อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๑๕] ทุฏฺฏฺเก ปมคาถายํ ตาว ตตฺถ วทนฺตีติ ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ อุปวทนฺติ.
ทุฏฺมนาปิ เอเก, อญฺเปิ ๑- เว สจฺจมนาติ, เอเกติ ๒- เอกจฺเจ ทุฏฺจิตฺตา,
เอกจฺเจ ตถสญฺิโนปิ หุตฺวา ติตฺถิยา ทุฏฺจิตฺตา, ๓- เย เตสํ สุตฺวา สทฺทหึสุ,
เต สจฺจมนาติ อธิปฺปาโย. วาทญฺจ ชาตนฺติ เอตํ ๔- อกฺโกสวาทํ อุปฺปนฺนํ.
มุนิ โน อุเปตีติ อการกตาย จ อกุปฺปนตาย จ พุทฺธมุนิ น อุเปติ. ตสฺมา มุนี
นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ เตน การเณน อยํ มุนิ, ราคาทิขิเลหิ นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ
เวทิตพฺโพ.
    ทุฏฺมนาติ อุปฺปนฺเนหิ โทเสหิ ทูสิตจิตฺตา. วิรุทฺธมนาติ เตหิ กิเลเสหิ
กุสลสฺส ทฺวารํ อทตฺวา อาวริตจิตฺตา. ปฏิวิรุทฺธมนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ
วฑฺฒิตํ. อาหตมนาติ ปฏิเฆน อาหตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ อาหตมนา. ปจฺจาหตมนาติ
อุปสคฺควเสเนว. อาฆาติตมนาติ วิหึสาวเสน อาฆาติตํ มนํ เอเตสนฺติ อาฆาติตมนา.
ปจฺจาฆาติตมนาติ อุปสคฺควเสเนว. อถ วา "โกธวเสน ทุฏฺมนา, อุปนาหวเสน
ปทุฏฺมนา, มกฺขวเสน วิรุทฺธมนา, ปฬาสวเสน ปฏิวิรุทฺธมนา, โทสวเสน
อาหตปจฺจาหตมนา, พฺยาปาทวเสน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา. ปจฺจยานํ อลาเภน
ทุฏฺมนา ปทุฏฺมนา, อยเสน วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา, ครเหน อาหตปจฺจาหตมนา,
ทุกฺขเวทนาสมงฺคีภาเวน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา"ติ เอวมาทินา นเยน เอเก
วณฺณยนฺติ. อุปวทนฺตีติ ครหํ อุปฺปาเทนฺติ. อภูเตนาติ อสํวิชฺชมาเนน.
    สทฺทหนฺตาติ ปสาทวเสน สทฺธํ อุปฺปาเทนฺตา. โอกปฺเปนฺตาติ คุณวเสน
โอตาเรตฺวา ๕- อวกปฺปยนฺตา. อธิมุจฺจนฺตาติ สมฺปสาทนวเสน สนฺนิฏฺานํ กตฺวา
เตสํ กถํ อธิวาเสนฺตา. สจฺจมนาติ ตจฺฉมนา. สจฺจสญฺิโนติ ตจฺฉสญฺิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. อโถปิ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ตุฏฺจิตฺตา  ๔ ก. เอกํ
@๕ ฉ.ม. โอตริตฺวา
ตถมนาติ อวิปรีตมนา. ภูตมนาติ ภูตตฺถมนา. ๑- ยาถาวมนาติ นิจฺจลมนา.
อวิปรีตมนาติ นิจฺฉยมนา. ตตฺถ "สจฺจมนา สจฺจสญฺิโน"ติ สจฺจวาทิคุณํ, "ตถมนา
ตถสญฺิโน"ติ สจฺจสนฺธคุณํ, ๒- "ภูตมนา ภูตสญฺิโน"ติ เจโตภูตคุณํ, ๓- "ยาถาวมนา
ยาถาวสญฺิโน"ติ ปจฺจยิกคุณํ, ๔- "อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺิโน"ติ อวิสํวาทคุณํ
กถิตนฺติ าตพฺพํ.
    ปรโตโฆโสติ อญฺสฺส สนฺติกา ๕- อุปฺปนฺนสทฺโท. อกฺโกโสติ ชาติอาทีสุ
ทสสุ อกฺโกเสสุ อญฺตโร. โย วาทํ อุเปตีติ โย ปุคฺคโล อุปวาทํ อุปคจฺฉติ.
การโก วาติ กตโทโส วา. การกตายาติ ๖- โทสสฺส กตภาเวน. วุจฺจมาโนติ
กถิยมาโน. อุปวทิยมาโนติ โทสํ อุปวชฺชมาโน. กุปฺปตีติ โกปํ กโรติ.
    ขิลชาตตาปิ นตฺถีติ จิตฺตพนฺธภาวจิตฺตกจวรภาวสงฺขาตํ ๗- ปฏิฆขิลํ ชาตํ
อสฺสาติ ขิลชาโต, ตสฺส ภาโว ขิลชาตตา, สาปิ ๘- นตฺถิ น สนฺติ. ปญฺจปิ
เจโตขิลาติ กาเม อวีตราโค, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ
อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺตรํ
เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ "อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน
วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ, เทวญฺตโร วา"ติ ๙- เอวรูปา ปญฺจปิ
จิตฺตสฺส พนฺธภาวกจวรภาวสงฺขาตา เจโตขิลา นตฺถิ.
    [๑๖] อิมญฺจ คาถํ วตฺวา ภควา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ "เอวํ ขุํเสตฺวา
วมฺเภตฺวา วุจฺจมานา ภิกฺขู อานนฺท กึ วทนฺตี"ติ. น กิญฺจิ ภควาติ. "น
อานนฺท `อหํ สีลวา'ติ สพฺพตฺถ ตุณฺหี ภวิตพฺพํ. โลเก หิ นาภาสมานํ ชานนฺติ,
มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตนฺ"ติ วตฺวา "ภิกฺขู อานนฺท เต มนุสฺเส เอวํ ปฏิโจเทนฺตู"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ภูตตฺตมนา  ๒ สี. สจฺจสญฺิคุณํ, ฉ.ม. สจฺจสทฺธาคุณํ  ๓ ฉ.ม. ิตคุณํ
@๔ สี,ม. สจฺจายิกคุณํ  ๕ ฉ.ม. อญฺเสํ สนฺติกา  ๖ สี. กตโกธตายาติ
@๗ สี. จิตฺตถทฺธภาว...  ๘ ฉ.ม. ตาปิ  ๙ ม.มู. ๑๒/๑๘๖/๑๕๘
ธมฺมเทสนตฺถาย "อภูตวาที นิรยํ อุเปตี"ติ ๑- อิมํ คาถมภาสิ. เถโร ตํ อุคฺคเหตฺวา
ภิกฺขู อาห "มนุสฺสา ตุเมฺหหิ อิมาย คาถาย ปฏิโจเทตพฺพา"ติ. ภิกฺขู ตถา
อกํสุ. ปณฺฑิตมนุสฺสา ตุณฺหี อเหสุํ. ราชาปิ ราชปุริเส สพฺพตฺถ เปเสตฺวา ๒-
เยสํ ธุตฺตานํ ลญฺจํ ๓- ทตฺวา ติตฺถิยา ตํ มาราเปสุํ, เต คเหตฺวา นิคฺคยฺห
ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ติตฺถิเย ปริภาสิ. มนุสฺสาปิ ติตฺถิเย ทิสฺวา เลฑฺฑุนา หนนฺติ,
ปํสุนา โอกิรนฺติ "ภควโต อยสํ อุปฺปาเทสุนฺ"ติ. อานนฺทตฺเถโร ตํ ทิสฺวา ภควโต
อาโรเจสิ, ภควา เถรสฺส อิมํ คาถํ อภาสิ "สกญฺหิ ทิฏฺึ ฯเปฯ วเทยฺยา"ติ.
    ตสฺสตฺโถ:- ยายํ ทิฏฺิ ติตฺถิยชนสฺส "สุนฺทรึ มาเรตฺวา สมณานํ
สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาเสตฺวา เอเตนุปาเยน ลทฺธํ สกฺการํ สาทิยิสฺสามา"ติ ๔-
โส ตํ ทิฏฺึ กถํ อติกฺกเมยฺย, อถ โข โส อยโส ตเมว ติตฺถิยชนํ ปจฺจาคโต
ตํ ทิฏฺึ อจฺเจตุํ อสกฺโกนฺตํ. โย วา สสฺสตาทิวาที, ๕- โสปิ สกํ ทิฏฺึ
กถมจฺจเยยฺย, เตน ทิฏฺิจฺฉนฺเทน อนุนีโต ตาย จ ทิฏฺิรุจิยา นิวิฏฺโ, อปิ จ โข
ปน สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน อตฺตนาว ปริปุณฺณานิ ตานิ ทิฏฺิคตานิ กโรนฺโต
ยถา ชาเนยฺย, ตเถว วเทยฺยาติ.
