ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๓. ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๑๕] ทุฏฺฐฏฺฐเก ปฐมคาถายํ ตาว ตตฺถ วทนฺตีติ ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ อุปวทนฺติ.
ทุฏฺฐมนาปิ เอเก, อญฺเญปิ ๑- เว สจฺจมนาติ, เอเกติ ๒- เอกจฺเจ ทุฏฺฐจิตฺตา,
เอกจฺเจ ตถสญฺญิโนปิ หุตฺวา ติตฺถิยา ทุฏฺฐจิตฺตา, ๓- เย เตสํ สุตฺวา สทฺทหึสุ,
เต สจฺจมนาติ อธิปฺปาโย. วาทญฺจ ชาตนฺติ เอตํ ๔- อกฺโกสวาทํ อุปฺปนฺนํ.
มุนิ โน อุเปตีติ อการกตาย จ อกุปฺปนตาย จ พุทฺธมุนิ น อุเปติ. ตสฺมา มุนี
นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ เตน การเณน อยํ มุนิ, ราคาทิขิเลหิ นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ
เวทิตพฺโพ.
    ทุฏฺฐมนาติ อุปฺปนฺเนหิ โทเสหิ ทูสิตจิตฺตา. วิรุทฺธมนาติ เตหิ กิเลเสหิ
กุสลสฺส ทฺวารํ อทตฺวา อาวริตจิตฺตา. ปฏิวิรุทฺธมนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ
วฑฺฒิตํ. อาหตมนาติ ปฏิเฆน อาหตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ อาหตมนา. ปจฺจาหตมนาติ
อุปสคฺควเสเนว. อาฆาติตมนาติ วิหึสาวเสน อาฆาติตํ มนํ เอเตสนฺติ อาฆาติตมนา.
ปจฺจาฆาติตมนาติ อุปสคฺควเสเนว. อถ วา "โกธวเสน ทุฏฺฐมนา, อุปนาหวเสน
ปทุฏฺฐมนา, มกฺขวเสน วิรุทฺธมนา, ปฬาสวเสน ปฏิวิรุทฺธมนา, โทสวเสน
อาหตปจฺจาหตมนา, พฺยาปาทวเสน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา. ปจฺจยานํ อลาเภน
ทุฏฺฐมนา ปทุฏฺฐมนา, อยเสน วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา, ครเหน อาหตปจฺจาหตมนา,
ทุกฺขเวทนาสมงฺคีภาเวน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา"ติ เอวมาทินา นเยน เอเก
วณฺณยนฺติ. อุปวทนฺตีติ ครหํ อุปฺปาเทนฺติ. อภูเตนาติ อสํวิชฺชมาเนน.
    สทฺทหนฺตาติ ปสาทวเสน สทฺธํ อุปฺปาเทนฺตา. โอกปฺเปนฺตาติ คุณวเสน
โอตาเรตฺวา ๕- อวกปฺปยนฺตา. อธิมุจฺจนฺตาติ สมฺปสาทนวเสน สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา
เตสํ กถํ อธิวาเสนฺตา. สจฺจมนาติ ตจฺฉมนา. สจฺจสญฺญิโนติ ตจฺฉสญฺญิโน.
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. อโถปิ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ตุฏฺฐจิตฺตา   ก. เอกํ
@ ฉ.ม. โอตริตฺวา
ตถมนาติ อวิปรีตมนา. ภูตมนาติ ภูตตฺถมนา. ๑- ยาถาวมนาติ นิจฺจลมนา.
อวิปรีตมนาติ นิจฺฉยมนา. ตตฺถ "สจฺจมนา สจฺจสญฺญิโน"ติ สจฺจวาทิคุณํ, "ตถมนา
ตถสญฺญิโน"ติ สจฺจสนฺธคุณํ, ๒- "ภูตมนา ภูตสญฺญิโน"ติ เจโตภูตคุณํ, ๓- "ยาถาวมนา
ยาถาวสญฺญิโน"ติ ปจฺจยิกคุณํ, ๔- "อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺญิโน"ติ อวิสํวาทคุณํ
กถิตนฺติ ญาตพฺพํ.
    ปรโตโฆโสติ อญฺญสฺส สนฺติกา ๕- อุปฺปนฺนสทฺโท. อกฺโกโสติ ชาติอาทีสุ
ทสสุ อกฺโกเสสุ อญฺญตโร. โย วาทํ อุเปตีติ โย ปุคฺคโล อุปวาทํ อุปคจฺฉติ.
การโก วาติ กตโทโส วา. การกตายาติ ๖- โทสสฺส กตภาเวน. วุจฺจมาโนติ
กถิยมาโน. อุปวทิยมาโนติ โทสํ อุปวชฺชมาโน. กุปฺปตีติ โกปํ กโรติ.
    ขิลชาตตาปิ นตฺถีติ จิตฺตพนฺธภาวจิตฺตกจวรภาวสงฺขาตํ ๗- ปฏิฆขิลํ ชาตํ
อสฺสาติ ขิลชาโต, ตสฺส ภาโว ขิลชาตตา, สาปิ ๘- นตฺถิ น สนฺติ. ปญฺจปิ
เจโตขิลาติ กาเม อวีตราโค, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ
อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ
เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ "อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน
วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ, เทวญฺญตโร วา"ติ ๙- เอวรูปา ปญฺจปิ
จิตฺตสฺส พนฺธภาวกจวรภาวสงฺขาตา เจโตขิลา นตฺถิ.
    [๑๖] อิมญฺจ คาถํ วตฺวา ภควา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ "เอวํ ขุํเสตฺวา
วมฺเภตฺวา วุจฺจมานา ภิกฺขู อานนฺท กึ วทนฺตี"ติ. น กิญฺจิ ภควาติ. "น
อานนฺท `อหํ สีลวา'ติ สพฺพตฺถ ตุณฺหี ภวิตพฺพํ. โลเก หิ นาภาสมานํ ชานนฺติ,
มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตนฺ"ติ วตฺวา "ภิกฺขู อานนฺท เต มนุสฺเส เอวํ ปฏิโจเทนฺตู"ติ
@เชิงอรรถ:  ม. ภูตตฺตมนา   สี. สจฺจสญฺญิคุณํ, ฉ.ม. สจฺจสทฺธาคุณํ   ฉ.ม. ฐิตคุณํ
@ สี,ม. สจฺจายิกคุณํ   ฉ.ม. อญฺเญสํ สนฺติกา   สี. กตโกธตายาติ
@ สี. จิตฺตถทฺธภาว...   ฉ.ม. ตาปิ   ม.มู. ๑๒/๑๘๖/๑๕๘
ธมฺมเทสนตฺถาย "อภูตวาที นิรยํ อุเปตี"ติ ๑- อิมํ คาถมภาสิ. เถโร ตํ อุคฺคเหตฺวา
ภิกฺขู อาห "มนุสฺสา ตุเมฺหหิ อิมาย คาถาย ปฏิโจเทตพฺพา"ติ. ภิกฺขู ตถา
อกํสุ. ปณฺฑิตมนุสฺสา ตุณฺหี อเหสุํ. ราชาปิ ราชปุริเส สพฺพตฺถ เปเสตฺวา ๒-
เยสํ ธุตฺตานํ ลญฺจํ ๓- ทตฺวา ติตฺถิยา ตํ มาราเปสุํ, เต คเหตฺวา นิคฺคยฺห
ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา ติตฺถิเย ปริภาสิ. มนุสฺสาปิ ติตฺถิเย ทิสฺวา เลฑฺฑุนา หนนฺติ,
ปํสุนา โอกิรนฺติ "ภควโต อยสํ อุปฺปาเทสุนฺ"ติ. อานนฺทตฺเถโร ตํ ทิสฺวา ภควโต
อาโรเจสิ, ภควา เถรสฺส อิมํ คาถํ อภาสิ "สกญฺหิ ทิฏฺฐึ ฯเปฯ วเทยฺยา"ติ.
    ตสฺสตฺโถ:- ยายํ ทิฏฺฐิ ติตฺถิยชนสฺส "สุนฺทรึ มาเรตฺวา สมณานํ
สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาเสตฺวา เอเตนุปาเยน ลทฺธํ สกฺการํ สาทิยิสฺสามา"ติ ๔-
โส ตํ ทิฏฺฐึ กถํ อติกฺกเมยฺย, อถ โข โส อยโส ตเมว ติตฺถิยชนํ ปจฺจาคโต
ตํ ทิฏฺฐึ อจฺเจตุํ อสกฺโกนฺตํ. โย วา สสฺสตาทิวาที, ๕- โสปิ สกํ ทิฏฺฐึ
กถมจฺจเยยฺย, เตน ทิฏฺฐิจฺฉนฺเทน อนุนีโต ตาย จ ทิฏฺฐิรุจิยา นิวิฏฺโฐ, อปิ จ โข
ปน สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน อตฺตนาว ปริปุณฺณานิ ตานิ ทิฏฺฐิคตานิ กโรนฺโต
ยถา ชาเนยฺย, ตเถว วเทยฺยาติ.
