ อปฺปวตฺติฏฺานตฺตา
นิฏฺญฺจาติ อจฺจนฺตนิฏฺ, เอกนฺตนิฏฺนฺติ ๑- อตฺโถ. ตํ อจฺจนฺตนิฏฺ นิพฺพานํ
อาราเธนฺติ สมฺปาเทนฺติ. นาราเธนฺตีติ น สมฺปาเทนฺติ, น ปฏิลภนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ
กฺยาหนฺติ เอเตสุ กึ อหํ, กึ กโรมีติ อตฺโถ. มคฺคกฺขายีติ ปฏิปทามคฺคกฺขายี.
อาจิกฺขตีติ กเถติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติ ปฏิปชฺชนฺตา สยํ ๒-
มุญฺเจยฺยุํ.
    อตีตํ อุปาทายาติ อตีตํ ปฏิจฺจ. กถํ ปุเร ๓- อเปกฺขํ กโรตีติ เกน ปกาเรน
อิกฺขํ โอโลกนํ กโรติ. เอวรูโป ๔- อโหสินฺติ ทีฆรสฺสอณุกถูลาทิวเสน เอวํชาติโก
เอวํรูโป อภวึ. ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนตีติ ตสฺมึ รูปารมฺมเณ ตณฺหํ สมฺมา
อานยติ อุปเนติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
    "อิติ เม จกฺขู"ติอาทโย วตฺถุอารมฺมณวเสน ตณฺหุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห.
อิติ รูปาติ ๕- เอวํรูปา อิติ. ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธนฺติ เตสุ จกฺขุรูเปสุ
ทุพฺพลสงฺขาโต ฉนฺโท จ พลวสงฺขาโต ราโค จ, เตน ฉนฺทราเคน ปฏิพทฺธํ อลฺลีนํ.
วิญฺาณนฺติ ชวนจิตฺตํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺาณสฺสาติ ตสฺส ชวนจิตฺตสฺส ๖-
ฉนฺทราเคน พทฺธภาวา. ตทภินนฺทตีติ ตํ อารมฺมณํ ตณฺหาวเสน อภินนฺทติ. ๗-
ตณฺหาวเสเนว ตํ อภินนฺทนฺโต. ๗-
    ยานิสฺส ตานีติ ยานิ อสฺส ตานิ. ปุพฺเพติ อตีเต. สทฺธินฺติ เอกโต.
หสิตลปิตกีฬิตานีติ ทนฺตวิทํสาทิหสิตานิ จ, วจีเภทํ กตฺวา ลปิตานิ จ,
กายขิฑฺฑาทิกีฬิตานิ จ. ตทสฺสาเทตีติ ตํ อสฺสาทยติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยติ. ตํ
นิกาเมตีติ ตํ นิกามยติ ปจฺจาสึสติ. วิตฺตึ อาปชฺชตีติ ตุฏฺึ ปาปุณาติ.
    สิยนฺติ ภเวยฺยํ. อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภายาติ อปฺปตฺตสฺส ปาปุณนตฺถาย.
จิตฺตํ ปณิทหตีติ จิตฺตํ เปติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยาติ จิตฺตสฺส ปนการณา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกนฺตนิฏฺ, สตตนิฏฺนฺติ  ๒ ฉ.ม. มยํ  ๓ สี.,ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. เอวํรูโป. เอวมุปริปิ  ๕ ฉ.ม. รูปาตีติ  ๖ ฉ.ม. ชวนวิญฺาณสฺส  ๗-๗ ฉ.ม.
@อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
    สีเลน วาติ ปญฺจสีลาทิสีเลน วา. วตฺเตน วาติ ธุตงฺคสมาทาเนน วา.
ตเปน วาติ วีริยสมาทาเนน วา. พฺรหฺมจริเยน วาติ เมถุนวิรติยา วา. เทโว
วาติ มหานุภาโว เทวราชา วา. เทวญฺตโร วาติ เตสํ อญฺตโร วา.
    ชปฺปนฺตาติ คุณวเสน กเถนฺตา. ปชปฺปนฺตาติ ปกาเรน กเถนฺตา.
อภิชปฺปนฺตาติ วิเสเสน กเถนฺตา, อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตํ.
    [๙] เอวํ ปมคาถาย "ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ"ติ สาเธตฺวา ทุติยคาถาย
จ ตถาวิธานํ ธมฺมตํ อาวิกตฺวา อิทานิ เตสํ ปาปกมฺมกรณํ ๑- อาวิกโรนฺโต
"กาเมสุ คิทฺธา"ติ คาถมาห.
    ตสฺสตฺโถ:- เต สตฺตา กาเมสุ ปริโภคตณฺหาย คิทฺธา, ปริเยสนาทิมนุยุตฺตตฺตา
ปสุตา, สมฺโมหมาปนฺนตฺตา ปมูฬฺหา, อวคมนตาย มจฺฉริยตาย พุทฺธาทีนํ
วจนํ อนาทิยนตาย ๒- จ อวทานิยา, กายวิสมาทิมฺหิ วิสเม นิวิฏฺา,
อนฺตกาเล มรณทุกฺขูปนีตา, "กึสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส"ติ ปริเทวยนฺตีติ.
    คิทฺธาติ กามราเคน คิทฺธา. คธิตาติ สงฺกปฺปราเคน ปจฺจาสึสมานา หุตฺวา
คธิตา. มุจฺฉิตาติ กามตณฺหาย มุจฺฉาปเรตา. อชฺโฌปนฺนาติ กามนนฺทิยา
อธิโอปนฺนา ๓- อชฺโฌตฺถฏา. ลคฺคาติ กามสิเนเหน อลฺลีนา. ลคฺคิตาติ กามปริฬาเหน
เอกีภูตา. ปลิพุทฺธาติ กามสญฺาย อาวฏฺฏิตา. อถ วา "ทิฏฺิทสฺสเน คิทฺธา.
อภิณฺหทสฺสเน คธิตา. สํสคฺคกิริยสฺมึ มุจฺฉิตา. วิสฺสาสกิริยสฺมึ อชฺโฌปนฺนา.
สิเนหวลญฺชสฺมึ ลคฺคา. ทฺวยนฺทฺวยสมาปตฺติมฺหิ ลคฺคิตา. อปราปรํ อมุญฺจมานา
หุตฺวาว ปลิพุทฺธา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    เอสนฺตีติ ปจฺจาสึสนฺติ. คเวสนฺตีติ มคฺคยนฺติ. ปริเยสนฺตีติ สพฺพากาเรน
อิจฺฉนฺติ ปตฺเถนฺติ. อถ วา ทิฏฺารมฺมเณ สุภาสุภํ อตฺถิ, นตฺถีติ เอสนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปาปการณํ, ม. ปาปกํ มรณํ, ฉ. ปาปกรณํ  ๒ ฉ.ม. อนาทิยตาย  ๓ ฉ.ม.
@อธิโอสนฺนา
สุภาสุภารมฺมเณ ปจฺจกฺขํ กตฺวา วลญฺชนตฺถาย ปิยํ กโรนฺตา คเวสนฺติ. จิตฺตวเสน
เอสนฺติ. สํโยควเสน ๑- คเวสนฺติ. กรณวเสน ปริเยสนฺติ. เต ทุวิเธ กาเม ปฏิจฺจ
โอตริตฺวา จรนฺตีติ ตจฺจริตา. เตว กาเม พหุลํ เยภุยฺเยน วฑฺเฒนฺติ ปวตฺตยนฺตีติ
ตพฺพหุลา. เตว กาเม ครุกตฺวา ทหนฺตีติ ๒- ตคฺครุกา. เตสุ กาเมสุ นินฺนา นมิตา
หุตฺวา วสนฺตีติ ตนฺนินฺนา. เตสุ กาเมสุ ภตฺติมา ๓- หุตฺวา วสนฺตีติ ตปฺโปณา.
เตสุ กาเมสุ อวลมฺพิตา หุตฺวา เตสุเยว นมิตา วสนฺตีติ ตปฺปพฺภารา. เตสุ
กาเมสุ อวตฺถริตฺวา มุจฺฉาปเรตปฺปสงฺคา หุตฺวา จรนฺตีติ ๔- ตทธิมุตฺตา. เตว กาเม
อธิปตึ เชฏฺ กตฺวา จรนฺตีติ ๕- ตทาธิปเตยฺยา. อถ วา "อารมฺมณสฺส อิฏฺภาเวน
ตจฺจริตา. อารมฺมณสฺส กนฺตภาเวน ตพฺพหุลา. อารมฺมณสฺส มนาปภาเวน
ตคฺครุกา. อารมฺมณสฺส ปิยภาเวน ตนฺนินฺนา. อารมฺมณสฺส กามูปสญฺหิตภาเวน
ตปฺโปณา. อารมฺมณสฺส รชนียภาเวน ตปฺปพฺภารา. อารมฺมณสฺส มุจฺฉนียภาเวน
ตทธิมุตฺตา. อารมฺมณสฺส พนฺธนียภาเวน ตทาธิปเตยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    รูเป ปริเยสนฺตีติอาทีสุ ปริเยสนฺตีติ อลทฺธสฺส ลาภาย เอสนวเสน.
ปฏิลภนฺตีติ หตฺถคตวเสน. ปริภุญฺชนฺตีติ วลญฺชนวเสน วุตฺตนฺติ าตพฺพํ. กลหํ
วิวาทํ กโรตีติ กลหการโก. ตสฺมึ นิยุตฺโตติ กลหปฺปสุโต. กมฺมการกาทีสุปิ เอเสว
นโย. โคจเร จรนฺโตติ เวสิยาทิโคจเร, สติปฏฺานาทิโคจเร วา จรมาโน. เตสุ
นิยุตฺโต โคจรปฺปสุโต. อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ฌานํ อสฺส อตฺถีติ ฌายี. ตสฺมึ
นิยุตฺโต ฌานปฺปสุโต.
    อวคจฺฉนฺตีติ อปายํ คจฺฉนฺติ. มจฺฉริโนติ สกสมฺปตฺตินิคูหิโน. ๖- วจนนฺติ
กถนํ. พฺยปถนฺติ วากฺยปถํ. เทสนนฺติ วิสฺสชฺชโนวาทํ. อนุสิฏฺินฺติ อนุสาสนึ. น
อาทิยนฺตีติ น คณฺหนฺติ น ครุกโรนฺติ. "น อลฺลียนฺตี"ติปิ ปาโ, ๗- โสเยว อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปโยควเสน  ๒ ฉ.ม. รหนฺตีติ  ๓ ม. คตฺติมา, ฉ. สนฺนินฺนา  ๔ ฉ.ม. วทนฺตีติ
@๕ ม. วทนฺตีติ, ฉ. วสนฺตีติ  ๖ ฉ.ม. สกสมฺปตฺตึ นิคุหนฺตา  ๗ ฉ.ม. น
@ปฏิสฺสนฺตีติ วา ปาโ
วตฺถุโต ๑- มจฺฉริยทสฺสนตฺถํ "ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อาวาเส มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
    อาวาโส นาม สกลาราโมปิ ปริเวณมฺปิ เอโกวรโกปิ รตฺติฏฺานาทีนิปิ. ยตฺถ ๒-
สุขํ วสนฺติ, ปจฺจเย ลภนฺติ. ๓- เอโส อาวาโสติ เวทิตพฺโพ. ๓- เอโก ภิกฺขุ
วตฺตสมฺปนฺนสฺเสว เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคโตปิ "ขิปฺปํ
คจฺฉตู"ติ จินฺเตติ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นาม. ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ
อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติ.
    กุลนฺติ อุปฏฺากกุลมฺปิ าติกุลมฺปิ. ตตฺถ อญฺสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต
กุลมจฺฉริยํ โหติ. ปาปปุคฺคลสฺส ปน อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโตปิ มจฺฉริยํ นาม น
โหติ. โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชติ. ปสาทํ รกฺขิตุํ สมตฺถสฺเสว ปน
ภิกฺขุโน ตตฺถ อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต มจฺฉริยํ นาม โหติ.
    ลาโภติ จตุปจฺจยลาโภว. ตํ อญฺสฺมึ สีลวนฺเต ลภนฺเตเยว "มา ลภตู"ติ
จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติ. โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ,
อปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน วินาเสติ, ปูติภาวํ คจฺฉนฺตมฺปิ อญฺสฺส น เทติ, ตํ
ทิสฺวา "สเจ อิมํ เอส น ลเภยฺย, อญฺโ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา"ติ
จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิ.
    วณฺโณ นาม สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ. ตตฺถ สรีรวณฺณมจฺฉรี "ปโร
ปาสาทิโก รูปวา"ติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม โหติ. คุณวณฺณมจฺฉรี ปรสฺส
สีเลน ธุตงฺเคน ปฏิปทาย อาจาเรน วณฺณํ น กเถตุกาโม โหติ.
    ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม จ ปฏิเวธธมฺโม จ. ตตฺถ อริยสาวกา ปฏิเวธธมฺมํ
น มจฺฉรายนฺติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺเม สเทวกสฺส โลกสฺส ปฏิเวธํ อิจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อตฺถโต  ๒ ฉ.ม. เตสุ วสนฺตา  ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
ตมฺปน ปฏิเวธํ "ปเร ชานนฺตู"ติ อิจฺฉนฺติ, ๑- ตนฺติธมฺเมเยว ปน ธมฺมมจฺฉริยํ นาม
โหติ. เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ยํ คุฬฺหํ คนฺถํ วา กถามคฺคํ วา ชานาติ,
ตํ อญฺเ น ชานาเปตุกาโม โหติ. โย ปน ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน
ธมฺมํ วา อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม น
โหติ. ตตฺถ เอกจฺโจ ปุคฺคโล โลโภ โหติ, กาเลน สมโณ โหติ, กาเลน พฺราหฺมโณ,
กาเลน นิคณฺโ. โย หิ ภิกฺขุ "อยํ ปุคฺคโล ปเวณิอาคตํ ตนฺตึ สณฺหํ สุขุมํ
ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุเฬสฺสตี"ติ น เทติ, อยํ ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา
ธมฺมานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน "อยํ ธมฺโม สโณฺห สุขุโม, สจายํ ปุคฺคโล
คณฺหิสฺสติ, อญฺ พฺยากริตฺวา อตฺตานํ อาวิกตฺวา นสฺสิสฺสตี"ติ น เทติ, อยํ
ธมฺมํ อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน "สจายํ อิมํ
ธมฺมํ คณฺหิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี"ติ น เทติ, อยํ
ธมฺมมจฺฉรีเยว นาม. ๒-
    อิเมสุ ปญฺจสุ มจฺฉริเยสุ อาวาสมจฺฉริเยน ตาว ยกฺโข วา เปโต วา
หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติ. กุลมจฺฉริเยน ตสฺมึ
กเล อญฺเสํ ทานมานนาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา "ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา"ติ จินฺตยโต
โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ
หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. ลาภมจฺฉริเยน สํฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา
ปุคฺคลิกปริโภคํ วิย ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา
นิพฺพตฺตติ. สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉเรน ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว
วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ น วณฺเณติ ๓- "กึ วณฺโณ เอโส"ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต
ปริยตฺติญฺจ ๔- กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ปเร น ชานนฺตูติ น อิจฺฉนฺติ  ๒ ฉ.ม. ธมฺมมจฺฉรี นาม โหติ
@๓ ฉ.ม. ปเรสํ วณฺเณ  ๔ ฉ.ม. ปริยตฺติธมฺมญฺจ
    อปิ จ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ, กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ,
ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ, วณฺณมจฺฉริเยน ภเว ๑- นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ
นาม น โหติ, ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติ. ๒-
    มจฺฉรายนกวเสน มจฺฉริยํ. มจฺฉรายนากาโร มจฺฉรายนา. มจฺเฉเรน อยิตสฺส
มจฺเฉรสมงฺคิโน ภาโว มจฺฉรายิตตฺตํ. "มยฺหเมว โหนฺตุ, มา อญฺสฺสา"ติ สพฺพาปิ
อตฺตโน สมฺปตฺติโย พฺยาเปตุํ น อิจฺฉตีติ วิวิจฺโฉ, วิวิจฺฉสฺส ภาโว เววิจฺฉํ,
มุทุมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. กทริโย วุจฺจติ อนาทโร, ตสฺส ภาโว กทริยํ,
ถทฺธมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปรมฺปิ ปเรสํ ททมานํ
นิวาเรติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
               "กทริโย ปาปสงฺกปฺโป  มิจฺฉาทิฏฺิอนาทโร
               ททมานํ นิวาเรติ      ยาจมานาน โภชนนฺ"ติ. ๓-
    ยาจเก ทิสฺวา กฏุกภาเวน จิตฺตํ อญฺจติ สงฺโกเจตีติ กฏุกญฺจุโก, ตสฺส ภาโว
กฏุกญฺจุกตา. ๔- อปโร นโย:- กฏุกํ ๕- วุจฺจติ กฏจฺฉุคฺคาโห. สมติตฺติกปุณฺณาย
หิ อุกฺขลิยา ภตฺตํ คณฺหนฺโต สพฺพโต ภาเคน สงฺกุฏิเกน ๖- ภตฺตกฏจฺฉุนา ๗-
คณฺหาติ ปูเรตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ มจฺฉริปุคฺคลสฺส จิตฺตํ สงฺกุจติ, ตสฺมึ
สงฺกุจิเต กาโยปิสฺส ๘- ตเถว สงฺกุจติ ปฏิกุฏติ ปฏินิวฏฺฏติ น สมฺปสารียตีติ
มจฺเฉรํ "กฏุกญฺจุกตา"ติ วุตฺตํ.
    อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ ปเรสํ อุปการกรเณ ทานาทินา อากาเรน ยถา
น สมฺปสารียติ, เอวํ อาวริตฺวา คหิตภาโว จิตฺตสฺส. ยสฺมา ปน มจฺฉรี ปุคฺคโล
อตฺตโน สนฺตกํ ปเรสํ อทาตุกาโม โหติ, ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม. ตสฺมา "อิทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภเว ภเว  ๒ ฉ.ม. นิพฺพตฺตตีติ  ๓ สํ.ส. ๑๕/๑๓๒/๑๑๕  ๔ ก. กฏุกญฺจกตา
@๕ ฉ.ม. กฏุกญฺจุกตา  ๖ สี. สงฺกุจิเตน, ฉ.ม. สงฺกุฏิเตน  ๗ ฉ.ม. อคฺคกฏจฺฉุนา
@๘ ฉ.ม. กาโยปิ
มจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺสฺสา"ติ ปวตฺติวเสนสฺส อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณตา,
ปรสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา จ เวทิตพฺพา.
    ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยนฺติ อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ อุปปตฺติภวํ อญฺเหิ
อสาธารณํ "มจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺสฺสา"ติ ปวตฺตํ มจฺฉริยํ ขนฺธมจฺฉริยํ
นาม. ธาตุอายตนมจฺฉริเยสุปิ เอเสว นโย. คาโหติ คาหนิจฺฉยวเสน คหณํ.
อวทญฺุตายาติ สพฺพญฺุพุทฺธานมฺปิ กถิตํ อชานนภาเวน. ยาจกานํ อททมาโน
หิ เตหิ กถิตํ น ชานาติ นาม. ชนา ปมตฺตาติ สติวิปฺปวาสา ชนา. วจนนฺติ สงฺเขปกถนํ.
พฺยปถนฺติ ๑- วิตฺถารวจนํ. เทสนนฺติ อุปมํ ทสฺเสตฺวา อตฺถสนฺทสฺสนวจนํ.
อนุสิฏฺินฺติ ปุนปฺปุนํ สลฺลกฺขาปนวจนํ. ๒- อถ วา ทสฺเสตฺวา กถนํ วจนํ นาม.
คณฺหาเปตฺวา กถนํ พฺยปถํ นาม. อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ๓- กถนํ เทสนํ นาม. ปทโต
ทสฺเสตฺวา ๔- กถนํ อนุสิฏฺิ นาม. ๕- อถ วา ปริตฺตาสทุกฺขํ ๖-  นาเสตฺวา กถนํ
วจนํ นาม. ปริฬาหทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ พฺยปถํ นาม. อปายทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ
เทสนํ นาม. ภวทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ อนุสิฏฺิ นาม. อถ วา ทุกฺขสจฺจปริญฺา-
ปฏิเวธยุตฺตํ วจนํ. สมุทยสจฺจปหานปฏิเวธยุตฺตํ พฺยปถํ. นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริย-
ปฏิเวธยุตฺตํ เทสนํ. มคฺคสจฺจภาวนาปฏิเวธยุตฺตํ อนุสิฏฺีติ เอวมาทินา นเยน เอเก
วณฺณยนฺติ.