    อวณฺณํ ปกาสยิตฺวาติ อคุณํ ปากฏํ กตฺวา. สกฺการนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ
สกฺกจฺจกรณํ. สมฺมานนฺติ จิตฺเตน พหุมานนํ. ปจฺจาหริสฺสามาติ เอตํ ลาภาทึ
นิพฺพตฺเตสฺสาม. เอวํทิฏฺิกาติ เอวํลทฺธิกา. ยถา ๖- ตํ "ลาภาทึ
นิพฺพตฺเตสฺสามา"ติ เอวํ อยํ ลทฺธิ เตสํ อตฺถิ, ตถา "อตฺถิ เม วุตฺตปฺปกาโร
ธมฺโม"ติ เอเตสํ ขมติ เจว รุจฺจติ จ, เอวํสภาวเมว วา เตสํ จิตฺตํ "อตฺถิ เม
จิตฺตนฺ"ติ. ตถา ๗- เตสํ ทิฏฺิ วา, ทิฏฺิยา สห ขนฺติ วา, ทิฏฺิขนฺตีหิ สทฺธึ
รุจิ วา, ทิฏฺิขนฺติรุจีหิ สทฺธึ ลทฺธิ วา, ทิฏฺิขนฺติรุจิลทฺธีหิ สทฺธึ
อชฺฌาสโย วา, ทิฏฺิขนฺติรุจิลทฺธิอชฺฌาสเยหิ สทฺธึ อธิปฺปาโย วา โหตีติ
ทสฺเสนฺโต "เอวํทิฏฺิกา ฯเปฯ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๖/๖๙, ขุ.อุ. ๒๕/๓๘/๑๕๔, ขุ.อิติ. ๒๕/๔๘/๒๖๙,
@ขุ.สุ. ๒๕/๖๖๗/๔๖๕  ๒ ม. สพฺพโต  ๓ ฉ.ม. ลญฺชํ  ๔ สี.,ม. หริสฺสามาติ
@๕ ก. สสฺสตวาที  ๖ ก. ยสฺมา  ๗ สี.,ฉ.ม. ตทา
เอวํอธิปฺปายา"ติ อาห. สกํ ทิฏฺินฺติ อตฺตโน ทสฺสนํ. สกํ ขนฺตินฺติ อตฺตโน
สหนํ. สกํ รุจินฺติ อตฺตโน รุจึ. สกํ ลทฺธินฺติ อตฺตโน ลทฺธึ. สกํ อชฺฌาสยนฺติ
อตฺตโน อชฺฌาสยํ. สกํ อธิปฺปายนฺติ อตฺตโน ภาวํ. อติกฺกมิตุนฺติ สมติกฺกมิตุํ.
อถ โข เสฺวว อยโสติ โส เอว อยโส เอกํเสน. เต ปจฺจาคโตติ เตสํ ปฏิอาคโต.
เตติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ.
    อถ วาติ อตฺถนฺตรนิทสฺสนํ. ๑- สสฺสโตติ นิจฺโจ ธุโว. โลโกติ อตฺตภาโว. อิทเมว
สจฺจํ, โมฆมญฺนฺติ อิทํ เอว ตจฺฉํ ตถํ, อญฺ ตุจฺฉํ. สมตฺตาติ สมฺปุณฺณา.
สมาทินฺนาติ สมฺมา อาทินฺนา. คหิตาติ อุปคนฺตฺวา คหิตา.
    ปรามฏฺาติ สพฺพากาเรน ปรามสิตฺวา คหิตา. อภินิวิฏฺาติ วิเสเสน
ลทฺธปฺปติฏฺา. อสสฺสโตติ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพ.
    อนฺตวาติ สอนฺโต. อนนฺตวาติ วุฑฺฒิอนนฺตวา. ตํ ชีวนฺติ โส ชีโว,
ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ชีโวติ จ อตฺตาเยว. ตถาคโตติ สตฺโต, "อรหนฺ"ติ เอเก.
ปรมฺมรณาติ มรณโต อุทฺธํ, ปรโลเกติ อตฺโถ. น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ
มรณโต อุทฺธํ น โหติ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ มรณโต
อุทฺธํ โหติ จ น โหติ จ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ
อุจฺเฉทวเสน เนว โหติ, สสฺสตวเสน ๒- น น โหติ.
    สกาย ทิฏฺิยาติอาทโย กรณวจนํ. อลฺลีโนติ เอกีภูโต.
    สยํ สมตฺตํ กโรตีติ อตฺตนา อูนภาวํ โมเจตฺวา สมฺมา อตฺตํ สมตฺตํ กโรติ.
ปริปุณฺณนฺติ อติเรกโทสํ โมเจตฺวา สมฺปุณฺณํ. อโนมนฺติ หีนโทสํ โมเจตฺวา อลามกํ.
อคฺคนฺติ อาทึ. เสฏฺนฺติ ปธานํ นิทฺโทสํ. วิเสฏฺนฺติ ๓- เชฏฺกํ. ปาโมกฺขนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ทสฺสนํ  ๒ สี.,ฉ.ม. ตกฺกิกวเสน  ๓ ฉ.ม. วิเสสนฺติ
อธิกํ. อุตฺตมนฺติ วิเสสํ น เหฏฺิมํ. ปวรํ กโรตีติ อติเรเกน อุตฺตมํ กโรติ. อถ
วา "อาสยโทสโมจเนน อคฺคํ, สงฺกิเลสโทสโมจเนน เสฏฺ, อุปกฺกิเลสโทสโมจเนน
วิเสฏฺ, ๑- สมนฺตโทสโมจเนน ๒- ปาโมกฺขํ, มชฺฌิมโทสโมจเนน อุตฺตมํ,
อุตฺตมมชฺฌิมโทสโมจเนน ปวรํ กโรตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    อยํ สตฺถา สพฺพญฺูติ อยํ อมฺหากํ สตฺถา สพฺพชานนวเสน สพฺพญฺู.
อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ อยํ อมฺหากํ ธมฺโม สุฏฺุ อกฺขาโต. อยํ คโณ
สุปฺปฏิปนฺโนติ อยํ อมฺหากํ คโณ สุฏฺุ ปฏิปนฺโน. อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกาติ อยํ
อมฺหากํ ลทฺธิ สุนฺทรา. อยํ ปฏิปทา สุปญฺตฺตาติ อยํ อมฺหากํ ปุพฺพภาคา ปฏิปทา ๓-
สุฏฺุ ปญฺตฺตา. อยํ มคฺโค นิยฺยานิโกติ อยํ อมฺหากํ นิยฺยาโมกฺกนฺติโก ๔-
มคฺโค นิยฺยานิโกติ สยํ สมตฺตํ กโรติ.
    กเถยฺย "สสฺสโต โลโก"ติ. ภเณยฺย "อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺ"ติ. ทีเปยฺย
"อนฺตวา โลโก"ติ. โวหเรยฺย นานาวิเธน คณฺหาเปยฺย "โหติ จ น จ โหตี"ติ.
    [๑๗] อถ ราชา สตฺตาหจฺจเยน ตํ กุณปํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สายณฺหสมยํ
วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อาห "นนุ ภนฺเต อีทิเส อยเส อุปฺปนฺเน
มยฺหมฺปิ อาโรเจตพฺพํ สิยา"ติ. เอวํ วุตฺเต ภควา "น มหาราช `อหํ สีลวา
คุณสมฺปนฺโน'ติ ปเรสํ อาโรเจตุํ อริยานํ ปฏิรูปนฺ"ติ วตฺวา ตสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา
"โย อตฺตโน สีลวตานี"ติ อวเสสคาถาโย อภาสิ.
    ตตฺถ สีลวตานีติ ปาติโมกฺขาทีนิ สีลานิ, อารญฺิกาทีนิ ธุตงฺควตฺตานิ จ.
อนานุปุฏฺโติ อปุจฺฉิโต. ปาวาติ วทติ. อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ
สยเมว ปาวาติ โย เอวํ อตฺตานํ สสฺสตเมว ๕- วทติ, ตสฺส ตํ วาทํ "อนริยธมฺโม
เอโส"ติ กุสลา เอวํ กเถนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิสิฏฺ, ฉ. วิเสสํ  ๒ สี. สปตฺต...,
@ฉ.ม. ปมตฺต...  ๓ สี.,ฉ.ม. อตฺตนฺตปาทิปฏิปทา  ๔ สี. นิยโมกฺกนฺติโก
@๕ สี.,ฉ.ม. สยเมว
    อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจาติ สีลนฏฺเน สีลญฺเจว อตฺถิ, สมาทานฏฺเน วตญฺจ อตฺถิ,
วตํ น สีลนฺติ วุตฺตตฺเถน วตํ อตฺถิ, ตํ น สีลํ. กตมนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
อิธ ภิกฺขุ สีลวาติอาทโย วุตฺตนยา เอว. สํวรฏฺเนาติ สํวรกรณฏฺเน, ๑-
วีติกฺกมทฺวารํ ปิทหนฏฺเน. สมาทานฏฺเนาติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมฺมา อาทานฏฺเน.
อารญฺิกงฺคนฺติ ๒- อรญฺเ นิวาโส สีลํ ๓- อสฺสาติ อารญฺิโก, ตสฺส องฺคํ
อารญฺิกงฺคํ. ปิณฺฑปาติกงฺคนฺติ ภิกฺขาสงฺขาตานํ ปน อามิสปิณฺฑานํ ๔- ปาโต
ปิณฺฑปาโต, ปเรหิ ทินฺนานํ ปิณฺฑานํ ปตฺเต นิปตนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปิณฺฑปาตํ
อุญฺฉติ ตํ ตํ กุลํ อุปสงฺกมนฺโต คเวสตีติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑาย วา ปติตุํ
วตฺตเมตสฺสาติ ปิณฺฑปาตี. ปติตุนฺติ จริตุํ. ปิณฺฑปาตี เอว ปิณฺฑปาติโก, ตสฺส
องฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ. องฺคนฺติ การณํ วุจฺจติ. ตสฺมา เยน สมาทาเนน โส
ปิณฺฑปาติโก โหติ, ตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอเตเนว นเยน
รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเน เตสุ
ปํสุกูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลตีติ ปํสุกูลํ,
กุจฺฉิตภาวํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ลทฺธนิพฺพจนสฺส ปํสุกูลสฺส ธารณํ
ปํสุกูลํ, ปํสุกูลํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลิกสฺส องฺคํ ปํสุกูลิกงฺคํ.
สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกสงฺขาตํ ติจีวรํ สีลมสฺสาติ เตจีวริโก, เตจีวริกสฺส
องฺคํ เตจีวริกงฺคํ. สปทานจาริกงฺคนฺติ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต
อปทานํ, อนวขณฺฑนนฺติ อตฺโถ. สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ, อนุฆรนฺติ
วุตฺตํ โหติ. สปทานํ จริตุํ อิทมสฺส สีลนฺติ สปทานจารี, สปทานจารีเยว
สปทานจาริโก, ตสฺส องฺคํ สปทานจาริกงฺคํ. ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ ขลูติ
ปฏิเสธตฺเถ ๕- นิปาโต. ปวาริเตน สตา ปจฺฉา ลทฺธํ ภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ นาม,
ตสฺส ปจฺฉาภตฺตสฺส โภชนํ ปจฺฉาภตฺตโภชนํ, ตสฺมึ ปจฺฉาภตฺตโภชเน
ปจฺฉาภตฺตสญฺ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สีลมสฺสาติ ปจฺฉาภตฺติโก,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํวรณฏฺเน  ๒ สี. อารญฺกงฺคนฺติ  ๓ ก. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. ปรอามิสปิณฺฑานํ  ๕ ฉ.ม. ปฏิเสธนตฺเถ
น ปจฺฉาภตฺติโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก, สมาทานวเสน ปฏิกฺขิตฺตาติริตฺตโภชนสฺเสตํ นามํ,
ตสฺส องฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ. เนสชฺชิกงฺคนฺติ สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชาย
วิหริตุํ สีลมสฺสาติ เนสชฺชิโก, ตสฺส องฺคํ เนสชฺชิกงฺคํ. ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ ยเทว
สนฺถตํ ยถาสนฺถตํ, "อิทํ ตุยฺหํ ปาปุณาตี"ติ เอวํ ปมํ อุทฺทิฏฺเสนาสนสฺเสตํ
อธิวจนํ. ตสฺมึ ยถาสนฺถเต วิหริตุํ สีลมสฺสาติ ยถาสนฺถติโก, ตสฺส องฺคํ
ยถาสนฺถติกงฺคํ. สพฺพาเนว ปเนตานิ เตน เตน สมาทาเนน ธุตกิเลสตฺตา ธุตสฺส
ภิกฺขุโน องฺคานิ, กิเลสธุนนโต วา ธุตนฺติ ลทฺธโวหารํ าณํ องฺคํ เอเตสนฺติ
ธุตงฺคานิ. อถ วา ธุตานิ จ ตานิ ปฏิปกฺขานํ ธุนนโต องฺคานิ จ ปฏิปตฺติยาติปิ
ธุตงฺคานิ. เอวนฺตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. สพฺพาเนว เจตานิ
สมาทานเจตนาลกฺขณานิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "โย สมาทิยติ, โส ปุคฺคโล. เยน สมาทิยติ, จิตฺตเจตสิกา เอเต
         ธมฺมา. ยา สมาทานเจตนา, ตํ ธุตงฺคํ. ยํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ วตฺถุนฺ"ติ. ๑-
    สพฺพาเนว จ โลลุปฺปวิทฺธํสนรสานิ, อโลลุปฺปภาวปจฺจุปฏฺานานิ, ๒-
อปฺปิจฺฉตาทิอริยธมฺมปทฏฺานานิ. เอวเมตฺถ ลกฺขณาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
    วีริยสมาทานมฺปีติ วีริยคฺคหณมฺปิ. กามนฺติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ตโจ จ
นฺหารุ จาติ ฉวิ จ นฺหารุวลฺลิโย จ. อฏฺิ จาติ สพฺพา อฏฺิโย จ. อวสุสฺสตูติ ๓-
สุสฺสตุ. ๔- อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตนฺติ สพฺพํ มํสญฺจ โลหิตญฺจ สุสฺสตุ. ๕- "ตโจ"ติ
เอกํ องฺคํ, "นฺหารู"ติ เอกํ, "อฏฺี"ติ เอกํ, "อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตนฺ"ติ เอกํ
องฺคํ. ยนฺตนฺติ อุปริ วตฺตพฺพปเทน สมฺพนฺโธ. ปุริสถาเมนาติ ปุริสสฺส กายิเกน
พเลน, พเลนาติ าณพเลน. วีริเยนาติ เจตสิกาณวีริยเตเชน. ปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ
านํ อกฺกมเนน อุสฺสาหปฺปตฺตวีริเยน. ปตฺตพฺพนฺติ ยนฺตํ ปาปุณิตพฺพํ. น ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๑/๗๖  ๒ ฉ. นิลฺโลลุปฺป...  ๓ ฉ.ม. อวสิสฺสตูติ
@๔ สี.,ฉ.ม. ติฏฺตุ  ๕ สี.,ฉ. สุกฺขตุ, ม. สฺสตุ
อปาปุณิตฺวาติ ตํ ปตฺตพฺพํ อปฺปตฺวา. วีริยสฺส สณฺานํ ๑- ภวิสฺสตีติ
วุตฺตปฺปการสฺส วีริยสฺส สิถิลตฺตํ โอสีทนํ น ภวิสฺสตีติ. "สณฺานนฺ"ติปิ ๒-
ปาโ, อยเมวตฺโถ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุสฺสาหํ คณฺหาเปติ. ปทหตีติ
ปติฏฺาเปติ.
    นาสิสฺสนฺติ น ขาทิสฺสามิ น ภุญฺชิสฺสามิ. น ปิวิสฺสามีติ ยาคุปานาทีนิ
น ปิวิสฺสามิ. วิหารโต น นิกฺขเมติ เสนาสนโต พหิ น นิกฺขเมยฺยํ. นปิ
ปสฺสํ นิปาเตสฺสนฺติ สีสํ ๓- มญฺเจ วา ปีเ วา ภูมิยํ วา กฏสนฺถรเก วา
ปาตนํ ปนํ น กริสฺสามีติ. ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ ตณฺหาสงฺขาเต กณฺเฑ
อนุทฺธเฏ, อวิคเตติ อตฺโถ.
    อิมํ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อาภุชิตํ อูรุพทฺธาสนํ. น ภินฺทิสฺสามีติ น
วิชหิสฺสามิ. ยาว เม น อนุปาทายาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ คหณํ อคฺคเหตฺวา.
อาสเวหีติ กามาสวาทีหิ จตูหิ อาสเวหิ. วิมุจฺจิสฺสตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา น
วิมุจฺจิสฺสติ. น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามีติ อาทึ กตฺวา ยาว รุกฺขมูลา
นิกฺขมิสฺสามีติ โอกาสวเสน วุตฺตํ. ๔- อิมสฺมึเยว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ
อาหริสฺสามีติ อาทึ กตฺวา ยาว คิเมฺหติ กาลวเสน วุตฺตํ. ปุริเม วโยขนฺเธติอาทโย
วยวเสน วุตฺตา. ตตฺถ อาสนา น วุฏฺหิสฺสามีติ นิสินฺนาสนา น อุฏฺหิสฺสามิ.
อฑฺฒโยคาติ นิกุณฺฑเคหา. ปาสาทาติ ทีฆปาสาทา. หมฺมิยาติ มุณฺฑจฺฉทนเคหา.
คุหายาติ ปํสุคุหาย. เลณาติ มริยาทจฺฉินฺนา อจฺฉินฺนา ๕- ปพฺพตเลณา.
กุฏิยาติ อุลฺลิตฺตาทิกุฏิยา. กูฏาคาราติ กณฺณิกํ อาโรเปตฺวา กตเคหโต.
อฏฺฏาติ ทฺวารฏฺฏาลกา. มาฬาติ วฏฺฏเคหา. อุทฺทณฺโฑ นาม เอโก ปติสฺสยวิเสโส.
"ติฉทนเคโห"ติปิ เอเก. อุปฏฺานสาลาติ สนฺนิปาตสาลา, โภชนสาลา วา. มณฺฑปาทโย
ปากฏาเยว. อริยธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ, อริยานํ วา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ๖-
ธมฺมํ. อาหริสฺสามีติ มม จิตฺตสมีปํ อานยิสฺสามิ สีเลน.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สนฺถานํ  ๒ ฉ.ม. ปฏฺานนฺติปิ  ๓ ม. ปาสุํ, ฉ. ปสฺสํ
@๔ ฉ.ม. วุตฺตา. เอวมุปริปิ  ๕ ฉ.ม. มริยาทฉินฺนจฺฉิทฺทา  ๖ ฉ.ม....พุทฺธสาวกานํ
สมาหริสฺสามีติ วิเสเสน อานยิสฺสามิ สมาธินา. อธิคจฺฉิสฺสามีติ ปฏิลาภวเสน
คมิสฺสามิ ธุตงฺเคน. ๑- ผสฺสยิสฺสามีติ ผุสิสฺสามิ มคฺเคน. สจฺฉิกริสฺสามีติ
ปจฺจกฺขํ กริสฺสามิ ผเลน. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน อาหริสฺสามิ. สกทาคามิมคฺเคน
สมาหริสฺสามิ, อนาคามิมคฺเคน อธิคจฺฉิสฺสามิ, อรหตฺตมคฺเคน ผสฺสยิสฺสามิ,
ปจฺจเวกฺขเณน สจฺฉิกริสฺสามิ. ทฺวีสุปิ นเยสุ ผสฺสยิสฺสามีติ นามกาเยน นิพฺพานํ
ผุสิสฺสามีติ อตฺโถ.
    อปุฏฺโติ มูลปทํ, ตสฺส อปุจฺฉิโตติ อตฺโถ. อปุจฺฉิโตติ อชานาปิโต. อยาจิโตติ
อนายาจิโต. อนชฺเฌสิโตติ อนาณาปิโต, "น อิจฺฉิโต"ติ เอเก. อปฺปสาทิโตติ
นปฺปสาทาปิโต. ปาวทตีติ กถยติ. อหมสฺมีติ อหํ อสฺมิ ภวามิ. ชาติยา วาติ
ขตฺติยพฺราหฺมณชาติยา วา. โคตฺเตน วาติ โคตมาทิโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน
วาติ กุลปุตฺตภาเวน วา. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ สรีรสุนฺทรตาย วา. ธเนน
วาติ ธนสมฺปตฺติยา วา. อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายกรเณน วา. กมฺมายตเนน
วาติ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, เตน กมฺมายตเนน, กสิโครกฺขกมฺมาทินา วา.
