อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๔. สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๒๓] จตุตฺเถ สุทฺธฏฺเก ปมคาถายํ ๑- ตาวตฺโถ:- น ภิกฺขเว เอวรูเปน
ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติ, อปิ จ โข กิเลสมลีนตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อธิคมา
สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ, ๒- อญฺ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺิคติโก พาโล
อภิชานาติ "ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อาโรคฺยํ, ๓- เตน จ ทิฏฺิสงฺขาเตน ทสฺสเนน
สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี"ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ "ปรมนฺ"ติ ตฺวา
ตสฺมึ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ตํ ทสฺสนํ "มคฺคาณนฺ"ติ ปจฺเจติ. ตมฺปน
มคฺคาณํ น โหติ.
    ปรมํ อาโรคฺยํ ปตฺตนฺติ อุตฺตมํ นิพฺยาธึ ปาปุณิตฺวา ิตํ. ตาณปฺปตฺตนฺติ
ตถา ปาลนปฺปตฺตํ. เลณปฺปตฺตนฺติ นิลียนปฺปตฺตํ. สรณปฺปตฺตนฺติ ปติฏฺาปตฺตํ,
ทุกฺขนาสนํ วา ปตฺตํ. อภยปฺปตฺตนฺติ นิพฺภยภาวปฺปตฺตํ. อจฺจุตปฺปตฺตนฺติ
นิจฺจภาวปฺปตฺตํ. ๔- อมตปฺปตฺตนฺติ อมตํ มหานิพฺพานํ ปตฺตํ. นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ
วานวิรหิตปฺปตฺตํ.
    อภิชานนฺโตติ วิเสเสน ชานนฺโต. อาชานนฺโตติ อตฺถํ ชานมาโน. ๕- วิชานนฺโตติ
อเนกวิเธน ชานมาโน. ปฏิวิชานนฺโตติ ตํ ตํ ปฏิจฺจ วิชานมาโน. ปฏิวิชฺฌนฺโตติ
หทเย กุรุมาโน.
    จกฺขุวิญฺาเณน รูปทสฺสนนฺติ ๖- จกฺขุวิญฺาเณน รูปสฺส ทสฺสนํ. าณนฺติ
ปจฺเจตีติ ปญฺา อิติ สทฺทหติ. มคฺโคติ ปจฺเจตีติ "อุปาโย"ติ สทฺทหติ. ปโถติ
สญฺจาโร. นียานนฺติ คเหตฺวา ยานํ. ๗- "นิยฺยานนฺ"ติ วา ปาโ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปมคาถาย  ๒ สี. จนฺทํ อาภพฺพนิกํ  ๓ ฉ.ม. อโรคํ  ๔ สี.,ฉ.ม. นิจฺจลภาวํ
@ปตฺตํ  ๕ ฉ.ม. อาชานมาโน  ๖ ฉ.ม. จุกฺขุวิญฺาณํ รูปทสฺสเนนาติ  ๗ ฉ.ม. ยาตีติ
@นียานํ
    [๒๔] "ทิฏฺเน เจ สุทฺธี"ติ ทุติยคาถา. ตสฺสตฺโถ:- เตน รูปทสฺสนสงฺขาเตน
ทิฏฺเน ยทิ กิเลสสุทฺธิ นรสฺส โหติ, เตน วา าเณน โส ยทิ ชาติอาทิทุกฺขํ
ปชหาติ, เอวํ สนฺเต อริยมคฺคโต อญฺเน อสุทฺธิมคฺเคเนว โส สุชฺฌติ,
ราคาทิอุปธีหิ สอุปธิโก เอว จ สมาโน สุชฺฌตีติ วตฺตพฺพตํ อาปนฺโน
โหติ, น จ เอวํวิโธ สุชฺฌติ. ยสฺมา ๑- ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ, สา
นํ ทิฏฺิเยว "มิจฺฉาทิฏฺิโก อยนฺ"ติ กเถติ, ทิฏฺิยา อนุรูปํ "สสฺสโต
โลโก"ติอาทินา นเยน ตถา ตถา วทตีติ.
    ราเคน สห วตฺตตีติ สราโค, ราควาติ อตฺโถ. สโทโสติอาทีสุปิ เอเสว
นโย.
    [๒๕] น พฺราหฺมโณติ ตติยคาถา. ตสฺสตฺโถ:- โย ปน พาหิตปาปตฺตา
พฺราหฺมโณ โหติ, โส มคฺเคน อธิคตาสวกฺขโย ขีณาสวพฺราหฺมโณ อริยมคฺคาณโต
อญฺเน อภิมงฺคลสมฺมตรูปสงฺขาเต ทิฏฺเ  ตถาวิธสทฺทสงฺขาเต สุเต อวีติกฺกมสงฺขาเต
สีเล หตฺถิวตาภิเภเท วเต ปวีอาทิเภเท มุเต จ อุปฺปนฺเนน มิจฺฉาาเณน
สุทฺธึ น อาหาติ. ขีณาสวพฺราหฺมณสฺส ๒- วณฺณภณนาย วุตฺตํ. โส หิ เตธาตุกปุญฺเ
สพฺพสฺมึ จ ปาเป อนูปลิตฺโต, กสฺมา? ตสฺส ปหีนตฺตา ตสฺส อตฺตทิฏฺิยา,
ยสฺส กสฺสจิ วา คหณสฺส ปหีนตฺตา อตฺตญฺชโห, ปุญฺาภิสงฺขาราทีนํ
อกรณโต "นยิธ ปกุพฺพมาโน"ติ วุจฺจติ. ตสฺมา นํ เอวํ ปสํสนฺโต อาห.
สพฺพสฺเสว จสฺส ปุริมปเทน ๓- สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ:- ปุญฺเ จ ปาเป จ
อนูปลิตฺโต อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาหาติ.
นาติ ปฏิกฺเขโปติ น อิติ ปฏิเสโธ.