    น สุสฺสุสนฺตีติ น สุณนฺติ. น โสตํ โอทหนฺตีติ สวนตฺถํ กณฺณโสตํ
น เปนฺติ. น อญฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺตีติ ชานนตฺถํ จิตฺตํ น ปติฏฺเปนฺติ.
อนสฺสวาติ โอวาทํ อสุณมานา. อวจนกราติ สุณมานาปิ วจนํ น กโรนฺตีติ
อวจนกรา. ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปฏาณี ๗- หุตฺวา ปวตฺตนกา. อญฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ
กโรนฺตาปิ มุขํ น เทนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺยปฺปถนฺติ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. สํลกฺขาปนวจนํ  ๓ ฉ.ม. โตเสตฺวา  ๔ ฉ.ม.
@ปทสฺเสตฺวา  ๕ สี. โตเสตฺวา กถนํ เทสนํ นาม  ๖ ฉ.ม. ปริตาปทุกฺขํ  ๗ สี.
@ปฏิโลมานิ
    วิสเมติ กายสุจริตาทิสมฺมตสฺส สมสฺส ปฏิปกฺขตฺตา วิสมํ, ตสฺมึ วิสเม.
นิวิฏฺาติ ปวิฏฺา  ทุนฺนีหรา. กายกมฺเมติ กายโต ปวตฺเต, กาเยน วา ปวตฺเต
กายกมฺเม. วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย.
    ตตฺถ กายกมฺมวจีกมฺมมโนกมฺมานิ ทุจฺจริตวเสน วิภตฺตาติ าตพฺพํ. อยํ ตาเวตฺถ
สาธารณปทวณฺณนา, อสาธารเณสุ ปน ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ
วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ
ปน ปาเณ ปาณสญฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ
อญฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ
ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย.
ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช,
มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย
อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ.
    ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปาโณ ปาณสญฺิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม
เตน มรณนฺติ. ฉปฺปโยคา:- สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย ถาวโร วิชฺชามโย
อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติ, ตสฺมา นํ น
วิตฺถาเรสฺสาม. อญฺญฺจ เอวรูปํ, อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ วินยฏฺกถํ ๑-
โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ.
    อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ
อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช
จ โหติ, ตสฺมึ ปน ๒- ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา
เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก วตฺถุสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.อ. ๑/๖๘  ๒ ตสฺมึ (ที.อ. ๑/๖๙)
อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ
คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต
หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
    ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปรปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตสญฺิตา เถยฺยจิตฺตํ
อุปกฺกโม เตน หรณนฺติ. ฉปฺปโยคา สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข ยถานุรูปํ
เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ
อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตาติ ๑- อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน
สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
    กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ
เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา
อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร.
    ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา
ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา
สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี
โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา ๒- ทาสี จ ภริยา จ กมฺมการี จ ภริยา จ ธชาหฏา
มุหุตฺติกาติ อิมา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ
สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเ ปุริสา,
อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม.
    โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช,
สีลาทีคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา:- อคมนียวตฺถุ ตสฺมึ
เสวนจิตฺตํ เสวนปฺปโยโค มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติ อธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค
สาหตฺถิโก เอว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวตฺตนฺติ  ๒ ฉ.ม. โอภตจุมฺพฏกา
    มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก วจีปโยโค กายปฺปโยโค วา.
วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท.
อปโร นโย:- มุสาติ อภูตมตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺาปนํ.
ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา
มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช.
อปิ จ คหฏฺานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย "นตฺถี"ติอาทินยปฺปวตฺโต
อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ
อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสฺสาธิปฺปาเยน ๑- "อชฺช คาเม เตลํ นที
มญฺเ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺเยว ปน ทิฏฺนฺติอาทินา
นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช.
    ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม
ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา
กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย
ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยาสมุฏฺาปกเจตนากฺขเณเยว ๒- มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ.
    ปิสุณาวาจาติอาทีสุ ๓- ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน
ปิยภาวํ ปรสฺส จ เปสุญฺภาวํ ๔- กโรติ, สา ปิสุณาวาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ
ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยสุขา, ๕-
อยํ ผรุสวาจา. ๖- เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตาปิ
เจตนา ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว อิธ อธิปฺเปตาติ.
    ตตฺถ สงฺกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา
กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณาวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย
อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หสาธิปฺปาเยน  ๒ ฉ.ม. กิริยสมุฏฺาปิกา เจตนากฺขเณเยว  ๓ ฉ.ม. ปิสุณวาจา.
@เอวมุปริปิ  ๔ สี. ปิยสุญฺภาวํ, ฉ.ม. สุญฺภาวํ  ๕ ฉ.ม. หทยงฺคมา  ๖ สี. ผรุสา
@วาจา. เอวมุปริปิ
    ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- ภินฺทิตพฺโพ ปโร "อิติ อิเม นานา
ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา, "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ
วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ.
    ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา.
มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ
ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ ๑- กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ
จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ
วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน"ติ. อถ จ เนสํ
อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ
วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ สยาเปถา"ติ
วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา ยํ สนฺธาย
ปวตฺติตา. ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา
ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนนฺติ.
    อนตฺถวิญฺาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. ๒-
สมฺผํ นิรตฺถกํ ปลปติ เอเตนาติ กตฺวา. ๒- โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช,
อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว สมฺภารา โหนฺติ:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิ-
นิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปีกถากถนญฺจาติ.
    อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา. อทินฺนาทานํ
วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา โหนฺติ:- ปรภณฺฑํ
อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ๓- ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท
โหติ, ยาว "อโห วติทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขณฺฑาขณฺฑํ (ที.อ. ๑/๗๓)  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ  ๓ ฉ.ม.
@ปริณามนญฺจาติ
    หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท, โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ. ผรุสวาจา
วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา โหนฺติ:- ปรสตฺโต จ ตสฺส
จ วินาสจินฺตา. ๑- ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท
โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ น จินฺเตติ.
    ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา "นตฺถิ
ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา
มหาสาวชฺชา จ.
    สญฺี. อสญฺี. เนวสญฺีนาสญฺี ภวิสฺสามาติ รูปาทิวเสน กงฺขนฺติ. ภวิสฺสาม นุ
โข มยนฺติอาทินา อตฺตานํ กงฺขนฺติ. ตตฺถ ภวิสฺสาม นุ โข. น นุ โข ภวิสฺสามาติ
ตสฺส สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตานํ วิชฺชมานตญฺจ
อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขนฺติ. กึ นุ โข ภวิสฺสามาติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย
"ขตฺติยา นุ โข ภวิสฺสาม. พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ
อญฺตรา"ติ กงฺขนฺติ. กถํ นุ โข ภวิสฺสามาติ สณฺานาการํ นิสฺสาย
"ทีฆา นุ โข ภวิสฺสาม. รสฺสโอทาตกณฺหปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺตรา"ติ
กงฺขนฺติ. เกจิ ปน "อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย `เกน นุ โข การเณน ภวิสฺสามา'ติ
เหตุโต กงฺขนฺตี"ติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติ ชาติอาทีนิ
นิสฺสาย "ขตฺติยา หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมณา ภวิสฺสาม ฯเปฯ เทวา หุตฺวา
มนุสฺสา"ติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขนฺติ. สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ.
    [๑๐] ยสฺมา เอตเทว ตสฺมา หิ สิกฺเขถ ฯเปฯ อาหุ ธีราติ. ตตฺถ สิกฺเขถาติ
ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชยฺย. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว สาสเน. ตตฺถ จ สิกฺขิตพฺพาติ
สิกฺขา. ติสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. อธิสีลสิกฺขาติ อธิกํ อุตฺตมํ สีลนฺติ อธิสีลํ,
อธิสีลญฺจ ตํ สิกฺขาตพฺพโต ๒- สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขา. เอเสว นโย
อธิจิตฺตปญฺาสุ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วินาสจินฺตาติ  ๒ ฉ.ม. สิกฺขิตพฺพฏฺเน  ๓ ฉ.ม. เอส นโย
@อธิจิตฺตอธิปญฺาสิกฺขาสุ
    กตมํ ปเนตฺถ สีลํ, กตมํ อธิสีลํ, กตมํ จิตฺตํ, กตมํ อธิจิตฺตํ, กตมา
ปญฺา, กตมา อธิปญฺาติ? วุจฺจเต:- ปญฺจงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว. ตํ
หิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺมึ สีเล
พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ
กมฺมวาทิโน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺติ จ มหาราชา ๑- มหาโพธิสตฺตา
จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา สมาทิยนฺติ. เต ตํ กุสลธมฺมํ
ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุโภนฺติ.
    ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน "อธิสีลนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ
สิเนรุ วิย ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเท เอว
ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. น หิ ตํ ปญฺตฺตึ อุทฺธริตฺวา อญฺโ สตฺโต
เปตุํ สกฺโกติ. พุทฺธา เอว ปน สพฺพโส กายวจีทฺวารอชฺฌาจารโสตํ ฉินฺทิตฺวา
ตสฺส ตสฺส วีติกฺกมสฺส อนุจฺฉวิกํ ตํ สีลสํวรํ ปญฺเปนฺตีติ. ปาติโมกฺขสํวรโตปิ
จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ.
    กามาวจรานิ ปน อฏฺกุสลจิตฺตานิ โลกิยานิ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตานิ จ เอกชฺฌํ
กตฺวา จิตฺตเมวาติ เวทิตพฺพานิ. พุทฺธุปฺปาทานุปฺปาเท จสฺส ปวตฺติ, สมาทปนํ
สมาทานญฺจ สีเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
    วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ ปน "อธิจิตฺตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ อธิสีลํ
วิย สีลานํ, สพฺพโลกิยจิตฺตานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเท เอว จ โหติ,
น วินา พุทฺธุปฺปาทา. ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ.
    "อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตํ ๒- ปน กมฺมสฺสกตาาณํ ปญฺา.
สา หิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺสา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาราชาโน. เอวมุปริปิ  ๒ ม.ม. ๑๓/๙๔/๗๐-๗๑
ปญฺาย พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา
จ กมฺมวาทิโน จ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺติ จ มหาราชา มหาโพธิสตฺตา
จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา สมาทิยนฺติ. ตถา หิ องฺกุโร ทสวสฺสสหสฺสานิ
มหาทานํ อทาสิ. เวลาโม เวสฺสนฺตโร อญฺเ จ พหู ปณฺฑิตมนุสฺสา มหาทานานิ
อทํสุ. เต ตํ กุสลธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุภวึสุ.
    ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาาณํ "อธิปญฺา"ติ วุจฺจติ. สา
หิ อธิสีลอธิจิตฺตานิ วิย สีลจิตฺตานํ, สพฺพโลกิยปญฺานํ อธิกา เจว อุตฺตมา
จ, น จ วินา พุทฺธุปฺปาทา โลเก ปวตฺตติ. ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺาว อธิปญฺา.
    อิทานิ เอเกกํ ทสฺเสนฺโต "กตมา อธิสีลสิกฺขา:- อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ,
ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตีติอาทิมาห. อิธาติ วจนํ ปุพฺพภาคกรณียสมฺปทาย
สมฺปนฺนสฺส สพฺพปฺปการสีลปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปนํ,
อญฺสาสนสฺส จ ตถาภาวปฏิเสธนํ. วุตฺตเญฺหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺา
ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเหี"ติ. ๑- ภิกฺขูติ ตสฺส สีลสฺส ปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส
ปริทีปนํ. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวเร ปติฏฺิตภาวปริทีปนํ.
วิหรตีติ อิทมสฺส ตทนุรูปวิหารสมงฺคีภาวปริทีปนํ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อิทมสฺส
ปาติโมกฺขสํวรสฺส อุปการกธมฺมปริทีปนํ. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อิทมสฺส
ปาติโมกฺขโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํ. สมาทายาติ อิทมสฺส สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต
อาทานปริทีปนํ. สิกฺขตีติ อิทมสฺส สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํ. สิกฺขาปเทสูติ
อิทมสฺส สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํ.
    ตตฺถ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุ. สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวา. กึ
เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาทานํ ๒- วา, กายกมฺมาทีนํ
สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺาวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘  ๒ ฉ.ม. สมาธานํ
อาธารภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ.
อญฺเ ปน "อธิเสวนฏฺเน อาจารฏฺเน สีลนฏฺเน สิรฏฺเน สีตลฏฺเน สิวฏฺเน
สีลนฺ"ติ วณฺณยนฺติ.
               สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส      ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา
               สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส     ยถา ภินฺนสฺสเนกธา.
    ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ
ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโต. ตถา สีลสฺส
เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ กายกมฺมาทีนํ สมาทานวเสน, ๑-
กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺาวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน
ภินฺนสฺสาปิ สมาทานปติฏฺาภาวานติกฺกมนโต. ๒- เอวํ ลกฺขณสฺส ปนสฺส:-
               ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา      อนวชฺชคุโณ ตถา
               กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน     รโส นาม ปวุจฺจติ.
    ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเน รเสน ปน ๓- ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ,
สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชคุณรสนฺติ ๔- เวทิตพฺพํ.
               โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ    ตยิทํ ตสฺส วิญฺุภิ
               โอตฺตปฺปญฺจ หิรี เจว   ปทฏฺานนฺติ วณฺณิตํ.
    ตญฺหิทํ สีลํ "กายโสเจฺยยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยนฺ"ติ เอวํ
วุตฺตโสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, โสเจยฺยภาเวน ปจฺจุปฏฺาติ คณนภาวํ คจฺฉติ.
หิโรตฺตปฺปญฺจ ปน ตสฺส วิญฺูหิ ปทฏฺานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ.
หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ เจว น
ติฏฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมาธานวเสน  ๒ ฉ.ม. สมาธาน...  ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔ ฉ.ม.
@อนวชฺชรสนฺติ
จาติ เอวํวิเธน สีเลน สีลวา โหติ. เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา
วิรมนฺตสฺส, วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ
ปฏิสมฺภิทายํ ๑- "กึ สีลนฺติ, เจตนา สีลํ เจตสิกํ สีลํ สํวโร สีลํ อวีติกฺกโม
สีลนฺ"ติ.
    ตตฺถ เจตนาสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส
เจตนา. เจตสิกสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ. อปิ จ เจตนาสีลํ
นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺตกมฺมปถเจตนา. เจตสิกสีลํ นาม "อภิชฺฌํ
โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี"ติอาทินา ๒- นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค ๓-
วุตฺตา อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิธมฺมา. สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิเธน
สํวโร เวทิตพฺโพ. ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ.
ตสฺส นานากรณํ อุปริ อาวิภวิสฺสติ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส
กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. เอตฺถ จ สํวรสีลํ, อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว
นิปฺปริยายโต สีลํ. เจตนาสีลํ, เจตสิกสีลนฺติ ปริยายโต สีลนฺติ เวทิตพฺพํ.
    ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ
อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา "ปาติโมกฺขนฺ"ติ วุตฺตํ.  ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ
ปาติโมกฺขสํวเรน ๔- สมนฺนาคโต. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน จ ๕- โคจเรน จ
สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ
ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา. สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ
สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ. อปิ จ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํ กิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ
สิกฺขาโกฏฺาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา, ตํ สพฺพํ สมาทาย สิกฺขติ.
    ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธติ สงฺฆาทิเสสาทิสาวเสโส สีลกฺขนฺโธ. มหนฺโตติ
ปาราชิกาทินิรวเสโส. ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺาติ นาม,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๙/๔๖  ๒ ที.สี. ๙/๒๑๗/๗๒  ๓ สํ.มหา. ๑๙/๘/๗
@๔ ฉ.ม. ปาติโมกฺขลํวรสีเลน  ๕ ฉ.ม. เจว
ตสฺมา ตํ "ปติฏฺา"ติ วุตฺตํ. ปติฏฺหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลธมฺมา เอว
วา เอตฺถ ปติฏฺหนฺตีติ ปติฏฺา. อยมตฺโถ "สีเล ปติฏฺาย นโร สปญฺโ"ติ ๑-
จ, "ปติฏฺา ๒- มหาราช สีลํ สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺ"ติ จ, "สีเล ปติฏฺิตสฺส ๓-
โข มหาราช ฯเปฯ สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี"ติ จ อาทิสุตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ.
    ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ตสฺมาติห ตฺวํ อุตฺติย
อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ
ทิฏฺิ จ อุชุกา"ติ. ๔- ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปมํ นครฏฺานํ โสเธติ,
ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวาว นครํ มาเปติ. เอวเมว
โยคาวจโร อาทิโต สีลํ วิโสเธติ, ตโต อปรภาเค สมาธิวิปสฺสนา มคฺคผลนิพฺพานานิ
สจฺฉิกโรติ. ยถา วา ปน รชโก ปมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ
วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ, ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม
อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺาเปติ. เอวเมว โยคาวจโร
อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติ. ตสฺมา
สีลํ "อาที"ติ วุตฺตํ.
    ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํ. จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติ. ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส
ปุริสสฺส ทิสงฺคมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ, เอวเมว
ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย าณคมนํ
น สมฺปชฺชติ. ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อขณฺฑํ ปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย
าณคมนํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา สีลํ "จรณนฺ"ติ วุตฺตํ.
    ตเทว ๕- สํยมนวเสน สํยโม. สํวรณวเสน สํวโรติ อุภเยนาปิ สีลสํยโม เจว
สีลสํวโร จ กถิโต. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ, ปุคฺคลํ วา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๒๓,๑๙๒/๑๖,๑๙๘  ๒ ฉ.ม. ปติฏฺานลกฺขณํ  ๓ ฉ.ม. ปติฏฺิโต
@๔ สํ.มหา. ๑๙/๓๘๒/๑๔๔  ๕ ฉ.ม. ตเทตํ
สํยเมติ วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโม. วีติกฺกมสํยมวเสน
ทฺวารํ ๑- สํวรติ ปิทหตีติ สํวโร.
    โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วา. ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน
ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จตุภูมกกุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา
อตฺถสิทฺธึ สมฺปาเทติ. เตน "โมกฺขนฺ"ติ. ปมุเข สาธูติ ปาโมกฺขํ, ปุพฺพงฺคมํ
เสฏฺ ปธานนฺติ อตฺโถ. กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย
ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํ.
    วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา. ๒- โย
ปนายเมตฺถ เอวกาโร, โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ นิยมตฺโถ, ตสฺมา
ตสฺมึ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส
ปมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ. กถํ? "วิวิจฺเจว
กาเมหี"ติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปญฺายติ, นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา
ปฏิปกฺขภูตา, เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโป ๓- วิย, เตสํ
ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว. ตสฺมา นิยมํ
กโรตีติ.
    ตตฺถ สิยา "กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต, น อุตฺตรปเท, กึ อกุสเลหิ
ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา"ติ? น โข ปเนตํ เอวํ
ทฏฺพฺพํ. ตนฺนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอว เอส วุตฺโต. กามธาตุสมติกฺกมนโต
หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ. ยถาห "กามานเมตํ
นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺ"ติ. ๔- อุตฺตรปเทปิ ปน ยถา "อิเธว ภิกฺขเว ปโม
สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ ๕- เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ  ๒ ฉ.ม. อปกฺกมิตฺวา  ๓ ฉ.ม. ปทีโปภาโส
@๔ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๒/๒๘๖  ๕ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘
น หิ สกฺกา อิโต อญฺเหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ
ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺพฺโพ. ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน
๑- ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา จิตฺตกายอุปธิวิเวกา จ ๑-
สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตถาปิ ปุพฺพภาเค กายวิเวกจิตฺตวิเวกวิกฺขมฺภนวิเวกา ทฏฺพฺพา.
โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ กายวิเวกจิตฺตวิเวกสมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสรณวิเวกา ทฏฺพฺพา. ๒-
    กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ อิธ "กตเม วตฺถุกามา มนาปิกา
รูปา"ติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา, เย จ อิเธว วิภงฺเค "ฉนฺโท กาโม
ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค
กาโม"ติ เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺพฺพา.
เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน
กายวิเวโก วุตฺโต โหติ.
    วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ
ยุชฺชติ. เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ. ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโต
เอว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห
วิภาวิโต โหติ. เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปเมน
สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ. ปเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค,
ทุติเยน พาลภาวสฺส. ปเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ ๓- วิภาวิตํ โหตีติ
วิญฺาตพฺพํ. ๔- เอส ตาว นโย "กาเมหี"ติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข.
    กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกฺเภโท กามจฺฉนฺโทว
"กาโม"ติ อธิปฺเปโต. โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน "ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท,
กาโม"ติอาทินา ๕- นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น
@ทิสฺสติ  ๓ สี. อาสยโสธนํ  ๔ ฉ.ม. าตพฺพํ  ๕ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐
กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท. อเนกเภทโต
จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ. อญฺเสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว
วิชฺชมาเน "ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา, กามจฺฉนฺโท"ติอาทินา นเยน วิภงฺเค ๑-
อุปริชฺฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต ๒- นีวรณาเนว วุตฺตานิ. นีวรณานิ
หิ ฌานงฺคานํ ปจฺจนีกานิ, เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ, วิทฺธํสกานิ วิฆาตกานีติ
วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ "สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก
ถีนมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา"ติ ปิฏเก วุตฺตํ.
    เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต
โหติ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ อคฺคหิตคฺคหเณน
ปน ปเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํ. ตถา ปเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ
ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ.
โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถ-
กามราคสญฺโชนานํ, ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสญฺโชนานํ. ปเมน
จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ, ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ. อปิ จ ปเมน
โลภสมฺปยุตฺตอฏฺจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ
วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
    เอตฺตาวตา จ ปมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ
"สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ
วิตกฺโก, อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค
โอฬาริกฏฺเน ปุพฺพงฺคมฏฺเน จ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย เจตโส ปมาภินิปาโต
วิตกฺโก, สุขุมฏฺเน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฑานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร.
วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส, อากาเส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐  ๒ อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต (อภิ.อ. ๑/๒๑๗)
อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ
คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภูโต ๑- จิตฺตสฺส,
อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส
ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค.
    ทุกนิปาตฏฺกถายํ ปน "อากาเสน ๒- คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ
คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน
ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน
ปวตฺโต วิจาโร"ติ วุตฺตํ. ตํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติ. โส ปน เนสํ วิเสโส
ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อปิ จ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน หตฺเถน ทฬฺหํ
คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน ๓- ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหคฺคหณหตฺโถ
วิย วิตกฺโก. ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ
ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโก. อิโต จิโต จ สํสรณหตฺโถ ๔-
วิย วิจาโร. ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ๕- ิตกณฺฏโก วิย
อภินิโรปโน วิตกฺโก. พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชมาโน วิจาโร. อิติ อิมินา
จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ
อิทํ ฌานํ "สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติ วุจฺจติ.
    วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา วิเวโก,
นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ. ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมึ วา วิเวเก
ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีณยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา. สา ปเนสา
ขุทฺทกาปีติ ๖- ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพงฺคาปีติ ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา
โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ภาโว  ๒ ฉ.ม. อากาเส  ๓ สี. จุณฺณเตลณฺฑุปเกน
@๔ สี.,ฉ.ม. สญฺจรณหตฺโถ  ๕ ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา  ๖ ฉ.ม. ขุทฺทิกาปีติ. เอวมุปริปิ
    ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ
วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย, กายํ โอกฺกมิตฺวา
โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพงฺคาปีติ พลวตี โหติ, กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา
อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา.
    ผรณาปีติ อติพลวตี โหติ. ตาย หิ อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ผริตฺวา ๑-
ปูริตวุฏฺิ ๒- วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฏํ โหติ. สา
ปเนสา ปญฺจวิธา ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธึ ปริปูเรติ
กายปสฺสทฺธิญฺจ จิตฺตปสฺสทฺธิญฺจ, ปสฺสทฺธิ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี
ทุวิธมฺปิ สุขํ ปริปูเรติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ, สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ
คจฺฉนฺตํ ติวิธํ สมาธึ ปริปูเรติ ขณิกสมาธึ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธินฺติ. ๓-
ตาสุ ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคํ คตา ผรณาปีติ, อยํ
อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติ.
    อิตรํ ปน สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุขนํ
วา สุขํ, สุฏฺุ วา ขาทติ ขณติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ
นามํ. ตํ สาตลกฺขณํ. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ
ปีติ, ปฏิลทฺธารมฺมณรสานุภวนํ ๔- สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ, ยตฺถ สุขํ,
ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ.
กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย
สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ อยญฺจ
ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ "ปีติสุขนฺ"ติ
วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. ธมิตฺวา  ๒ สี.,ฉ.ม. ปูริตวตฺถิ
@๓ ฉ.ม. อปฺปนาสมาธิญฺจาติ  ๔ ฉ.ม. ปฏิลทฺธรสานุภวนํ
    อถ วา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย. วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส
ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวํ วิเวกชํ ปีติสุขํ. ยเถว หิ ฌานํ,
เอวํ ปีติสุขํ เจตฺถ วิเวกชเมว โหติ, ตญฺจสฺส อตฺถีติ, ๑- ตสฺมา อโลปสมาสํ กตฺวา
เอกปฺปเทเนว "วิเวกชํ ปีติสุขนฺ"ติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
    ปมนฺติ คณนานุปุพฺพตา ปมํ, อิทํ ปมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปมํ. ฌานนฺติ
ทุวิธํ ฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติ. ตตฺถ อฏฺสมาปตฺติโย
ปวีกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สงฺขฺยํ คตา.
วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม. ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส
อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. วิปสฺสนาย กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค
ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ.
เตสุ อิธ ปุพฺพภาเค อารมฺมณูปนิชฺฌานํ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ
อธิปฺเปตํ. ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต
จ ฌานนฺติ เวทิตพฺพํ.
    อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปสมฺปาทยิตฺวา วา,
นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน อิริยติ,
วุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.
    ตมฺปเนตํ ปมํ ฌานํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ,
ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถีนมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ
วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ ปหานวเสน ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพา.
น หิ เอเตสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ อุปฺปชฺชติ. เตนสฺเสตานิ ปหานงฺคานีติ วุจฺจนฺติ.
กิญฺจาปิ หิ ฌานกฺขเณ อญฺเปิ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, ตถาปิ เอตาเนว วิเสเสน
ฌานนฺตรายกรานิ. กามจฺฉนฺเทน หิ นานาวิสยปฺปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถิ
สมาธิยติ กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา, ตํ น กามธาตุปฺปหานาย ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ. พฺยาปาเทน
วา อารมฺมเณ ปฏิหญฺมานํ น นิรนฺตรํ ปวตฺตติ. ถีนมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมญฺ
โหติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ. วิจิกิจฺฉาย
อุปหตํ ฌานาธิคมสาธิกํ ปฏิปทํ น อาโรหติ. อิติ วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา
เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ.
    ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุพนฺธติ,
เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตสํโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ปีติ ปีณนํ
สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ. อถสฺส เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา ๑- เอเตหิ
อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา
จ อาธิยนฺติ. ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ
อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา. อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปญฺจสุ ฌานํ
อุปฺปนฺนํ นาม โหติ. เตนสฺส เอตานิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตานีติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมา น
เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว
จตุรงฺคินี เสนา. ปญฺจงฺคิกํ ตุริยํ. อฏฺงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ. เอวมิทมฺปิ
องฺคมตฺตวเสเนว ปญฺจงฺคิกนฺติ วา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.
    เอตานิ จ ปญฺจ องฺคานิ กิญฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร
ปกติจิตฺตโต พลวตรานิ. อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรลกฺขณปฺปตฺตานิ
นิปฺผนฺนานิ. เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน
อุปฺปชฺชติ. วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโน. ปีติสุขํ สภาวนฺตมฺปิ กายํ
ผรมานํ. เตนาห "นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ
โหตี"ติ. ๒- จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย
อารมฺมเณสุ ผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, อยเมเตสํ อิตเรหิ วิเสโส. ตตฺถ
จิตฺเตกคฺคตา กิญฺจาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ อถ นํ สเสสสมฺปยุตฺตธมฺมํ (วิสุทฺธิ. ๑/๑๘๖)  ๒ ที.สี. ๙/๒๒๗/๗๕
"สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติ อิมสฺมึ ปาเ น นิทฺทิฏฺา, ตถาปิ วิภงฺเค ๑- "ฌานนฺติ
วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตา"ติ เอวํ วุตฺตตฺตา องฺคเมว. เยน หิ
อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต, โสเยว เตน วิภงฺเค ปกาสิโตติ.
                            ติวิธกลฺยาณ
    ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน
ติวิธกลฺยาณตา. เตสํเยว จ อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา
เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ ปาฬิ:-
            ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ,
       สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส
       กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ, โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต
       จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ,
       ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ,
       ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา
       ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส
       อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ "ปมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว
       โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา"ติ.
            ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส กติ
       ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ, วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถ-
       ปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ
       อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ
       อชฺฌุเปกฺขติ. ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๖/๓๑๐
       ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ "ปมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ
       ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา"ติ.
              ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา, ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส กติ
       ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ, ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ
       อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกราสฏฺเน สมฺปหํสนา,
       ตทุปควีริยาวหนฏฺเน ๑- สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา. ปมสฺส
       ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ.
       เตน วุจฺจติ "ปมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ
       จตุลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา"ติ. ๒-
    "ตตฺร ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร. อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม
อปฺปนา. สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ยสฺมา ปน
"เอกคฺคจิตฺตํ ๓- ปฏิปทาวิสุทฺธิลกฺขณญฺเจว ๔- โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ าเณน จ
สมฺปหํสิตนฺ"ติ ๒- ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน
ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ
อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ
เวทิตพฺพา.
    กถํ? ยสฺมึ หิ วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ โย นีวรณสงฺขาโต
กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ. วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ
หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ. มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต
อปฺปนาสมาธิเยว. ตทนนฺตรํ ปน ปุริมํ จิตฺตํ เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ
อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม, เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน
ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปมชฺฌานสฺส
อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. ตทุปควีริยวาหนฏฺเน  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๘/๑๗๙
@๓ สี.,ฉ.ม. เอกตฺตคตํ จิตฺตํ  ๔ ฉ.ม. ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว
    เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ
อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส
ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถปฏิปนฺนภาวโต
เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน
พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย
กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพา.
    เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิตา ๑- ตตฺถ ชาตา สมาธิปญฺาสงฺขาตา
ยุคนทฺธธมฺมา อญฺมญฺ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ,
ยญฺเจตํ สรูปคํ ๒- เตสํ อนติวตฺตนํ เอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ๓- ยา
จสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา าเณน สงฺกิเลสโวทาเนสุ
ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา
ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนาว ตสฺมา "ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน
ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพา"ติ วุตฺตํ.
    วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา
สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน
สพฺเพปิ ปมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อญฺเเยว หิ ปมชฺฌาเน ผสฺสาทโย, อญฺเ
อิธ. โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ
ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ "วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา"ติ เอวํ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, วิภงฺเค ปน
"อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺ"ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา
อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุเปกฺขานุพฺรูหิเต  ๒ ฉ.ม. ยญฺเจส ตทุปคํ  ๓ สี.วตฺตติ
    สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา. สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ,
นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา
วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ "สมฺปสาทนนฺ"ติ วุตฺตํ.
อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปุริมสฺมึ
ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ.
    ตตฺรายํ อตฺถโยชนา:- เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา
อคฺโค เสฏฺโ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ. เสฏฺโปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ.
วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วตฺตติ. ๑- อถ วา
สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. เสฏฺฏฺเน เอโก จ โส อุทิ
จาติ เอโกทิ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อิทํ
ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺส.
ตสฺมา เอตํ "เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ วุตฺตํ.
    นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ
กสฺมา อิทเมว "สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต:- อทุํ
หิ ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ,
ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ. น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ
สมาธิปิ น สุฏฺุ ปากโฏ, ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน ฌาเน
วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว
จ สมาธิปิ ปากโฏ. ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ, เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ
อวิตกฺกํ. อิมินาว นเยน อวิจารํ. เอตฺถาห "นนุ จ `วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา'ติ
อิมินาปิ อยมตฺโถ สิทฺโธ, อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ `อวิตกฺกํ อวิจารนฺ'ติ "
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วตฺตุํ วฏฺฏติ
วุจฺจเต:- เอวเมว, ๑- สิทฺโธวายมตฺโถ. น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ, นนุ อโวจุมฺหา ๒-
"โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ
สมธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ `วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา'ติ เอวํ วุตฺตนฺ"ติ.
    อปิ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ, น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส. ๓-
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา เอโกทิภาวํ, น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา,
น ปมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ
วจนํ. ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ
วิย จกฺขุวิญฺาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ.
น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ. วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปุน ๔- "อวิตกฺกํ
อวิจารนฺ"ติ อิทํ วจนํ. ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ ปุน วตฺตพฺพเมวาติ.
    สมาธิชนฺติ ปมชฺฌานสมาธิโต, สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ
กิญฺจาปิ ปมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ, อถ โข อยเมว สมาธิชนฺติ ๕- วตฺตพฺพตํ
อรหติ, วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ. ตสฺมา อิมสฺส
วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว "สมาธิชนฺ"ติ วุตฺตํ. ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว.
    ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ๖- ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติยํ.
    ปีติยา จ วิราคาติ วิราโค นาม วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา
สมติกฺกโม วา. อุภินฺนํ ปน อนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส วูปสมํ วา
สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา. ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ, ตทา
ปีติยา วิราคา จ, กิญฺจิ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา
จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ สมติกฺกมา
จาติ ๗- อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวเมตํ  ๒ ฉ.ม. อโวจุมฺห  ๓ ม. กิเลสกาลุสิยสฺส  ๔ ฉ.ม. ปน
@๕ ฉ.ม. สมาธิ "สมาธี"ติ  ๖ ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา  ๗ ม. วูปสมา จาติ (อภิ.อ. ๑/๒๒๓)
จ วิราคา, กิญฺจิ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
    กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา, อิมสฺส ปน ฌานสฺส
มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ. "วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา"ติ หิ วุตฺเต
อิทํ ปญฺายติ "นนุ ๑- วิตกฺกวิจารวูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสา"ติ. ยถา จ ตติเย
อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺาทีนํ "ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโชนานํ
ปหานายา"ติ ๒- เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ ๓- วณฺณภณนํ โหติ, ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ
อุสฺสาหชนนตฺถํ, ๔- เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม
วุจฺจมาโน ๕- วณฺณภณนํ โหติ, เตนายมตฺโถ วุตฺโต "ปีติยา จ สมติกฺกมา
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา"ติ.
    อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ,
อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย
สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี "อุเปกฺขโก"ติ วุจฺจติ.
    อุเปกฺขา ปน ทฺสวิธา โหติ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา
วีริยุเปกฺขา สงฺขารุเปกฺขา เวทนุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา
ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ.
    ตตฺถ ยา "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ
น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน"ติ ๖- เอวมาคตา ขีณาสวสฺส
ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา
อุเปกฺขา, อยํ ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นูน  ๒ ม.ม. ๑๓/๑๓๒/๑๐๖  ๓ ม. ปหาเน วุจฺจมาเน, สี. อิทํ ลกฺขณวนฺตวเสน
@กตํ  ๔ ฉ.ม. อุสฺสาหชนกํ  ๕ ม. วูปสเม วุจฺจมาเน  ๖ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๒๗๒/๓๑๑ (สฺยา)
    ยา ปน "อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี"ติ ๑- เอวมาคตา
สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ ๒- เอวมาคตา
สหชาตานํ ธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกโรตี"ติ ๓- เอวมาคตา
อนจฺจารทฺธนาติสิถิลวีริยสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ วีริยุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, กติ สงฺขารุเปกฺขา
วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส
สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๔- เอวมาคตา นีวรณาทิปฏิสงฺขา
สนฺติฏฺนาคหเณ ๕- มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตนฺ"ติ ๖-
เอวมาคตา อทุกฺขมสุขสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ เวทนุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี"ติ ๗- เอวมาคตา
วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน ฉนฺทาทีสุ เยวาปนเกสุ อาคตา สหชาตานํ สมวาหิตภูตา อุเปกฺขา,
อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "อุเปกฺขโก จ วิหรตี"ติ ๘- เอวมาคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ อปกฺขปาตชนนี
อุเปกฺขา, อยํ ฌานุเปกฺขา นาม.
    ยา ปน "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานนฺ"ติ ๘- เอวมาคตา
สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตา อุเปกฺขา, อยํ
ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๕๕๖/๒๔๖, ม.มู. ๑๒/๗๗/๕๑  ๒ ม.ม. ๑๓/๒๔๗/๒๒๓  ๓ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐
@๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖  ๕ สี.,ม. สนฺนิฏฺานคหเณ  ๖ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๕๐/๔๖
@๗ ม.อุ. ๑๔/๗๑/๕๒, องฺ.สตฺตก. ๒๓/๕๕/๗๘  ๘ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖๓/๕๑
    ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา จ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา,
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ. เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสา อยํ เภโท. เอกสฺสาปิ
สโต สตฺตสฺส กุมารยุวตฺเถรเสนาปติราชาทิวเสน ๑- เภโท วิย, ตสฺมา ตาสุ ยตฺถ
ฉฬงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโย. ยตฺถ วา ปน โพชฺฌงฺคุเปกฺขา,
น ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
    ยถา เจตาสํ อตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ.
ปญฺา เอว หิ เอสา, กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา, ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ
เคหํ ปวิฏฺ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺาเส ๒- นิปนฺนํ
ทิสฺวา "สปฺโป นุ โข โน"ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺติกตฺตยํ ๓- ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส
"สปฺโป น สปฺโป"ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส
วิปสฺสนาาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา
อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา. ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปเทน ทณฺเฑน
คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา "กินฺตาหํ อิมํ สปฺปํ อวิเหเนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา
อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺยนฺ"ติ มุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติ,
เอวเมว ยา ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ
มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา. อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ
สิทฺธาว โหติ. อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตตาสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา
ภินฺนาติ. วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อญฺมญฺญฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต
ภินฺนา เอวาติ. อาห เจตฺถ:-
               "มชฺฌตฺตพฺรหฺมโพชฺฌงฺค-  ฉฬงฺคชฺฌานสุทฺธิโย
               วิปสฺสนา จ สงฺขาร-    เวทนาวีริยํ อิติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กุมารยุวราช...  ๒ ฉ.ม. ถุสโกฏฺเก  ๓ ฉ.ม. โสวตฺถิกตฺตยํ
               วิตฺถารโต ทโสเปกฺขา   ฉมชฺฌตฺตาทิโต ตโต
               ทุเว ปญฺา ตโต ทฺวีหิ   จตสฺโสว ภวนฺติมา"ติ.
    อิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตา. สา มชฺฌตฺตลกฺขณา,
อนาโภครสา, อพฺยาปารปจฺจุปฏฺานา, ปีติวิราคปทฏฺานาติ. เอตฺถาห:- "นนุ
จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ. ตสฺมา
ตตฺราปิ `อุเปกฺขโก จ วิหรตี'ติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา น วุตฺตา"ติ.
อปริพฺยตฺตกิจฺจโยคโต. ๑- อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ, วิตกฺกาทีหิ
อภิภูตตฺตา. อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา
ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติ.
    สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน. อิติ
ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญฺจ วุตฺตํ. ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ, อสมฺมุสฺสนรสา,
อารกฺขปจฺจุปฏฺานา. อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺ, ตีรณรสํ, ปวิจยปจฺจุปฏฺานํ.
    ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ. มุฏฺสฺสติสฺส หิ
อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา. โอฬาริกตฺตา ปน
เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ, อพฺยตฺตํ ตตฺถ
สติสมฺปชญฺกิจฺจํ. โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส
ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺกิจฺจปริคฺคหิตา เอว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว
วุตฺตํ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยถา เธนุปโค วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน
ปุนเทว เธนุํ อุปคจฺฉติ, เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ ตํ สติสมฺปชญฺเน ๒-
อรกฺขิยมานํ ปุนเทว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย, ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา, สุเข วาปิ สตฺตา
สารชฺชนฺติ. อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ, ตโต ปรํ สุขาภาวา. สติสมฺปชญฺานุภาเวน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปริพฺยตฺตกิจฺจโต  ๒ ม. อปนีตํ, ตํ สติสมฺปชญฺารกฺเขน, ฉ. อปนีตมฺปิ
@สติสมฺปชญฺารกฺเขน
ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ, โน อญฺถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ
อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน
สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ
สุขํ. ยํ วา ตํ วา นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํสมุฏฺาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน
รูปกาโย ผุฏฺโ, ๑- กายสฺส ๒- ผุฏฺตฺตา ฌานา วุฏฺิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย,
ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต "สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี"ติ อาห.
    อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ
ยํฌานการณา ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคีปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ
ปญฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ, ปสํสนฺตีติ
อธิปฺปาโย. กินฺติ? อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ. ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
    กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ? ปสํสารหโต. อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข
สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก, น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒิยติ. ยถา
จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฏฺิตสฺสติตาย สติมา. ยสฺมา ปน อริยกนฺตํ
อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา ปสํสารโห
โหติ. ๓- อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต ๔- คุเณ
ปกาเสนฺโต "อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี"ติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตติยนฺติ
คณนานุปุพฺพโต ตติยํ, อิทํ ตติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ตติยํ.
    สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา.
ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ. โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ
เจตสิกสุขสฺส จ เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา
อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุโฏ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ยสฺส  ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. ปสํสาเหตุภูเต
    กทา ปน เนสํ ปหานํ โหติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ. โสมนสฺสํ หิ
จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ, ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปมทุติยตติยานํ
อุปจารกฺขเณสุ. เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ, อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน
อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ
เวทิตพฺพํ.
    ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ กสฺมา "กตฺถ
จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว
กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ
อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. สุขินฺทฺริยํ.
โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ
จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ
นิรุชฺฌตี"ติ ๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ. อติสยนิโรธตฺตา. อติสยนิโรโธ
หิ เนสํ ปมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว. นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธ.
    ตถา หิ นานาวชฺชเน ปมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส
ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, นตฺเถว ๒-
อนฺโตอปฺปนายํ. อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ, ปฏิปกฺเขน
อวิหตตฺตา. อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ,
สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา.
นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ ๓- โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ
วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว จ
เนว อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว. อปฺปหีนาเยว จ
ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, อปฺปหีนปจฺจยตฺตา. ๔-
น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน, ปหีนปจฺจยตฺตา. ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ
สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺานปณีตรูปผุฏฺกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว
ตติยชฺฌาเน. ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘  ๒ ฉ.ม. น เตฺวว  ๓ ม. ปหีนสฺส  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ. ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ
โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา, อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา
อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมา เอว จ
"เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ
กตนฺติ.
    เอตฺถาห:- "อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสุปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา
อิธ กสฺมา สมาหรี"ติ ๑-? สุขคฺคหณตฺถํ. ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ
อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา, สา สุขุมา ทุพฺพิญฺเยฺยา, น สกฺกา สุเขน คเหตุํ,
ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส
โคณสฺส คหณตฺถํ ๒- โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา ๓- คาโว สมาหรติ, อเถเกกํ
นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ "อยํ โส คณฺหถ นนฺ"ติ ตมฺปิ คาหาเปติ, เอวเมว
ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหรีติ. เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา
"ยํ เนว สุขํ, น ทุกฺขํ, น โสมนสฺสํ, น โทมนสฺสํ, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา"ติ
สกฺกา โหติ เอสา คาหยิตุํ.
    อปิ จ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา. สุขทุกฺขปฺปหานาทโย ๔- หิ ตสฺสา ปจฺจยา. ยถาห:- "จตฺตาโร โข
อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา. อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส
จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร
ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา"ติ. ๕- ยถา วา อญฺตฺถ ปหีนาปิ
สกฺกายทิฏฺิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ "ตตฺถ ปหีนา"ติ วุตฺตา, เอวํ
วณฺณภณนตฺถเมว ตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติปิ เวทิตพฺพา. ปจฺจยฆาเตน
วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุํปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมาหฏาติ  ๒ ฉ.ม. สุขคหณตฺถํ  ๓ ม. สพฺเพ  ๔ ฉ.ม. ทุกฺขปฺปหานาทโย,
@สุขปฺปหานาทโย (สมนฺต. ๑/๑๗๑), สุขทุกฺขปฺปหานาทโย (อภิ.อ. ๑/๒๓๐)
@๕ ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๖
หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสํ
โทสสฺส. สุขาทิฆาเตน จ เต สปฺปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ.
    อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ, สุขาภาเวน อสุขํ. เอเตเนตฺถ
ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ, น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ. ตติยเวทนา นาม
อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ. สา อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา,
มชฺฌตฺตรสา, อวิภูตปจฺจุปฏฺานา, สุขทุกฺขนิโรธปทฏฺานาติ ๑- เวทิตพฺพา.
    อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธึ. อิมสฺมึ หิ ฌาเน
สุปริสุทฺธา สติ, ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ, สา อุเปกฺขาย กตา, น
อญฺเน. ตสฺมา เอตํ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ วุจฺจติ. ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ
สติ ปาริสุทฺธิ โหติ, สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺเจตฺถ
ตาย สติเยว ปริสุทฺธา, อปิ จ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปน
เทสนา วุตฺตา.
    ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ, ยถา ปน
ทิวา สูริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน วา ๒- อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย
รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา,
เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย
จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อลาภา ๓- วิชฺชมานาปิ ปมชฺฌานาทิเภเทสุ อปริสุทฺธา
โหติ. ตสฺสา จ อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย
อปริสุทฺธาว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ น วุตฺตํ.
อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา
ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา, ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา
ปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขนิโรธ...  ๒ ฉ.ม. จ  ๓ ฉ.ม. อปฏิลาภา
ปริโยทาตา. ตสฺมา อิทเมว "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต ๑- จตุตฺถํ. อิทํ จตุตฺถํ อุปฺปนฺนนฺติปิ จตุตฺถํ.
    ปญฺวา โหตีติ ปญฺา อสฺส อตฺถีติ ปญฺวา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยคามินิยา
เจว อตฺถคามินิยา จ. สมนฺนาคโตติ ปริปุณฺโณ. อริยายาติ นิทฺโทสาย.
นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธปกฺขิกาย. ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ นิพฺพานคามินิยา. โส อิทํ
ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ "เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย ทุกฺขนฺ"ติ ๒- สพฺพมฺปิ
ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺส
นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ. ตทุภยมฺปิ ยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ
เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ. ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ "อยํ
ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต
"อิเม อาสวา"ติอาทิมาห. เต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอวํ ติสฺโส สิกฺขาโย
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํ ปาริปูริกฺกมํ ทสฺเสตุํ "อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต
สิกฺเขยฺยา"ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- ปจฺเจกํ ปริปูเรตุํ อาวชฺชนฺโตปิ สิกฺเขยฺย,
อาวชฺชิตฺวาปิ "อยํ นาม สิกฺขา"ติ ชานนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ชานิตฺวา ปุนปฺปุนํ
ปสฺสนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปสฺสิตฺวา ยถาทิฏฺ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ สิกฺเขยฺย,
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตตฺเถว จิตฺตํ อจลํ กตฺวา อธิฏฺหนฺโตปิ ๓- สิกฺเขยฺย,
ตํตํสิกฺขาสมฺปยุตฺตํ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺาหิ สกสกกิจฺจํ กโรนฺโตปิ สิกฺเขยฺย,
อภิญฺเยฺยาภิชานนกาเลปิ ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺยาติ,
๔- อธิสีลํ อาจเรยฺย, อธิจิตฺตํ สมาจเรยฺย, อธิปญฺ สมาทาย วตฺเตยฺย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา  ๒ ฉ.ม. อยํ ทุกฺขนฺติ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปติฏฺเปนฺโตปิ  ๔ ฉ.ม. สิกฺเขยฺย
    อิธาติ มูลปทํ. อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ
สพฺพญฺุพุทฺธสาสนเมว กถิตํ. ตํ หิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺตฺตา ทิฏฺีติ วุจฺจติ.
ตํเยว ๑- ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย, สภาวฏฺเน ธมฺโม,
สิกฺขิตพฺพฏฺเน วินโย, ตทุภเยนปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺจริยฏฺเน
พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา "อิมิสฺสา
ทิฏฺิยา"ติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา อิมิสฺสา
พุทฺธรุจิยา อิมสฺมึ พุทฺธอาทาเย อิมสฺมึ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมึ พุทฺธวินเย.
              เย โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ "อิเม ธมฺมา สราคาย
         สํวตฺตนฺติ, โน วิราคาย, สํโยคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิสํโยคาย, อาจยาย
         สํวตฺตนฺติ, โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน อปฺปิจฺฉตาย,
         อสนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ, โน สนฺตุฏฺิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ, โน
         ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ, โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ,
         โน สุภรตายา"ติ. เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เนโส ธมฺโม, เนโส
         วินโย, เนตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ.
              เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ "อิเม ธมฺมา วิราคาย
         สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย ฯเปฯ สุภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน ทุพฺภรตายา"ติ.
         เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ
         สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒-
เอวํ วุตฺเต อิมสฺมึ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมึ พุทฺธปาวจเน อิมสฺมึ
พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ พุทฺธสตฺถุสาสเนติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    อปิ เจตํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลํ สาสนํ พุทฺเธน ๓- ภควตา ทิฏฺตฺตา
สมฺมาทิฏฺิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺิ. ภควโต ขมนวเสน ขนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺเสว  ๒ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๕๓/๒๓๓, วิ.จูฬ. ๗/๔๐๖/๒๓๙  ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น
@ทิสฺสติ
รุจฺจนวเสน รุจิ. คหณวเสน อาทาโย. อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ กตฺวา
ธาเรตีติ ธมฺโม. ตสฺเสว ๑- สงฺกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโย. ธมฺโม จ โส วินโย
จาติ ธมฺมวินโย. กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ ธมฺมวินโย. เตเนว
วุตฺตํ:-
              "เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย
         ฯเปฯ เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ
         สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒-
    ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ  องฺกุเสหิ กสาหิ จ
              อทณฺเฑน อสตฺเถน    นาโค ทนฺโต มเหสินา"ติ. ๓-
    ตถา:-
              "ธมฺเมน นียมานาน   กา อุสูยา วิชานตนฺ"ติ. ๔-
    ธมฺโม ๕- วินโย ธมฺมวินโย. อนวชฺชธมฺมตฺถํ เหส วินโย, น ภวโภคาทิอตฺถํ. ๖-
เตนาห ภควา "นยิทํ ภิกฺขเว พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถนฺ"ติ ๗- วิตฺถาโร.
ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห "อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ
วุสฺสตี"ติ. ๘- วิสิฏฺ วา นยตีติ วินโย. ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโย.
สํสาราทิธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺ นิพฺพานํ นยติ. ธมฺมสฺส วา
วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย. ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโย.
    ยสฺมา วา ธมฺมา เอว อภิญฺเยฺยา ปริญฺเยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา
สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอว ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ น ชีเวสุ จาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสว  ๒ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๕๓/๒๓๓, วิ.จูฬ. ๗/๔๐๖/๒๓๙
@๓ วิ.จูฬ. ๗/๓๔๒/๑๓๔, ม.ม. ๑๓/๓๕๒/๓๓๗  ๔ วิ.มหา. ๔/๖๓/๕๖  ๕ สี.,ฉ.ม. ธมฺมาย วา
@๖ สี. น หิ วญฺจนตฺถํ, ฉ.ม. ภวโภคามิสตฺถํ
@๗ อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๕/๓๐  ๘ ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑
ธมฺมวินโย. สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ, ปวจนเมว
ปาวจนํ. สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํ. เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส
ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ. สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ สตฺถุสาสนํ. "โส โว
มมจฺจเยน สตฺถาติ ๑- หิ ธมฺมวินโยว สตฺถา"ติ วุตฺโตติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
    ยสฺมา ปน อิมสฺมึเยว สาสเน สพฺพปฺปการสิกฺขตฺตยปริปูรโก ๒- ภิกฺขุ ทิสฺสติ,
น อญฺตฺถ, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ "อิมิสฺสา"ติ จ "อิมสฺมินฺ"ติ จ อยํ นิยโม
กโตติ เวทิตพฺโพ.
    ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาติ ชีวิตํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ
อินฺทฺริยํ. ชีวิตเมว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํ โหติ.
ลกฺขณาทีหิ ปน อตฺตนา อวินิภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ
ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ
อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยเวตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ, อุทกํ วิย
อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ, ธาติ ๓- วิย กุมารํ,
สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ, นิยามโก วิย นาวํ. น ภงฺคโต อุทฺธํ
ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ เปติ,
สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ขยมาโน ๔- วิย วฏฺฏิสิเนโห ปทีปสิขํ, น จ
ปวตฺตนฏฺปนานุภาววิรหิตํ, ๕- ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺพฺพํ.
ิติปริตฺตตาย วาติ ิติกฺขณสฺส มนฺทตาย โถกตาย. อปฺปกนฺติ มนฺทํ ลามกํ.
สรสปริตฺตตาย วาติ อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ กิจฺจานํ สมฺปตฺตีนํ วา อปฺปตาย ทุพฺพลตาย.
    เตสํ ทฺวินฺนํ การณํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กถํ ิติปริตฺตตายา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
`อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถาติ เอวมาทิ ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํ จิตฺตสฺส
นิรุชฺฌนกาเล
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๒๑๖/๑๓๔  ๒ ฉ.ม. สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตโก  ๓ ม. ธาตี
@๔ ฉ.ม. ขียมาโน  ๕ ฉ.ม. อนุปาลนปวตฺตนฏฺปนานุภาววิรหิตํ
สพฺพสฺมึ รูปารูปธมฺเม อนิรุชฺฌนฺเตปิ รูปโต อรูปสฺส ปฏฺานภาเวน อรูปชีวิตํ
สนฺธาย, จุติจิตฺเตน วา สทฺธึ สพฺเพสํ รูปารูปานํ นิรุชฺฌนภาเวน ปญฺจโวการภเว
จุติจิตฺตํ สนฺธาย, จตุโวการภเว วา ๑- รูปสฺส อภาเวน จตุโวการภวํ สนฺธาย
กถิตนฺ'ติ เวทิตพฺพํ. อตีเต จิตฺตกฺขเณติ อตีตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคีกาเล
ตํสมงฺคีปุคฺคโล "ชีวิตฺถ"อิติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวตีติ วตฺตมาเน ๒- "ชีวตี"ติปิ
วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิสฺสตีติ อนาคเต ๒- "ชีวิสฺสตี"ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ.
อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสตีติ อนาคตจิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนกฺขณสมงฺคีกาเล
"ชีวิสฺสตี"ติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวตีติ "ชีวตี"ติ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิตฺถาติ
อตีเต ๒- "ชีวิตฺถ "อิติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวตีติ
ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตกฺขณสมงฺคีกาเล. ชีวตีติ "อิทานิ ชีวตี"ติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น
ชีวิตฺถาติ อตีเต ๒- "ชีวิตฺถ "อิติ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิสฺสตีติ อนาคเต ๒-
"ชีวิสฺสตี"ติ วตฺตุํปิ น ลพฺภติ.
    ชีวิตํ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จาติ อยํ คาถา ปญฺจโวการภวํ อมุญฺจิตฺวา
ลพฺภมานาย ทุกฺขเวทนาย คหิตตฺตา ปญฺจโวการภวเมว สนฺธาย วุตฺตา. ๓- กถํ? ชีวิตนฺติ
ชีวิตสีเสน สงฺขารกฺขนฺโธ. อตฺตภาโวติ รูปกฺขนฺโธ. "อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา,
สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ ๔- วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ อนฺโตกริตฺวา สุขทุกฺขา
จาติ เวทนากฺขนฺโธ, จิตฺตํ อิติ วิญฺาณกฺขนฺโธ วุตฺโต. อิเมสํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ
กถิตตฺตาเยว ขนฺธลกฺขเณน เอกลกฺขณภาเวน ลกฺขณาการวเสน สญฺากฺขนฺโธปิ
กถิโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ วุตฺเตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อรูปธมฺมํ มุญฺจิตฺวา
กมฺมสมุฏฺานาทิรูปสฺส อปฺปวตฺตนภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ อรูปปฺปธานภาโว กถิโต
โหติ. กถํ? อสญฺีสตฺเต ๕- รูปมฺปิ อิธูปจิตกมฺมพลํ อมุญฺจิตฺวาว ปวตฺตติ,
นิโรธสมาปนฺนานํ รูปมฺปิ ปมสมาปตฺตพลํ ๖- อมุญฺจิตฺวาว ปวตฺตติ. เอวํ อตฺตโน
อปฺปวตฺติฏฺาเนปิ รูปปฺปวตฺตึ อตฺตโน สนฺตกเมว กตฺวา ปวตฺตนสภาวสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. วุตฺตาติ
@เวทิตพฺพา  ๔ อภิ.อ. ๒/๑๙๔  ๕ ฉ.ม. อสญฺสตฺเต
@๖ สี.,ฉ.ม. ปมสมาปนฺนสมาปตฺติพลํ
อรูปธมฺมสฺส อตฺตโน ปวตฺติฏฺาเน รูปปวตฺติยา ปธานการณภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ
จิตฺตปฺปธานภาโว กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
    เอวํ ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํ รูปปฺปวตฺติปฺปธานภูตจิตฺตนิโรเธน รูเป
ธรมาเนเยว สตฺตานํ ๑- นิโรโธ นาม โหตีติ อรูปธมฺมวเสน เอว "ลหุโส วตฺตเต
ขโณ"ติ วุตฺตํ. อถ วา ปญฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย กถิตาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ กถิยมาเน สุขทุกฺขา จาติ กายิกเจตสิกสุขเวทนา จ กายิกเจตสิกทุกฺขเวทนา
จ จุติจิตฺตกฺขเณ อโหนฺตีปิ เอกสนฺตติวเสน จุติจิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌตีติ กถิตา.
จตุโวการภวํ วา สนฺธาย กถิตาติปิ เวทิตพฺพา. กถํ? อญฺสฺมึ าเน อตฺตภาโวติ
สญฺากฺขนฺธสฺส วุตฺตภาเวน อตฺตภาโวติ สญฺากฺขนฺโธว คหิโต. พฺรหฺมโลเก
กายิกสุขทุกฺขโทมนสฺสํ ๒- อโหนฺตมฺปิ สุขทุกฺขา จาติ เวทนาสามญฺโต ลพฺภมาโน
เวทนากฺขนฺโธ คหิโตติ เวทิตพฺพํ. เสสํ วุตฺตสทิสเมว. อิเมสุ จ ตีสุ วิกปฺเปสุ
เกวลาติ ธุวสุขสุภอตฺตา นตฺถิ, เกวลํ เตหิ ๓- อโวมิสฺสา. ลหุโส วตฺตติ ขโณติ
วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติปริตฺโต ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ.
    เอกโต ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต "จุลฺลาสีติสหสฺสานี"ติ คาถมาห.
จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรูติ เย เทวคณา จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ
อายุํ คเหตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตเน ติฏฺนฺติ. "เย นรา"ติปิ ปาฬิ.
น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ ๔- เตปิ เทวา ทฺวีหิ จิตฺเตหิ
สโมหิตา เอกโต หุตฺวา ยุคนทฺเธน จิตฺเตน น ตุ เอว ชีวนฺติ, เอเกเนเกน
จิตฺเตน ชีวนฺตีติ อตฺโถ.
    อิทานิ มรณกาลํ ทสฺเสนฺโต "เย นิรุทฺธา"ติ คาถมาห. ตตฺถ เย นิรุทฺธาติ
เย ขนฺธา นิรุทฺธา อตฺถงฺคตา. มรนฺตสฺสาติ มตสฺส. ติฏฺมานสฺส วาติ ธรมานสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวตฺตานํ  ๒ สี. กายิกสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสํ  ๓ ม. เหเต  ๔ ฉ.ม. ทฺวีหิ
@จิตฺตสโมหิตา
วา. สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธาติ จุติโต อุทฺธํ นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปวตฺเต
นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปุน ฆเฏตุมสกฺกุเณยฺยฏฺเน สพฺเพปิ ขนฺธา สทิสา. คตา
อปฺปฏิสนฺธิกาติ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน คตา
อปฺปฏิสนฺธิกาติ วุจฺจนฺติ.
    อิทานิ ตีสุ กาเลสุ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ นานตฺตํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ "อนนฺตรา"ติ
คาถมาห. ตตฺถ อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตาติ เย ขนฺธา
อนนฺตราตีตา หุตฺวา ภินฺนา นิรุทฺธา, เย จ อนาคตา ขนฺธา ภิชฺชิสฺสนฺติ.
ตทนฺตเรติ เตสํ อนฺตเร นิรุทฺธานํ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธานํ. เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ
วิสมสฺส ภาโว เวสมํ, ตํ เวสมํ นตฺถิ, เตหิ นานตฺตํ นตฺถีติ อตฺโถ. ลกฺขียตีติ
ลกฺขณํ, ตสฺมึ ลกฺขเณ.