    อวณฺณํ ปกาสยิตฺวาติ อคุณํ ปากฏํ กตฺวา. สกฺการนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ
สกฺกจฺจกรณํ. สมฺมานนฺติ จิตฺเตน พหุมานนํ. ปจฺจาหริสฺสามาติ เอตํ ลาภาทึ
นิพฺพตฺเตสฺสาม. เอวํทิฏฺฐิกาติ เอวํลทฺธิกา. ยถา ๖- ตํ "ลาภาทึ
นิพฺพตฺเตสฺสามา"ติ เอวํ อยํ ลทฺธิ เตสํ อตฺถิ, ตถา "อตฺถิ เม วุตฺตปฺปกาโร
ธมฺโม"ติ เอเตสํ ขมติ เจว รุจฺจติ จ, เอวํสภาวเมว วา เตสํ จิตฺตํ "อตฺถิ เม
จิตฺตนฺ"ติ. ตถา ๗- เตสํ ทิฏฺฐิ วา, ทิฏฺฐิยา สห ขนฺติ วา, ทิฏฺฐิขนฺตีหิ สทฺธึ
รุจิ วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจีหิ สทฺธึ ลทฺธิ วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจิลทฺธีหิ สทฺธึ
อชฺฌาสโย วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจิลทฺธิอชฺฌาสเยหิ สทฺธึ อธิปฺปาโย วา โหตีติ
ทสฺเสนฺโต "เอวํทิฏฺฐิกา ฯเปฯ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๖/๖๙, ขุ.อุ. ๒๕/๓๘/๑๕๔, ขุ.อิติ. ๒๕/๔๘/๒๖๙,
@ขุ.สุ. ๒๕/๖๖๗/๔๖๕   ม. สพฺพโต   ฉ.ม. ลญฺชํ   สี.,ม. หริสฺสามาติ
@ ก. สสฺสตวาที   ก. ยสฺมา   สี.,ฉ.ม. ตทา
เอวํอธิปฺปายา"ติ อาห. สกํ ทิฏฺฐินฺติ อตฺตโน ทสฺสนํ. สกํ ขนฺตินฺติ อตฺตโน
สหนํ. สกํ รุจินฺติ อตฺตโน รุจึ. สกํ ลทฺธินฺติ อตฺตโน ลทฺธึ. สกํ อชฺฌาสยนฺติ
อตฺตโน อชฺฌาสยํ. สกํ อธิปฺปายนฺติ อตฺตโน ภาวํ. อติกฺกมิตุนฺติ สมติกฺกมิตุํ.
อถ โข เสฺวว อยโสติ โส เอว อยโส เอกํเสน. เต ปจฺจาคโตติ เตสํ ปฏิอาคโต.
เตติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ.
    อถ วาติ อตฺถนฺตรนิทสฺสนํ. ๑- สสฺสโตติ นิจฺโจ ธุโว. โลโกติ อตฺตภาโว. อิทเมว
สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิทํ เอว ตจฺฉํ ตถํ, อญฺญํ ตุจฺฉํ. สมตฺตาติ สมฺปุณฺณา.
สมาทินฺนาติ สมฺมา อาทินฺนา. คหิตาติ อุปคนฺตฺวา คหิตา.
    ปรามฏฺฐาติ สพฺพากาเรน ปรามสิตฺวา คหิตา. อภินิวิฏฺฐาติ วิเสเสน
ลทฺธปฺปติฏฺฐา. อสสฺสโตติ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพ.
    อนฺตวาติ สอนฺโต. อนนฺตวาติ วุฑฺฒิอนนฺตวา. ตํ ชีวนฺติ โส ชีโว,
ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ชีโวติ จ อตฺตาเยว. ตถาคโตติ สตฺโต, "อรหนฺ"ติ เอเก.
ปรมฺมรณาติ มรณโต อุทฺธํ, ปรโลเกติ อตฺโถ. น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ
มรณโต อุทฺธํ น โหติ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ มรณโต
อุทฺธํ โหติ จ น โหติ จ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ
อุจฺเฉทวเสน เนว โหติ, สสฺสตวเสน ๒- น น โหติ.
    สกาย ทิฏฺฐิยาติอาทโย กรณวจนํ. อลฺลีโนติ เอกีภูโต.
    สยํ สมตฺตํ กโรตีติ อตฺตนา อูนภาวํ โมเจตฺวา สมฺมา อตฺตํ สมตฺตํ กโรติ.
ปริปุณฺณนฺติ อติเรกโทสํ โมเจตฺวา สมฺปุณฺณํ. อโนมนฺติ หีนโทสํ โมเจตฺวา อลามกํ.
อคฺคนฺติ อาทึ. เสฏฺฐนฺติ ปธานํ นิทฺโทสํ. วิเสฏฺฐนฺติ ๓- เชฏฺฐกํ. ปาโมกฺขนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....ทสฺสนํ   สี.,ฉ.ม. ตกฺกิกวเสน   ฉ.ม. วิเสสนฺติ
อธิกํ. อุตฺตมนฺติ วิเสสํ น เหฏฺฐิมํ. ปวรํ กโรตีติ อติเรเกน อุตฺตมํ กโรติ. อถ
วา "อาสยโทสโมจเนน อคฺคํ, สงฺกิเลสโทสโมจเนน เสฏฺฐํ, อุปกฺกิเลสโทสโมจเนน
วิเสฏฺฐํ, ๑- สมนฺตโทสโมจเนน ๒- ปาโมกฺขํ, มชฺฌิมโทสโมจเนน อุตฺตมํ,
อุตฺตมมชฺฌิมโทสโมจเนน ปวรํ กโรตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    อยํ สตฺถา สพฺพญฺญูติ อยํ อมฺหากํ สตฺถา สพฺพชานนวเสน สพฺพญฺญู.
อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ อยํ อมฺหากํ ธมฺโม สุฏฺฐุ อกฺขาโต. อยํ คโณ
สุปฺปฏิปนฺโนติ อยํ อมฺหากํ คโณ สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน. อยํ ทิฏฺฐิ ภทฺทิกาติ อยํ
อมฺหากํ ลทฺธิ สุนฺทรา. อยํ ปฏิปทา สุปญฺญตฺตาติ อยํ อมฺหากํ ปุพฺพภาคา ปฏิปทา ๓-
สุฏฺฐุ ปญฺญตฺตา. อยํ มคฺโค นิยฺยานิโกติ อยํ อมฺหากํ นิยฺยาโมกฺกนฺติโก ๔-
มคฺโค นิยฺยานิโกติ สยํ สมตฺตํ กโรติ.
    กเถยฺย "สสฺสโต โลโก"ติ. ภเณยฺย "อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ"ติ. ทีเปยฺย
"อนฺตวา โลโก"ติ. โวหเรยฺย นานาวิเธน คณฺหาเปยฺย "โหติ จ น จ โหตี"ติ.
    [๑๗] อถ ราชา สตฺตาหจฺจเยน ตํ กุณปํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สายณฺหสมยํ
วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อาห "นนุ ภนฺเต อีทิเส อยเส อุปฺปนฺเน
มยฺหมฺปิ อาโรเจตพฺพํ สิยา"ติ. เอวํ วุตฺเต ภควา "น มหาราช `อหํ สีลวา
คุณสมฺปนฺโน'ติ ปเรสํ อาโรเจตุํ อริยานํ ปฏิรูปนฺ"ติ วตฺวา ตสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา
"โย อตฺตโน สีลวตานี"ติ อวเสสคาถาโย อภาสิ.
    ตตฺถ สีลวตานีติ ปาติโมกฺขาทีนิ สีลานิ, อารญฺญิกาทีนิ ธุตงฺควตฺตานิ จ.
อนานุปุฏฺโฐติ อปุจฺฉิโต. ปาวาติ วทติ. อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ
สยเมว ปาวาติ โย เอวํ อตฺตานํ สสฺสตเมว ๕- วทติ, ตสฺส ตํ วาทํ "อนริยธมฺโม
เอโส"ติ กุสลา เอวํ กเถนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ม. วิสิฏฺฐํ, ฉ. วิเสสํ   สี. สปตฺต...,
@ฉ.ม. ปมตฺต...   สี.,ฉ.ม. อตฺตนฺตปาทิปฏิปทา   สี. นิยโมกฺกนฺติโก
@ สี.,ฉ.ม. สยเมว
    อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจาติ สีลนฏฺเฐน สีลญฺเจว อตฺถิ, สมาทานฏฺเฐน วตญฺจ อตฺถิ,
วตํ น สีลนฺติ วุตฺตตฺเถน วตํ อตฺถิ, ตํ น สีลํ. กตมนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
อิธ ภิกฺขุ สีลวาติอาทโย วุตฺตนยา เอว. สํวรฏฺเฐนาติ สํวรกรณฏฺเฐน, ๑-
วีติกฺกมทฺวารํ ปิทหนฏฺเฐน. สมาทานฏฺเฐนาติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมฺมา อาทานฏฺเฐน.
อารญฺญิกงฺคนฺติ ๒- อรญฺเญ นิวาโส สีลํ ๓- อสฺสาติ อารญฺญิโก, ตสฺส องฺคํ
อารญฺญิกงฺคํ. ปิณฺฑปาติกงฺคนฺติ ภิกฺขาสงฺขาตานํ ปน อามิสปิณฺฑานํ ๔- ปาโต
ปิณฺฑปาโต, ปเรหิ ทินฺนานํ ปิณฺฑานํ ปตฺเต นิปตนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปิณฺฑปาตํ
อุญฺฉติ ตํ ตํ กุลํ อุปสงฺกมนฺโต คเวสตีติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑาย วา ปติตุํ
วตฺตเมตสฺสาติ ปิณฺฑปาตี. ปติตุนฺติ จริตุํ. ปิณฺฑปาตี เอว ปิณฺฑปาติโก, ตสฺส
องฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ. องฺคนฺติ การณํ วุจฺจติ. ตสฺมา เยน สมาทาเนน โส
ปิณฺฑปาติโก โหติ, ตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอเตเนว นเยน
รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน เตสุ
ปํสุกูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลตีติ ปํสุกูลํ,
กุจฺฉิตภาวํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ลทฺธนิพฺพจนสฺส ปํสุกูลสฺส ธารณํ
ปํสุกูลํ, ปํสุกูลํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลิกสฺส องฺคํ ปํสุกูลิกงฺคํ.
สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกสงฺขาตํ ติจีวรํ สีลมสฺสาติ เตจีวริโก, เตจีวริกสฺส
องฺคํ เตจีวริกงฺคํ. สปทานจาริกงฺคนฺติ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต
อปทานํ, อนวขณฺฑนนฺติ อตฺโถ. สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ, อนุฆรนฺติ
วุตฺตํ โหติ. สปทานํ จริตุํ อิทมสฺส สีลนฺติ สปทานจารี, สปทานจารีเยว
สปทานจาริโก, ตสฺส องฺคํ สปทานจาริกงฺคํ. ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ ขลูติ
ปฏิเสธตฺเถ ๕- นิปาโต. ปวาริเตน สตา ปจฺฉา ลทฺธํ ภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ นาม,
ตสฺส ปจฺฉาภตฺตสฺส โภชนํ ปจฺฉาภตฺตโภชนํ, ตสฺมึ ปจฺฉาภตฺตโภชเน
ปจฺฉาภตฺตสญฺญํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สีลมสฺสาติ ปจฺฉาภตฺติโก,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สํวรณฏฺเฐน   สี. อารญฺญกงฺคนฺติ   ก. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ปรอามิสปิณฺฑานํ   ฉ.ม. ปฏิเสธนตฺเถ
น ปจฺฉาภตฺติโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก, สมาทานวเสน ปฏิกฺขิตฺตาติริตฺตโภชนสฺเสตํ นามํ,
ตสฺส องฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ. เนสชฺชิกงฺคนฺติ สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชาย
วิหริตุํ สีลมสฺสาติ เนสชฺชิโก, ตสฺส องฺคํ เนสชฺชิกงฺคํ. ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ ยเทว
สนฺถตํ ยถาสนฺถตํ, "อิทํ ตุยฺหํ ปาปุณาตี"ติ เอวํ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐเสนาสนสฺเสตํ
อธิวจนํ. ตสฺมึ ยถาสนฺถเต วิหริตุํ สีลมสฺสาติ ยถาสนฺถติโก, ตสฺส องฺคํ
ยถาสนฺถติกงฺคํ. สพฺพาเนว ปเนตานิ เตน เตน สมาทาเนน ธุตกิเลสตฺตา ธุตสฺส
ภิกฺขุโน องฺคานิ, กิเลสธุนนโต วา ธุตนฺติ ลทฺธโวหารํ ญาณํ องฺคํ เอเตสนฺติ
ธุตงฺคานิ. อถ วา ธุตานิ จ ตานิ ปฏิปกฺขานํ ธุนนโต องฺคานิ จ ปฏิปตฺติยาติปิ
ธุตงฺคานิ. เอวนฺตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย. สพฺพาเนว เจตานิ
สมาทานเจตนาลกฺขณานิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "โย สมาทิยติ, โส ปุคฺคโล. เยน สมาทิยติ, จิตฺตเจตสิกา เอเต
         ธมฺมา. ยา สมาทานเจตนา, ตํ ธุตงฺคํ. ยํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ วตฺถุนฺ"ติ. ๑-
    สพฺพาเนว จ โลลุปฺปวิทฺธํสนรสานิ, อโลลุปฺปภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ, ๒-
อปฺปิจฺฉตาทิอริยธมฺมปทฏฺฐานานิ. เอวเมตฺถ ลกฺขณาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
    วีริยสมาทานมฺปีติ วีริยคฺคหณมฺปิ. กามนฺติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ตโจ จ
นฺหารุ จาติ ฉวิ จ นฺหารุวลฺลิโย จ. อฏฺฐิ จาติ สพฺพา อฏฺฐิโย จ. อวสุสฺสตูติ ๓-
สุสฺสตุ. ๔- อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตนฺติ สพฺพํ มํสญฺจ โลหิตญฺจ สุสฺสตุ. ๕- "ตโจ"ติ
เอกํ องฺคํ, "นฺหารู"ติ เอกํ, "อฏฺฐี"ติ เอกํ, "อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตนฺ"ติ เอกํ
องฺคํ. ยนฺตนฺติ อุปริ วตฺตพฺพปเทน สมฺพนฺโธ. ปุริสถาเมนาติ ปุริสสฺส กายิเกน
พเลน, พเลนาติ ญาณพเลน. วีริเยนาติ เจตสิกญาณวีริยเตเชน. ปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ
ฐานํ อกฺกมเนน อุสฺสาหปฺปตฺตวีริเยน. ปตฺตพฺพนฺติ ยนฺตํ ปาปุณิตพฺพํ. น ตํ
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๑/๗๖   ฉ. นิลฺโลลุปฺป...   ฉ.ม. อวสิสฺสตูติ
@ สี.,ฉ.ม. ติฏฺฐตุ   สี.,ฉ. สุกฺขตุ, ม. ฐสฺสตุ
อปาปุณิตฺวาติ ตํ ปตฺตพฺพํ อปฺปตฺวา. วีริยสฺส สณฺฐานํ ๑- ภวิสฺสตีติ
วุตฺตปฺปการสฺส วีริยสฺส สิถิลตฺตํ โอสีทนํ น ภวิสฺสตีติ. "สณฺฐานนฺ"ติปิ ๒-
ปาโฐ, อยเมวตฺโถ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุสฺสาหํ คณฺหาเปติ. ปทหตีติ
ปติฏฺฐาเปติ.
    นาสิสฺสนฺติ น ขาทิสฺสามิ น ภุญฺชิสฺสามิ. น ปิวิสฺสามีติ ยาคุปานาทีนิ
น ปิวิสฺสามิ. วิหารโต น นิกฺขเมติ เสนาสนโต พหิ น นิกฺขเมยฺยํ. นปิ
ปสฺสํ นิปาเตสฺสนฺติ สีสํ ๓- มญฺเจ วา ปีเฐ วา ภูมิยํ วา กฏสนฺถรเก วา
ปาตนํ ฐปนํ น กริสฺสามีติ. ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ ตณฺหาสงฺขาเต กณฺเฑ
อนุทฺธเฏ, อวิคเตติ อตฺโถ.
    อิมํ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อาภุชิตํ อูรุพทฺธาสนํ. น ภินฺทิสฺสามีติ น
วิชหิสฺสามิ. ยาว เม น อนุปาทายาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ คหณํ อคฺคเหตฺวา.
อาสเวหีติ กามาสวาทีหิ จตูหิ อาสเวหิ. วิมุจฺจิสฺสตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา น
วิมุจฺจิสฺสติ. น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามีติ อาทึ กตฺวา ยาว รุกฺขมูลา
นิกฺขมิสฺสามีติ โอกาสวเสน วุตฺตํ. ๔- อิมสฺมึเยว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ
อาหริสฺสามีติ อาทึ กตฺวา ยาว คิเมฺหติ กาลวเสน วุตฺตํ. ปุริเม วโยขนฺเธติอาทโย
วยวเสน วุตฺตา. ตตฺถ อาสนา น วุฏฺฐหิสฺสามีติ นิสินฺนาสนา น อุฏฺฐหิสฺสามิ.
อฑฺฒโยคาติ นิกุณฺฑเคหา. ปาสาทาติ ทีฆปาสาทา. หมฺมิยาติ มุณฺฑจฺฉทนเคหา.
คุหายาติ ปํสุคุหาย. เลณาติ มริยาทจฺฉินฺนา อจฺฉินฺนา ๕- ปพฺพตเลณา.
กุฏิยาติ อุลฺลิตฺตาทิกุฏิยา. กูฏาคาราติ กณฺณิกํ อาโรเปตฺวา กตเคหโต.
อฏฺฏาติ ทฺวารฏฺฏาลกา. มาฬาติ วฏฺฏเคหา. อุทฺทณฺโฑ นาม เอโก ปติสฺสยวิเสโส.
"ติฉทนเคโห"ติปิ เอเก. อุปฏฺฐานสาลาติ สนฺนิปาตสาลา, โภชนสาลา วา. มณฺฑปาทโย
ปากฏาเยว. อริยธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ, อริยานํ วา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ๖-
ธมฺมํ. อาหริสฺสามีติ มม จิตฺตสมีปํ อานยิสฺสามิ สีเลน.
@เชิงอรรถ:  สี. สนฺถานํ   ฉ.ม. ปฏฺฐานนฺติปิ   ม. ปาสุํ, ฉ. ปสฺสํ
@ ฉ.ม. วุตฺตา. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. มริยาทฉินฺนจฺฉิทฺทา   ฉ.ม....พุทฺธสาวกานํ
สมาหริสฺสามีติ วิเสเสน อานยิสฺสามิ สมาธินา. อธิคจฺฉิสฺสามีติ ปฏิลาภวเสน
คมิสฺสามิ ธุตงฺเคน. ๑- ผสฺสยิสฺสามีติ ผุสิสฺสามิ มคฺเคน. สจฺฉิกริสฺสามีติ
ปจฺจกฺขํ กริสฺสามิ ผเลน. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน อาหริสฺสามิ. สกทาคามิมคฺเคน
สมาหริสฺสามิ, อนาคามิมคฺเคน อธิคจฺฉิสฺสามิ, อรหตฺตมคฺเคน ผสฺสยิสฺสามิ,
ปจฺจเวกฺขเณน สจฺฉิกริสฺสามิ. ทฺวีสุปิ นเยสุ ผสฺสยิสฺสามีติ นามกาเยน นิพฺพานํ
ผุสิสฺสามีติ อตฺโถ.
    อปุฏฺโฐติ มูลปทํ, ตสฺส อปุจฺฉิโตติ อตฺโถ. อปุจฺฉิโตติ อชานาปิโต. อยาจิโตติ
อนายาจิโต. อนชฺเฌสิโตติ อนาณาปิโต, "น อิจฺฉิโต"ติ เอเก. อปฺปสาทิโตติ
นปฺปสาทาปิโต. ปาวทตีติ กถยติ. อหมสฺมีติ อหํ อสฺมิ ภวามิ. ชาติยา วาติ
ขตฺติยพฺราหฺมณชาติยา วา. โคตฺเตน วาติ โคตมาทิโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน
วาติ กุลปุตฺตภาเวน วา. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ สรีรสุนฺทรตาย วา. ธเนน
วาติ ธนสมฺปตฺติยา วา. อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายกรเณน วา. กมฺมายตเนน
วาติ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, เตน กมฺมายตเนน, กสิโครกฺขกมฺมาทินา วา.