สิปฺปายตเนน วาติ ธนุสิปฺปาทินา วา. วิชฺชฏฺาเนน ๒- วาติ อฏฺารสวิชฺชฏฺาเนน
วา. สุเตน วาติ พหุสฺสุตคุเณน วา. ปฏิภาเนน วาติ การณาการณปฏิภานสงฺขาตาเณน
วา. อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนาติ ชาติอาทีนํ เอเกน วตฺถุนา วา.
    อุจฺจา กุลาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลา, เอเตน ชาติโคตฺตมหตฺตํ ทีเปติ.
มหาโภคกุลาติ คหปติมหาสาลกุลา, เอเตน อฑฺฒมหตฺตํ ทีเปติ. อุฬารโภคกุลาติ
อวเสสเวสฺสาทิกุลา, เอเตน ปหูตชาตรูปรชตาทึ ทีเปติ. จณฺฑาลาปิ หิ อุฬารโภคา
โหนฺติ. าโตติ ปากโฏ. ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโน. สุตฺตนฺติโกติ สุตฺตนฺเต
นิยุตฺโต. วินยธโรติ วินยปิฏกธโร. ธมฺมกถิโกติ อาภิธมฺมิโก. อารญฺิโกติอาทโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตทงฺเคน  ๒ ฉ.ม. วิชฺชาฏฺาเนน
ธุตงฺคปุพฺพงฺคมปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติอาทโย
รูปารูปอฏฺสมาปตฺติโย ทสฺเสตฺวา ปฏิเวธทสฺสนวเสน วุตฺตา. ปาวทตีติ มูลปทํ.
กเถตีติ "ปิฏกาจริโยมฺหี"ติ ๑- กถยติ. ภณตีติ "ธุตงฺคิโกมฺหี"ติ ปากฏํ กโรติ.
ทีปยตีติ "รูปชฺฌานลาภิมฺหี"ติ ปริทีปยติ. โวหรตีติ "อรูปชฺฌานลาภิมฺหี"ติ
วากฺยเภทํ กโรติ.
    ขนฺธกุสลาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สลกฺขณสามญฺลกฺขเณสุ เฉกา, าตตีรณปหานวเสน
กุสลาติ อตฺโถ. ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุปิ เอเสว นโย. นิพฺพานกุสลาติ
นิพฺพาเน เฉกา. อนริยานนฺติ น อริยานํ. เอโส ธมฺโมติ เอโส สภาโว.
พาลานนฺติ อปณฺฑิตานํ. อสปฺปุริสานนฺติ น โสภนปุริสานํ. อตฺตาติ อตฺตานํ.
    [๑๘] สนฺโตติ ราคาทิกิเลสูปสเมน สนฺโต. ตถา อภินิพฺพุตตฺโต. อิติหนฺติ
สีเลสุ อกตฺถมาโนติ "อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน"ติอาทินา นเยน อิติ สีเลสุ อกตฺถมาโน,
สีลนิมิตฺตํ อตฺตุปนายิกวาจํ อภาสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติ
ตสฺส ตํ อกตฺถนํ "อริยธมฺโม เอโส"ติ พุทฺธาทโย ขนฺธาทิกุสลา วทนฺติ. ยสฺสุสฺสทา
นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺส ขีณาสวสฺส ราคาทโย สตฺตุสฺสทา กุหิญฺจิ โลเก
นตฺถิ. ตสฺส ตํ อกตฺถนํ "อริยธมฺโม เอโส"ติ เอวํ กุสลา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
    สนฺโตติ มูลปทํ. ราคสฺส สมิตตฺตาติ รญฺชนลกฺขณสฺส ราคสฺส สมิตภาเวน.
โทสาทีสุปิ เอเสว นโย. วิชฺฌาตตฺตาติ สพฺพปริฬาหานํ ฌาปิตตฺตา. นิพฺพุตตฺตาติ
สพฺพสนฺตาปานํ นิพฺพาปิตภาเวน. วิคตตฺตาติ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ วิคตภาเวน
ทูรภาเวน. ปฏิปสฺสทฺธตฺตาติ สพฺพากาเรน ปสฺสทฺธุปฺปตฺติกภาเวน. ๒- สตฺตนฺนํ
ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขูติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สตฺตธมฺมานํ ภินฺทิตฺวา ิตภาเวน
ภิกฺขุ. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาโสติ อิเม ตโย กิเลสา โสตาปตฺติมคฺเคน
ภินฺนา, กามราโค ๓- โทโสติ อิเม เทฺว กิเลสา โอฬาริกา สกทาคามิมคฺเคน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิฏกาจริโยสฺมีติ  ๒ สี.,ฉ.ม. อภพฺพุปฺปตฺติกภาเวน  ๓ ฉ.ม. ราโค
ภินฺนา, เต เอว อณุสหคตา อนาคามิมคฺเคน ภินฺนา, โมโห มาโนติ อิเม เทฺว
กิเลสา อรหตฺตมคฺเคน ภินฺนา. อวเสเส หิ ๑- กิเลเส ทสฺเสตุํ "ภินฺนาสฺส โหนฺติ
ปาปกา อกุสลา ธมฺมา"ติ อาห. สงฺกิเลสิกาติ กิเลสปจฺจยา. โปโนพฺภวิกาติ
ปุนพฺภวทายิกา. สทราติ ๒- กิเลสทรถา เอตฺถ สนฺตีติ สทรา. "สทฺทรา"ติปิ ปาโ,
สหทรถาติ อตฺโถ. ทุกฺขวิปากาติ ผลกาเล ทุกฺขทายิกา. อายตึ ชาติชรามรณิยาติ
อนาคเต ชาติชรามรณสฺส ปจฺจยา.
    ปชฺเชน กเตน อตฺตนาติ คาถาย อยํ ปิณฺฑตฺโถ:- โย อตฺตนา ภาวิเตน
มคฺเคน ปรินิพฺพานคโต, กิเลสปรินิพฺพานคตตฺตา เอว จ ๓- วิติณฺณกงฺโข
วิปตฺติสมฺปตฺติหานิวุฑฺฒิอุจฺเฉทสสฺสตอปุญฺปุญฺปฺปเภทํ ภวญฺจ วิภวญฺจ วิปฺปหาย
มคฺควาสํ วุสิตวา ขีณปุนพฺภโวติ เอวํ ๔- เอเตสํ ถุติวจนานํ อรโห โส ภิกฺขูติ.
    อิติหนฺติ, อิทหนฺตีติ ทุวิโธ ปาโ. อิตีติ ปทสนฺธิอาทโย สนฺธาย "อิทหนฺ"ติ
ปา อาโรเปนฺติ. ๕- ตตฺถ อิตีติ ยํ วุตฺตํ. ปทสนฺธีติ ปทานํ สนฺธิ ปทสนฺธิ,
ปทฆฏนนฺติ อตฺโถ. ปทสํสคฺโคติ ปทานํ เอกีภาโว. ปทปาริปูรีติ ปทานํ ปริปูรณํ
ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกีภาโว. อกฺขรสมวาโยติ เอกีภูโตปิ อปริปุณฺโณปิ โหติ, อยํ
น เอวํ. อกฺขรานํ สมวาโย สนฺนิปาโต โหตีติ ทสฺสนตฺถํ "อกฺขรสมวาโย"ติ
อาห. พฺยญฺชนสิลิฏฺตาติ พฺยญฺชนสมุจฺจยปาริปูริยตฺถํ วุตฺตานํ ๖- พฺยญฺชนานํ
อตฺถพฺยญฺชนานํ อตฺถพฺยตฺติการณานํ วา มธุรภาวโต ๗- ปาสฺส มุทุภาโว, น
วิสมภาโว. ๘- ปทานุปุพฺพตา เมตนฺติ ปทานํ อนุปุพฺพภาโว ปทานุปุพฺพตา,
ปทปฏิปาฏิภาโวติ อตฺโถ. เมตนฺติ เอตํ. กตมนฺติ เจ? อิตีติ อิทํ. เมตนฺติ เอตฺถ
มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. กตฺถี โหตีติ "อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน"ติ อตฺตานํ
อุกฺกํเสตฺวา กถนสีโล โหติ. กตฺถตีติ วุตฺตนเยน กถยติ. วิกตฺถตีติ วิวิธํ ๙-
กถยติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ก. สทฺทราติ  ๓ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพานํ ปตฺโต,
@ปรินิพพานคตตฺตา เอว จ  ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๕ ฉ.ม. น โรเจนฺติ
@๖ ฉ.ม. พฺยญฺชนสมุจฺจโย ปทมีติ วุตฺตานํ  ๗ ฉ.ม. มธุรภาวตฺตา  ๘ ฉ.ม. น
@วิสมภาโวติ ปาโ น ทิสฺสติ  ๙ ฉ.ม. วิวิธา
กตฺถนาติ กถนา. อารโตติ ทูรโต รโต. วิรโตติ านสงฺกนฺติวเสน วิคตภาเวน
รโต. ปฏิวิรโตติ ตโต นิวตฺติตฺวา สพฺพากาเรน วิยุตฺโต หุตฺวา รโต. ตตฺถ
ปิสาจํ วิย ทิสฺวา ปลาโต อารโต. หตฺถิมฺหิ มทฺทนฺเต วิย ปริธาวิตฺวา คโต
วิรโต. โยธสมฺปหารํ วิย สาเธตฺวา ๑- มทฺเทตฺวา คโต ปฏิวิรโต.