    พาเหตฺวา สพฺพปาปกานีติ คาถายตฺโถ:- โย จตุตฺถมคฺเคน พาเหตฺวา สพฺพปาปกานิ
ทิฏฺินิฏฺิตตฺตา ๔- ิตตฺโต ิโตอิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. พาหิตปาปตฺตา เอว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺมา  ๒ ฉ.ม. เสสมสฺส พฺราหฺมณสฺส  ๓ ฉ.ม. ปุริมปาเทน  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ
@น ทิสฺสติ
จ วิมโล วิมลภาวํ พฺรหฺมภาวํ เสฏฺภาวํ ปตฺโต, ปฏินิสฺสฏฺสมาธิวิกฺเขปกร-
กิเลสมเลน มคฺคผลสมาธินา ๑- สาธุสมาหิโต, สํสารเหตุสมติกฺกเมน สํสารมติจฺจ
ปรินิฏฺิตกิจฺจตาย เกวลีติ จ, ตณฺหาทิฏฺิอนิสฺสิตตฺตา อนิสฺสิโตติ จ, โลกธมฺเม-
หิ นิพฺพิการตฺตา ตาทีติ จ ปวุจฺจติ. เอวํ ถุติรโห ส พฺรหฺมา โส พฺราหฺมโณติ.
    อญฺตฺร สติปฏฺาเนหีติ จตฺตาโร สติปฏฺาเน มุญฺจิตฺวา. สมฺมปฺปธานาทีสุปิ
เอเสว นโย.
    สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณาติ เอกจฺเจ โลกสงฺเกเตน "สมณพฺราหฺมณา"ติ ลทฺธโวหารา
สํวิชฺชนฺติ. ทิฏฺสุทฺธิกาติ ทิฏฺเน สุทฺธึ อิจฺฉมานา. เต เอกจฺจานํ รูปานํ
ทสฺสนนฺติ เอเต ทิฏฺสุทฺธิกา เอเตสํ รูปารมฺมณานํ โอโลกนํ. มงฺคลํ ปจฺเจนฺตีติ
อิทฺธิการณํ ๒- วุฑฺฒิการณํ สพฺพสมฺปตฺติการณํ ปติฏฺาเปนฺติ. ๓- อมงฺคลํ
ปจฺเจนฺตีติ อนิทฺธิการณํ ๔- น วุฑฺฒิการณํ น สพฺพสมฺปตฺติการณํ ปติฏฺาเปนฺติ.
เต กาลโต วุฏฺหิตฺวาติ เต ๕- ทิฏฺาทิมงฺคลิกา ปุเรตรเมว อุฏฺหิตฺวา.
อภิมงฺคลคตานีติ วิเสเสน วุฑฺฒิการณํ คตานิ. รูปานิ ปสฺสนฺตีติ นานาวิธานิ
รูปารมฺมณานิ ทกฺขนฺติ. วาตสกุณนฺติ ๖- เอวํนามกํ. ปุสฺสเวฬุวลฏฺินฺติ
ปุสฺสนกฺขตฺเตน อุปฺปนฺนํ ตรุณเวฬุวลฏฺึ. คพฺภินิตฺถินฺติ สคพฺภํ อิตฺถึ.
กุมารกํ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตนฺติ ตรุณทารกํ อํเส อุสฺสาเปตฺวา คจฺฉมานํ.
ปุณฺณฆฏนฺติ อุทกปุณฺณฆฏํ. โรหิตมจฺฉนฺติ รตฺตโรหิตมจฺฉํ. อาชญฺรถนฺติ
สินฺธวยุตฺตํ รถํ. อุสภนฺติ มงฺคลอุสภํ. โคกปิลนฺติ กปิลคาวึ.
    ปลาลปุญฺชนฺติ ถุสราสึ. ๗- ตกฺกฆฏนฺติ โคตกฺกาทิปูริตจาฏึ. ริตฺตฆฏนฺติ
ตุจฺฉฆฏํ. นฏนฺติ นฏนาฏกาทึ. ๘-  "ธุตฺตกิริยนฺ"ติ เอเก. นคฺคสมณกนฺติ
นิจฺโจฬสมณํ. ขรนฺติ คทฺรภํ. ขรยานนฺติ คทฺรภยุตฺตํ วยฺหาทิกํ. เอกยุตฺตยานนฺติ
เอเกน วาหเนน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคฺคมคฺคผลสมาธินา  ๒ สี.,ม. อิฏฺการณํ  ๓ สี. ปฏิจฺฉาเปนฺติ
@๔ สี.,ม. อนิฏฺการณํ  ๕ ฉ.ม. เอเต  ๖ ม. จาปสกุณนฺติ, จาตสกุณนฺติ,
@ฉ. จาฏกสกุณนฺติ  ๗ สี. พุสราสึ  ๘ ฉ.ม. นฏกาทึ
สญฺุตฺตํ ยานํ. กาณนฺติ เอกกฺขิอุภยกฺขิกาณํ. กุณินฺติ หตฺถกุณึ. ขญฺชนฺติ
ขญฺชปาทํ ติริยคตปาทํ. ปกฺขหตนฺติ ปีสปฺปึ. ชิณฺณกนฺติ ชราชิณฺณํ. พฺยาธิกนฺติ
พฺยาธิปีฬิตํ. มตนฺติ กาลกตํ.
    สุตสุทฺธิกาติ โสตวิญฺาเณน สุเตน สุทฺธึ อิจฺฉมานา. สทฺทานํ สวนนฺติ
สทฺทารมฺมณานํ สวนํ. วฑฺฒาติ วาติอาทโย โลเก ปวตฺตสทฺทมตฺตานิ คเหตฺวา
วุตฺตา. อมงฺคลํ ปน "กาโณ"ติอาทินา เตน เตน นาเมน วุตฺตสทฺทาเยว. "ฉินฺนนฺ"ติ
วาติ หตฺถปาทาทิจฺฉินฺนนฺติ วา. "ภินฺทนฺ"ติ วาติ สีลาทิภินฺนนฺติ วา. "ทฑฺฒนฺ"ติ
วาติ อคฺคินา ฌาปิตนฺติ วา. "นฏฺนฺ"ติ วาติ โจราทีหิ วินาสิตนฺติ วา. "นตฺถี"ติ
วาติ น วิชฺชตีติ วา.