    อิทานิ อนาคตกฺขนฺธานํ วตฺตมานกฺขนฺเธหิ อสมฺมิสฺสภาวํ กเถนฺโต
"อนิพฺพตฺเตน น ชาโต"ติ คาถมาห. อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อชาเตน อปาตุภูเตน
อนาคตกฺขนฺเธน น ชาโต น นิพฺพตฺโต. เอเตน อนาคตกฺขนฺธสฺส วตฺตมานกฺขนฺเธน
อสมฺมิสฺสภาวํ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมานกฺขนฺเธน
ชีวติ. เอเตน เอกกฺขเณ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ น ชีวตีติ กถิตํ. จิตฺตภคฺคา มโตติ ทฺวีหิ
จิตฺเตหิ เอกกฺขเณ อชีวนภาเวน จิตฺตภงฺเคน มโต. "อุปริโต จิตฺตภงฺคา"ติปิ
ปาฬิ, ตํ อุชุกเมว. ปญฺตฺติ ปรมตฺถิยาติ "รูปํ ชีรติ มจฺจานํ, นามโคตฺตํ
น ชีรตี"ติ ๑- วจนกฺกเมน ปณฺณตฺติมตฺตํ ๒- น ชีรณสภาเวน ปรมา ิติ
เอติสฺสาติ ปรมตฺถิยา, ๓- สภาวฏฺิติกาติ อตฺโถ. "ทตฺโต มโต, มิตฺโต มโต"ติ
ปณฺณตฺติมตฺตเมว หิ ติฏฺติ. อถ วา ปรมตฺถิยาติ ปรมตฺถิกา. ปรโม อตฺโถ
เอติสฺสาติ ปรมตฺถิกา. อชฏากาโสติ ปญฺตฺติยา นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ กถนํ วิย
มโตติ ปญฺตฺติ นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ น กถิยติ, ชีวิตินฺทฺริยภงฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ
ปฏิจฺจ กถิยติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๗๖/๔๙  ๒ สี. ปณฺณตฺติมตฺตสฺส  ๓ สี. ปรมฏฺิติ
    อนิธานคตา ภคฺคาติ เย ขนฺธา ภินฺนา, เต นิธานํ นิหิตํ นิจยํ นิคจฺฉนฺตีติ ๑-
อนิธานคตา. ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเตติ อนาคเตปิ เนสํ ปุญฺชภาโว ราสิภาโว
นตฺถิ. นิพฺพตฺตาเยว ติฏฺนฺตีติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุปฺปนฺนา ิติกฺขเณ จสฺส ๒-
วยธมฺมาว หุตฺวา ติฏฺนฺติ. กิมิว? อารคฺเค สาสปูปมาติ สูจิมุเข สาสโป วิย.
    อิทานิ ขนฺธานํ ทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต "นิพฺพตฺตานนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ
นิพฺพตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ. ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโตติ เอเตสํ
เภโท ปุรโต กตฺวา ปิโต. ปโลกธมฺมาติ นสฺสนสภาวา. ปุราเณหิ อมิสฺสิตาติ
ปุเร อุปฺปนฺเนหิ ขนฺเธหิ น มิสฺสิตา น สํสคฺคา.
    อิทานิ ขนฺธานํ อทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต "อทสฺสนโต อายนฺตี"ติ คาถมาห.
ตตฺถ อทสฺสนโต อายนฺตีติ อทิสฺสมานาเยว อาคจฺฉนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. ภงฺคา คจฺฉนฺติ
ทสฺสนนฺติ เภทา ภงฺคโต อุทฺธํ อทสฺสนภาวํ คจฺฉนฺติ. วิชฺชุปฺปาโทว อากาเสติ
วิวฏากาเส วิชฺชุลตานิจฺฉรณํ วิย. อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ
อุปฺปชฺชนฺติ จ ภิชฺชนฺติ จ, นสฺสนฺตีติ อตฺโถ. "อุเทติ อาปูรติ ขียติ ๓-
จนฺโท"ติ ๔- เอวมาทีสุ วิย.
    เอวํ ิติปริตฺตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรสปริตฺตตํ ทสฺเสนฺโต "กถํ
สรสปริตฺตตายา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนนาสิกวาต-
ปฏิพทฺธํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. อสฺสาสปสฺสาสาติ
ตทุภยํ. มหาภูตูปนิพทฺธนฺติ จตุสมุฏฺานิกานํ ปวีอาปเตชวายานํ มหาภูตานํ
ปฏิพทฺธํ ชีวิตํ. กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธนฺติ อสิตปีตาทิกวฬิงฺการาหาเรน
อุปนิพทฺธํ. อุสฺมูปนิพทฺธนฺติ กมฺมชเตโชธาตูปนิพทฺธํ. วิญฺาณูปนิพทฺธนฺติ
ภวงฺควิญฺาณูปนิพทฺธํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อายุ อุสฺมา จ วิญฺาณํ, ยทา กายํ
ชหนฺติมนฺ"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น คจฺฉนฺตีติ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. เวติ
@๔ ขุ.ชา. ๒๗/๓๕๑/๑๒๔  ๕ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๙๕/๑๑๓
    อิทานิ เนสํ ทุพฺพลการณํ ทสฺเสนฺโต "มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลนฺ"ติอาทิมาห.
ตตฺถ มูลมฺปีติ ปติฏฺฏฺเน มูลภูตมฺปิ. อสฺสาสปสฺสาสานํ หิ กรชกาโย มูลํ.
มหาภูตานํ ๑- อวิชฺชากมฺมตณฺหาหารา. อิเมสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ อสฺสาสาทีนํ
ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธการณวเสน ๒- วุตฺตานํ. เอเตสุ หิ เอเกกสฺมึ อสติ
ชีวิตินฺทฺริยํ น ติฏฺติ. ทุพฺพลนฺติ อปฺปถามํ. ปุพฺพเหตูปีติ อตีตชาติยํ อิมสฺส
วิปากวฏฺฏสฺส เหตุภูตา การณสงฺขาตา อวิชฺชาสงฺขารตณฺหุปาทานภวาปิ. อิเมสํ
ทุพฺพลา เยปิ ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลาติ เย อารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยา. ปภวิกาติ ๓-
ปธานํ หุตฺวา อุปฺปาทิกา ตณฺหา. ๔- สหภูปีติ ๕- สหภวิกาปิ รูปารูปธมฺมา.
สมฺปโยคาปีติ เอกโต ยุตฺตาปิ อรูปธมฺมา. สหชาปีติ สทฺธึ เอกจิตฺเต อุปฺปนฺนาปิ.
ยาปิ ปโยชิกาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน โยเชตุํ นิยุตฺตาติ ปโยชิกา, วฏฺฏมูลกา ตณฺหา.
วุตฺตเญฺหตํ "ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ. ๖- นิจฺจทุพฺพลาติ นิรนฺตเรน ทุพฺพลา.
อนวฏฺิตาติ น อวฏฺิตา, โอนมิตฺวา ๗- น ิตา. ปริปาตยนฺติ อิเมติ อิเม อญฺมญฺ
ปาตยนฺติ ขิปนฺติ. ๘- อญฺมญฺสฺสาติ อญฺโ อญฺสฺส, เอโก เอกสฺสาติ อตฺโถ.
หิอิติ การณตฺเถ นิปาโต. นตฺถิ ตายิตาติ ตายโน รกฺขโก นตฺถิ. น จาปิ เปนฺติ
อญฺมญฺนฺติ อญฺเ อญฺ เปตุํ น สกฺโกนฺติ. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น
วิชฺชตีติ โยปิ อิเมสํ อุปฺปาทโก ธมฺโม, โส อิทานิ นตฺถิ.
    น จ เกนจิ โกจิ หายตีติ โกจิ เอโกปิ กสฺสจิ วเสน น ปริหายติ. ภงฺคพฺยา ๙-
จ อิเม หิ สพฺพโสติ สพฺเพปิ หิ อิเม ขนฺธา สพฺพากาเรน ภงฺคํ ปาปุณิตุํ
ยุตฺตา. ปุริเมหิ ปภาวิตาติ อิเมหิ ๑๐- ปุพฺพเหตุปจฺจเยหิ อิเม วตฺตมานกา
อุปฺปาทิกา. เยปิ ปภวกาติ ๑๑- เยปิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทกา ปุพฺพเหตุปจฺจยา.
เต ปุเร มตาติ เต วุตฺตปฺปการปจฺจยา วตฺตมานํ อปาปุณิตฺวา ปมเมว มรณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาภูตาทีนํ  ๒ ฉ.ม. ชีวิตินฺทฺริยปวตฺติการณวเสน  ๓ ฉ.ม. ปภาวิกาติ
@๔ ฉ.ม. ภวตณฺหา  ๕ ฉ.ม. สหภูมีติ  ๖ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑  ๗ ฉ.ม. โอตริตฺวา
@๘ ฉ.ม.,สี. เขปยนฺติ  ๙ ฉ.ม. คนฺธพฺพา  ๑๐ ฉ.ม. ปภาวิตา อิเมติ  ๑๑ ฉ.ม. ปภาวิกา
ปตฺตา. ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จาติ ปุริมา ปุพฺพเหตุปจฺจยาปิ จ ปจฺฉิมา
วตฺตมาเน ปจฺจยสมุปฺปนฺนาปิ จ. อญฺมญฺ น กทาจิ มทฺทสํสูติ อญฺมญฺ
กิสฺมิญฺจิ กาเล น ทิฏฺปุพฺพา. มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
    จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานนฺติ ธตรฏฺวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมฺมหาราชา
อิสฺสรา เอเตสนฺติ จาตุมฺมหาราชิกา. รูปาทีหิ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. ๑- เต
สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติ. เตสุ อตฺถิ ปพฺพตฏฺกาปิ, อตฺถิ อากาสฏฺกาปิ.
เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา สีตวลาหกา
อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ
จาตุมฺมหาราชิกเทวโลกฏฺา เอว เตสํ จาตุมฺมหาราชิกานํ ชีวิตํ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ.
ปริตฺตกนฺติ วุฑฺฒิปฏิเสโธ. ๒- ปริปกฺโก วโย มยฺหํ ปริตฺตํ มม ชีวิตนฺติอาทีสุ
วิย. โถกนฺติ มนฺทกาลํ, ทีฆทิวสปฏิเสโธ. ขณิกนฺติ มนฺทกาลํ, กาลนฺตรปฏิเสโธ.
ขณิกมรณํ ขณิกชฺฌานนฺติอาทีสุ วิย. ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อลสปฏิเสโธ. เอวํ
ลหุปริวตฺตนฺติอาทีสุ วิย. อิตฺตรนฺติ สีฆํ  พลวปฏิเสโธ. อิตฺตรภตฺติ
อิตฺตรสทฺธาติอาทีสุ วิย. อนทฺธนียนฺติ กาลวเสน น อทฺธานกฺขมํ. จิรํ
ทีฆมทฺธานนฺติอาทีสุ วิย. นจิรฏฺิติกนฺติ ทิวเส ทิวเส ๓- จิรํ น ติฏฺตีติ
นจิรฏฺิติกํ, ทิวสปฏิเสโธ. สทฺธมฺโม นจิรฏฺิติกนฺติอาทีสุ วิย. ๒-
    ตาวตึสานนฺติ เตตฺตึสชนา ตตฺถ อุปปนฺนาติ ตาวตึสา. อปิ จ ตาวตึสาติ
เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํ. เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺกา, อตฺถิ อากาสฏฺกา,
เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ตถา ยามาทีนํ. เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ
ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิ. ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา
สมฺปตฺตาติ ยามา. ตุฏฺา ปหฏฺาติ ตุสิตา. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน
รมิตุกามกาเล ๔- ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตี. จิตฺตวารํ
ตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวา  ๒-๒ ฉ.ม. เอตฺถนฺตเร ปาา โถกํ วิสทิสา
@๓ ฉ.ม. ทิวเสน  ๔ ฉ.ม. นิมฺมิตุกามกาเล
ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรหฺมกาเย
พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกา. สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตา.
    คมนีโยติ คนฺตพฺโพ. ๑- สมฺปราโยติ ปรโลโก. โย ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ, โส
วสฺสสตนฺติ โย จิรํ ติฏฺมาโน, โส วสฺสสตมตฺตํ ติฏฺติ. อปฺปํ วา ภิยฺโยติ
วสฺสสตโต อุปริ ๒- ติฏฺมาโน เทฺว วสฺสสตานิ ติฏฺมาโน นาม นตฺถิ. หีเฬยฺย
นนฺติ นํ ชีวิตํ อวญฺาตํ กเรยฺย, ลามกโต จินฺเตยฺย. "หีเฬยฺยานนฺ"ติ วา ๓-
ปนฺติ. อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติ. อโหรตฺตาติ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทา. อุปรุชฺฌตีติ
ชีวิตินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ, อภาวํ อุปคจฺฉติ. อายุ ขียติ มจฺจานนฺติ สตฺตานํ
อายุสงฺขาโร ขยํ ยาติ. กุนฺนทีนํว โอทกนฺติ ยถา อุทกจฺฉินฺนาย กุนฺนทิยา อุทกํ,
เอวํ มจฺจานํ อายุ ขียติ. ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ
เอกจิตฺตกฺขณิกมตฺโตเยว. ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน
ปวตฺตติ, ติฏฺมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺติ, เอวเมตํ ๔- เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ
ชีวิตํ ตสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ.
    ธีราติ ธีรา อิติ. ปุน ธีราติ ปณฺฑิตา. ธิติมาติ ธิติ อสฺส อตฺถีติ
ธิติมา. ธิติสมฺปนฺนาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. ธิกฺกิตปาปาติ ๕- ครหิตปาปา.
ตสฺเสว ๖- ปริยายํ ทสฺเสตุํ "ธี วุจฺจติ ปญฺา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปชานาตีติ ปญฺา.
กึ ปชานาติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ. อฏฺกถายํ ปน
"ปญฺาปนวเสน ปญฺา"ติ วุตฺตา. กินฺติ ปญฺาเปติ? "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ
ปญฺาเปติ. สา จ อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ
วา อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺาว อินฺทฺริยํ ปญฺินฺทฺริยํ. สา ปเนสา
โอภาสนลกฺขณา จ ๗- ปชานนลกฺขณา จ, ยถา หิ จตุพฺภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค
ทีเป ชาลิเต ๘- อนฺธการํ นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ, เอวเมว โอภาสนลกฺขณา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺธพฺโพ  ๒ สี. อุตฺตรึ  ๓ ฉ.ม. จ  ๔ ฉ.ม. เอวเมว
@๕ ฉ.ม. ธีกตปาปา  ๖ สี.,ฉ.ม. ตํเยว  ๗ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๘ ฉ.ม. ชลิเต
ปญฺา. ปญฺโภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิ. ปญฺวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน
นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติ. เตนาห เถโร:-
              "ยถา มหาราช ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปฺปทีปํ ปเวเสยฺย,
         ปวิฏฺโ ปทีโป อนฺธการํ วิธเมติ, ๑- โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทสฺเสติ, ๒-
         ปากฏานิ จ รูปานิ กโรติ, เอวเมว โข มหาราช ปญฺา อุปฺปชฺชมานา
         อวิชฺชนฺธการํ วิธเมติ, วิชฺโชภาสํ ชเนติ, าณาโลกํ วิทสฺเสติ, ปากฏานิ
         อริยสจฺจานิ กโรติ. เอวเมว โข มหาราช โอภาสนลกฺขณา ปญฺา"ติ.
    ยถา วา ๓- ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ โภชนาทีนิ
ชานาติ, เอวํ ปญฺา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลเสวิตพฺพาเสวิตพฺพหีนปฺปณีต-
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคอปฺปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา
"ปชานาติ ปชานาตีติ โข อาวุโส ตสฺมา ปญฺวาติ วุจฺจติ. กิญฺจ ปชานาติ?
อิทํ ทุกฺขนฺติ ปชานาตี"ติ ๔- วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพา.
    อปโร นโย:- ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา,
กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย. วิสโยภาสรสา, ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา,
อรญฺคตสุเทสโก วิย.
    ขนฺธธีราติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ าณํ ปวตฺเตนฺตีติ ขนฺธธีรา. อฏฺารสสุ ธาตูสุ
าณํ ปวตฺเตนฺตีติ ธาตุธีรา. เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เนตพฺโพ. เต ธีรา
เอวมาหํสูติ เอเต ปณฺฑิตา เอวํ กถยึสุ. กเถนฺตีติ "อปฺปกํ ปริตฺตกนฺ"ติ กถยนฺติ.
ภณนฺตีติ "โถกํ ขณิกนฺ"ติ ภาสนฺติ. ทีปยนฺตีติ "ลหุกํ อิตฺตรนฺ"ติ ปฏฺเปนฺติ. ๕-
โวหรนฺตีติ "อนทฺธนิกํ นจิรฏฺิติกนฺ"ติ นานาวิเธน พฺยาหรนฺติ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิทฺธํเสติ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. วิทํเสติ. เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท
@น ทิสฺสติ  ๔ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑  ๕ ฉ.ม. ปติฏฺเปนฺติ  ๖ ฉ.ม. พฺยวหรนฺติ
    [๑๑] อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต "ปสฺสามี"ติ
คาถมาห. ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิ. โลเกติ อปายาทิมฺหิ.
ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํ. ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตนิกายํ. ๑-
ตณฺหาคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโย. ภเวสูติ กามภวาทีสุ. หีนา
นราติ หีนกมฺมนฺตา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข
ปริเทวนฺติ. อวีตตณฺหา เสติ อวิคตตณฺหา. ภวาติ กามภวาทิกา. ภเวสูติ กามภวาทิเกสุ.
อถ วา ภวาภเวสูติ ภวาภเวสุ, ปุนปฺปุนํ ภเวสูติ วุตฺตํ โหติ.
    ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามีติ ทุวิธํ มํสจกฺขุ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ.
ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺิโต เหฏฺา อกฺขิกูปกฏฺิเกน อุปริ ภมุกฏฺิเกน
อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา อกฺขิกูเปหิ ๒- ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปมชฺเฌ ๓-
นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน ๔- อาพทฺโธ เสตกณฺหาติกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต
๕- มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ
มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. อิทมธิปฺเปตํ. ตเทตํ ตสฺส
สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขฏฺิตานํ
สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺมณฺฑเล สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลปิจุปฏลานิ
วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ ๖- จกฺขุวิญฺาณาทีนํ
ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
    ตํ จกฺขตีติ จกฺขุ, เตน มํสจกฺขุนา ปสฺสามิ. ทิพฺพจกฺขุนาติ "อทฺทสํ โข
อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๗- เอวํวิเธน ทิพฺเพน จกฺขุนา.
ปญฺาจกฺขุนาติ "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๘- เอวํ อาคเตน ปญฺาจกฺขุนา.
พุทฺธจกฺขุนาติ "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต"ติ ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตกายํ  ๒ ฉ.ม. อกฺขิโลเมหิ, อกฺขิปขุเมหิ (ปฏิสํ.อ. ๑/๘๗)
@๓ ฉ.ม. อกฺขิกูปกมชฺฌา  ๔ ฉ.ม. มตฺถลุงฺเค  ๕ ฉ.ม. เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต
@๖ ม. มุคฺคปฏลมตฺตํ อูกาสีสมตฺตํ  ๗ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕  ๘ ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘,
@วิ.มหา. ๔/๑๙/๑๖  ๙ ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๕
เอวมาคเตน พุทฺธจกฺขุนา. สมนฺตจกฺขุนาติ "สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตาณนฺ"ติ
๑- เอวมาคเตน สมนฺตจกฺขุนา. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา หตฺถตเล ปิตามลกํ วิย รูปคตํ
มํสจกฺขุนา. ทกฺขามีติ สญฺชานามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตูปปาตํ. โอโลเกมีติ อวโลเกมิ
ปญฺาจกฺขุนา จตุสจฺจํ. นิชฺฌายามีติ จินฺเตมิ พุทฺธจกฺขุนา สทฺธาปญฺจมกานิ
อินฺทฺริยานิ. อุปปริกฺขามีติ สมนฺตโต อิกฺขามิ ปริเยสามิ สมนฺตจกฺขุนา ปญฺจ
เนยฺยปเถ.
    ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาจลนาย จลมานํ. อิโต ปรํ ทิฏฺิผนฺทนาทิ
ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานปริโยสานํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. สมฺผนฺทมานนฺติ
ปุนปฺปุนํ ผนฺทมานํ. วิปฺผนฺทมานนฺติ นานาวิเธน จลมานํ. เวธมานนฺติ กมฺปมานํ.