สิปฺปายตเนน วาติ ธนุสิปฺปาทินา วา. วิชฺชฏฺฐาเนน ๒- วาติ อฏฺฐารสวิชฺชฏฺฐาเนน
วา. สุเตน วาติ พหุสฺสุตคุเณน วา. ปฏิภาเนน วาติ การณาการณปฏิภานสงฺขาตญาเณน
วา. อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ ชาติอาทีนํ เอเกน วตฺถุนา วา.
    อุจฺจา กุลาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลา, เอเตน ชาติโคตฺตมหตฺตํ ทีเปติ.
มหาโภคกุลาติ คหปติมหาสาลกุลา, เอเตน อฑฺฒมหตฺตํ ทีเปติ. อุฬารโภคกุลาติ
อวเสสเวสฺสาทิกุลา, เอเตน ปหูตชาตรูปรชตาทึ ทีเปติ. จณฺฑาลาปิ หิ อุฬารโภคา
โหนฺติ. ญาโตติ ปากโฏ. ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโน. สุตฺตนฺติโกติ สุตฺตนฺเต
นิยุตฺโต. วินยธโรติ วินยปิฏกธโร. ธมฺมกถิโกติ อาภิธมฺมิโก. อารญฺญิโกติอาทโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตทงฺเคน   ฉ.ม. วิชฺชาฏฺฐาเนน
ธุตงฺคปุพฺพงฺคมปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติอาทโย
รูปารูปอฏฺฐสมาปตฺติโย ทสฺเสตฺวา ปฏิเวธทสฺสนวเสน วุตฺตา. ปาวทตีติ มูลปทํ.
กเถตีติ "ปิฏกาจริโยมฺหี"ติ ๑- กถยติ. ภณตีติ "ธุตงฺคิโกมฺหี"ติ ปากฏํ กโรติ.
ทีปยตีติ "รูปชฺฌานลาภิมฺหี"ติ ปริทีปยติ. โวหรตีติ "อรูปชฺฌานลาภิมฺหี"ติ
วากฺยเภทํ กโรติ.
    ขนฺธกุสลาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สลกฺขณสามญฺญลกฺขเณสุ เฉกา, ญาตตีรณปหานวเสน
กุสลาติ อตฺโถ. ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุปิ เอเสว นโย. นิพฺพานกุสลาติ
นิพฺพาเน เฉกา. อนริยานนฺติ น อริยานํ. เอโส ธมฺโมติ เอโส สภาโว.
พาลานนฺติ อปณฺฑิตานํ. อสปฺปุริสานนฺติ น โสภนปุริสานํ. อตฺตาติ อตฺตานํ.
    [๑๘] สนฺโตติ ราคาทิกิเลสูปสเมน สนฺโต. ตถา อภินิพฺพุตตฺโต. อิติหนฺติ
สีเลสุ อกตฺถมาโนติ "อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน"ติอาทินา นเยน อิติ สีเลสุ อกตฺถมาโน,
สีลนิมิตฺตํ อตฺตุปนายิกวาจํ อภาสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติ
ตสฺส ตํ อกตฺถนํ "อริยธมฺโม เอโส"ติ พุทฺธาทโย ขนฺธาทิกุสลา วทนฺติ. ยสฺสุสฺสทา
นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺส ขีณาสวสฺส ราคาทโย สตฺตุสฺสทา กุหิญฺจิ โลเก
นตฺถิ. ตสฺส ตํ อกตฺถนํ "อริยธมฺโม เอโส"ติ เอวํ กุสลา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
    สนฺโตติ มูลปทํ. ราคสฺส สมิตตฺตาติ รญฺชนลกฺขณสฺส ราคสฺส สมิตภาเวน.
โทสาทีสุปิ เอเสว นโย. วิชฺฌาตตฺตาติ สพฺพปริฬาหานํ ฌาปิตตฺตา. นิพฺพุตตฺตาติ
สพฺพสนฺตาปานํ นิพฺพาปิตภาเวน. วิคตตฺตาติ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ วิคตภาเวน
ทูรภาเวน. ปฏิปสฺสทฺธตฺตาติ สพฺพากาเรน ปสฺสทฺธุปฺปตฺติกภาเวน. ๒- สตฺตนฺนํ
ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขูติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สตฺตธมฺมานํ ภินฺทิตฺวา ฐิตภาเวน
ภิกฺขุ. สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาโสติ อิเม ตโย กิเลสา โสตาปตฺติมคฺเคน
ภินฺนา, กามราโค ๓- โทโสติ อิเม เทฺว กิเลสา โอฬาริกา สกทาคามิมคฺเคน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิฏกาจริโยสฺมีติ   สี.,ฉ.ม. อภพฺพุปฺปตฺติกภาเวน   ฉ.ม. ราโค
ภินฺนา, เต เอว อณุสหคตา อนาคามิมคฺเคน ภินฺนา, โมโห มาโนติ อิเม เทฺว
กิเลสา อรหตฺตมคฺเคน ภินฺนา. อวเสเส หิ ๑- กิเลเส ทสฺเสตุํ "ภินฺนาสฺส โหนฺติ
ปาปกา อกุสลา ธมฺมา"ติ อาห. สงฺกิเลสิกาติ กิเลสปจฺจยา. โปโนพฺภวิกาติ
ปุนพฺภวทายิกา. สทราติ ๒- กิเลสทรถา เอตฺถ สนฺตีติ สทรา. "สทฺทรา"ติปิ ปาโฐ,
สหทรถาติ อตฺโถ. ทุกฺขวิปากาติ ผลกาเล ทุกฺขทายิกา. อายตึ ชาติชรามรณิยาติ
อนาคเต ชาติชรามรณสฺส ปจฺจยา.
    ปชฺเชน กเตน อตฺตนาติ คาถาย อยํ ปิณฺฑตฺโถ:- โย อตฺตนา ภาวิเตน
มคฺเคน ปรินิพฺพานคโต, กิเลสปรินิพฺพานคตตฺตา เอว จ ๓- วิติณฺณกงฺโข
วิปตฺติสมฺปตฺติหานิวุฑฺฒิอุจฺเฉทสสฺสตอปุญฺญปุญฺญปฺปเภทํ ภวญฺจ วิภวญฺจ วิปฺปหาย
มคฺควาสํ วุสิตวา ขีณปุนพฺภโวติ เอวํ ๔- เอเตสํ ถุติวจนานํ อรโห โส ภิกฺขูติ.
    อิติหนฺติ, อิทหนฺตีติ ทุวิโธ ปาโฐ. อิตีติ ปทสนฺธิอาทโย สนฺธาย "อิทหนฺ"ติ
ปาฐํ อาโรเปนฺติ. ๕- ตตฺถ อิตีติ ยํ วุตฺตํ. ปทสนฺธีติ ปทานํ สนฺธิ ปทสนฺธิ,
ปทฆฏนนฺติ อตฺโถ. ปทสํสคฺโคติ ปทานํ เอกีภาโว. ปทปาริปูรีติ ปทานํ ปริปูรณํ
ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกีภาโว. อกฺขรสมวาโยติ เอกีภูโตปิ อปริปุณฺโณปิ โหติ, อยํ
น เอวํ. อกฺขรานํ สมวาโย สนฺนิปาโต โหตีติ ทสฺสนตฺถํ "อกฺขรสมวาโย"ติ
อาห. พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาติ พฺยญฺชนสมุจฺจยปาริปูริยตฺถํ วุตฺตานํ ๖- พฺยญฺชนานํ
อตฺถพฺยญฺชนานํ อตฺถพฺยตฺติการณานํ วา มธุรภาวโต ๗- ปาฐสฺส มุทุภาโว, น
วิสมภาโว. ๘- ปทานุปุพฺพตา เมตนฺติ ปทานํ อนุปุพฺพภาโว ปทานุปุพฺพตา,
ปทปฏิปาฏิภาโวติ อตฺโถ. เมตนฺติ เอตํ. กตมนฺติ เจ? อิตีติ อิทํ. เมตนฺติ เอตฺถ
มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. กตฺถี โหตีติ "อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน"ติ อตฺตานํ
อุกฺกํเสตฺวา กถนสีโล โหติ. กตฺถตีติ วุตฺตนเยน กถยติ. วิกตฺถตีติ วิวิธํ ๙-
กถยติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ก. สทฺทราติ   ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพานํ ปตฺโต,
@ปรินิพพานคตตฺตา เอว จ   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. น โรเจนฺติ
@ ฉ.ม. พฺยญฺชนสมุจฺจโย ปทมีติ วุตฺตานํ   ฉ.ม. มธุรภาวตฺตา   ฉ.ม. น
@วิสมภาโวติ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. วิวิธา
กตฺถนาติ กถนา. อารโตติ ทูรโต รโต. วิรโตติ ฐานสงฺกนฺติวเสน วิคตภาเวน
รโต. ปฏิวิรโตติ ตโต นิวตฺติตฺวา สพฺพากาเรน วิยุตฺโต หุตฺวา รโต. ตตฺถ
ปิสาจํ วิย ทิสฺวา ปลาโต อารโต. หตฺถิมฺหิ มทฺทนฺเต วิย ปริธาวิตฺวา คโต
วิรโต. โยธสมฺปหารํ วิย สาเธตฺวา ๑- มทฺเทตฺวา คโต ปฏิวิรโต.
    ขีณาสวสฺสาติ ขีณกิเลสาสวสฺส. กมฺมุสฺสโทติ ปุญฺญาภิสงฺขารอปุญฺญาภิ-
สงฺขารอเนญฺชาภิสงฺขารสงฺขาตานํ กมฺมานํ อุสฺสโท อุสฺสนฺนตา. ตสฺสิเมติ ตสฺส ๒-
ขีณาสวสฺส อิเม อุสฺสทา.