    สีลสุทฺธิกาติ สีเลน วิสุทฺธึ อิจฺฉนกา. สีลมตฺเตนาติ สํวรณมตฺเตน.
สญฺมมตฺเตนาติ อุปรมมตฺเตน. สํวรมตฺเตนาติ ทฺวารถกนมตฺเตน.
อวีติกฺกมมตฺเตนาติ น อติกฺกมิตมตฺเตน. สมณมุณฺฑิกาปุตฺโตติ มาติโต ลทฺธนามํ.
สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํ. ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํ. อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตนฺติ
อุตฺตมํ อรหตฺตํ ปาปุณิตพฺพตํ ปตฺวา ิตํ. อโยชฺชนฺติ ปราเชตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สมณํ.
    วตสุทฺธิกาติ สมาทาเนน วเตน สุทฺธึ อิจฺฉนกา. หตฺถิวติกา วาติ สมาทินฺนํ
หตฺถิวตํ เอเตสํ อตฺถีติ หตฺถิวติกา, สพฺพหตฺถิกิริยํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. กถํ?
"อชฺชโต ๑- ปฏฺาย หตฺถีหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี"ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตา หตฺถีนํ
คมนาการติฏฺนาการนิสีทนาการสยนาการอุจฺจารปสฺสาวกรณาการํ, อญฺเ หตฺถี ทิสฺวา
โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา คมนาการญฺจ สพฺพํ กโรนฺตีติ หตฺถิวติกา. อสฺสวติกาทีสุปิ
ลพฺภมานวเสน ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. เตสุ อวสาเน ทิสาวติกา วาติ ปุรตฺถิมาทิทิสานํ
นมสฺสนวเสน สมาทินฺนทิสาวติกา, เอเตสํ วุตฺตปฺปการานํ สมณพฺราหฺมณานํ
วตสมาทานํ สมฺปชฺชมานํ หตฺถิอาทีนํ สหพฺยตํ อุปเนติ. สเจ โข ปนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺช
มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ "อิมินาหํ สีลวตสมาทานพฺรหฺมจริเยน เทโว วา เทวญฺตโร
วา โหมี"ติ จินฺตยนฺตสฺส ๑- นิรยติรจฺฉานโยนีนํ อญฺตรา ๒- โหตีติ าตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ๓-:-
              อิธ ปุณฺณ เอกจฺโจ กุกฺกุรวตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ,
      กุกฺกุรสีลํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ
      อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ. โส กุกฺกุรวตํ
      ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรสีลํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ
      อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ
      ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา กุกฺกุรานํ
      สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. สเจ โข ปนสฺส เอวํทิฏฺิ โหติ "อิมินาหํ สีเลน
      วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ
      เทวญฺตโร วา"ติ, สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ
      ปุณฺณ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺตรํ คตึ วทามิ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ
      วา. อิติ โข ปุณฺณ สมฺปชฺชมานํ กุกฺกุรวตํ กุกฺกุรานํ สหพฺยตํ อุปเนติ,
      วิปชฺชมานํ นิรยนฺติ.
    คนฺธพฺพวติกาทโย คนฺธพฺพาทีนํ สหพฺยตํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ,
มิจฺฉาทิฏฺิยา คหิตตฺตา นิรยติรจฺฉานโยนิเมว อุปคจฺฉนฺตีติ คเหตพฺโพ.
    มุตสุทฺธิกาติ ผุสิเตน สุทฺธิกา. ปวึ อามสนฺตีติ สสมฺภาริกมหาปวึ
กาเยน ผุสนฺติ. หริตนฺติ อลฺลนีลสทฺทลํ. โคมยนฺติ ควาทิโคมยํ. กจฺฉปนฺติ
อฏฺิกจฺฉปาทิอเนกวิธํ. ชาลํ ๔- อกฺกมนฺตีติ อยชาลํ มทฺทนฺติ. ติลวาหนฺติ
ติลสกฏํ ติลราสึ วา. ปุสฺสติลํ ขาทนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ ติลํ ขาทนฺติ.
ปุสฺสเตลํ มกฺเขนฺตีติ ตถารูปํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทฺวินฺนํ ตสฺส  ๒ ฉ.ม. อญฺตโร  ๓ ม.ม. ๑๓/๗๘/๕๕  ๔ สี. ถาลํ, ฉ.ม. ผาลํ
ติลเตลํ สรีรพฺภญฺชนํ กโรนฺติ. ทนฺตกฏฺนฺติ ทนฺตโปณํ. มตฺติกาย นฺหายนฺตีติ
กุงฺกุฏฺาทิกาย สณฺหมตฺติกาย สรีรํ อุพฺพตฺเตตฺวา ๑- นฺหายนฺติ. สาฏกํ
นิวาเสนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ วตฺถํ ปริทหนฺติ. เวนํ เวเนฺตีติ สีสเวนํ
ปตฺตุณฺณาทิปฏํ สีเส เปนฺติ ปฏิมุจฺจนฺติ.
    เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารนฺติ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตูสุ ปฏิสนฺธิทายกํ
โกสลฺลสมฺภูตํ ปจฺจยาภิสงฺขารํ. สพฺพํ อกุสลนฺติ ทฺวาทสวิธํ อโกสลฺลสมฺภูตํ
อกุสลํ. ยโตติ ยทา. เตรสวิโธ ๒- ปุญฺาภิสงฺขาโร จ, ทฺวาทสวิโธ อปุญฺาภิสงฺขาโร
จ, จตุพฺพิโธ อเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ยถานุรูปํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหีนา โหนฺติ.