ปเวธมานนฺติ ปธาเนน กมฺปมานํ. สมฺปเวธมานนฺติ ปุนปฺปุนํ กมฺปมานํ. อุปสคฺเคน
วา ปทํ วฑฺฒิตํ.
    ตณฺหานุคตนฺติ ตณฺหาย อนุปวิฏฺ. ตณฺหายานุสฏนฺติ ตณฺหาย อนุปตฺถฏํ.
ตณฺหายาปนฺนนฺติ ๒- ตณฺหาย นิมุคฺคํ. ตณฺหาย ปาติตนฺติ ตณฺหาย ขิตฺตํ.
"ปริปาติตนฺ"ติ วา ปาโ. อภิภูตนฺติ ตณฺหาย มทฺทิตํ อชฺโฌตฺถฏํ.
ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เขเปตฺวา คหิตจิตฺตํ. อถ วา โอเฆน คตํ วิย ตณฺหาคตํ.
อุปาทินฺนกรูปปจฺจเยหิ ปติตฺวา คตํ วิย ตณฺหานุคตํ. อุทกปิฏฺึ ฉาเทตฺวา
ปตฺถฏนีลิกา อุทกปิฏฺิ วิย ตณฺหานุสฏํ. วจฺจกูเป นิมุคฺคํ วิย ตณฺหายาปนฺนํ.
รุกฺขคฺคโต ปติตฺวา นรเก ปติตํ วิย ตณฺหาย ปาติตํ. อุปาทินฺนกรูปสํโยคํ วิย
ตณฺหาย อภิภูตํ. อุปาทินฺนกรูปปริคฺคาหกสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนํ วิย ตณฺหาย
ปริยาทินฺนจิตฺตํ. อถ วา กามจฺฉนฺเทน ตณฺหาคตํ. กามปิปาสาย ตณฺหานุคตํ. กามาสเวน
ตณฺหานุสฏํ. กามปริฬาเหน ตณฺหายาปนฺนํ. กามชฺโฌสาเนน ตณฺหาย ปาติตํ.
กาโมเฆน ตณฺหาย อภิภูตํ. กามุปาทาเนน ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เอวเมเก
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๑๖/๑๑๓ (สฺยา)  ๒ สี. ตณฺหาธิปนฺนนฺติ,
@ฉ.ม. ตณฺหายาสนฺนนฺติ. เอวมุปริปิ
วณฺณยนฺติ. กามภเวติ กามาวจเร. รูปภเวติ รูปาวจเร. อรูปภเวติ อรูปาวจเร.
เตสํ นานตฺตํ เหฏฺา ปกาสิตํเยว.
    ภวาภเวสูติ ภวาภเวติ ภโวติ กามธาตุ. อภโวติ รูปารูปธาตุ. อถ วา
ภโวติ กามธาตุ รูปธาตุ. อภโวติ อรูปธาตุ. เตสุ ภวาภเวสุ. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ.
ปุนพฺภเวติ โปโนพฺภวิเก วิปากวฏฺเฏ. กามภเวติ กามธาตุยา. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ.
ตตฺถ กมฺมภโว ภาวยตีติ ภโว. กามภเว ปุนพฺภเวติ กามธาตุยา อุปปตฺติภเว
วิปากวฏฺเฏ. วิปากภโว ภวตีติ ภโว. รูปภวาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ "กามภเว
รูปภเว อรูปภเว"ติ โอกาสภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตีสุปิ "กมฺมภเว"ติ กมฺมภวํ, ตถา
"ปุนพฺภเว"ติ อุปปตฺติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุนปฺปุนํ ภเวติ อปราปรํ อุปฺปตฺติยํ.
คติยาติ ปญฺจคติยา อญฺตราย. อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาติ อตฺตภาวานํ อภินิพฺพตฺติยํ.
อวีตตณฺหาติ มูลปทํ. อวิคตตณฺหาติ ขณิกสมาธิ วิย ขณิกปฺปหานาภาเวน น วิคตา
ตณฺหา เอเตสนฺติ อวิคตตณฺหา. อจฺจตฺตตณฺหาติ ตทงฺคปฺปหานาภาเวน อปริจฺจตฺตา
ตณฺหาติ อจฺจตฺตตณฺหา. อวนฺตตณฺหาติ วิกฺขมฺภนปฺปหานาภาเวน น วมิตา
ตณฺหาติ ๑- อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหาติ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานาภาเวน ๒- น มุตฺตา
ตณฺหาติ อมุตฺตตณฺหา. ๒- อปฺปหีนตณฺหาติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานาภาเวน ๓- น ปหีนา
ตณฺหาติ อปฺปหีนตณฺหา. ๓- อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ นิสฺสรณปฺปหานาภาเวน ภเว
ปติฏฺิตํ อจฺจนฺตสงฺกิเลสํ ๔- อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ิตตฺตา
อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ.
    [๑๒] อิทานิ ยสฺมา อวิคตตณฺหาเอว ๕- ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย
สมาทเปนฺโต "มมายิเต"ติ คาถมาห. ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺิมมตฺเตหิ
"มมนฺ"ติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมึ. ปสฺสถาติ โสตาเร อาลปนฺโต อาห. เอตมฺปีติ
เอตมฺปิ อาทีนวํ. เสสํ ปากฏเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น วนฺตตณฺหาติ  ๒-๒ ฉ.ม. น มุตฺตตณฺหา  ๓-๓ ฉ.ม. น ปหีนตณฺหา
@๔ ฉ.ม. อนุสยกิเลสํ  ๕ ฉ.ม....เอวํ
    เทฺว มมตฺตาติ เทฺว อาลยา. ยาวตาติ ปริจฺเฉทนิยมนตฺเถ ๑- นิปาโต.
ตณฺหาสงฺขาเตนาติ ตณฺหาโกฏฺาเสน, สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกํ
"สญฺานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติอาทีสุ ๒- วิย. สีมกตนฺติ อปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ
มริยาทกตํ "ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. โอธิกตนฺติ
วจนปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ ปริจฺเฉทกตสีมนฺตริกรุกฺโข วิย. ปริยนฺตกตนฺติ
ปริจฺเฉทกตํ. สีมนฺตริกรุกฺโข ปน ทฺวินฺนํ สาธารณํ, อยํ ปน เอกาพทฺธตาลปนฺติ
วิย กตนฺติ ปริยนฺตกตํ. ปริคฺคหิตนฺติ กาลนฺตเรปิ ปรายตฺตํ มุญฺจิตฺวา ๔-
สพฺพากาเรน คหิตํ. มมายิตนฺติ อาลยกตํ วสฺสูปคตํ เสนาสนํ วิย. อิทํ
มมนฺติ สมีเป ิตํ. เอตํ มมนฺติ ทูเร ิตํ. เอตฺตกนฺติ ปริกฺขารนิยมนํ
"เอตฺตกมฺปิ นปฺปฏิภาเสยฺยา"ติ วิย. เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถปิ นิปาตนิยมนํ
"เอตฺตาวตา โข มหานามา"ติ วิย. เกวลมฺปิ มหาปวินฺติ สกลมฺปิ มหาปวึ.
    อฏฺสตตณฺหาวิปรีตนฺติ ๕- อฏฺุตฺตรสตํ ตณฺหาคมนวิตฺถารํ. อฏฺุตฺตรสตํ กถํ
โหตีติ เจ? รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยา
ปวตฺตา ตณฺหา "เสฏฺิปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต ลทฺธนามา
วิย ปิตุสทิสารมฺมณภูตา. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา
กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา. สสฺสตทิฏฺิสหคตราคภาเวน
"รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา.
อุจฺเฉททิฏฺิสหคตราคภาเวน "รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวิสฺสตี"ติ ๖-
เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา,
ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺารส ตณฺหาวิปรีตานิ ๗- โหนฺติ. ตานิ
อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ
ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ อฏฺสตํ. อชฺฌตฺติกสฺส
อุปาทาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริจฺเฉทนิยมตฺเถ
@๒ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖  ๓ วิ.มหา. ๔/๑๔๐/๑๕๑  ๔ สี. ปริยนฺตํ อมุญฺจิตฺวา
@๕ ฉ.ม. อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตนฺติ  ๖ ฉ.ม. ปจฺเฉทํ ภวิสฺสตีติ
@๗ ฉ.ม. ตณฺหาวิจริตานิ. เอวมุปริปิ
"อสฺมี"ติ สติ, ๑- "อิตฺถสฺมี"ติ โหตีติ วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ
อฏฺารส, พาหิรสฺส อุปาทาย อิมินา "อสฺมี"ติ สติ, ๑- อิมินา "อิตฺถสฺมี"ติ
โหตีติ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ
ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺสตํ ตณฺหาวิปรีตานิ โหนฺติ.
    วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺีติ รูปาทีนํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอเกกสฺมึ ๒-
"รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติอาทินา ๓- นเยน จตุธา คาหวเสน ปวตฺตานิ วตฺถูนิ
กตฺวา อุปฺปนฺนา วิชฺชมานฏฺเน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย ตสฺมึ กาเย ๔-
ทิฏฺีติ สกฺกายทิฏฺิ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺีติ "นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ
ยิฏฺนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิ อยาถาวทิฏฺิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา
ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ทิฏฺีติปิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา,
อริยานมทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมวชฺชาติ ทฏฺพฺพา. ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา
ทิฏฺีติ "สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก, อนฺตฺวา โลโก"ติอาทินยปฺปวตฺตา เอเกกํ
โกฏฺาสํ ปติฏฺ กตฺวา คหณวเสน เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา
ทิฏฺิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺีติ ยา เอวํชาติกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิคตนฺติ ทิฏฺีสุ คตํ.
อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเน
คหนํ ทิฏฺิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิย. สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน ทิฏฺิกนฺตารํ
โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. สมฺมาทิฏฺิยา
วินิวิชฺฌนฏฺเน วิโลมนฏฺเน จ ทิฏฺิวิสูกายิกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ อุปฺปชฺชมานํ
สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส
คหณโต ทิฏฺิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺิคติโก หิ เอกสฺมึ
ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ. กทาจิ สสฺสตํ อนุคจฺฉติ, ๕- กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺิเยว
พนฺธนฏฺเน สญฺโชนนฺติ ทิฏฺิสญฺโชนํ. สุํสุมาราทโย วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ
คณฺหาตีติ คาโห. ปติฏฺหนโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โหติ  ๒ ฉ.ม. เอเกกมฺปิ  ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๓๐/๑๔๗
@๔ ฉ.ม. ตสฺมึ กาเยติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ  ๕ สี. อนุวตฺตติ, ฉ.ม. อนุสฺสรติ
ปติฏฺา โหติ. ๑- อยํ หิ พลวปฺปวตฺตภาเวน ๒- ปติฏฺหิตฺวา คณฺหาติ. นิจฺจาทิวเสน
อภินิวิสตีติ อภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ
ปรามาโส. อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ
กุมฺมคฺโค. อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. ยถา หิ ทิสามูเฬฺหน "อยํ อสุกคามสฺส
นาม ปโถ"ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ, เอวํ ทิฏฺิคติเกน "สุคติปโถ"ติ
คหิตาปิ ทิฏฺิ สุคตึ น ปาเปตีติ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ.
ตตฺเถว ปริพฺภมนโต ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ, ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ
ติตฺถายตนํ, ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเน นิวาสฏฺานฏฺเน จ อายตนนฺติปิ
ติตฺถายตนํ. วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห.
อสภาวคฺคาโหติ วิปรีตคฺคาโห. "อนิจฺเจ นิจฺจนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตวเสน
ปริวตฺเตตฺวา คาโห วิปลฺลาสคฺคาโห. อนุปายคฺคาโห มิจฺฉาคาโห. น ยาถาวกสฺมึ ๓-
วตฺถุสฺมึ น สภาวสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตถํ ยาถาวกํ สภาวนฺติ คาโห "อยาถาวกสฺมึ
ยาถาวกนฺ"ติ คาโห. ยาวตาติ ยตฺตกา. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานีติ พฺรหฺมชาเล ๔- อาคตานิ
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ.
    อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ปสยฺห พลกฺกาเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ
อุปฺปนฺนสงฺกิโนปิ จลนฺติ. อจฺฉิชฺชนฺเตปีติ ๕- วุตฺตนเยน อจฺฉิชฺชนฺเตปิ.
อจฺฉินฺเนปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉินฺทิตฺวา คหิเตปิ. วิปริณามสงฺกิโนปีติ
ปริวตฺเตตฺวา อญฺถาภาเวน อาสงฺกิโนปิ. วิปริณามนฺเตปีติ ปริวตฺตนกาเลปิ.
วิปริณเตปีติ วิปริวตฺติเตปิ. ผนฺทนฺตีติ จลนฺติ. สมฺผนฺทนฺตีติ สพฺพากาเรน
จลนฺติ. วิปฺผนฺทนฺตีติ วิวิธากาเรน ๖- ผนฺทนฺติ. เวธนฺตีติ ภยํ ทิสฺวา กมฺปนฺติ.
ปเวธนฺตีติ ฉมฺภิตตฺตภเยน วิเสเสน กมฺปนฺติ. สมฺปเวธนฺตีติ โลมหํสนภเยน
สพฺพากาเรน กมฺปนฺติ. ผนฺทมาเนติ อุปโยคพหุวจนํ. อปฺโปทเกติ มนฺโททเก.
ปริตฺโตทเกติ ลุฬิโตทเก. อุทกปริยาทาเนติ ขีโณทเก. พลากาหิ วาติ วุตฺตาวเสสาหิ
ปกฺขิชาตีหิ. ปริปาติยมานาติ วิหึสิยมานา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺาโห  ๒ ฉ.ม....ปวตฺติภาเวน  ๓ ฉ.ม. อยาถาวกสฺมึ
@๔ ที.สี. ๙/๓๐/๑๓  ๕ ฉ.ม. อจฺฉินฺทนฺเตปีติ  ๖ ม. วิวิธา
ฆฏฺฏิยมานา. อุกฺขิปิยมานาติ กทฺทมนฺตรโต นีหริยมานา คิลิยมานา วา.
ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา. ผนฺทนฺติ กาเกหิ. สมฺผนฺทนฺติ กุลเลหิ. วิปฺผนฺทนฺติ
พลากาหิ. เวธนฺติ ตุณฺเฑน คหิตกาเล มรณวเสน. ปเวธนฺติ วิชฺฌนกาเล.
สมฺปเวธนฺติ มรณสมีเป.
    ปสฺสิตฺวาติ อคุณํ ปสฺสิตฺวา. ตุลยิตฺวาติ คุณาคุณํ ตุลยิตฺวา. ตีรยิตฺวาติ
คุณาคุณํ วิตฺถาเรตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ วตฺถุหานภาคึ ๑- มุญฺจิตฺวา วชฺเชตฺวา.
วิภูตํ กตฺวาติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา อาเวณิกํ กตฺวา. อถ วา สงฺกิณฺณโทสํ โมเจตฺวา
วตฺถุวิภาคกรเณน ปสฺสิตฺวา. อปริจฺเฉทโทสํ โมเจตฺวา ปมาณกรณวเสน ตุลยิตฺวา.
วตฺถุโทสํ โมเจตฺวา วิภาคกรณวเสน ตีรยิตฺวา. สมฺโมหโทสํ โมจยิตฺวา
อคฺควิภาคกรณวเสน วิภาวยิตฺวา. ฆนโทสํ โมเจตฺวา ปกติวิภาคกรณวเสน วิภูตํ กตฺวา.
ปหายาติ ปชหิตฺวา. ปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวา. อมมายนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺีหิ
อาลยํ อกโรนฺโต. อคณฺหนฺโตติ ทิฏฺิยา ปุพฺพภาเค ปญฺาย ตํ น คณฺหนฺโต.
อปรามสนฺโตติ วิตกฺเกน โอหนํ ๒- อกโรนฺโต. อนภินิวิสนฺโตติ ๓-
นิยาโมกฺกนฺติทิฏฺิวเสน นปฺปวิสนฺโต.
    อกุพฺพมาโนติ ปริคฺคาหตณฺหาวเสน อกโรนฺโต. อชนยมาโนติ โปโนพฺภวิกตณฺหาวเสน
น ชนยมาโน. ๔- อสญฺชนยมาโนติ วิเสเสน อสญฺชนยมาโน. อนิพฺพตฺตยมาโนติ
ปตฺถนาตณฺหาวเสน น นิพฺพตฺตยมาโน. อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ สพฺพากาเรน น
อภินิพฺพตฺตยมาโน. อุปสคฺควเสน วา เอตานิ ปทานิ วฑฺฒิตานิ. เอวเมตฺถ ปมคาถาย
อสฺสาทํ.
    [๑๓] ตโต ปราหิ จตูหิ คาถาหิ อาทีนวญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ
นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสญฺจ ทสฺเสตุํ, สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ
โอการํ สงฺกิเลสญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ "อุโภสุ
อนฺเตสู"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วตฺถุหีนตาหิ  ๒ ฉ. อูหนํ  ๓ ฉ.ม. อนภินิเวสนฺโตติ  ๔ ฉ.ม. อชนยมาโน
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ
ปริจฺเฉเทสุ. วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา. ผสฺสํ ปริญฺายาติ
จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม,
เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริญฺาหิ
ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธ. ยทตฺตครหี
ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ
โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ
เอเกนปิ เลเปน น ลิมฺปติ, อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติ.
    ผสฺโส เอโก อนฺโตติ ผสฺโส เอกปริจฺเฉโท. ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ,
สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ
สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ. เอกเทเสน จ ๑- อนลฺลียมาโนปิ
รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ ๒- อารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ
สงฺฆฏฺฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ
รเสน "สงฺฆฏฺฏนรโส"ติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ อฏฺกถาย ๓-:-
              "จตุภูมกผสฺโส โน ผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ, สงฺฆฏฺฏนรโส ปน
         ปญฺจทฺวาริโกว โหติ. ปญฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏฺฏน-
         รโสติปิ นาม. มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณเตฺวว นามํ, น สงฺฆฏฺฏน-
         รโส"ติ.
    อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาภตํ:-
              "ยถา มหาราช เทฺว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, ยถา เอโก เมณฺโฑ,
         เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺพฺพํ. ยถา
         เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกเทเสเนว  ๒ สี. วตฺถุํ  ๓ อภิ.อ. ๑/๑๕๗
         สงฺฆฏฺฏนรโส จ. ยถา มหาราช เทฺว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ, เทฺวปิ ปาณี
         วชฺเชยฺยุํ. ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทุติโย ปาณิ,
         เอวํ รูปํ ทฏฺพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺพฺโพ.
         เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จา"ติ วิตฺถาโร.
    ยถา วา "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทีสุ ๑- จกฺขุวิญฺาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน
วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมน จ ๒- วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตสฺมา
"เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพนฺ"ติอาทีสุ เอวํ จกฺขุวิญฺาณํ ทฏฺพฺพนฺติ อิมินา นเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต
กิจฺจฏฺเเนว รเสน "สงฺฆฏฺฏนรโส"ติ สิทฺโธ โหติ. ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ๓- ปน
อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. อยํ หิ ตตฺถ ตตฺถ "ติณฺณํ
สงฺคติ ผสฺโส"ติ เอวํ การณโยควเสน ๔- ปเวทิโตติ. อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ
สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโส.
    เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺาตีติ "สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน"ติ
วุตฺโต. ผลฏฺเน ปน ปจฺจุปฏฺาเนนปิ ๕- เวทนาปจฺจุปฏฺาโน นาม โหติ. เวทนํ
เหส ปจฺจุปฏฺาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. อุปฺปาทยมาโน จ ยถา พหิทฺธา
อุณฺหปจฺจโยปิ สมาโน ๖- ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตอุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี
โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺฉิตงฺคารสงฺขาเต ๗- อุณฺหภาเว. เอวํ
วตฺถารมฺมณสงฺขาตอญฺปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูตํ จิตฺตํ
เอว ๘- เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณวาติ
เวทิตพฺโพ. ตชฺเชน สมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน
อุปฺปชฺชนโต เอส "อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๓๕๒/๓๐๒  ๒ ฉ.ม. จกฺขุอาทินาเมเนว  ๓ ฉ.ม. ติณฺณํ สนฺนิ...