    [๑๙] เอวํ ขีณาสวปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทิฏฺฐิคติกานํ ติตฺถิยานํ
ปฏิปตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห "ปกปฺปิตา สงฺขตา"ติ. ตตฺถ ปกปฺปิตาติ ปริกปฺปิตา.
สงฺขตาติ ปจฺจยาภิสงฺขตา. ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ทิฏฺฐิคติกสฺส. ธมฺมาติ ทิฏฺฐิโย.
ปุรกฺขตาติ ปุรโต กตา. สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ. อวีวทาตาติ ๓- อโวทาตา.
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตนฺนิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ยสฺเสเต ทิฏฺฐิธมฺมา
`ปุรกฺขตา อโวทาตา สนฺติ, โส เอวํวิโธ ยสฺมา อตฺตนิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา
ทิฏฺฐิธมฺมิกญฺจ สกฺการาทึ, สมฺปรายิกญฺจ คติวิเสสาทึ อานิสํสํ สมฺปสฺสติ, ตสฺมา
ตญฺจ อานิสํสํ, ตญฺจ กุปฺปตาย จ ๔- ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาย จ สมฺมุติสนฺติตาย จ
กุปฺปปฏิจฺจสนฺติสงฺขาตทิฏฺฐินิสฺสิโต จ โหติ. โส ตนฺนิสฺสิตตฺตา อตฺตานํ วา
อุกฺกํเสยฺย, ปเร วา วมฺเภยฺย อภูเตหิปิ คุณโทเสหิ.
    สงฺขตาติ มูลปทํ. สงฺขตาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา. อุปสคฺควเสน ปทํ
วฑฺฒิตํ. อภิสงฺขตาติ ปจฺจเยหิ อภิกตา. สณฺฐปิตาติ ปจฺจยวเสเนว สมฺมา ฐปิตา.
อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาเวน. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา.
ขยธมฺมาติ กเมน ขยสภาวา. วยธมฺมาติ ปวตฺติวเสน ปริหายนสภาวา. วิราคธมฺมาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โปเถตฺวา   ฉ.ม. ยสฺสิเมติ ยสฺส   ก. อเววทาตาติ   ก. กุปฺปตํ
อนิวตฺตี หุตฺวา วิคมนสภาวา. ๑- นิโรธธมฺมาติ นิรุชฺฌนสภาวา, อนุปฺปตฺติธมฺมา
หุตฺวา นิรุชฺฌนสภาวาติ อตฺโถ. ทิฏฺฐิคติกสฺสาติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย คเหตฺวา
ฐิตปุคฺคลสฺส.
    ปุเรกฺขาราติ ปุเร กตา. ตณฺหาธโชติ อุสฺสาปิตฏฺเฐน ตณฺหาธโช, ตณฺหาปฏากา
อสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธโช. ปุเรจาริกฏฺเฐน ตณฺหา เอว เกตุ อสฺสาติ
ตณฺหาเกตุ. ตณฺหาธิปเตยฺโยติ ฉนฺทาธิปติวเสน, ตณฺหา อธิปติโต อาคตาติ วา
ตณฺหาธิปเตยฺโย, ตณฺหาธิปติ วา เอตสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธิปเตยฺโย. ทิฏฺฐิธชาทีสุปิ
เอเสว นโย. อโวทาตาติ อปริสุทฺธา. สงฺกิลิฏฺฐาติ สยํ กิลิฏฺฐา. สงฺกิเลสิกาติ
ตปนียา.
    เทฺว อานิสํเส ปสฺสตีติ เทฺว คุเณ ทกฺขติ. ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสนฺติ
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ปจฺจกฺขธมฺมานิสํสญฺจ. สมฺปรายิกนฺติ ปรโลเก ปตฺตพฺพํ
อานิสํสญฺจ. ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหตีติ สตฺถา ยถาลทฺธิโก ภวติ. ตํทิฏฺฐิกา สาวกา
โหนฺตีติ ตสฺส วจนํ สุณนฺตา สาวกาปิ ตถาลทฺธิกา โหนฺติ. สกฺกโรนฺตีติ
สกฺการปฺปตฺตํ กโรนฺติ. ครุกโรนฺตีติ ๒- ครุการปฺปตฺตํ กโรนฺติ. มาเนนฺตีติ มนสา
ปิยายนฺติ. ปูเชนฺตีติ จตุปจฺจยาภิหารปูชาย ปูเชนฺติ. อปจิตึ กโรนฺตีติ
อปจิติปฺปตฺตํ กโรนฺติ. ตตฺถ ยสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกริตฺวา อภิสงฺขเต
ปณีตปฺปณีเต ๓- กตฺวา เทนฺติ, โส สกฺกโต. ยสฺมึ ครุภาวํ ปฏฺฐเปตฺวา เทนฺติ, โส
ครุกโต. ยํ มนสา ๔- ปิยายนฺติ, โส มานิโต. ยสฺส สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, โส ปูชิโต.
ยสฺส อภิวาทนปจฺจุปฏฺฐานอญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโต.
เกจิ "สกฺกโรนฺติ กาเยน, ครุกโรนฺติ วาจาย, มาเนนฺติ จิตฺเตน, ปูเชนฺติ ลาเภนา"ติ
วณฺณยนฺติ. อลํ นาคตฺตาย วาติ นาคภาวาย นาคราชภาวาย วา อลํ ปริยตฺตํ.
สุปณฺณตฺตาย วาติ สุปณฺณราชภาวาย. ยกฺขตฺตาย วาติ ยกฺขเสนาปติภาวาย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิคจฺฉนสภาวา   ฉ.ม. ครุํ กโรนฺตีติ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. สุอภิสงฺขเต
@ปณีเต   สี. มนุสฺสา
อสุรตฺตาย วาติ อสุรภาวาย. คนฺธพฺพตฺตาย วาติ คนฺธพฺพเทวฆเฏ นิพฺพตฺตภาวาย.
มหาราชตฺตาย วาติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อญฺญตรภาวาย. อินฺทตฺตาย วาติ สกฺกภาวาย.
พฺรหฺมตฺตาย วาติ พฺรหฺมกายิกาทีนํ อญฺญตรภาวาย. เทวตฺตาย วาติ สมฺมุติเทวาทีนํ
อญฺญตรภาวาย. สุทฺธิยาติ ปริสุทฺธภาวาย อลํ ปริยตฺตํ. วิสุทฺธิยาติ
สพฺพมลรหิตอจฺจนฺตปริสุทฺธภาวาย. ปริสุทฺธิยาติ สพฺพากาเรน ปริสุทฺธภาวาย.
    ตตฺถ ติรจฺฉานโยนิยํ อาธิปจฺจตฺถํ ๑- สุทฺธิยา. เทวโลเก อาธิปจฺจตฺถํ
วิสุทฺธิยา. พฺรหฺมโลเก อาธิปจฺจตฺถํ ปริสุทฺธิยา. จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ
อติกฺกมิตฺวา มุจฺจนตฺถํ มุตฺติยา. อนฺตรายาภาเวน วิมุจฺจนตฺถํ วิมุตฺติยา.
สพฺพากาเรน มุตฺติยา ปริมุตฺติยา. สุชฺฌนฺตีติ ตสฺมึ สมยนฺตเร ๒- ปพฺพชิตภาเวน
สุทฺธึ ปาปุณนฺติ. วิสุชฺฌนฺตีติ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยา ยุตฺตภาเวน วิวิเธน
สุชฺฌนฺติ. ปริสุชฺฌนฺตีติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา สพฺพากาเรน สุชฺฌนฺติ. มุจฺจนฺติ
เตสํ สมยนฺตรธมฺเมน. วิมุจฺจนฺติ เอตสฺส สตฺถุโน โอวาเทน. ปริมุจฺจนฺติ เอตสฺส
สตฺถุโน อนุสาสเนน. สุชฺฌิสฺสามีติอาทโย อนาคตวเสน วุตฺตา. อายตึ ผลปาฏิกงฺขีติ
อนาคเต วิปากผลมากงฺขมาโน. อิทํ ทิฏฺฐิคติกานํ อชฺฌาจิณฺณํ. ๓- ทิฏฺฐิคตํ หิ
อิชฺฌมานํ ๔- นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา นิปฺผาเทติ.
    อจฺจนฺตสนฺตีติ อติอนฺตนิสฺสรณสนฺติ. ตทงฺคสนฺตีติ ปฐมชฺฌานาทิคุณงฺเคน
นีวรณาทิอคุณงฺคํ สเมตีติ ฌานํ ตทงฺคสนฺติ. สมฺมุติสนฺตีติ สมาหารวเสน
ทิฏฺฐิสนฺติ. ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กตมา อจฺจนฺตสนฺตี"ติอาทิมาห. อมตํ นิพฺพานนฺติ
เอวมาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว. ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺตีติ
เอวมาทโย อนฺโตอปฺปนาย อติสยวเสน วุตฺตา. อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ
อธิปฺเปตา, สนฺตีติ อิตรา ๕- เทฺว สนฺติโย ปฏิกฺขิปิตฺวา สมฺมุติสนฺติเมว ทีเปติ.
กุปฺปสนฺตินฺติ วิปากชนกวเสน ปริวตฺตนวเสน กปฺปสนฺตึ. ๖- ปกุปฺปสนฺตินฺติ วิเสเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อธิปจฺจตฺตํ, สี. อาธิปจฺจํ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. สมเย
@ ฉ.ม. อิจฺฉามตฺตํ   สี. อิจฺฉมานํ   ฉ.ม. อิตเร   ฉ.ม. จลสนฺตึ. เอวมุปริปิ
กุปฺปสนฺตึ. เอริตสนฺตินฺติ กมฺปนสนฺตึ. สเมริตสนฺตินฺติ วิเสเสน กุปฺปิตสนฺตึ.