อตฺตทิฏฺิชโหติ "เอโส เม อตฺตา"ติ คหิตทิฏฺึ ชโห. คาหญฺชโหติ "เอโสหมสฺมี"ติ
มานสมฺปยุตฺตคฺคหณํ ชโห. ปุน อตฺตญฺชโหติ "เอตํ มมา"ติ ตณฺหาคหณวเสน
จ ทิฏฺิคหณวเสน จ ปรามสิตฺวา คหิตํ, ปรโต อามฏฺญฺจ, ตสฺมึ อภินิวิฏฺญฺจ,
พลวตณฺหาวเสน คิลิตฺวา อชฺโฌสิตญฺจ, พลวมุจฺฉิตญฺจ. สพฺพสฺส ๓- ตํ จตฺตํ
โหตีติอาทโย วุตฺตนยาเยว.
    [๒๖] เอวํ "น พฺราหฺมโณ อญฺโต สุทฺธิมาหา"ติ วตฺวา อิทานิ เย
ทิฏฺิคติกา อญฺโต สุทฺธึ พฺรูวนฺติ, เตสํ ตสฺสา ทิฏฺิยา อนิพฺพาหกภาวํ
ทสฺเสนฺโต "ปุริมํ ปหายา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- เตหิ อญฺโต สุทฺธิวาทา สมานาปิ
ตสฺสา ๔- ทิฏฺิยา อปฺปหีนตฺตา คหณมุญฺจนาภิภูตตาย ๕- ปุริมสตฺถาราทึ ปหาย อปรํ
นิสฺสิตา เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนุคตา อภิภูตา ราคาทิเภทํ สงฺคํ น ตรนฺติ,
ตญฺจ อตรนฺตา ตํ ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จ มกฺกโฏว สาขนฺติ.
    ปุริมํ สตฺถารํ ปหายาติ ปุริมคฺคหิตํ สตฺถุปฏิญฺ วชฺเชตฺวา. ปรํ สตฺถารํ
นิสฺสิตาติ อญฺ สตฺถุปฏิญฺ สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา. ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ
ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุพฺพฏฺเฏตฺวา  ๒ ฉ.ม. เต ทสวิโธ  ๓ ฉ.ม. สพฺพํ  ๔ ฉ.ม. ยสฺสา
@๕ ฉ.ม. คหณมุญฺจนํ โหติ, ตาย
    เอชานุคาติ ตณฺหาย อนุคา. เอชานุคตาติ ตณฺหาย อนุคตา. เอชานุสฏาติ
ตณฺหาย อนุสฏา ปกฺขนฺทา วา. เอชาย ปนฺนา ปติตาติ ตณฺหาย นิมุคฺคา
จ นิกฺขิปิตา จ.
    มกฺกโฏติ วานโร. อรญฺเติ อิริเณ. ๑- ปวเนติ มหาวเน. จรมาโนติ คจฺฉมาโน.
เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ๒- ปุถูติ นานา. ปุถุทิฏฺิคตานีติ นานาวิธานิ
ทิฏฺิคตานิ. คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จาติ คหณวเสน คณฺหนฺติ จ จชนวเสน
มุญฺจนฺติ จ. อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ ปลิโพธํ กโรนฺติ จ วิสฺสชฺเชนฺติ
จ ขิปนฺติ จ.
   [๒๗] ปญฺจมคาถาย จ สมฺพนฺโธ:- โย จ โส "ทิฏฺี หิ นํ ปาว
ตถา วทานนฺ"ติ วุตฺโต, โส สยํ สมาทายาติ. ตตฺถ สยนฺติ สามํ. สมาทายาติ
คเหตฺวา. วตานีติ หตฺถิวตาทีนิ. อุจฺจาวจนฺติ อปราปรํ, หีนปฺปณีตํ วา สตฺถารโต
สตฺถาราทึ. สญฺสตฺโตติ กามสญฺาทีสุ วิลคฺโค. ๓- วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ
ธมฺมนฺติ ปรมตฺถวิทฺวา จ อรหา จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ จตุสจฺจธมฺมํ อภิสเมจฺจาติ.
เสสํ ปากฏเมว.
    สยํ ๔- สมาทายาติ สยเมว คเหตฺวา. อาทายาติ อาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา.
สมาทายาติ สมฺมา อาทาย. อาทิยิตฺวาติ ปลิโพธํ กตฺวา. สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา
ปลิโพธํ กตฺวา. คณฺหิตฺวาติ อวิสฺสชฺเชตฺวา. ปรามสิตฺวาติ ทสฺสิตฺวา.
อภินิวิสิตฺวาติ ปติฏฺหิตฺวา. กามสญฺาทโย วุตฺตนยา เอว.
    วิทฺวาติ เมธาวี. วิชฺชาคโตติ วิชานนภาวํ คโต. าณีติ ปญฺาสมฺปนฺโน.
วิภาวีติ าเณน วีมํสโก. เมธาวีติ อนิจฺจาทีหิ ตุลิตาโณ. ปญฺาติอาทโย เหฏฺา
วุตฺตนยาเยว. จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. โพชฺฌงฺคตฺโถ เหฏฺา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อราชเก, ฉ. วิปิเน  ๒ ฉ.ม. โอปมฺมสํสนฺทนํ  ๓ ฉ.ม. ลคฺโค  ๔ ฉ.ม. สามํ
วุตฺโตว. วีมํสาติ จตุสจฺจธมฺมวิจินนา ปญฺาว. "วีมํสา ธมฺมจินฺตนา"ติ ๑- หิ
วุตฺตํ. วิปสฺสนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตา วิวิธากาเรน ปสฺสนา ปญฺาว. สมฺมาทิฏฺีติ
โสภนา, ปสฏฺา, สุนฺทรา มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ. เตหิ เวเทหีติ เตเหว จตูหิ
มคฺคาเณหิ. อนฺตคโตติ ชาติชรามรณสฺส ปริโยสานํ คโต. โกฏิคโตติอาทโย เหฏฺา
วุตฺตนยาว. เวทานํ วา อนฺตคโตติ ชานิตพฺพานํ อวสานปฺปตฺโต. เวเทหิ วา
อนฺตคโตติ จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตภาเวน อนฺตสงฺขาตํ
นิพฺพานํ คโต. วิทิตตฺตาติ วิทิตภาเวน ชานิตภาเวน.