@๔ ฉ.ม. การณสฺเสว วเสน  ๕ ฉ.ม. ปจฺจุปฏฺาเนเนส  ๖ ฉ.ม. อุณฺหปจฺจยาปิ สมานา
@๗ ฉ.ม. วีตจฺจิ...  ๘ ฉ.ม. นิสฺสยภูเต จิตฺเต เอว
    ผสฺโส ยโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, โส "ผสฺสสมุทโย"ติ วุจฺจติ, วุตฺตเญฺหตํ
"สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส"ติ. ๑- อตีตทุโก กาลวเสน วุตฺโต. เวทนาทุโก "อุเปกฺขา
ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ ๒- วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ สุขเมว กตฺวา
สุขทุกฺขวเสน, นามรูปทุโก รูปารูปวเสน, อายตนทุโก สํสารปฺปวตฺติวเสน,
สกฺกายทุโก ปญฺจกฺขนฺธวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สุขยตีติ สุขา. เวทยตีติ
เวทนา. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา. นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. จกฺขฺวายตนาทีนิ
ฉ อชฺฌตฺติกานิ. รูปายตนาทีนิ ฉ พาหิรานิ. รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา
วิชฺชมานฏฺเน สกฺกาโย. อวิชฺชากมฺมตณฺหาอาหารผสฺสนามรูปา สกฺกายสมุทโย.
    จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ.
จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. โส ปน อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย
สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา ปจฺจโย โหติ.
สุณาตีติ โสตํ. ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวกสณฺาเน
ปเทเส โสตวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. โสตโต
ปวตฺโต สมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส. ฆานสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. ฆายตีติ ฆานํ.
ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ฆานวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ
วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. ชีวิตมวฺหยตีติ ๓- ชิวฺหา, สายนฏฺเน วา
ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ
ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ชิวฺหาวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ
สาธยมานา ติฏฺติ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส.
ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปฺปสาโท
กายวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ. มุนาตีติ มโน,
วิชานาตีติ อตฺโถ. มโนติ สหาวชฺชนํ ภวงฺคํ. มนโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๑/๑, อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑  ๒ อภิ.อ. ๒/๑๙๔  ๓ ฉ.ม. ชีวิตมวฺหายตีติ
    ฉพฺพิธมฺปิ ผสฺสํ ทุวิธเมว โหตีติ ทสฺเสตุํ "อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส"ติ
อาห. มโนทฺวาริโก อธิวจนสมฺผสฺโส. ปญฺจทฺวาริโก วตฺถารมฺมณาทิปฏิเฆน
อุปฺปชฺชนโต ปฏิฆสมฺผสฺโส.
    สุขเวทนาย อารมฺมโณ ๑- สุขเวทนีโย. ทุกฺขเวทนาย อารมฺมโณ ทุกฺขเวทนีโย.
อทุกฺขมสุขเวทนาย อารมฺมโณ อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ,
ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา ขนติ, ขาทติ จ
กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ
อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ, มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
    กุสโลติอาทโย ชาติวเสน วุตฺตา. ตตฺถ กุสโลติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต.
อกุสโลติ ทฺวาทสากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อพฺยากโตติ อวเสสวิปากกิริยาพฺยากตจิตฺต-
สมฺปยุตฺโต.
    ปุนพฺภวปฺปเภทวเสน นิทฺทิสนฺโต "กามาวจโร"ติอาทิมาห. จตุปญฺาส-
กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต กามาวจโร. กามํ ปหาย รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร,
กุสลาพฺยากตวเสน ปญฺจทสรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต. กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเป
อวจรตีติ อรูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต.
    อิทานิ อภินิเวสวเสน ทสฺเสนฺโต "สุญฺโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ สุญฺโตติ
ราคโทสโมเหหิ สุญฺตฺตา สุญฺโต. ราคโทสโมหนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตตฺตา อนิมิตฺโต.
ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ.
    อิทานิ วฏฺฏปริยาปนฺนอปริยาปนฺนวเสน ทสฺเสนฺโต "โลกิโย"ติอาทิมาห. โลโก
วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย.
อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโร. ผุสนาติ
ผุสนากาโร. สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อารมฺมเณ. เอวมุปริปิ
    เอวํ าตํ กตฺวาติ เอวํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺโต ตีเรติ ทิสฺสติ, ๑- อุปริ
วตฺตพฺพากาเรน จินฺเตติ. อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโต ตีเรติ.
อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย
จ โรคโต. ทุกฺขโตสูลโยคิตาย ๒- กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ
อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย
จ สลฺลโต. วิครหณียตาย ๓- อวุฑฺฒิอาวหนตาย ๔- อฆวตฺถุตาย จ อฆโต.
อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺานตาย จ อาพาธโต. อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโต.
พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย จ ปโลกโต. อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโต.
อวิทิตานญฺจ ๕- วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโต.
สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส จ ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย
ภยโต. อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพนฺธตาย โทสูปสณฺิตตาย, ๖- อุปสคฺโค วิย
อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโต. พฺยาธิชรามรเณหิ เจว ลาภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ
จญฺจลิตตาย ๗- จลโต. อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโต.
สพฺพาวตฺถาวินิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อธุวโต. อตายนตาย เจว
อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโต. อลฺลียิตุํ อนรหตาย, อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย
อเลณโต. นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโต. ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ
ริตฺตตาย ริตฺตโต. ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วา. อปฺปกมฺปิ หิ โลเก
"ตุจฺฉนฺ"ติ วุจฺจติ. สามินิวาสิกเวทกการกาธิฏฺายกวิรหิตตาย สุญฺโต.
    สยญฺจ อสฺสามิกภาวาทิกตาย ๘- อนตฺตโต. ปวตฺติทุกฺขตาย, ทุกฺขสฺส จ
อาทีนวตาย อาทีนวโต. อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตีรยติ  ๒ ฉ.ม. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย  ๓ สี. วิสหรณียตาย
@๔ ฉ.ม. อวฑฺฒิอาวหนตาย  ๕ สี. อวิปริตานญฺจ, ฉ.ม. อวิทิตานํเยว
@๖ สี. โทสสูลสณฺิตตาย, ฉ.โทสูปสฏฺตาย  ๗ ฉ.ม. ปจลิตตาย
@๘ ฉ.ม. อสามิกภาวาทิตาย
กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ. ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโต. ชราย
เจว มรเณน จาติ เทฺวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต. ทุพฺพลตาย, เผคฺคุ วิย
สุขภญฺชนียตาย จ อสารกโต. อฆเหตุตาย อฆมูลโต. มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย
วธกโต. วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโต. อาสวปทฏฺานตาย สาสวโต.
เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโต. มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโต.
ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต. โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย
โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโต. ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตสงฺกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย
สงฺกิเลสธมฺมโต. อวิชฺชากมฺมตณฺหาสฬายตนวเสน อุปฺปตฺติโต สมุทยโต. เตสํ อภาเวน
อตฺถงฺคมโต. ผสฺเส ฉนฺทราควเสน มธุรสฺสาเทน อสฺสาทโต. ผสฺสสฺส วิปริณาเมน
อาทีนวโต. อุภินฺนํ นิสฺสรเณน นิสฺสรณโต ตีเรตีติ สพฺเพสุ จ อิเมสุ "ตีเรตี"ติ
ปาเสโส ทฏฺพฺโพ.
    ปชหตีติ สกสนฺตานโต นีหรติ. วิโนเทตีติ ตุทติ. พฺยนฺตีกโรตีติ ๑- วิคตนฺตํ
กโรติ. อนภาวงฺคเมตีติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ. อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ
ตณฺหาวิชฺชามยํ ๒- มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา. ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ
ตาลาวตฺถุกตา. ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส
กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺายติ, เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูลรูปาทิรเส
อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ
เต "ตาลาวตฺถุกตา"ติ วุจฺจนฺติ. ยสฺเสโสติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอโส เคโธ.
สมุจฺฉินฺโนติ สมฺมาอุจฺฉินฺโน. ๓- วูปสนฺโตติ ผเลน วูปสนฺโต. ปฏิปสฺสทฺโธติ
ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเนน ปฏิปสฺสมฺภิโต. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. อภพฺพุปฺปตฺติโกติ
ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺโพ. าณคฺคินา ทฑฺโฒติ มคฺคาณคฺคินา ฌาปิโต. อถ วา
วิสนิกฺขิตฺตํ ภาชเนน สห ฉฑฺฑิตํ วิย วตฺถุนา สห ปหีโน. มูลจฺฉินฺนวิสวลฺลิ วิย
สมูลจฺฉินฺโนติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺยนฺตึ กโรตีติ  ๒ ฉ.ม. ตณฺหาอวิชฺชามยํ  ๓ ฉ.ม. อุจฺฉินฺโน
สมุจฺฉินฺโน. อุทฺธเน อุทกํ สิญฺจิตฺวา นิพฺพาปิตองฺคารํ วิย วูปสนฺโต.
นิพฺพาปิตองฺคาเร ปติตอุทกผุสิตํ วิย ปฏิปสฺสทฺโธ. องฺกุรุปฺปตฺติยา เหตุจฺฉินฺนํ
พีชํ วิย อภพฺพุปฺปตฺติโก. อสนิปาตวิสรุกฺโข วิย หิ ๑- าณคฺคินา ๒- ทฑฺโฒติ
เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    วีตเคโธติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วิคตเคโธติ อิทํ อารมฺมเณ
สาลยภาวปริจฺจชนวเสน. จตฺตเคโธติ ๓- อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน.
มุตฺตเคโธติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน. ปหีนเคโธติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กฺวจิ
อนวฏฺานทสฺสนวเสน. ปฏินิสฺสฏฺเคโธติ อิทํ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน
วุตฺตํ. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโคติ ๔- วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. ตตฺถ
คิชฺฌนวเสน เคโธ. รญฺชนวเสน ราโค. นิจฺฉาโตติ นิตฺตโณฺห. "นิจฺฉโท"ติปิ
ปาโ, ตณฺหาฉทนวิรหิโตติ อตฺโถ. นิพฺพุโตติ นิพฺพุตสภาโว. สีติภูโตติ สีตสภาโว.
สุขปฏิสํเวทีติ กายิกเจตสิกสุขํ อนุภวนสภาโว. พฺรหฺมภูเตนาติ อุตฺตมสภาเวน.
อตฺตนาติ จิตฺเตน.
    กตตฺตา จาติ ปาปกมฺมานํ กตภาเวน จ. อกตตฺตา จาติ กุสลานํ อกตภาเวน
จ. กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติอาทโย ทฺวารวเสน อวิรติวิรติวเสน
กมฺมปถวเสน จ วุตฺตา. สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติอาทโย จตุปาริสุทฺธิสีลวเสน.
ชาคริยมนนุยุตฺโตติ ปญฺจชาครณวเสน. สติสมฺปชญฺเนาติ สาตฺถกาทิสมฺปชญฺวเสน.
จตฺตาโร สติปฏฺานาติอาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรวเสน. ทุกฺขํ
เม อปริญฺาตนฺติอาทโย จตฺตาโร อริยสจฺจวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เต อตฺถโต
ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏาเยว.
    ธีโร ปณฺฑิโตติ สตฺต ปทา วุตฺตตฺถาเยว. อปิ จ ทุกฺเข อกมฺปิยฏฺเน
ธีโร. สุเข อนุปฺปิลวนฏฺเน ๕- ปณฺฑิโต. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ กตปริจยฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ม. ปริญฺาคฺคินา  ๓ ก. วนฺตเคโธติ
@๔ ฉ.ม. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโคติ  ๕ ฉ.ม. อนุปฺปิลวฏฺเน
ปญฺวา. อตฺตตฺถปรตฺเถ นิจฺจลฏฺเน พุทฺธิมา. คมฺภีรอุตฺตานตฺเถ อปจฺโจสกฺกนฏฺเน
าณี. คุฬฺหปฏิจฺฉนฺนตฺเถ โอภาสนฏฺเน วิภาวี. นิกฺกิเลสพฺยาวธานฏฺเน ๑-
ตุลาสทิโสติ เมธาวี. น ลิมฺปตีติ สชาติยา น ลิมฺปติ อากาเส เลขา วิย. น
สํลิมฺปตีติ ๒- วิเสเสน น ลิมฺปติ. น อุปลิมฺปตีติ สญฺโโค หุตฺวาปิ น ลิมฺปติ
หตฺถตเล เลขา วิย. อลิตฺโตติ สญฺโโค หุตฺวาปิ น กิลิสฺสติ กาสิกวตฺเถ
ปิตมณิรตนํ วิย. อสํลิตฺโตติ ๓- วิเสเสน น ๔- กิลิสฺสติ มณิรตเน
ปลิเวิตกาสิกวตฺถํ วิย. อนุปลิตฺโตติ อุปคนฺตฺวาปิ น อลฺลียติ โปกฺขรปตฺเต
อุทกพินฺทุ วิย. นิกฺขนฺโตติ พหิ นิกฺขนฺโต พนฺธนาคารโต ปลาโต วิย. นิสฺสฏฺโติ
วิปฺปหีโน ๕- อมิตฺตสฺส ปฏิจฺฉาทิตกิลิฏฺวตฺถํ วิย. ๖- วิปฺปมุตฺโตติ สุฏฺุ
มุตฺโต คยฺหูปเค วตฺถุมฺหิ รตึ นาเสตฺวา ปุน นาคมนํ วิย. วิสญฺุตฺโตติ ๗-
กิเลเสหิ เอกโต น ยุตฺโต พฺยาธินา มุตฺตคิลาโน วิย. วิมริยาทิกเตน เจตสาติ
วิคตมริยาทกเตน จิตฺเตน, สพฺพภเวน สพฺพารมฺมเณน สพฺพกิเลเสหิ ๘- มุตฺตจิตฺเตนาติ
อตฺโถ.
    [๑๔] สญฺ ปริญฺาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ:- น เกวลญฺจ ผสฺสเมว,
อปิ จ โข ปน กามสญฺาทิเภทํ สญฺ, สญฺานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
นามรูปํปิ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ วิตเรยฺย โอฆํ,
ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺิกิเลสปฺปหาเนน ๙- อนุปลิตฺโต
ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา
อปฺปมตฺโต จรํ ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรนฺโต เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล
หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสึสติ โลกมิมํ ปรญฺจ, อญฺทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา
นิรุปาทาโนว ชาตเวโท ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ
ธมฺมเนตฺติปนเมว กโรนฺโต, น ตุ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ
ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิกฺกิเลสปทานฏฺเน, ฉ.ม. นิกฺกิเลสพฺยวทานฏฺเน  ๒ ฉ.ม.,ก. น ปลิมฺปตีติ
@๓ ฉ.ม. อปลิตฺโตติ  ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. นิสฺสโฏติ ปาปปหีโน
@๖ ฉ.ม. ปฏิจฺฉาปิตกิลิฏฺวตฺถุ วิย  ๗ ก. วิสํยุตฺโตติ  ๘ สี. สพฺพกิเลเสน เอกโต
@น ยุตฺเตน  ๙ ม. ตณฺหาทิฏฺิเลปปฺปหาเนน
    นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺา. สา สญฺชานนลกฺขณา,
ปจฺจาภิญฺาณรสา. จตุภูมกสญฺา หิ โน สญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา
สญฺชานนลกฺขณาว. ยา ปเนตฺถ อภิญฺาเณน สญฺชานาติ, สา ปจฺจาภิญฺาณรสา
นาม โหติ. ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺาเณน
ตสฺส ๑- ปจฺจาภิชานนกาเล, ปุริสสฺส กาฬติลกาทิอภิญฺาณํ สลฺลกฺเขตฺวา
ปุน เตน อภิญฺาเณน "อสุโก นาม เอโส"ติ ตสฺส ปจฺจาภิชานนกาเล,
รญฺโ ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ ปิฬนฺธเน นามปณฺณกํ
พนฺธิตฺวา "อสุกํ ปิฬนฺธนํ นาม อาหรา"ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา สารคพฺภํ
ปวิสิตฺวา ปณฺณํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิฬนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ
เวทิตพฺพา.
    อปโร นโย:- สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺา, ปุน
สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน
อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย
อจิรฏฺานปจฺจุปฏฺานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริสเกสุ
มิคโปตกานํ ปุริโสติ ๒- อุปฺปนฺนสญฺา วิย. ยา ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺตา โหติ,
สา าณเมว อนุวตฺตติ สสมฺภารปวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปวีอาทีนิ วิยาติ
เวทิตพฺพา.
    กามปฏิสํยุตฺตา สญฺา กามสญฺา. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺา พฺยาปาทสญฺา.
วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺา วิหึสาสญฺา. เตสุ เทฺว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ
อุปฺปชฺชนฺติ. กามสญฺา หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส
อุปฺปชฺชติ. พฺยาปาทสญฺา อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา
โอโลกนกาลโต ปฏฺาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติ. วิหึสาสญฺา สงฺขาเรสุ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตํ  ๒ ฉ.ม. ปุริสาติ
อุปฺปชฺชติ. สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิ. "อิเม สตฺตา หญฺนฺตุ
วา, อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, วินสฺสนฺตุ วา, มา วา อเหสุนฺ"ติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ
อุปฺปชฺชติ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา สญฺา เนกฺขมฺมสญฺา, สา อสุภปุพฺพภาเค
กามาวจรา โหติ, อสุภฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล
โลกุตฺตรา. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺา อพฺยาปาทสญฺา, สา เมตฺตาปุพฺพภาเค
กามาวจรา โหติ, เมตฺตาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล
โลกุตฺตรา. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺา อวิหึสาสญฺา, สา กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจรา,
กรุณาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. ยทา
อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ,
ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว
ตทนฺวายิกา ภวนฺตีติ. รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สญฺา รูปสญฺา.
สทฺทสญฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทํ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อารมฺมณานํ
วุตฺตตฺตา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวตฺถูนิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ.
    ยา เอวรูปา สญฺาติ อญฺาปิ "ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺา อธิวจนสมฺผสฺสชา
สญฺา"ติ เอวมาทิกา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺาติปิ ปริยาเยน
ฉทฺวาริกาเยว. ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน ๑-
สหชาตสญฺาย "อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺา"ติ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน
ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺา นาม ปญฺจทฺวาริกา สญฺา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺา
นาม มโนทฺวาริกา สญฺา. เอตา อติเรกา สญฺา ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
    สญฺาติ สภาวนามํ. สญฺชานนาติ สญฺชานนากาโร. สญฺชานิตตฺตนฺติ
สญฺชานิตภาโว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺตนา
    อวิชฺโชฆนฺติ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ
อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม,
ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺ, อายตนานํ อายตนฏฺ, ธาตูนํ
สุญฺฏฺ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺ, สจฺจานํ ตถฏฺ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา.
ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ ๑- อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา.
อนฺตวิรหิเต สํสาเร โยนิคติภววิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา.
ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ
อวิชฺชา. อปิ จ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนานญฺจ ๒- ธมฺมานํ
ฉาทนโตปิ อวิชฺชา, ตํ อวิชฺโชฆํ. กาโมฆวเสน อุตฺตเรยฺย. ภโวฆวเสน ปตเรยฺย.
ทิฏฺโฆวเสน สมติกฺกเมยฺย. อวิชฺโชฆวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน
ปหานวเสน อุตฺตเรยฺย. สกทาคามิมคฺเคน ปหานวเสน ปตเรยฺย. อนาคามิมคฺเคน
ปหานวเสน สมติกฺกเมยฺย. อรหตฺตมคฺเคน ปหานวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา
"ตเรยฺยาทิปญฺจปทํ ตทงฺคาทิปญฺจปฺปหาเนน โยเชตพฺพนฺ"ติ เกจิ วทนฺติ.
    "โมนํ วุจฺจติ าณนฺ"ติ วตฺวา ตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ "ยา ปญฺา
ปชานนา"ติอาทิมาห. ตํ วุตฺตนยเมว เปตฺวา "อโมโห ธมฺมวิจโย"ติ ปทํ. อโมโห
กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข ภาวนาเหตุ. อโมเหน อวิปรีตํ คณฺหาติ
มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโต. อโมเหน ยาถาวํ ยาถาวโต ธาเรนฺโต ยถาสภาเว ปวตฺตติ.