    ขีณาสวสฺสาติ ขีณกิเลสาสวสฺส. กมฺมุสฺสโทติ ปุญฺาภิสงฺขารอปุญฺาภิ-
สงฺขารอเนญฺชาภิสงฺขารสงฺขาตานํ กมฺมานํ อุสฺสโท อุสฺสนฺนตา. ตสฺสิเมติ ตสฺส ๒-
ขีณาสวสฺส อิเม อุสฺสทา.
    [๑๙] เอวํ ขีณาสวปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทิฏฺิคติกานํ ติตฺถิยานํ
ปฏิปตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห "ปกปฺปิตา สงฺขตา"ติ. ตตฺถ ปกปฺปิตาติ ปริกปฺปิตา.
สงฺขตาติ ปจฺจยาภิสงฺขตา. ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ทิฏฺิคติกสฺส. ธมฺมาติ ทิฏฺิโย.
ปุรกฺขตาติ ปุรโต กตา. สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ. อวีวทาตาติ ๓- อโวทาตา.
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ยสฺเสเต ทิฏฺิธมฺมา
`ปุรกฺขตา อโวทาตา สนฺติ, โส เอวํวิโธ ยสฺมา อตฺตนิ ตสฺสา ทิฏฺิยา
ทิฏฺิธมฺมิกญฺจ สกฺการาทึ, สมฺปรายิกญฺจ คติวิเสสาทึ อานิสํสํ สมฺปสฺสติ, ตสฺมา
ตญฺจ อานิสํสํ, ตญฺจ กุปฺปตาย จ ๔- ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาย จ สมฺมุติสนฺติตาย จ
กุปฺปปฏิจฺจสนฺติสงฺขาตทิฏฺินิสฺสิโต จ โหติ. โส ตนฺนิสฺสิตตฺตา อตฺตานํ วา
อุกฺกํเสยฺย, ปเร วา วมฺเภยฺย อภูเตหิปิ คุณโทเสหิ.
    สงฺขตาติ มูลปทํ. สงฺขตาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา. อุปสคฺควเสน ปทํ
วฑฺฒิตํ. อภิสงฺขตาติ ปจฺจเยหิ อภิกตา. สณฺปิตาติ ปจฺจยวเสเนว สมฺมา ปิตา.
อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาเวน. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา.
ขยธมฺมาติ กเมน ขยสภาวา. วยธมฺมาติ ปวตฺติวเสน ปริหายนสภาวา. วิราคธมฺมาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โปเถตฺวา  ๒ ฉ.ม. ยสฺสิเมติ ยสฺส  ๓ ก. อเววทาตาติ  ๔ ก. กุปฺปตํ
อนิวตฺตี หุตฺวา วิคมนสภาวา. ๑- นิโรธธมฺมาติ นิรุชฺฌนสภาวา, อนุปฺปตฺติธมฺมา
หุตฺวา นิรุชฺฌนสภาวาติ อตฺโถ. ทิฏฺิคติกสฺสาติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย คเหตฺวา
ิตปุคฺคลสฺส.
    ปุเรกฺขาราติ ปุเร กตา. ตณฺหาธโชติ อุสฺสาปิตฏฺเน ตณฺหาธโช, ตณฺหาปฏากา
อสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธโช. ปุเรจาริกฏฺเน ตณฺหา เอว เกตุ อสฺสาติ
ตณฺหาเกตุ. ตณฺหาธิปเตยฺโยติ ฉนฺทาธิปติวเสน, ตณฺหา อธิปติโต อาคตาติ วา
ตณฺหาธิปเตยฺโย, ตณฺหาธิปติ วา เอตสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธิปเตยฺโย. ทิฏฺิธชาทีสุปิ
เอเสว นโย. อโวทาตาติ อปริสุทฺธา. สงฺกิลิฏฺาติ สยํ กิลิฏฺา. สงฺกิเลสิกาติ
ตปนียา.
    เทฺว อานิสํเส ปสฺสตีติ เทฺว คุเณ ทกฺขติ. ทิฏฺธมฺมิกญฺจ อานิสํสนฺติ
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ปจฺจกฺขธมฺมานิสํสญฺจ. สมฺปรายิกนฺติ ปรโลเก ปตฺตพฺพํ
อานิสํสญฺจ. ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหตีติ สตฺถา ยถาลทฺธิโก ภวติ. ตํทิฏฺิกา สาวกา
โหนฺตีติ ตสฺส วจนํ สุณนฺตา สาวกาปิ ตถาลทฺธิกา โหนฺติ. สกฺกโรนฺตีติ
สกฺการปฺปตฺตํ กโรนฺติ. ครุกโรนฺตีติ ๒- ครุการปฺปตฺตํ กโรนฺติ. มาเนนฺตีติ มนสา
ปิยายนฺติ. ปูเชนฺตีติ จตุปจฺจยาภิหารปูชาย ปูเชนฺติ. อปจิตึ กโรนฺตีติ
อปจิติปฺปตฺตํ กโรนฺติ. ตตฺถ ยสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกริตฺวา อภิสงฺขเต
ปณีตปฺปณีเต ๓- กตฺวา เทนฺติ, โส สกฺกโต. ยสฺมึ ครุภาวํ ปฏฺเปตฺวา เทนฺติ, โส
ครุกโต. ยํ มนสา ๔- ปิยายนฺติ, โส มานิโต. ยสฺส สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, โส ปูชิโต.
ยสฺส อภิวาทนปจฺจุปฏฺานอญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโต.
เกจิ "สกฺกโรนฺติ กาเยน, ครุกโรนฺติ วาจาย, มาเนนฺติ จิตฺเตน, ปูเชนฺติ ลาเภนา"ติ
วณฺณยนฺติ. อลํ นาคตฺตาย วาติ นาคภาวาย นาคราชภาวาย วา อลํ ปริยตฺตํ.
สุปณฺณตฺตาย วาติ สุปณฺณราชภาวาย. ยกฺขตฺตาย วาติ ยกฺขเสนาปติภาวาย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิคจฺฉนสภาวา  ๒ ฉ.ม. ครุํ กโรนฺตีติ. เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. สุอภิสงฺขเต
@ปณีเต  ๔ สี. มนุสฺสา
อสุรตฺตาย วาติ อสุรภาวาย. คนฺธพฺพตฺตาย วาติ คนฺธพฺพเทวฆเฏ นิพฺพตฺตภาวาย.
มหาราชตฺตาย วาติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อญฺตรภาวาย. อินฺทตฺตาย วาติ สกฺกภาวาย.
พฺรหฺมตฺตาย วาติ พฺรหฺมกายิกาทีนํ อญฺตรภาวาย. เทวตฺตาย วาติ สมฺมุติเทวาทีนํ
อญฺตรภาวาย. สุทฺธิยาติ ปริสุทฺธภาวาย อลํ ปริยตฺตํ. วิสุทฺธิยาติ
สพฺพมลรหิตอจฺจนฺตปริสุทฺธภาวาย. ปริสุทฺธิยาติ สพฺพากาเรน ปริสุทฺธภาวาย.
    ตตฺถ ติรจฺฉานโยนิยํ อาธิปจฺจตฺถํ ๑- สุทฺธิยา. เทวโลเก อาธิปจฺจตฺถํ
วิสุทฺธิยา. พฺรหฺมโลเก อาธิปจฺจตฺถํ ปริสุทฺธิยา. จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ
อติกฺกมิตฺวา มุจฺจนตฺถํ มุตฺติยา. อนฺตรายาภาเวน วิมุจฺจนตฺถํ วิมุตฺติยา.
สพฺพากาเรน มุตฺติยา ปริมุตฺติยา. สุชฺฌนฺตีติ ตสฺมึ สมยนฺตเร ๒- ปพฺพชิตภาเวน
สุทฺธึ ปาปุณนฺติ. วิสุชฺฌนฺตีติ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยา ยุตฺตภาเวน วิวิเธน
สุชฺฌนฺติ. ปริสุชฺฌนฺตีติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา สพฺพากาเรน สุชฺฌนฺติ. มุจฺจนฺติ
เตสํ สมยนฺตรธมฺเมน. วิมุจฺจนฺติ เอตสฺส สตฺถุโน โอวาเทน. ปริมุจฺจนฺติ เอตสฺส
สตฺถุโน อนุสาสเนน. สุชฺฌิสฺสามีติอาทโย อนาคตวเสน วุตฺตา. อายตึ ผลปาฏิกงฺขีติ
อนาคเต วิปากผลมากงฺขมาโน. อิทํ ทิฏฺิคติกานํ อชฺฌาจิณฺณํ. ๓- ทิฏฺิคตํ หิ
อิชฺฌมานํ ๔- นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา นิปฺผาเทติ.
    อจฺจนฺตสนฺตีติ อติอนฺตนิสฺสรณสนฺติ. ตทงฺคสนฺตีติ ปมชฺฌานาทิคุณงฺเคน
นีวรณาทิอคุณงฺคํ สเมตีติ ฌานํ ตทงฺคสนฺติ. สมฺมุติสนฺตีติ สมาหารวเสน
ทิฏฺิสนฺติ. ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กตมา อจฺจนฺตสนฺตี"ติอาทิมาห. อมตํ นิพฺพานนฺติ
เอวมาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺตีติ
เอวมาทโย อนฺโตอปฺปนาย อติสยวเสน วุตฺตา. อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ
อธิปฺเปตา, สนฺตีติ อิตรา ๕- เทฺว สนฺติโย ปฏิกฺขิปิตฺวา สมฺมุติสนฺติเมว ทีเปติ.