    เวทานิ วิเจยฺย เกวลานีติ คาถายมตฺโถ ๒-:- โย จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ
กิเลสกฺขยํ กโรนฺโต คโต, โส ปรมตฺถโต เวทคู นาม โหติ. โย จ ๓-
สพฺพสมณพฺราหฺมณานํ สตฺถสญฺิตานิ เวทานิ ตาเยว มคฺคภาวนาย กิจฺจโต
อนิจฺจาทิวเสน วิเจยฺย. ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ตเมว สพฺพํ เวทมติจฺจ ยาปิ
เวทปจฺจยา วา, อญฺถา วา อุปฺปชฺชนฺติ เวทนา, ตาสุ สพฺพเวทนาสุ วีตราโค โหติ.
ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต "กึ ปตฺตินมาหุ เวทคู"ติ ๔- ปุฏฺโ "อิทํ ปตฺตินนฺ"ติ
อวตฺวา "เวทานิ วิเจยฺย ฯเปฯ เวทคู โส"ติ อาห. ยสฺมา วา โย ปวิจยปญฺาย
เวทานิ วิเจยฺย, ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน สพฺพํ เวทมติจฺจ วตฺตติ. โส
สตฺถสญฺิตานิ เวทานิ คโต าโต อติกฺกนฺโตว โหติ. โย เวทนาสุ วีตราโค, โสปิ
เวทนาสญฺิตานิ เวทานิ คโต อติกฺกนฺโต, อติเวทนํ คโตติปิ เวทคู. ตสฺมา ตมฺปิ
อตฺถํ ทสฺเสนฺโต "อิทํ ปตฺตินนฺ"ติ อวตฺวา "เวทานิ วิเจยฺย ฯเปฯ เวทคู โส"ติ
อาห.
    สเมจฺจาติ าเณน สมาคนฺตฺวา. อภิสเมจฺจาติ าเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ธมฺมนฺติ
จตุสจฺจธมฺมํ. สพฺเพ สงฺขาราติ สพฺเพ สปฺปจฺจยา ธมฺมา. เต หิ สงฺขตสงฺขารา
นาม. ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กริยนฺตีติ สงฺขารา, เต เอวํ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วีมํสา ธมฺมวิจินนาติ  ๒ ฉ.ม. คาถาย อยมตฺโถ
@๓ ฉ.ม. โสว  ๔ ฉ.ม. เวทคุนฺติ, ขุ.สุ. ๒๕/๕๓๔/๔๓๘
กตตฺตา "สงฺขตา"ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตา. "กมฺมนิพฺพตฺตา เตภูมกา รูปารูปธมฺมา
อภิสงฺขตสงฺขารา"ติ อฏฺกถาสุ ๑- วุตฺตา. เตปิ "อนิจฺจา วต สงฺขารา"ติอาทีสุ ๒-
สงฺขตสงฺขาเรสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. "อวิชฺชาคโต อยํ ภิกฺขเว ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญฺเจ
สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทีสุ ๓- อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราว อาคตา.
เตภูมกกุสลากุสลเจตนา อภิสงฺขรณกสงฺขารา นาม. "ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ,
ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มญฺเ อฏฺาสี"ติอาทีสุ ๔- อาคตํ กายิกเจตสิกวีริยํ
ปโยคาภิสงฺขาโร นาม. "สญฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส โข อาวุโส วิสาข ภิกฺขุโน
ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโร"ติอาทีสุ ๕- อาคตา
วิตกฺกวิจารา. วาจํ สงฺขโรนฺตีติ วจีสงฺขารา, อสฺสาสปสฺสาสา กาเยน สงฺขรียนฺตีติ
กายสงฺขารา, สญฺา จ เวทนา จ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา. อิธ ปน
สงฺขตสงฺขารา อธิปฺเปตา. อนิจฺจา หุตฺวา อภาวฏฺเน. ทุกฺขา ปฏิปีฬนฏฺเน. สพฺเพ
ธมฺมาติ นิพฺพานมฺปิ อนฺโตกริตฺวา วุตฺตา. อนตฺตา อวสวตฺตนฏฺเน. อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขาราต เอตฺถ ยมฺปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา,
อปฺปฏิกฺขิตฺวาติ ๖- อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. อปิ จ
อุปการฏฺโ ๗- ปจฺจยฏฺโ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ อภินิพฺพตฺตนฺติ, ๘- เอวํ สมฺภวนฺติสทฺทสฺส
เสสปเทหิปิ โยชนา กาตพฺพา.
    ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺาณํ ทุกฺขสมุทเย อญฺาณํ ทุกฺขนิโรเธ
อญฺาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺาณํ ปุพฺพนฺเต อญฺาณํ อปรนฺเต
อญฺาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺาณํ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ
อญฺาณํ. กตเม สงฺขารา? ปุญฺาภิสงฺขาโร อปุญฺาภิสงฺขาโร อเนญฺชาภิสงฺขาโร,
กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๔๕, วิสุทธิ. ๓/๑๒๐  ๒ ที.มหา. ๑๐/๒๒๑,๒๗๒/๑๓๗,๑๗๑,
@สํ.ส. ๑๕/๑๘๖/๑๙๐  ๓ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๐  ๔ องฺ.ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๗  ๕ ม.มู. ๑๒/๔๖๔/๔๑๓
@๖ ฉ.ม. อปจฺจกฺขิตฺวาติ  ๗ ฉ.ม. อุปการกฏฺโ  ๘ ฉ.ม. นิพฺพตฺตนฺติ
รูปาวจรกุสลเจตนา ปุญฺาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺาภิสงฺขาโร,
จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อเนญฺชาภิสงฺขาโร, กายสญฺเจตนา กายสงฺขาโร,
วจีสญฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสญฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา
โหนฺตี"ติ? อวิชฺชาภาเว ภาวโต. ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺาณํ
อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสญฺาย
คเหตฺวา ตสฺเสว เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. สมุทเย อญฺาเณน
ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มญฺมาโน อารภติ. นิโรเธ
ปน มคฺเค จ อญฺาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส ทุกฺขนิโรธสญฺี
หุตฺวา, นิโรธสฺเสว ๑- อมคฺคภูเตสุปิ ยญฺามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสญฺี หุตฺวา
ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยญฺามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ.