มูโฬฺห หิ "ตจฺฉํ อตจฺฉํ, อตจฺฉญฺจ ตจฺฉนฺ"ติ คณฺหาติ, ตถา อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ
โหติ. ๓- อมูฬฺหสฺส "ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา"ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต มรณทุกฺขํ
น โหติ. สมฺโมหมรณํ หิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติ, ปพฺพชิตานํ สุขสํวาโส
โหติ, ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ. โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหา ติรจฺฉานโยนึ
อุปปชฺชนฺติ. โมหปฏิปกฺโข จ อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ จตุพฺพิธํ จตุพฺพิธํ (ปฏิสํ.อ. ๑/๙๘-๙๙)  ๒ ฉ.ม. วตฺถารมฺมณานํ
@ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ  ๓ ฉ.ม. น โหติ
อภาวกโร. อโมเหน อวิหึสาสญฺา ธาตุสญฺา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ,
ปจฺฉิมคนฺถทฺวยสฺส ๑- ปเภทนญฺจ โหติ. ปจฺฉิมานิ เทฺว สติปฏฺานานิ ตสฺเสว
อานุภาเวน อิชฺฌนฺติ. อโมโห ทีฆายุกตาย ปจฺจโย โหติ. อสมฺมูโฬฺห หิ หิตาหิตํ
ตฺวา อหิตํ ปริวชฺเชนฺโต หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ, อตฺตสมฺปตฺติยา
อปริหีโน โหติ. อมูโฬฺห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติ,
อริยวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อุทาสินปกฺเขสุ นิพฺพุโต โหติ อมูฬฺหสฺส
สพฺพาภิสงฺกิตาย ๒- อภาวโต. อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ โหติ. อมูโฬฺห หิ
ยาถาวคหณกุสโล อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติ. ยถา จ เอเตน
อนตฺตทสฺสนํ, เอวํ อนตฺตทสฺสเนน อโมโห. ๓- โก หิ นาม อตฺตสุญฺตํ พุชฺฌิตฺวา
ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ.
    เตน าเณน สมนฺนาคโตติ เอเตน วุตฺตปฺปกาเรน าเณน สมงฺคีภูโต เสกฺขาทโย
มุนิ. โมนปฺปตฺโตติ ปฏิลทฺธาเณน ๔- มุนิภาวํ ปตฺโต. ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท.
โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยกรา ปฏิปทา ธมฺมา. กายโมเนยฺยนฺติอาทีสุ
วิญฺตฺติกายรูปกายวเสน ปญฺาเปตพฺพํ กายโมเนยฺยํ. วิญฺตฺติวาจาสทฺทวาจาวเสน
ปญฺาเปตพฺพํ วจีโมเนยฺยํ. มโนทฺวาริกจิตฺตาทิวเสน ปญฺาเปตพฺพํ มโนโมเนยฺยํ.
ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานนฺติ ปาณาติปาตาทิติวิธานํ กายโต ปวตฺตานํ ทุฏฺุ
จริตานํ ปชหนํ. กายสุจริตนฺติ กายโต ปวตฺตํ สุฏฺุ จริตํ. กายารมฺมเณ าณนฺติ
กายํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตํ กายารมฺมเณ าณํ. กายปริญฺาติ
กายํ าตตีรณปฺปหานปริญฺาหิ ชานนวเสน ปวตฺตํ าณํ. ปริญฺาสหคโต มคฺโคติ
อชฺฌตฺติกํ กายํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปริญฺาสหคโต. กาเย ฉนฺทราคสฺส
ปหานนฺติ กาเย ตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ. ๕- กายสงฺขารนิโรโธติ อสฺสาสปสฺสาสานํ
นิโรโธ อาวรโณ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. วจีสงฺขารนิโรโธติ วิตกฺกวิจารานํ
นิโรโธ อาวรโณ,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปจฺฉิมคณฺทฺวยสฺส  ๒ ฉ.ม. สพฺพาภิสงฺคตาย  ๓ ฉ.ม. เอวํ อตฺตทสฺสนํ โมเหน
@๔ ฉ.ม. ปฏิลทฺธาโณ  ๕ สี.,ม. กายฉนฺทราคสฺส ปหานนฺติ กายตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ
ทุติยชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธติ สญฺาเวทนานํ นิโรโธ
อาวรโณ, สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ.
    ปมคาถาย กายมุนินฺติอาทีสุ กายทุจฺจริตปฺปหานวเสน กายมุนิ. วจีทุจฺจริตปฺ-
ปหานวเสน วาจามุนิ. มโนทุจฺจริตปฺปหานวเสน มโนมุนิ. สพฺพากุสลปฺปหานวเสน
อนาสวมุนิ. โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ชานิตพฺพํ ชานิตฺวา ผเล ิตตฺตา โมเนยฺยสมฺปนฺนํ.
อาหุ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺพกิเลเส ปชหิตฺวา ิตตฺตา สพฺพปฺปหายินํ กถยนฺติ.
    ทุติยคาถาย นินฺหาตปาปกนฺติ โย อชฺฌตฺตพหิทฺธสงฺขาเต สพฺพสฺมิมฺปิ
อายตเน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน อุปฺปตฺติรหานิ สพฺพปาปกานิ มคฺคาเณน
นินฺหาย โธวิตฺวา ิตตฺตา นินฺหาตปาปกํ อาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อคารมชฺเฌ
วสนฺตา  อาคารมุนโย ๑- ปพฺพชฺชุปคตา อนาคารมุนโย. สตฺต ๒- เสกฺขา เสกฺขมุนโย.
อรหนฺโต อเสกฺขมุนโย. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย. สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนโย.
    ปุน กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน "กตเม อาคารมุนโย"ติ อาห. อาคาริกาติ กสิโครกฺขาทิ-
อคาริกกมฺเม นิยุตฺตา. ทิฏฺปทาติ ทิฏฺนิพฺพานา. วิญฺาตสาสนาติ วิญฺาตํ
สิกฺขตฺตยสาสนํ เอเตสนฺติ วิญฺาตสาสนา. อนาคาราติ กสิโครกฺขาทิอคาริยกมฺมํ
เอเตสํ นตฺถีติ ปพฺพชิตา "อนาคารา"ติ วุจฺจนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ โสตาปนฺนาทโย
สตฺต. ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. อรหนฺโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา. ตํ ตํ
การณํ ปฏิจฺจ เอกกาว อนาจริยกาว จตุสจฺจํ พุชฺฌิตวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา
ปจฺเจกมุนโย.
    มุนิมุนโย วุจฺจนฺติ ตถาคตาติ เอตฺถ อฏฺหิ การเณหิ ภควา
ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ
ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต,
ตถาวาทิตาย ๓- ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคารมุนิโน. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ตตฺถ  ๓ ฉ.ม. ตถวาทิตาย
    กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา ภควนฺโต
อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต
ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส ปารมิโย ทส
อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคนยนธน-
รชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพ-
จริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา
อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน,
จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต
โพชฺฌงฺเค, อริยมฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ
ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต.
                   ยถา จ ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย
                   สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                   ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. (๑)
    กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา.
กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุขา
สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห:-
              สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺหิตฺวา
         อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน
         สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส
         เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ
         ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓
    ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ
หิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺาติ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺต-
ปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๑- เอตฺถ
วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมทนสฺส. ๒- เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติ-
วรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺุตานาวรณาณปฏิลาภสฺส.
อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ
ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
                   "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                   โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
                   อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ. ๓-
    เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
    อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน ๔- กามจฺฉนฺทํ
ฯเปฯ ปมชฺฌาเนน นีวรเณ ฯเปฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน
สพฺพกิเลเส ปหาย คโต, เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐  ๒ สี.,ม. สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส
@๓ ปฏิสํ.อ. ๑/๒๒๓  ๔ ก. นิกฺขเมน
    กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ,
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิญฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
    รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
    วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
    สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, ๑-
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
    สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส
มุฏฺสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
    สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ,
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ,
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
    สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย
ปริคฺคหณลกฺขณํ, ๒- สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ,
สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส
อวิกฺเขปลกฺขณํ.
    อวิชฺชาย อญฺาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ,
นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขณํ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปริคฺคหลกฺขณํ
ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส
คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ,
มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
    ธาตูนํ สุญฺตลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺานานํ อุปฏฺานลกฺขณํ,
สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ
อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส
เหตุลกฺขณํ.
    สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
    สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ, ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ,
ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ.
    มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ,
สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ,
วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ,
เอตํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต.
เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
    กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ
อริยสจฺจานิ. ยถาห:-
              "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. กตมานิ
         จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺถเมตนฺ"ติ. ๑-
         วิตฺถาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕
    ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
อภิสมฺโพธตฺโถ ๑- หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
    อปิ จ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตถา
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ ฯเปฯ ชาติยา ชราย มรณสฺส ๒- ปจฺจยฏฺโ ตโถ
อวิตโถ อนญฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา
ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
    กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ
ชานโต ปสฺสโต ๓- จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ
ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน อเนเกหิ
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ
นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
ภควตา:-
              "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺ
         สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ ฯเปฯ
         ตมหํ อพฺภญฺาสึ. ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๕- น อุปฏฺาสี"ติ. ๖-
    เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว
เวทิตพฺโพ. (๕)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิสมฺพุทฺธตฺโถ  ๒ ฉ.ม. ชรามรณสฺส  ๓ ฉ.ม. เอวํ ชานตา ปสฺสตา
@๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘  ๕ ฉ.ม. ตถาคโต  ๖ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙
    กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน
จตุนฺนํ ๑- มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ. สพฺพนฺตํ อตฺถโต
จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย
ลญฺจิตํ วิย, ๒- เอกนาฬิยา มินิตํ วิย, ๓- เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ
อวิตถํ อนญฺถํ. เตนาห ๔-:-
              "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ,
         ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ
         อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ. สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ โน อญฺถา,
         ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
    คทตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต.
    อปิ จ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
    กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสาปิ
วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํภูตสฺส
จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ
ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. ๖- เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี,
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๑/๖๔, ป.สู. ๑/๕๕, มโน.ปู. ๑/๙๙  ๒ ฉ.ม. ลญฺฉิตํ วิย  ๓ ฉ.ม. มิตํ วิย
@๔ ฉ.ม. ยถาห  ๕ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗  ๖ ก. ตถา คตาติ ตถาคโต
ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. `ตสฺมา ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๑- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
    กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺาย
วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ
โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก
พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห:-
              "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ตถาคโต
         อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตตฺเถวํ ๒- ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส
เจว ปุญฺุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป
วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภเว ๓- ตโถ
อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺมโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ
กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. (๘)
    อปิ จ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต,
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต
อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต,
โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินีปฏิปทํ
ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา:-
              "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘  ๒ สี.,ม. ตเตฺรวํ  ๓ ฉ.ม....โลกาภิภวเน
         โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส
         ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส
         สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา,
         โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส
         โลกสฺส ฯเปฯ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา
         `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน
มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน
"ตถาคโต"ติ อาห.
    อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ.
             โส ตโต อารกา นาม  ยสฺส เยนาสมงฺคิตา
             อสมงฺคี จ โทเสหิ     นาโถ เตนารหํ มโต.
เต จ เตน ๒- กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ.
             ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา  สพฺเพปิ อรโย หตา
             ปญฺาสตฺเถน นาเถน   ตสฺมาปิ อรหํ มโต.
    ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ๓- ปุญฺาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ ๔-
อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ
สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน
กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุํ คเหตวา สพฺเพ อรา หตาติ อรหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘  ๒ ฉ.ม. เต จาเนน  ๓ ก....ตณฺหามยนาภิ
@๔ ก.ชรามรณเนมิ
             อรา สํสารจกฺกสฺส     หตา าณาสินา ยโต
             โลกนาเถน เตเนส    "อรหนฺ"ติ ปวุจฺจติ.
    อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจ, เตเนว จ อุปฺปนฺเน
ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺตฺถ ปูชํ กโรนฺติ. ตถา
หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลญฺจ อญฺเ
เทวา จ มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส
ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ
ปติฏฺาเปสิ. โก ปน วาโท อญฺเสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ
อรหํ.
                      ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ
                      ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ
                      อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก
                      ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ.
    ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ
กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ ปาปํ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ.
             ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม  ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน
             รหาภาเวน เตเนส    อรหํ อิติ วิสฺสุโต.
    เอวํ สพฺพถาปิ:-
             อารกตฺตา หตตฺตา จ   กิเลสารีน โส มุนิ
             หตสํสารจกฺกาโร      ปจฺจยาทีนมารโห ๑-
             น รโห กโรติ ปาปานิ  อรหํ เตน ปวุจฺจตีติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจยาทีน จารโห  ๒ ฉ.ม. วุจฺจตีติ
    ยสฺมา ปน สพฺเพ พุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ
วเสน "อรหนฺโต"ติ อาห. สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ
พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตถา เหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิญฺเยฺเย
ธมฺเม อภิญฺเยฺยโต, ปริญฺเยฺเย ธมฺเม ปริญฺเยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม
ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต.
เตเนวาห:-
             "อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ   ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
             ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม     ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑-
    อถ วา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา
สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ
เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ. เอส นโย
โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ. เอเตเนว จ นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ, จกฺขุวิญฺาณาทโย
ฉ วิญฺาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ
เวทนา, รูปสญฺาทโย ฉ สญฺา, รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย
ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา,
รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสญฺาทิวเสน
ทส สญฺา, เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย,
กามภวาทโย นว ภวา, ปมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส
อปฺปมญฺาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ, อนุโลมโต
อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ.
    ตตฺรายํ เอกปทโยชนา:- ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ
นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุตฺต. ๒๕/๕๗๔/๔๔๘, ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕
สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ. ยํ วา ปน กิญฺจิ อตฺถิ
เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
เตสมฺปน วิภาโค อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ. ๑- ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา
สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน "สมฺมาสมฺพุทฺธา"ติ อาห.
    โมเนนาติ กามํ หิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาเตน มคฺคาณโมเนน มุนิ นาม
โหติ, อิธ ปน ตุณฺหีภาวํ สนฺธาย "น โมเนนา"ติ ๒- วุตฺตํ. มูฬฺหรูโปติ ตุจฺฉรูโป.
อวิทฺทสูติ อวิญฺู. เอวรูโป หิ ตุณฺหีภูโตปิ มุนิ นาม น โหติ. อถ วา โมเนยฺยมุนิ
นาม น โหติ, ตุจฺฉภาโว จ ปน อาณีว ๓- โหตีติ อตฺโถ. โย จ ตุลํว ปคฺคยฺหาติ
ยถา หิ ตุลํ คเหตฺวา ิโต อติเรกํ เจ โหติ, หรติ, อูนํ เจ โหติ, ปกฺขิปติ, เอวเมว
โส อติเรกํ หรนฺโต วิย ปาปํ หรติ ปริวชฺเชติ, อูนเก ปกฺขิปนฺโต วิย กุสลํ
ปริปูเรติ. เอวญฺจ ปน กโรนฺโต สีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสงฺขาตํ วรํ
อุตฺตมเมว อาทาย ปาปานิ อกุสลกมฺมานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ นามาติ อตฺโถ.
เตน โส มุนีติ กสฺมา ปน โส มุนีติ เจ? ยํ เหฏฺา วุตฺตการณํ, เตน โส
มุนีติ อตฺโถ. โย มุนาติ อุโภ โลเกติ โย ปุคฺคโล อิมสฺมึ ขนฺธาทิโลเก ตุลํ
อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย "อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา"ติอาทินา นเยน
อิเม  อุโภ อตฺเถ มุนาติ. มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ เตน ปน การเณน "มุนี"ติ
วุจฺจติเยวาติ อตฺโถ.
    อสตญฺจาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ อกุสลกุสลปฺปเภโท, อสตญฺจ
สตญฺจ ธมฺโม, ตํ "อชฺฌตฺตพหิทฺธา"ติ อิมสฺมึ สพฺพโลเก ปวิจยาเณน อสตญฺจ
สตญฺจ ตฺวา ธมฺมํ. ตสฺส าตตฺตา เอว, ราคาทิเภทโต สตฺตวิธํ สงฺคํ
ตณฺหาทิฏฺิเภทโต ทุวิธํ ชาลญฺจ อติจฺจ อติกฺกมิตฺวา ิโต, โส เตน โมนสงฺขาเตน
ปวิจยาเณน สมนฺนาคตตฺตา มุนิ. เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโตติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนํ.
โส หิ ขีณาสวมุนิตฺตา เทวมนุสฺสานํ ปูชารโห โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวิ ภวิสฺสติ  ๒ ก. โมเนนาติ  ๓ ฉ.ม. อญฺาณี จ
   สลฺลนฺติ มูลปทํ. สตฺต สลฺลานีติ คณนปริจฺเฉโท. ราคสลฺลนฺติ รญฺชนฏฺเน ราโค จ
ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณตาย สลฺลญฺจาติ ราคสลฺลํ. โทสสลฺลาทีสุปิ
เอเสว นโย. อพฺพูฬฺหสลฺโลติ มูลปทํ. อพฺพูหิตสลฺโลติ ๑- นีหฏสลฺโล.
อุทฺธฏสลฺโลติ ๒- อุทฺธํ หตสลฺโล อุทฺธริตสลฺโล. สมุทฺธฏสลฺโลติ ๓- อุปสคฺควเสน
วุตฺโต. อุปฺปาฏิตสลฺโลติ ลุญฺจิตสลฺโล. สมุปฺปาฏิตสลฺโลติ อุปสคฺควเสน. ๔-
    สกฺกจฺจการีติ ทานาทิกุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส
วา สกฺกจฺจกรณวเสน สกฺกจฺจการี. สตตภาวกรเณน สาตจฺจการี. อฏฺิตกรเณน
อฏฺิตการี. ยถา นาม กกณฺฏโก ๕- โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺติ, น นิรนฺตรํ
คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ
วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ.
โส "อสาตจฺจการี, อนฏฺิตการี"ติ วุจฺจติ. อยํ เอวํ น กโรตีติ  อฏฺิตการี.
อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส ภาเวน น ลีนวุตฺติโกติ
อโนลีนวุตฺติโก. อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกรเณ วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน
อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท. อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส อโนโรปเนน อนิกฺขิตฺตธุโร,
อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถ. โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จาติ โย เตสุ กุสลธมฺเมสุ
กตฺตุกมฺยตาธมฺมจฺฉนฺโท จ ปยุตฺตสงฺขาโต ๖- วายาโม จ. อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห
จ. อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี จ. วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเน. อุสฺสาโห
เจโส ปุพฺพงฺคมนฏฺเน. อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเน. อปฺปฏิวานิ จาติ อนิวตฺตนา
จ. สติ จ สมฺปชญฺญฺจาติ สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺ, สมนฺตโต
ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถ. สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ
อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ อิมสฺส สมฺปชานสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพ. อาตปฺปนฺติ
กิเลสตาปนวีริยํ. ปธานนฺติ อุตฺตมวีริยํ. อธิฏฺานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺาภาโว.
อนุโยโคติ อนุยุญฺชนํ. อปฺปมาโทติ นปฺปมชฺชนํ, สติยา อวิปฺปวาโส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺพหิตสลฺโลติ  ๒ ฉ.ม. อุทฺธตสลฺโลติ  ๓ ก. สมุทฺธริตสฺสลฺโลติ,
@ฉ.ม. สมุทฺธตสลฺโลติ  ๔ ฉ.ม. อุปสคฺควเสเนว  ๕ สี. กุกณฺฏโก
@๖ ฉ.ม. ปยตฺตสงฺขาโต
    อิมํ โลกํ นาสึสตีติ มูลปทํ. สกตฺตภาวนฺติ อตฺตโน อตฺตภาวํ. ปรตฺตภาวนฺติ
ปรโลเก อตฺตภาวํ. สกรูปเวทนาทโย อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธ, ปรรูปเวทนาทโย จ
ปรโลเก ปญฺจกฺขนฺเธ. กามธาตุนฺติ กามภวํ. รูปธาตุนฺติ รูปภวํ. อรูปธาตุนฺติ
อรูปภวํ. ปุน รูปารูปวเสน ทุกํ ๑- ทสฺเสตุํ กามธาตุํ รูปธาตุํ เอกํ กตฺวา, อรูปธาตุํ
เอกํ กตฺวา วุตฺตํ. คตึ วาติ ปติฏฺานวเสน ปญฺจคติ วุตฺตา. อุปปตฺตึ วาติ
นิพฺพตฺติวเสน จตุโยนิ วุตฺตา. ปฏิสนฺธึ วาติ ติณฺณํ ภวานํ ฆฏนวเสน ปฏิสนฺธิ
วุตฺตา. ภวํ วาติ กมฺมภววเสน. สํสารํ วาติ ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนวเสน. วฏฺฏํ
วาติ เตภูมกวฏฺฏํ นาสึสตีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                    คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ทุกฺขํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๙๐-๑๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=2055&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=2055&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=30
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=487
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=498
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=498
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29