๑- จลิตสนฺตินฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ฆฏฺฏิตสนฺตินฺติ ปีฬิตสนฺตึ. สนฺตึ
นิสฺสิโตติ ทิฏฺฐิสงฺขาตสนฺตึ นิสฺสิโต. อสฺสิโตติ อาสิโต วิเสเสน นิสฺสิโต.
อลฺลีโนติ เอกีภูโต.
    [๒๐] เอวํ นิสฺสิเต ตาว "ทิฏฺฐีนิเวสา ฯเปฯ อาทิยตี จ ธมฺมนฺ"ติ ตตฺถ
ทิฏฺฐีนิเวสาติ อิทํสจฺจาภินิเวสสงฺขาตานิ ทิฏฺฐินิเวสนานิ. น หิ สฺวาติวตฺตาติ
สุเขน อติวตฺติตพฺพา น โหนฺติ. ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิ-
ธมฺเมสุ ๒- ตํ ตํ สมุคฺคหิตํ อภินิวิฏฺฐธมฺมํ วินิจฺฉินิตฺวา ๓- ปวตฺตา ทิฏฺฐิ-
นิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี
อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ ยสฺมา น หิ สฺวาติวตฺตา, ตสฺมา นโร เตสุเยว ทิฏฺฐินิเวสเนสุ
อชสีลโคสีลกุกฺกุรสีลปญฺจาตปมรุปฺปปาตอุกฺกุฏิกปฺปธานกณฺฏกาปสฺสยาทิเภทํ สตฺถารํ
ธมฺมกฺขานํ คณาทิเภทญฺจ ตํ ตํ ธมฺมํ นิรสฺสติ จ อาทิยติ จ ชหติ จ คณฺหาติ
จ วนมกฺกโฏ วิย ตํ ตํ สาขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
    เอวํ นิรสฺเสนฺโต ๔- อาทิยนฺโต จ อนวฏฺฐิตจิตฺตตฺตา อสนฺเตหิปิ คุณโทเสหิ
อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยสายสํ อุปฺปาเทยฺย. ทุรติวตฺตาติ อติกฺกมิตุํ ทุกฺขา.
ทุตฺตราติ ทุอุตฺตรา. ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพีนิวตฺตาติ ๕- อุปสคฺเคน
วฑฺฒิตา.
    นิจฺฉินิตฺวาติ สสฺสตวเสน นิจฺฉยํ กตฺวา. วินิจฺฉินิตฺวาติ อตฺตวเสน
นานาวิเธน วินิจฺฉยํ กตฺวา. วิจินิตฺวาติ ปริเยสิตฺวา. ปวิจินิตฺวาติ
อตฺตนิเวเสน ๖- สพฺพากาเรน ปริเยสิตฺวา. "นิจินิตฺวา วิจฺฉินิตฺวา"ติปิ ๗- ปาโฐ.
โอทิสฺสคฺคาโหติ อวิเสเสตฺวา ๘- คาโห. วิลคฺคาโหติ โกฏฺฐาสวเสน คาโห "วิลโส
ปฏิวิภชิตฺวา"ติอาทีสุ ๙- ๑๐- วิย. วรคฺคาโหติ อุตฺตมคฺคาโห. โกฏฺฐาสคฺคาโหติ
อวยววเสน คาโห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กมฺปิตสนฺตึ   ม. ทฺวิสฏฺฐิธมฺเมสุ, ฉ. ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคเตสุ
@ ฉ.ม. นิจฺฉินิตฺวา   ฉ.ม. นิรสฺสนฺโต จ   ฉ.ม. ทุพฺพินิวตฺตาติ
@ ฉ.ม. อตฺตนิยวเสน   ฉ.ม. วิจฺจินิตฺวาติปิ   ฉ.ม. อวธิยิตฺวา
@ ฉ.ม. พิลโส วิภชิตฺวา, ก. สํวิภชิตฺวา  ๑๐ ที.มหา. ๑๐/๓๗๘/๒๕๒,
@ม.มู. ๑๒/๑๑๑/๘๐
อุจฺจยคฺคาโหติ ราสิวเสน คาโห. สมุจฺจยคฺคาโหติ โกฏฺฐาสวเสน ราสิวเสน จ
คาโห. ๑- อิทํ สจฺจนฺติ อิทเมว สภาวํ. ตจฺฉนฺติ ตถภาวํ อวิปรีตสภาวํ. ตถนฺติ
วิปริณามรหิตํ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ. ยาถาวนฺติ ยถาสภาวํ. อวิปรีตนฺติ น วิปรีตํ.
    นิรสฺสตีติ นิอสฺสติ วิกฺขิปติ. ปรวิจฺฉินฺทนาย วาติ ปเรหิ วิสฺสชฺชเนน. ๒-
อนภิสมฺภุณนฺโต วาติ อสมฺปาปุณนฺโต วา อสกฺโกนฺโต วา วิสฺสชฺเชติ. ปโร
วิจฺฉินฺทตีติ ๓- อญฺโญ วิโยคํ กโรติ. นตฺเถตฺถาติ นตฺถิ เอตฺถ. สีลํ
อนภิสมฺภุณนฺโตติ สีลํ อสมฺปาเทนฺโต. สีลํ นิรสฺสตีติ สีลํ วิสฺสชฺเชติ. อิโต
ปเรสุปิ เอเสว นโย.
    [๒๑] โย ปนายํ สพฺพทิฏฺฐิคตาทิโทสธุนนาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา โธโน,
ตสฺส โธนสฺส หิ ฯเปฯ อนูปโย โส. กึ วุตฺตํ โหติ? โธนธมฺมสมนฺนาคมา
โธนสฺส ธุตสพฺพปาปสฺส อรหโต กตฺถจิ โลเก เตสุ เตสุ ภเวสุ สงฺกปฺปนา
ทิฏฺฐิ นตฺถิ. โส ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อภาวา, ยาย จ อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ
ปฏิจฺฉาเทนฺตา ติตฺถิยา มายาย วา มาเนน วา เอวํ อคตึ คจฺฉนฺติ, ตมฺปิ
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ราคาทีนํ โทสานํ เกน คจฺเฉยฺย, ทิฏฺฐธมฺเม
สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ คติวิเสเสสุ เกน สงฺขํ คจฺเฉยฺย, อนูปโย โส, โส
หิ ตณฺหาทิฏฺฐิอุปยานํ ทฺวินฺนํ อภาเวน อนูปโยติ.
    กึการณาติ เกน การเณน. โธนา วุจฺจติ ปญฺญาติ โธนา อิติ กึการณา
ปญฺญา กถิยติ. ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย ปญฺญาย กายโต
ปวตฺตํ ทุฏฺฐํ ๔- กิเลสปูติกตฺตา วา จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. ธุตญฺจ โธตญฺจาติ
กมฺปิตญฺจ โธวิตญฺจ. สนฺโธตญฺจาติ สมฺมา โธวิตญฺจ. นิทฺโธตญฺจาติ วิเสเสน
สุฏฺฐุ นิทฺโธตญฺจ. ราโค ธุโต จาติอาทโย จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน โยเชตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  สี. สมุจฺจยคฺคาโหติ วิเสสราสิวเสน คาโห, ม. สมุจฺจยคฺคาโหติ วิเสเสน คาโห
@ ฉ.ม. วิสฺสชฺชาปเนน   ฉ.ม. วิจฺฉินฺเทตีติ   ฉ.ม. ทุฏฺฐุ
    สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธุตา จาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา
มิจฺฉาทิฏฺฐิ กมฺปิตา จลิตา โธวิตา. สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุ เอเสว นโย. วุตฺตเญฺหตํ
"สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี"ติ สุตฺตํ ๑-
วิตฺถาเรตพฺพํ. สมฺมาญาเณนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตญาเณน, ปจฺจเวกฺขณญาเณน วา.
มิจฺฉาญาณนฺติ วิปรีตญาณํ อยาถาวญาณํ, ปาปกิริยาสุ สุขุมจินฺตาวเสน ๒- ปาปํ
กตฺวา "สุกตํ มยา"ติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ อุปฺปนฺโน โมโห. สมฺมาวิมุตฺติยา
มิจฺฉาวิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิปรีตา ๓- อยาถาววิมุตฺติเยว
เจโตวิมุตฺติสญฺญิตา. ๓-
    อรหา อิเมหิ โธนิเยหิ ธมฺเมหีติ ราคาทีหิ กิเลเสหิ ทูเร ฐิโต อรหา
อิเมหิ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลสโธวเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต โหติ. โธโนติ โธโน ปุคฺคโล,
เตเนว "โส ธุตราโค"ติอาทโย อาห.
    มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาติ วญฺจนกิริยํ วญฺจนกรณํ อสฺสา อตฺถีติ วญฺจนิกา
จริยา. ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตูติ เตสํ ทุจฺจริตานํ อปฺปกาสนการณา. ปาปิกํ อิจฺฉํ
ปณิทหตีติ ลามกํ ปตฺถนํ ปติฏฺฐาเปติ. "มา มํ ชญฺญา"ติ อิจฺฉตีติ "มยฺหํ กตํ ปาปํ
ปเร มา ชานึสู"ติ ปจฺจาสึสติ. สงฺกปฺเปตีติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทติ. วาจํ ภาสตีติ
ชานํเยว ปณฺณตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติ. "อมฺหากํ วีติกฺกมฏฺฐานํ
นาม นตฺถี"ติ อุปสนฺโต วิย ภาสติ. กาเยน ปรกฺกมตีติ "มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ
มา เกจิ ชานึสู"ติ กาเยน วตฺตํ กโรติ. วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนา
มายา อสฺสาติ มายาวี, มายาวิโน ภาโว มายาวิตา. กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต
อติจฺจ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสรา. กายวาจากิริยาหิ อญฺญถา ทสฺสนโต
วญฺเจตีติ วญฺจนา. เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถ.