กุปฺปสนฺตินฺติ วิปากชนกวเสน ปริวตฺตนวเสน กปฺปสนฺตึ. ๖- ปกุปฺปสนฺตินฺติ วิเสเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อธิปจฺจตฺตํ, สี. อาธิปจฺจํ. เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. สมเย
@๓ ฉ.ม. อิจฺฉามตฺตํ  ๔ สี. อิจฺฉมานํ  ๕ ฉ.ม. อิตเร  ๖ ฉ.ม. จลสนฺตึ. เอวมุปริปิ
กุปฺปสนฺตึ. เอริตสนฺตินฺติ กมฺปนสนฺตึ. สเมริตสนฺตินฺติ วิเสเสน กุปฺปิตสนฺตึ.
๑- จลิตสนฺตินฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ฆฏฺฏิตสนฺตินฺติ ปีฬิตสนฺตึ. สนฺตึ
นิสฺสิโตติ ทิฏฺิสงฺขาตสนฺตึ นิสฺสิโต. อสฺสิโตติ อาสิโต วิเสเสน นิสฺสิโต.
อลฺลีโนติ เอกีภูโต.
    [๒๐] เอวํ นิสฺสิเต ตาว "ทิฏฺีนิเวสา ฯเปฯ อาทิยตี จ ธมฺมนฺ"ติ ตตฺถ
ทิฏฺีนิเวสาติ อิทํสจฺจาภินิเวสสงฺขาตานิ ทิฏฺินิเวสนานิ. น หิ สฺวาติวตฺตาติ
สุเขน อติวตฺติตพฺพา น โหนฺติ. ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิ-
ธมฺเมสุ ๒- ตํ ตํ สมุคฺคหิตํ อภินิวิฏฺธมฺมํ วินิจฺฉินิตฺวา ๓- ปวตฺตา ทิฏฺิ-
นิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี
อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ ยสฺมา น หิ สฺวาติวตฺตา, ตสฺมา นโร เตสุเยว ทิฏฺินิเวสเนสุ
อชสีลโคสีลกุกฺกุรสีลปญฺจาตปมรุปฺปปาตอุกฺกุฏิกปฺปธานกณฺฏกาปสฺสยาทิเภทํ สตฺถารํ
ธมฺมกฺขานํ คณาทิเภทญฺจ ตํ ตํ ธมฺมํ นิรสฺสติ จ อาทิยติ จ ชหติ จ คณฺหาติ
จ วนมกฺกโฏ วิย ตํ ตํ สาขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
    เอวํ นิรสฺเสนฺโต ๔- อาทิยนฺโต จ อนวฏฺิตจิตฺตตฺตา อสนฺเตหิปิ คุณโทเสหิ
อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยสายสํ อุปฺปาเทยฺย. ทุรติวตฺตาติ อติกฺกมิตุํ ทุกฺขา.
ทุตฺตราติ ทุอุตฺตรา. ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพีนิวตฺตาติ ๕- อุปสคฺเคน
วฑฺฒิตา.
    นิจฺฉินิตฺวาติ สสฺสตวเสน นิจฺฉยํ กตฺวา. วินิจฺฉินิตฺวาติ อตฺตวเสน
นานาวิเธน วินิจฺฉยํ กตฺวา. วิจินิตฺวาติ ปริเยสิตฺวา. ปวิจินิตฺวาติ
อตฺตนิเวเสน ๖- สพฺพากาเรน ปริเยสิตฺวา. "นิจินิตฺวา วิจฺฉินิตฺวา"ติปิ ๗- ปาโ.
โอทิสฺสคฺคาโหติ อวิเสเสตฺวา ๘- คาโห. วิลคฺคาโหติ โกฏฺาสวเสน คาโห "วิลโส
ปฏิวิภชิตฺวา"ติอาทีสุ ๙- ๑๐- วิย. วรคฺคาโหติ อุตฺตมคฺคาโห. โกฏฺาสคฺคาโหติ
อวยววเสน คาโห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กมฺปิตสนฺตึ  ๒ ม. ทฺวิสฏฺิธมฺเมสุ, ฉ. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคเตสุ
@๓ ฉ.ม. นิจฺฉินิตฺวา  ๔ ฉ.ม. นิรสฺสนฺโต จ  ๕ ฉ.ม. ทุพฺพินิวตฺตาติ
@๖ ฉ.ม. อตฺตนิยวเสน  ๗ ฉ.ม. วิจฺจินิตฺวาติปิ  ๘ ฉ.ม. อวธิยิตฺวา
@๙ ฉ.ม. พิลโส วิภชิตฺวา, ก. สํวิภชิตฺวา  ๑๐ ที.มหา. ๑๐/๓๗๘/๒๕๒,
@ม.มู. ๑๒/๑๑๑/๘๐
อุจฺจยคฺคาโหติ ราสิวเสน คาโห. สมุจฺจยคฺคาโหติ โกฏฺาสวเสน ราสิวเสน จ
คาโห. ๑- อิทํ สจฺจนฺติ อิทเมว สภาวํ. ตจฺฉนฺติ ตถภาวํ อวิปรีตสภาวํ. ตถนฺติ
วิปริณามรหิตํ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ. ยาถาวนฺติ ยถาสภาวํ. อวิปรีตนฺติ น วิปรีตํ.
    นิรสฺสตีติ นิอสฺสติ วิกฺขิปติ. ปรวิจฺฉินฺทนาย วาติ ปเรหิ วิสฺสชฺชเนน. ๒-
อนภิสมฺภุณนฺโต วาติ อสมฺปาปุณนฺโต วา อสกฺโกนฺโต วา วิสฺสชฺเชติ. ปโร
วิจฺฉินฺทตีติ ๓- อญฺโ วิโยคํ กโรติ. นตฺเถตฺถาติ นตฺถิ เอตฺถ. สีลํ
อนภิสมฺภุณนฺโตติ สีลํ อสมฺปาเทนฺโต. สีลํ นิรสฺสตีติ สีลํ วิสฺสชฺเชติ. อิโต
ปเรสุปิ เอเสว นโย.
    [๒๑] โย ปนายํ สพฺพทิฏฺิคตาทิโทสธุนนาย ปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา โธโน,
ตสฺส โธนสฺส หิ ฯเปฯ อนูปโย โส. กึ วุตฺตํ โหติ? โธนธมฺมสมนฺนาคมา
โธนสฺส ธุตสพฺพปาปสฺส อรหโต กตฺถจิ โลเก เตสุ เตสุ ภเวสุ สงฺกปฺปนา
ทิฏฺิ นตฺถิ. โส ตสฺสา ทิฏฺิยา อภาวา, ยาย จ อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ
ปฏิจฺฉาเทนฺตา ติตฺถิยา มายาย วา มาเนน วา เอวํ อคตึ คจฺฉนฺติ, ตมฺปิ
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ราคาทีนํ โทสานํ เกน คจฺเฉยฺย, ทิฏฺธมฺเม
สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ คติวิเสเสสุ เกน สงฺขํ คจฺเฉยฺย, อนูปโย โส, โส
หิ ตณฺหาทิฏฺิอุปยานํ ทฺวินฺนํ อภาเวน อนูปโยติ.
    กึการณาติ เกน การเณน. โธนา วุจฺจติ ปญฺาติ โธนา อิติ กึการณา
ปญฺา กถิยติ. ตาย ปญฺาย กายทุจฺจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย ปญฺาย กายโต
ปวตฺตํ ทุฏฺ ๔- กิเลสปูติกตฺตา วา จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. ธุตญฺจ โธตญฺจาติ
กมฺปิตญฺจ โธวิตญฺจ. สนฺโธตญฺจาติ สมฺมา โธวิตญฺจ. นิทฺโธตญฺจาติ วิเสเสน
สุฏฺุ นิทฺโธตญฺจ. ราโค ธุโต จาติอาทโย จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน โยเชตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมุจฺจยคฺคาโหติ วิเสสราสิวเสน คาโห, ม. สมุจฺจยคฺคาโหติ วิเสเสน คาโห
@๒ ฉ.ม. วิสฺสชฺชาปเนน  ๓ ฉ.ม. วิจฺฉินฺเทตีติ  ๔ ฉ.ม. ทุฏฺุ
    สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา
มิจฺฉาทิฏฺิ กมฺปิตา จลิตา โธวิตา. สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุ เอเสว นโย. วุตฺตเญฺหตํ
"สมฺมาทิฏฺิกสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตี"ติ สุตฺตํ ๑-
วิตฺถาเรตพฺพํ. สมฺมาาเณนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาเณน, ปจฺจเวกฺขณาเณน วา.
มิจฺฉาาณนฺติ วิปรีตาณํ อยาถาวาณํ, ปาปกิริยาสุ สุขุมจินฺตาวเสน ๒- ปาปํ
กตฺวา "สุกตํ มยา"ติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ อุปฺปนฺโน โมโห. สมฺมาวิมุตฺติยา
มิจฺฉาวิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิปรีตา ๓- อยาถาววิมุตฺติเยว
เจโตวิมุตฺติสญฺิตา. ๓-
    อรหา อิเมหิ โธนิเยหิ ธมฺเมหีติ ราคาทีหิ กิเลเสหิ ทูเร ิโต อรหา
อิเมหิ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลสโธวเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต โหติ. โธโนติ โธโน ปุคฺคโล,
เตเนว "โส ธุตราโค"ติอาทโย อาห.
    มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาติ วญฺจนกิริยํ วญฺจนกรณํ อสฺสา อตฺถีติ วญฺจนิกา
จริยา. ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตูติ เตสํ ทุจฺจริตานํ อปฺปกาสนการณา. ปาปิกํ อิจฺฉํ
ปณิทหตีติ ลามกํ ปตฺถนํ ปติฏฺาเปติ. "มา มํ ชญฺา"ติ อิจฺฉตีติ "มยฺหํ กตํ ปาปํ
ปเร มา ชานึสู"ติ ปจฺจาสึสติ. สงฺกปฺเปตีติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทติ. วาจํ ภาสตีติ
ชานํเยว ปณฺณตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติ. "อมฺหากํ วีติกฺกมฏฺานํ
นาม นตฺถี"ติ อุปสนฺโต วิย ภาสติ. กาเยน ปรกฺกมตีติ "มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ
มา เกจิ ชานึสู"ติ กาเยน วตฺตํ กโรติ. วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนา
มายา อสฺสาติ มายาวี, มายาวิโน ภาโว มายาวิตา. กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต
อติจฺจ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสรา. กายวาจากิริยาหิ อญฺถา ทสฺสนโต
วญฺเจตีติ วญฺจนา. เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถ.