    อปิ จ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต ชาติชรามรณาทิ-
อเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ๒- ปุญฺผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต ตสฺส อธิคมาย
กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปุญฺาภิสงฺขารํ อารภติ เทวจฺฉรกามโก วิย มรุปฺปปาตํ.
สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปุญฺผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนิกํ วิปริณามทุกฺขตํ
อปฺปสฺสาทตญฺจ อปสฺสนฺโต ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว ปุญฺาภิสงฺขารํ อารภติ
สลฺลโภ ๓- วิย ทีปสิขาภินิปาตํ, มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํ.
    กามุปเสวนาทีสุ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสญฺาย เจว กิเลสาภิภูตตาย
จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปุญฺาภิสงฺขารํ อารภติ พาโล วิย คูถกีฬนํ, มริตุกาโม
วิย จ วิสขาทนํ. อารุปฺปวิปาเกสุ จาปิ  สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ อนวพุชฺฌมาโน
สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อเนญฺชาภิสงฺขารํ อารภติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิโรธสฺส จ  ๒ ฉ.ม. ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ
@๓ สี.,ฉ.ม. สลโภ
ทิสามูโฬฺห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํ. เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, ๑-
น อภาวโต. ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี"ติ.
    เอตฺถาห:- คณฺหาม ตาว เอตํ "อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย"ติ, กึ
ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อญฺเปิ ปจฺจยา สนฺตีติ?
กึ ปเนตฺถ ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติ. อถ อญฺเปิ สนฺติ,
"อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ? น นุปปชฺชตีติ. ๒-
กสฺมา? ยสฺมา:-
             เอกํ น เอกโต อิธ     นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ
             ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-  เหตุผลทีปเน อตฺโถ. ๓-
    ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา, กตฺถจิ ปากฏตฺตา, กตฺถจิ อสาธารณตฺตา
เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติ. ตสฺมา
อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ
"อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒตี"ติ ๔- จ, "อวิชฺชาสมุทยา
อาสวสมุทโย"ติ ๕- จ วจนโต อญฺเสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงฺขารเหตูนํ เหตูติ
ปธานตฺตา, "อวิทฺวา ภิกฺขเว อวิชฺชาคโต ปุญฺาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี"ติ
ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพา. เอเตเนว จ
เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติ.
    เอตฺถาห:- เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ
ปุญฺาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ. น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ น ยุชฺชิสฺสติ. โลกสฺมึ หิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สงฺขารา  ๒ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ อภิ.อ. ๒/๑๕๙, ปฏิสํ.อ. ๑/๓๗๐,
@วิสุทฺธิ. ๓/๑๔๒  ๔ สํ.นิ. ๑๖/๕๒/๘๒  ๕ ม.มู. ๑๒/๑๐๔/๗๕
             วิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ    สทิสาสทิโส ตถา
             ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ   วิปากา เอว เต จ น.
    อิติ อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺผลา, สภาววเสน จ สาวชฺชาปิ
สมานา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ ปุญฺาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ านกิจฺจสภาววิรุทฺธา-
วิรุทฺธปจฺจยวเสน, สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. อปิ จ
อยํ อญฺโปิ ปริยาโย:-
             "จุตูปปาเต สํสาเร     สงฺขารานญฺจ ลกฺขเณ
             โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-     ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติ.
             อภิสงฺขโรติ โส เอเต   สงฺขาเร ติวิเธ ยโต.
             อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ    ติวิธานมฺปยํ ตโต.
             ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ    นโร อปริณายโก
             เอกทา ยาติ มคฺเคน    อุมฺมคฺเคนาปิ จ เอกทา.
             สํสาเร สํสรํ พาโล     ตถา อปริณายโก
             กโรติ เอกทา ปุญฺ     อปุญฺมฺปิ จ เอกทา.
             ยทา จ ตฺวา โส ธมฺมํ  สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ
             ตทา อวิชฺชูปสมา       อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ.
    สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ ฉวิญฺาณกายา จกฺขุวิญฺาณํ โสตวิญฺาณํ
ฆานวิญฺาณํ ชิวฺหาวิญฺาณํ กายวิญฺาณํ มโนวิญฺาณํ. ตตฺถ จกฺขุวิญฺาณํ
กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ.
มโนวิญฺาณํ ปน เทฺว วิปากมโนธาตุโย, ๑- ติสฺโส อเหตุกวิปากมโนวิญฺาณธาตุโย,
อฏฺ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ, จตฺตาริ
อรูปาวจรวิปากจิตฺตานีติ พาวีสติวิธํ. อิติ สพฺพานิ พาตฺตึส
โลกิยวิปากวิญฺาณานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กุสลากุสลวิปากา มโนธาตุโย
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺาณํ สงฺขารปจฺจยา
โหตี"ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต. วิปากํ เหตํ, วิปากญฺจ น
อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ, ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ "สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺาณํ
โหตี"ติ. สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน เทฺวธา ปวตฺตติ. ตตฺถ เทฺว
ปญฺจวิญฺาณานิ, เทฺว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตา อเหตุกมโนวิญฺาณธาตูติ อิมานิ
เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํเยว ปวตฺตนฺติ. เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภวเสุ
ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติ.