"นาหํ เอวํ กโรมี"ติ ปาปานํ วิกฺขิปนโต นิกิรณา. "นาหํ เอวํ กโรมี"ติ ปริวชฺชนโต
ปริหรณา. กายาทีหิ สํสรณโต ๔- คูหนา.
@เชิงอรรถ:  องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๖/๑๗๔, ที.ปา. ๑๑/๓๖๐/๒๘๑   ม. อุปายจินฺตาวเสน,
@ฉ. อุปจินฺตาวเสน  ๓-๓ สี. อยาถาววิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺญิตา
@ ฉ.ม. สํหรณโต
สมนฺตภาเวน ๑- คูหนา ปริคูหนา. ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ
ฉาเทตีติ ฉาทนา. สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา ปริจฺฉาทนา. น อุตฺตานีกตฺวา ๒-
ทสฺเสตีติ อนุตฺตานิกมฺมํ. น ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํ. สุฏฺฐุ ฉาทนา
โวจฺฉาทนา. กตปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยา. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ, ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล
ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกปลิเวฐิตํ วิย จ
สตฺถํ โหติ.
    เอกวิเธน มาโนติ เอกปริจฺเฉเทน เอกโกฏฺฐาเสน มาโน. ยา จิตฺตสฺส
อุณฺณตีติ ๓- ยา จิตฺตสฺส อพฺภุสฺสาปนา, อยํ มาโนติ อตฺโถ. เอตฺถ ปุคฺคลํ
อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติตมาโนว วุตฺโต.
    อตฺตุกฺกํสนมาโนติ อตฺตานํ อุปริ ฐปนมาโน. ปรวมฺภนมาโนติ ปเรสํ ๔-
ลามกกรณมาโน. อิเม เทฺว มานา เยภุยฺเยน ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตา.
    "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโนติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย "อหมสฺมิ เสยฺโย"ติ อุปฺปนฺโน
มาโน อสทิสมาโน. ๕- สทิสมานาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวมิเมปิ ตโย มานา
ปุคฺคลวิเสสํ อนิสฺสาย ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตา. เตสุ เอเกโก ติณฺณมฺปิ
เสยฺยสทิสหีนานํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน เสยฺยสฺเสว ยาถาวมาโน,
เสสานํ อยาถาวมาโน. "สทิโสหมสฺมี"ติ มาโน สทิสสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ
อยาถาวมาโน. "หีโนหมสฺมี"ติ มาโน หีนสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโน.
    จตุพฺพิเธน มาโน โลกธมฺมวเสน วุตฺโต. ปญฺจวิเธน มาโน ปญฺจกามคุณวเสน
วุตฺโต. ฉพฺพิเธน มาโน จกฺขฺวาทิสมฺปตฺติวเสน ๖- วุตฺโต. ตตฺถ มานํ ชเนตีติ มานํ
อุปฺปาเทติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมภาเคน   ฉ.ม. น อุตฺตานึ กตฺวา   ฉ.ม. อุนฺนตีติ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ปเร   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. จกฺขาทิ...
    สตฺตวิเธน มานนิทฺเทเส มาโนติ อุณฺณโม. ๑- อติมาโนติ "ชาติอาทีหิ มยา
สทิโส นตฺถี"ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน. มานาติมาโนติ "อยํ
ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโฐ, อยํ หีนตโร"ติ อุปฺปนฺโน มาโน.
อยํ ภาราติภาโร วิย ปุริมํ สทิสมานํ อุปาทาย มานาติมาโน นามาติ ทสเสตุํ
"มานาติมาโน"ติ อาห. โอมาโนติ หีนมาโน. โย "หีโนหมสฺมี"ติ มาโน นาม
วุตฺโต, อยํ โอมาโน นาม. อปิ เจตฺถ "ตฺวํ ชาติมา, กากชาติ วิย เต ชาติ.
ตฺวํ โคตฺตวา, จณฺฑาลโคตฺตํ วิย เต โคตฺตํ. ตุยฺหํ สโร อตฺถิ, กากสโร วิย
เต สโร"ติ เอวํ อตฺตานํ เหฏฺฐา กตฺวา ปวตฺตนวเสน อยํ "โอมาโน"ติ เวทิตพฺโพ.
    อธิมาโนติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปตฺวา ปตฺตสญฺญิสฺส, จตูหิ มคฺเคหิ
กตฺตพฺพกิจฺเจ อกเตเยว กตสญฺญิสฺส, จตุสจฺจธมฺเม อนธิคเต อธิคตสญฺญิสฺส, อรหตฺเต
อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสญฺญิสฺส อุปฺปนฺโน อธิคตมาโน อธิมาโน นาม. อยมฺปน กสฺส
อุปฺปชฺชติ, กสฺส น อุปฺปชฺชตีติ? อริยสาวกสฺส ตาว น อุปฺปชฺชติ. โส หิ
มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขเณน สญฺชาตโสมนสฺโส
อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโข, ตสฺมา โสตาปนฺนาทีนํ "อหํ สกทาคามี"ติอาทิวเสน มาโน
น อุปฺปชฺชติ, ทุสฺสีลสฺส จ น อุปฺปชฺชติ. โส หิ อริยคุณาธิคเม นิราโสว.
สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺฐานสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส น อุปฺปชฺชติ,
ปริสุทฺธสีลสฺส ปน กมฺมฏฺฐาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจยปริคฺคเหน
วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส
อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺเน จ สุทฺธสมถลาภี สุทฺธวิปสฺสนาลาภี วา อนฺตรา ฐเปติ.
โส หิ ทสปิ วีสติมฺปิ ตึสมฺปิ วสฺสานิ ๒- กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต "อหํ
โสตาปนฺโน"ติ วา "สกทาคามี"ติ วา "อนาคามี"ติ วา มญฺญติ, สมถวิปสฺสนาลาภี
ปน อรหตฺเตเยว ฐเปติ. ตสฺส หิ สมาธิพเลน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, วิปสฺสนาพเลน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุนฺนโม   ฉ.ม. ทสปิ วสฺสานิ วีสมฺปิ วสฺสานิ ตึสมฺปิ วสฺสานิ อสีติปิ
@วสฺสานิ
สงฺขารา สุปริคฺคหิตา, ตสฺมา สฏฺฐิมฺปิ ๑- วสฺสานิ อสีติมฺปิ ๒- วสฺสานิ
วสฺสสตมฺปิ กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, ขีณาสวสฺเสว จิตฺตาจาโร ๓- โหติ. โส เอวํ
ทีฆรตฺตํ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต อนฺตรา อฏฺฐตฺวาว "อรหา อหนฺ"ติ มญฺญติ.
    อสฺมิมาโนติ รูเป อสฺมีติอาทินา นเยน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ "อหํ รูปาทโย"ติ
อุปฺปนฺโน มาโน. มิจฺฉามาโนติ ปาปเกหิ กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานสุต-
ปฏิภานสีลพฺพเตหิ, ปาปิกาย จ ทิฏฺฐิยา อุปฺปนฺโน มาโน. ตตฺถ ปาปกํ กมฺมายตนํ นาม
เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธเนสาทานํ กมฺมํ. ปาปกํ สิปฺปายตนํ นาม มจฺฉชาลขิปกุมีนกรเณสุ เจว
ปาสโอฑฺฑนสูลาโรปนาทีสุ จ เฉกตา. ปาปกํ วิชฺชาฏฺฐานํ นาม ยา กาจิ
ปรูปฆาตวิชฺชา. ปาปกํ สุตํ นาม ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิปฏิสํยุตฺตํ. ปาปกํ ปฏิภานํ
นาม ทุพฺภาสิตยุตฺตํ กาพฺพนาฏกวินฺทุมฺพนาทิปฏิภานํ. ๔- ปาปกํ สีลํ นาม อชสีลํ
โคสีลํ. วตมฺปิ อชวตโควตเมว. ปาปิกา ทิฏฺฐิ ปน ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคเตสุ ยา กาจิ
ทิฏฺฐิ. อฏฺฐวิธมาโน อุตฺตานตฺโถเยว.
    นววิเธน มานนิทฺเทเส เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติอาทโย นว มานา ปุคฺคลํ
นิสฺสาย วุตฺตา. เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน ราชูนญฺเจว
ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ "รฏฺเฐน วา ธนวาหเนหิ วา โก มยา
สทิโส อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ "สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส
อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ.
    เสยฺยสฺส "สทิโสหมสฺมี"ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ "รฏฺเฐน
วา ธนวาหเนหิ วา อญฺญราชูหิ สทฺธึ มยฺหํ กินฺนานากรณนฺ"ติ เอตํ มานํ
กโรติ. ปพฺพชิโตปิ "สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเญน ภิกฺขุนา มยฺหํ กินฺนานากรณนฺ"ติ
เอตํ มานํ กโรติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สฏฺฐิปิ   ฉ.ม. อสีติปิ   สี. จิตฺตวาโร   สี....วิลมฺพนาฏกาทิ,
@ฉ.ม. กปฺปนาฏกวิลปฺปนาทิ...
    เสยฺยสฺส "หีโนหมสฺมี"ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺส หิ รญฺโญ
รฏฺฐํ วา ธนวาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส "มยฺหํ `ราชา'ติ
โวหารสุขมตฺตกเมว, กึ ราชา นาม อหนฺ"ติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ
อปฺปลาภสกฺกาโร "อหํ ธมฺมกถิโก, พหุสฺสุโต, มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กึ
ธมฺมกถิโก นามาหํ, กึ พหุสฺสุโต นามาหํ, กึ มหาเถโร นามาหํ, ยสฺส เม
ลาภสกฺกาโร นตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ.
    สทิสสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. อมจฺโจ หิ
รฏฺฐิโย วา "โภคยานวาหนาทีหิ วา โก มยา สทิโส อญฺโญ ราชปุริโส อตฺถี"ติ
วา, "มยฺหํ อญฺเญหิ สทฺธึ กินฺนานากรณนฺ"ติ วา, "อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ,
ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กึ อมจฺโจ นามาหนฺ"ติ วา เอเต มาเน กโรติ.
    หีนสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. ทาโส หิ
"มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโญ ทาโส นาม อตฺถิ, อญฺเญ
ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตา, อหมฺปน ปเวณิอาคตตฺตา เสยฺโย"ติ
วา, "ปเวณิอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธึ กึ มยฺหํ
นานากรณนฺ"ติ วา, "กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม
ทาสฏฺฐานํ นตฺถิ, กึ ทาโส นามาหนฺ"ติ วา เอเต มาเน กโรติ. ยถา จ
ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยว,
    เอตฺถ จ เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร
เทฺว อยาถาวมานา. ตถา สทิสสฺส "สทิโสหมสฺมี"ติ, หีนสฺส "หีโนหมสฺมี"ติ
อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร เทฺว อยาถาวมานา. ตตฺถ ยาถาวมานา
อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา.
    เอตฺถ จ เสยฺยสฺส "เสยฺโยหมสฺมี"ติ มาโน อุตฺตมสฺส อุตฺตมฏฺเฐน "อหํ
เสยฺโย"ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน, เสยฺยสฺส "สทิโสหมสฺมี"ติ มาโน อุตฺตมสฺส สมฏฺเฐน
"อหํ สทิโส"ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เสยฺยสฺส "หีโนหมสฺมี"ติ มาโน อุตฺตมสฺส
ลามกฏฺเฐน "อหํ หีโน"ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เอวํ เสยฺยมาโน สทิสมาโน
หีนมาโนติ อิเม ตโย มานา เสยฺยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ. สทิสสฺสาปิ อหํ เสยฺโย, สทิโส,
หีโนติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติ. หีนสฺสาปิ อหํ หีโน, สทิโส, เสยฺโยติ ตโย
มานา อุปฺปชฺชนฺติ.
    ทสวิธมานนิทฺเทเส อิเธกจฺโจ มานํ ชเนตีติ เอกจฺโจ ปุคฺคโล มานํ ชนยติ.
ชาติยา วาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา วา. โคตฺเตน วาติ โคตมโคตฺตาทินา
อุกฺกฏฺฐโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน วาติ มหากุลภาเวน วา. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ
วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย วา. สรีรํ หิ "โปกฺขรนฺ"ติ วุจฺจติ, ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา
อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถ. ธเนน วาติ ธนสมฺปนฺนภาเวน วา, มยฺหํ นิธานคตสฺส
ธนสฺส ปมาณํ นตฺถีติ อตฺโถ. อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายนวเสน วา. กมฺมายตเนน
วาติ "อวเสสา สตฺตา ฉินฺนปกฺขกากสทิสา, อหมฺปน มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ
วา, "อหํ ยํ ยํ กมฺมํ กโรมิ, ตํ ตํ อิชฺฌตี"ติ ๑- วา เอวมาทินยปฺปวตฺเตน
กมฺมายตเนน วา. สิปฺปายตเนน วาติ "อวเสสา สตฺตา นิสิปฺปา, อหํ
สิปฺปวา"ติ เอวมาทินยปฺปวตฺเตน สิปฺปายตเนน วา. วิชฺชาฏฺฐาเนน วาติ อิทํ
เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. สุเตน วาติ "อวเสสา สตฺตา อปฺปสฺสุตา, อหมฺปน พหุสฺสุโต"ติ
เอวมาทิสุเตน วา. ปฏิภาเนน วาติ "อวเสสา สตฺตา อปฺปฏิภานา, มยฺหํ ปน
ปฏิภานปฺปมาณํ นตฺถี"ติ เอวมาทิปฏิภาเนน วา. อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ
อวุตฺเตน อญฺเญน วตฺถุนา วา. โย เอวรูโป มาโนติ มานกรณวเสน มาโน.
มญฺญนา มญฺญิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทโส. อุสฺสิตฏฺเฐน อุณฺณติ. ยสฺสุปฺปชฺชติ,
ตํ ปุคฺคลํ อุณฺณาเมติ อุกฺขิปิตฺวา ฐเปตีติ อุณฺณโม. ๒- สมุสฺสิตฏฺเฐน ธโช.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมิชฺฌตีติ   ฉ.ม. อุนฺนาโม
อุกฺขิปนฏฺเฐน จิตฺตํ สมฺปคฺคณฺหาตีติ สมฺปคฺคาโห. เกตุ วุจฺจติ พหูสุ ธเชสุ
อจฺจุคฺคตทฺธโช. มาโนปิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาโน อปราปเร อุปาทาย อจฺจุคฺคตฏฺเฐน
เกตุ วิยาติ เกตุ, ตํ เกตุํ อิจฺฉตีติ เกตุกมฺยํ, ตสฺส ภาโว เกตุกมฺยตา. สา
ปน จิตฺตสฺส, น อตฺตโน. เตน วุตฺตํ "เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา"ติ. มานสมฺปยุตฺตํ
หิ จิตฺตํ เกตุํ อิจฺฉติ, ตสฺส ภาโว, เกตุสงฺขาโต มาโนติ. โธโน มายญฺจ มานญฺจ
ปหาย ปชหิตฺวา โย โส โธโน อรหา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิโนทนพฺยนฺติกรณาทิวเสน
กิเลเส ปชหิตฺวา ฐิโต, โส เกน ๑- ราคาทินา กิเลเสน คจฺเฉยฺย.
    เนรยิโกติ วาติ นิรเย นิพฺพตฺตกสตฺโตติ วา. ติรจฺฉานโยนิยาทีสุปิ ๒- เอเสว
นโย. โส เหตุ นตฺถีติ เยน ชนกเหตุนา คติยาทีสุ นิพฺพตฺเตยฺย, โส เหตุ
นตฺถิ. ปจฺจโยติ ตสฺเสว เววจนํ. การณนฺติ ฐานํ. การณํ หิ ตทายตฺตวุตฺติตาย
อตฺตโน ผลสฺส ฐานนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน คติยาทีสุ
นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ การณํ นตฺถิ.
    [๒๒] โย ปน เนสํ ทฺวินฺนํ อุปยานํ ภาเวน อุปโย โหติ, โส อุปโย
หิ ฯเปฯ ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺติ. ตตฺถ อุปโยติ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสิโต. ธมฺเมสุ อุเปติ
วาทนฺติ "รตฺโต"ติ วา "ทุฏฺโฐ"ติ วา เอวํ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ.
อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐิปฺปหาเนน ปน อนูปยํ ขีณาสวํ เกน
ราเคน วา โทเสน วา กถํ "รตฺโต"ติ วา "ทุฏฺโฐ"ติ วา วเทยฺย. เอวํ
อนูปวชฺโชว ๓- โส กึ ติตฺถิยา วิย กตปฏิจฺฉาทโก ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อตฺตํ
นิรตฺตํ ๔- น หิ ตสฺส อตฺถีติ ตสฺส หิ อตฺตทิฏฺฐิ วา อุจฺเฉททิฏฺฐิ วา นตฺถิ,
คหณมุญฺจนํ วาปิ อตฺตนิรตฺตสญฺญิตํ นตฺถิ. กึการณา นตฺถีติ  เจ? อโธสิ โส
ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺติ, ยสฺมา โส อิเธว อตฺตภาเว ญาณมฺพุนา สพฺพํ ทิฏฺฐิคตํ
อโธสิ ปชหิ วิโนเทสีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. ตํ สุตฺวา ราชา
อตฺตมโน ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เตน   ฉ.ม. ติรจฺฉานโยนิกา...   ฉ.ม. อนุปวชฺโช จ   ฉ.ม. อตฺตา
@นิรตฺตา
    รตฺโตติ วาติ ราเคน รตฺโตติ วา. ทุฏฺโฐติ วาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เย ปุญฺญาปุญฺญอเนญฺชาภิสงฺขารา, เต อปฺปหีนา.
อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ กมฺมาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนภาเวน.
คติยา วาทํ อุเปตีติ ปญฺจนฺนํ คตีนํ อญฺญตราย กถนํ อุปคจฺฉติ. เตเนวาห "เนรยิโกติ
วา ฯเปฯ วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉตี"ติ. วเทยฺยาติ กเถยฺย. คหิตํ ๑- นตฺถีติ คเหตพฺพํ
นตฺถิ. มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ มุญฺจิตฺวา ฐิตตฺตา โมเจตพฺพํ นตฺถิ.
    ยสฺสตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส "อหํ มมา"ติ คหิตํ อตฺถิ. ตสฺสตฺถิ
มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส โมเจตพฺพํ อตฺถิ. อุปริ ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา
โยเชตพฺพานิ. คหณมุญฺจนา สมติกฺกนฺโตติ คหณโมจนา อรหา อติกฺกนฺโต.
วุฑฺฒิปริหานิวีติวตฺโตติ ๒- วุฑฺฒิญฺจ ปริหานิญฺจ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺโต. โส
วุฏฺฐวาโสติ อาทึ กตฺวา ญาณคฺคินา ทฑฺฒานีติ ปริโยสานํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.
อโธสีติ กนฺเตสิ. ๓- ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนีติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตนฺติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                   ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              ตติยํ.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปติตํ   ฉ.ม. พุทฺธิ...   สี. อโธปีติ กมฺเปสิ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๑๘๗-๒๑๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=4345&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=4345&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=70              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1311              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1429              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1429              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]