"นาหํ เอวํ กโรมี"ติ ปาปานํ วิกฺขิปนโต นิกิรณา. "นาหํ เอวํ กโรมี"ติ ปริวชฺชนโต
ปริหรณา. กายาทีหิ สํสรณโต ๔- คูหนา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๖/๑๗๔, ที.ปา. ๑๑/๓๖๐/๒๘๑  ๒ ม. อุปายจินฺตาวเสน,
@ฉ. อุปจินฺตาวเสน  ๓-๓ สี. อยาถาววิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺิตา
@๔ ฉ.ม. สํหรณโต
สมนฺตภาเวน ๑- คูหนา ปริคูหนา. ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ
ฉาเทตีติ ฉาทนา. สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา ปริจฺฉาทนา. น อุตฺตานีกตฺวา ๒-
ทสฺเสตีติ อนุตฺตานิกมฺมํ. น ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํ. สุฏฺุ ฉาทนา
โวจฺฉาทนา. กตปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยา. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ, ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล
ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกปลิเวิตํ วิย จ
สตฺถํ โหติ.
    เอกวิเธน มาโนติ เอกปริจฺเฉเทน เอกโกฏฺาเสน มาโน. ยา จิตฺตสฺส
อุณฺณตีติ ๓- ยา จิตฺตสฺส อพฺภุสฺสาปนา, อยํ มาโนติ อตฺโถ. เอตฺถ ปุคฺคลํ
อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติตมาโนว วุตฺโต.
    อตฺตุกฺกํสนมาโนติ อตฺตานํ อุปริ ปนมาโน. ปรวมฺภนมาโนติ ปเรสํ ๔-
ลามกกรณมาโน. อิเม เทฺว มานา เยภุยฺเยน ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตา.
    "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโนติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย "อหมสฺมิ เสยฺโย"ติ อุปฺปนฺโน
มาโน อสทิสมาโน. ๕- สทิสมานาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวมิเมปิ ตโย มานา
ปุคฺคลวิเสสํ อนิสฺสาย ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตา. เตสุ เอเกโก ติณฺณมฺปิ
เสยฺยสทิสหีนานํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน เสยฺยสฺเสว ยาถาวมาโน,
เสสานํ อยาถาวมาโน. "สทิโสหมสฺมี"ติ มาโน สทิสสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ
อยาถาวมาโน. "หีโนหมสฺมี"ติ มาโน หีนสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโน.
    จตุพฺพิเธน มาโน โลกธมฺมวเสน วุตฺโต. ปญฺจวิเธน มาโน ปญฺจกามคุณวเสน
วุตฺโต. ฉพฺพิเธน มาโน จกฺขฺวาทิสมฺปตฺติวเสน ๖- วุตฺโต. ตตฺถ มานํ ชเนตีติ มานํ
อุปฺปาเทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมภาเคน  ๒ ฉ.ม. น อุตฺตานึ กตฺวา  ๓ ฉ.ม. อุนฺนตีติ. เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. ปเร  ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๖ ฉ.ม. จกฺขาทิ...
    สตฺตวิเธน มานนิทฺเทเส มาโนติ อุณฺณโม. ๑- อติมาโนติ "ชาติอาทีหิ มยา
สทิโส นตฺถี"ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน. มานาติมาโนติ "อยํ
ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโ, อยํ หีนตโร"ติ อุปฺปนฺโน มาโน.
อยํ ภาราติภาโร วิย ปุริมํ สทิสมานํ อุปาทาย มานาติมาโน นามาติ ทสเสตุํ
"มานาติมาโน"ติ อาห. โอมาโนติ หีนมาโน. โย "หีโนหมสฺมี"ติ มาโน นาม
วุตฺโต, อยํ โอมาโน นาม. อปิ เจตฺถ "ตฺวํ ชาติมา, กากชาติ วิย เต ชาติ.
ตฺวํ โคตฺตวา, จณฺฑาลโคตฺตํ วิย เต โคตฺตํ. ตุยฺหํ สโร อตฺถิ, กากสโร วิย
เต สโร"ติ เอวํ อตฺตานํ เหฏฺา กตฺวา ปวตฺตนวเสน อยํ "โอมาโน"ติ เวทิตพฺโพ.
    อธิมาโนติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปตฺวา ปตฺตสญฺิสฺส, จตูหิ มคฺเคหิ
กตฺตพฺพกิจฺเจ อกเตเยว กตสญฺิสฺส, จตุสจฺจธมฺเม อนธิคเต อธิคตสญฺิสฺส, อรหตฺเต
อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสญฺิสฺส อุปฺปนฺโน อธิคตมาโน อธิมาโน นาม. อยมฺปน กสฺส
อุปฺปชฺชติ, กสฺส น อุปฺปชฺชตีติ? อริยสาวกสฺส ตาว น อุปฺปชฺชติ. โส หิ
มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขเณน สญฺชาตโสมนสฺโส
อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโข, ตสฺมา โสตาปนฺนาทีนํ "อหํ สกทาคามี"ติอาทิวเสน มาโน
น อุปฺปชฺชติ, ทุสฺสีลสฺส จ น อุปฺปชฺชติ. โส หิ อริยคุณาธิคเม นิราโสว.
สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺานสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส น อุปฺปชฺชติ,
ปริสุทฺธสีลสฺส ปน กมฺมฏฺาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจยปริคฺคเหน
วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส
อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺเน จ สุทฺธสมถลาภี สุทฺธวิปสฺสนาลาภี วา อนฺตรา เปติ.
โส หิ ทสปิ วีสติมฺปิ ตึสมฺปิ วสฺสานิ ๒- กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต "อหํ
โสตาปนฺโน"ติ วา "สกทาคามี"ติ วา "อนาคามี"ติ วา มญฺติ, สมถวิปสฺสนาลาภี
ปน อรหตฺเตเยว เปติ. ตสฺส หิ สมาธิพเลน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, วิปสฺสนาพเลน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุนฺนโม  ๒ ฉ.ม. ทสปิ วสฺสานิ วีสมฺปิ วสฺสานิ ตึสมฺปิ วสฺสานิ อสีติปิ
@วสฺสานิ
สงฺขารา สุปริคฺคหิตา, ตสฺมา สฏฺิมฺปิ ๑- วสฺสานิ อสีติมฺปิ ๒- วสฺสานิ
วสฺสสตมฺปิ กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, ขีณาสวสฺเสว จิตฺตาจาโร ๓- โหติ. โส เอวํ
ทีฆรตฺตํ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต อนฺตรา อฏฺตฺวาว "อรหา อหนฺ"ติ มญฺติ.
    อสฺมิมาโนติ รูเป อสฺมีติอาทินา นเยน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ "อหํ รูปาทโย"ติ
อุปฺปนฺโน มาโน. มิจฺฉามาโนติ ปาปเกหิ กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺานสุต-
ปฏิภานสีลพฺพเตหิ, ปาปิกาย จ ทิฏฺิยา อุปฺปนฺโน มาโน. ตตฺถ ปาปกํ กมฺมายตนํ นาม
เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธเนสาทานํ กมฺมํ. ปาปกํ สิปฺปายตนํ นาม มจฺฉชาลขิปกุมีนกรเณสุ เจว
ปาสโอฑฺฑนสูลาโรปนาทีสุ จ เฉกตา. ปาปกํ วิชฺชาฏฺานํ นาม ยา กาจิ
ปรูปฆาตวิชฺชา. ปาปกํ สุตํ นาม ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิปฏิสํยุตฺตํ. ปาปกํ ปฏิภานํ
นาม ทุพฺภาสิตยุตฺตํ กาพฺพนาฏกวินฺทุมฺพนาทิปฏิภานํ. ๔- ปาปกํ สีลํ นาม อชสีลํ
โคสีลํ. วตมฺปิ อชวตโควตเมว. ปาปิกา ทิฏฺิ ปน ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคเตสุ ยา กาจิ
ทิฏฺิ. อฏฺวิธมาโน อุตฺตานตฺโถเยว.
    นววิเธน มานนิทฺเทเส เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติอาทโย นว มานา ปุคฺคลํ
นิสฺสาย วุตฺตา. เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน ราชูนญฺเจว
ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ "รฏฺเน วา ธนวาหเนหิ วา โก มยา
สทิโส อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ "สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส
อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ.
    เสยฺยสฺส "สทิโสหมสฺมี"ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ "รฏฺเน
วา ธนวาหเนหิ วา อญฺราชูหิ สทฺธึ มยฺหํ กินฺนานากรณนฺ"ติ เอตํ มานํ
กโรติ. ปพฺพชิโตปิ "สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเน ภิกฺขุนา มยฺหํ กินฺนานากรณนฺ"ติ
เอตํ มานํ กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สฏฺิปิ  ๒ ฉ.ม. อสีติปิ  ๓ สี. จิตฺตวาโร  ๔ สี....วิลมฺพนาฏกาทิ,
@ฉ.ม. กปฺปนาฏกวิลปฺปนาทิ...
    เสยฺยสฺส "หีโนหมสฺมี"ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺส หิ รญฺโ
รฏฺ วา ธนวาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส "มยฺหํ `ราชา'ติ
โวหารสุขมตฺตกเมว, กึ ราชา นาม อหนฺ"ติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ
อปฺปลาภสกฺกาโร "อหํ ธมฺมกถิโก, พหุสฺสุโต, มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กึ
ธมฺมกถิโก นามาหํ, กึ พหุสฺสุโต นามาหํ, กึ มหาเถโร นามาหํ, ยสฺส เม
ลาภสกฺกาโร นตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ.
    สทิสสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. อมจฺโจ หิ
รฏฺิโย วา "โภคยานวาหนาทีหิ วา โก มยา สทิโส อญฺโ ราชปุริโส อตฺถี"ติ
วา, "มยฺหํ อญฺเหิ สทฺธึ กินฺนานากรณนฺ"ติ วา, "อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ,
ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กึ อมจฺโจ นามาหนฺ"ติ วา เอเต มาเน กโรติ.
    หีนสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. ทาโส หิ
"มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโ ทาโส นาม อตฺถิ, อญฺเ
ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตา, อหมฺปน ปเวณิอาคตตฺตา เสยฺโย"ติ
วา, "ปเวณิอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธึ กึ มยฺหํ
นานากรณนฺ"ติ วา, "กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม
ทาสฏฺานํ นตฺถิ, กึ ทาโส นามาหนฺ"ติ วา เอเต มาเน กโรติ. ยถา จ
ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยว,
    เอตฺถ จ เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร
เทฺว อยาถาวมานา. ตถา สทิสสฺส "สทิโสหมสฺมี"ติ, หีนสฺส "หีโนหมสฺมี"ติ
อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร เทฺว อยาถาวมานา. ตตฺถ ยาถาวมานา
อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา.
    เอตฺถ จ เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน อุตฺตมสฺส อุตฺตมฏฺเน "อหํ
เสยฺโย"ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน, เสยฺยสฺส "สทิโสหมสฺมี"ติ มาโน อุตฺตมสฺส สมฏฺเน
"อหํ สทิโส"ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เสยฺยสฺส "หีโนหมสฺมี"ติ มาโน อุตฺตมสฺส
ลามกฏฺเน "อหํ หีโน"ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เอวํ เสยฺยมาโน สทิสมาโน
หีนมาโนติ อิเม ตโย มานา เสยฺยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ. สทิสสฺสาปิ อหํ เสยฺโย, สทิโส,
หีโนติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติ. หีนสฺสาปิ อหํ หีโน, สทิโส, เสยฺโยติ ตโย
มานา อุปฺปชฺชนฺติ.
    ทสวิธมานนิทฺเทเส อิเธกจฺโจ มานํ ชเนตีติ เอกจฺโจ ปุคฺคโล มานํ ชนยติ.
ชาติยา วาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา วา. โคตฺเตน วาติ โคตมโคตฺตาทินา
อุกฺกฏฺโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน วาติ มหากุลภาเวน วา. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ
วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย วา. สรีรํ หิ "โปกฺขรนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา
อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถ. ธเนน วาติ ธนสมฺปนฺนภาเวน วา, มยฺหํ นิธานคตสฺส
ธนสฺส ปมาณํ นตฺถีติ อตฺโถ. อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายนวเสน วา. กมฺมายตเนน
วาติ "อวเสสา สตฺตา ฉินฺนปกฺขกากสทิสา, อหมฺปน มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ
วา, "อหํ ยํ ยํ กมฺมํ กโรมิ, ตํ ตํ อิชฺฌตี"ติ ๑- วา เอวมาทินยปฺปวตฺเตน
กมฺมายตเนน วา. สิปฺปายตเนน วาติ "อวเสสา สตฺตา นิสิปฺปา, อหํ
สิปฺปวา"ติ เอวมาทินยปฺปวตฺเตน สิปฺปายตเนน วา. วิชฺชาฏฺาเนน วาติ อิทํ
เหฏฺา วุตฺตนยเมว. สุเตน วาติ "อวเสสา สตฺตา อปฺปสฺสุตา, อหมฺปน พหุสฺสุโต"ติ
เอวมาทิสุเตน วา. ปฏิภาเนน วาติ "อวเสสา สตฺตา อปฺปฏิภานา, มยฺหํ ปน
ปฏิภานปฺปมาณํ นตฺถี"ติ เอวมาทิปฏิภาเนน วา. อญฺตรญฺตเรน วา วตฺถุนาติ
อวุตฺเตน อญฺเน วตฺถุนา วา. โย เอวรูโป มาโนติ มานกรณวเสน มาโน.
มญฺนา มญฺิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทโส. อุสฺสิตฏฺเน อุณฺณติ. ยสฺสุปฺปชฺชติ,
ตํ ปุคฺคลํ อุณฺณาเมติ อุกฺขิปิตฺวา เปตีติ อุณฺณโม. ๒- สมุสฺสิตฏฺเน ธโช.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมิชฺฌตีติ  ๒ ฉ.ม. อุนฺนาโม
อุกฺขิปนฏฺเน จิตฺตํ สมฺปคฺคณฺหาตีติ สมฺปคฺคาโห. เกตุ วุจฺจติ พหูสุ ธเชสุ
อจฺจุคฺคตทฺธโช. มาโนปิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาโน อปราปเร อุปาทาย อจฺจุคฺคตฏฺเน
เกตุ วิยาติ เกตุ, ตํ เกตุํ อิจฺฉตีติ เกตุกมฺยํ, ตสฺส ภาโว เกตุกมฺยตา. สา
ปน จิตฺตสฺส, น อตฺตโน. เตน วุตฺตํ "เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา"ติ. มานสมฺปยุตฺตํ
หิ จิตฺตํ เกตุํ อิจฺฉติ, ตสฺส ภาโว, เกตุสงฺขาโต มาโนติ. โธโน มายญฺจ มานญฺจ
ปหาย ปชหิตฺวา โย โส โธโน อรหา เหฏฺา วุตฺตนเยน วิโนทนพฺยนฺติกรณาทิวเสน
กิเลเส ปชหิตฺวา ิโต, โส เกน ๑- ราคาทินา กิเลเสน คจฺเฉยฺย.
    เนรยิโกติ วาติ นิรเย นิพฺพตฺตกสตฺโตติ วา. ติรจฺฉานโยนิยาทีสุปิ ๒- เอเสว
นโย. โส เหตุ นตฺถีติ เยน ชนกเหตุนา คติยาทีสุ นิพฺพตฺเตยฺย, โส เหตุ
นตฺถิ. ปจฺจโยติ ตสฺเสว เววจนํ. การณนฺติ านํ. การณํ หิ ตทายตฺตวุตฺติตาย
อตฺตโน ผลสฺส านนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน คติยาทีสุ
นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ การณํ นตฺถิ.
    [๒๒] โย ปน เนสํ ทฺวินฺนํ อุปยานํ ภาเวน อุปโย โหติ, โส อุปโย
หิ ฯเปฯ ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ. ตตฺถ อุปโยติ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสิโต. ธมฺเมสุ อุเปติ
วาทนฺติ "รตฺโต"ติ วา "ทุฏฺโ"ติ วา เอวํ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ.
อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺิปฺปหาเนน ปน อนูปยํ ขีณาสวํ เกน
ราเคน วา โทเสน วา กถํ "รตฺโต"ติ วา "ทุฏฺโ"ติ วา วเทยฺย. เอวํ
อนูปวชฺโชว ๓- โส กึ ติตฺถิยา วิย กตปฏิจฺฉาทโก ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อตฺตํ
นิรตฺตํ ๔- น หิ ตสฺส อตฺถีติ ตสฺส หิ อตฺตทิฏฺิ วา อุจฺเฉททิฏฺิ วา นตฺถิ,
คหณมุญฺจนํ วาปิ อตฺตนิรตฺตสญฺิตํ นตฺถิ. กึการณา นตฺถีติ  เจ? อโธสิ โส
ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ, ยสฺมา โส อิเธว อตฺตภาเว าณมฺพุนา สพฺพํ ทิฏฺิคตํ
อโธสิ ปชหิ วิโนเทสีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตํ สุตฺวา ราชา
อตฺตมโน ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตน  ๒ ฉ.ม. ติรจฺฉานโยนิกา...  ๓ ฉ.ม. อนุปวชฺโช จ  ๔ ฉ.ม. อตฺตา
@นิรตฺตา
    รตฺโตติ วาติ ราเคน รตฺโตติ วา. ทุฏฺโติ วาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เย ปุญฺาปุญฺอเนญฺชาภิสงฺขารา, เต อปฺปหีนา.
อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ กมฺมาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนภาเวน.
คติยา วาทํ อุเปตีติ ปญฺจนฺนํ คตีนํ อญฺตราย กถนํ อุปคจฺฉติ. เตเนวาห "เนรยิโกติ
วา ฯเปฯ วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉตี"ติ. วเทยฺยาติ กเถยฺย. คหิตํ ๑- นตฺถีติ คเหตพฺพํ
นตฺถิ. มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ มุญฺจิตฺวา ิตตฺตา โมเจตพฺพํ นตฺถิ.
    ยสฺสตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส "อหํ มมา"ติ คหิตํ อตฺถิ. ตสฺสตฺถิ
มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส โมเจตพฺพํ อตฺถิ. อุปริ ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา
โยเชตพฺพานิ. คหณมุญฺจนา สมติกฺกนฺโตติ คหณโมจนา อรหา อติกฺกนฺโต.
วุฑฺฒิปริหานิวีติวตฺโตติ ๒- วุฑฺฒิญฺจ ปริหานิญฺจ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺโต. โส
วุฏฺวาโสติ อาทึ กตฺวา าณคฺคินา ทฑฺฒานีติ ปริโยสานํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อโธสีติ กนฺเตสิ. ๓- ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนีติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตนฺติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ตติยํ.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติตํ  ๒ ฉ.ม. พุทฺธิ...  ๓ สี. อโธปีติ กมฺเปสิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๑๘๗-๒๑๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=4345&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=4345&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=70
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1311
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1429
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1429
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29