             ลทฺธปฺปจฺจยมิติ ธมฺม-    มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ
             นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ     น ตโต เหตุํ วินา โหติ.
    อิติ เหตํ ลทฺธปฺปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ "ภวนฺตรมุเปตี"ติ
วุจฺจติ, น สตฺโต น ชีโว. ตสฺส จ นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ,
นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโว. เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ
ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ.
    เอตฺถาห:- นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว
ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา, ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ  อคมนโต, อญฺสฺส
อญฺโต จ ตํ ผลํ สิยา, อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺเสตํ ๑- ผลํ สิยา, ตสฺมา
น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ? ตตฺริทํ วุจฺจติ:-
             "สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ   นาญฺสฺส น จ อญฺโต
             พีชานํ อภิสงฺขาโร      เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
             ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว     สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมุติ
             ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส     ยถา ผลติ สมฺมุตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กสฺส ตํ
    โยปิ วเทยฺย "เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา
สิยุํ, อวิชฺชมานา วา. ยทิ จ วิชฺชมานา, ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํ.
อถ ๑- อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุนฺ"ติ. โส
เอวํ วตฺตพฺโพ:-
             "กตตฺตา ปจฺจยา เอเต  น จ นิจฺจผลาวหา
             ปาฏิโภคาทิกํ          เวทิตพฺพํ นิทสฺสนนฺ"ติ.
    วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ อิธ เวทนาสญฺาสงฺขารกฺขนฺธา นามํ, จตฺตาริ
มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ รูปํ. อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานญฺจ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุทสกํ กายทสกนฺติ วีสติรูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต
เตวีสติ ธมฺมา "วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา. สภาวกานํ ภาวทสกํ
ปกฺขิปิตฺวา เตตฺตึส, โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกานํ ๒- ปฏิสนฺธิกฺขเณ
จกฺขุโสตวตฺถุทสกานิ ชีวิตินฺทฺริยนวกญฺจาติ เอกูนจตฺตาลีส รูปรูปานิ,
ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต ทฺวาจตฺตาลีส ๓- ธมฺมา "วิญฺาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา. กามภเว ปน เสสโอปปาติกานํ, สํเสทชานํ วา
สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวตฺถุภาวทสกานีติ
สตฺตติ รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา "วิญฺาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา. เอวํ ๔- อุกฺกํโส, อวกํโส ๕- ปน ตํตํทสกวิกลานํ ตสฺส ตสฺส
วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา ปฏิสนฺธิยํ วิญฺาณปจฺจยา นามรูปสงฺขารา ๖- เวทิตพฺพา.
อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธา. อสญฺีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติ. เอส
ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโย.
    ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปฺปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ
ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ ปาตุภวติ. ปมภวงฺคโต
ปภูติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อถ วา  ๒ ฉ.ม. พฺรหฺมกายิกาทีนํ  ๓ ฉ.ม. เอเต พาจตฺตาลีส
@๔ ฉ.ม. เอส  ๕ ฉ.ม. อวกํเสน  ๖ สี.,ฉ.ม. นามรูปสงฺขา
จิตฺตสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ, สทฺทปาตุภาวกาเล อุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ,
กวฬิงฺการาหารูปชีวีนํ อาหารสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกนฺติ เอวํ อาหารสมุฏฺานสฺส,
สุทฺธฏฺกสฺส, อุตุจิตฺตสมุฏฺานานญฺจ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ,
เอเกกจิตฺเต ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตกมฺมสมุฏฺานญฺจ สตฺตติวิธนฺติ
ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ นวนวุติธมฺมา ยถาสมฺภวํ "วิญฺาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺาณปจฺจยา
โหตี"ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จ. สุตฺตโต ๑- หิ "จิตฺตานุปริวตฺติโน
ธมฺมา"ติอาทินา ๒- นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺาณปจฺจยตา สิทฺธา. ยุตฺติโต ปน:-
             "จิตฺตเชน หิ รูเปน     อิธ ทิฏฺเน สิชฺฌติ
             อทิฏฺสฺสาปิ รูปสฺส      วิญฺาณํ ปจฺจโย อิตี"ติ.
    นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ นามํ วุตฺตเมว. อิธ ปน รูปํ นิยมโต จตฺตาริ
มหาภูตานิ, ฉ วตฺถูนิ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอกาทสวิธํ. สฬายตนมฺปน จกฺขฺวายตนํ
โสตฆานชิวฺหากายมนายตนํ.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย"ติ?
นามรูปภาเว ภาวโต. ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ
โหติ, น อญฺถาติ.
    สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ:-
             ฉเฬว ผสฺสา สงฺเขปา   จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย
             วิญฺาณมิว พาตฺตึส      วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺเต  ๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๒/๑๒
    ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ:-
             ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา  จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา
             ฉเฬว ตา ปเภเทน     อิธ พาตฺตึส เวทนา.
    เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ:-
             "รูปตณฺหาทิเภเทน      ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา
             เอเกกา ติวิธา ตตฺถ    ปวตฺตาการโต มตา.
             ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ       สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ
             อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา   สุขมิจฺเจว ภาสิตา.
             ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา   โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา
             เวทนาปจฺจยา ตณฺหา    อิติ วุตฺตา มเหสินา"ติ.
    ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ
สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อิธ กมฺมภโว อธิปฺเปโต,
อุปปตฺติภโว ปน ปทุทฺธารวเสน วุตฺโต. ภวปจฺจยา ชาตีติ กมฺมภวปจฺจยา ชาติ
ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํ ปาตุภโว.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ เจ?
พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปฺปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานํ หิ
ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ
หีนปฺปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทาว สพฺเพสญฺจ อภาวโต, น
กมฺมภวโต อญฺเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺสฺส การณสฺส
อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมํ หิ สตฺตานํ หีนปฺปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุ. เตนาห
ภควา "กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ๑-  ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ "ภโว
ชาติยา ปจฺจโย"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒
    ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทีสุ ยสฺมา อสติ ชาติยา ชรามรณญฺเจว โสกาทโย จ
ธมฺมา น โหนฺติ, ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺสฺส
พาลสฺส ชรามรณาทิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อนภิสมฺพนฺธา
วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ. สเมจฺจ
อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ าเณน สมาคนฺตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา.
    เอวํ ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏวเสน
อวิชฺชาทีนํ นิโรธทสฺสนตฺถํ "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ
ธมฺมนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิชฺชานิโรธาติ อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธา ปุน
อปฺปวตฺตินิโรเธน. สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ. เอวํ
เสสปเทสุปิ. อิทํ ทุกฺขนฺติอาทโย ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอว. อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยาติ
อิเม เตภูมกา ธมฺมา สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภนากาเรน, อธิเกน าเณน วา สภาวโต
ชานิตพฺพา. ปริญฺเยฺยาติ สามญฺลกฺขณาวโพธวเสน, กิจฺจสมาปนวเสน จ
พฺยาปิตฺวา ๑- ชานิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ อิเม สมุทยปกฺขิกา ธมฺมา
เตน เตน คุณงฺเคน ปหาตพฺพา. ภาเวตพฺพาติ วฑฺเฒตพฺพา. สจฺฉิกาตพฺพาติ
ปจฺจกฺขํ กาตพฺพา. ทุวิธา สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา จ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา
จ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ จกฺขฺวาทีนํ ฉนฺนํ อายตนานํ. สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจาติ
อุปฺปาทญฺจ นิโรธญฺจ.
    ภูริปญฺโติ ภูริ วิยาติ ภูริ, ตาย ภูริปญฺาย สมนฺนาคโต ภูริปญฺโ.
มหาปญฺโติอาทีสุ มหาปญฺาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
    ตตฺริทํ มหาปญฺาทีนํ นานตฺตํ:- กตมา มหาปญฺา? มหนฺเต อตฺเถ
ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต ธมฺเม. มหนฺตา นิรุตฺติโย. มหนฺตานิ
ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. พฺยาเปตฺวา
มหาปญฺา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ. ปญฺากฺขนฺเธ. วิมุตฺติกฺขนฺเธ.
วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ านาานานิ.
มหาวิหารสมาปตฺติโย. มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ. มหนฺเต สติปฏฺาเน. สมฺมปฺปธาเน.
อิทฺธิปาเท. มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ. พลานิ. โพชฺฌงฺคานิ. มหนฺเต อริยมคฺเค.
มหนฺตานิ สามญฺผลานิ. มหาอภิญฺาโย. มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ
มหาปญฺา.
    กตมา ปุถุปญฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ปุถุนานาธาตูสุ.
ปุถุนานาอายตเนสุ. ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ. ปุถุนานาสุญฺตมนุปลพฺเภสุ.
ปุถุนานาอตฺเถสุ. ธมฺเมสุ. นิรุตฺตีสุ. ปฏิภาเนสุ. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ.
ปุถุนานาสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ. ปุถุนานาานาาเนสุ.
ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ. ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ. ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ.
สมฺมปฺปธาเนสุ. อิทฺธิปาเทสุ. อินฺทฺริเยสุ. พเลสุ. โพชฺฌงฺเคสุ.
ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ. สามญฺผเลสุ. อภิญฺาสุ. ปุถุนานาชนสาธารเณ ๑- ธมฺเม
สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา.
    กตมา หาสปญฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปามุชฺชพหุโล
สีลํ ปริปูเรติ. อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ. โภชเน มตฺตญฺุตํ.
ชาคริยานุโยคํ. สีลกฺขนฺธํ. สมาธิกฺขนฺธํ. ปญฺากฺขนฺธํ. วิมุตฺติกฺขนฺธํ.
วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปามุชฺชพหุโล
านาานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ
หาสปญฺา, หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺา, สติปฏฺาเน ภาเวตีติ.
สมฺมปฺปธาเน. อิทฺธิปาเท. อินฺทฺริยานิ. พลานิ. โพชฺฌงฺคานิ. ๒- อริยมคฺคํ
ภาเวตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล สามญฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺา, อภิญฺาโย
ปฏิวิชฺฌตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ปุถุชฺชนสาธารเณ (ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔/๔๐๕)  ๒ ฉ.ม. โพชฺฌงฺเค
หาสปญฺา, หาสพหุโล เวทตุฏฺิปามุชฺชพหุโล ๑- ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ
หาสปญฺา.
    กตมา ชวนปญฺา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา
พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก
วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต. อนตฺตโต ขิปฺปํ
ชวตีติ ชวนปญฺา, ยา กาจิ เวทนา. ยา กาจิ สญฺา. เย เกจิ สงฺขารา.
ยํ กิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ
วิญฺาณํ. อนิจฺจโต. ทุกฺขโต. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. จกฺขุ ฯเปฯ
ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต. ทุกฺขโต. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ
ชวนปญฺา.
    รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา
อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. เวทนา. สญฺา. สงฺขารา. วิญฺาณํ. จกฺขุํ ฯเปฯ
ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา
อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ฯเปฯ วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ
ชวตีติ ชวนปญฺา.
    รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ
วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ฯเปฯ วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. เวทนา. สญฺา. สงฺขารา. วิญฺาณํ. จกฺขุํ ฯเปฯ
ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ฯเปฯ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ฯเปฯ
วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
    กตมา ติกฺขปญฺา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ
กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ. อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. อุปฺปนฺนํ ราคํ. อุปฺปนฺนํ โทสํ. โมหํ.
โกธํ. อุปนาหํ. มกฺขํ. ปลาสํ. อิสฺสํ. มจฺฉริยํ. มายํ. สาเยฺยํ. ถมฺภํ. สารมฺภํ.
มานํ. อติมานํ. มทํ. ปมาทํ. สพฺเพ กิเลเส. สพฺเพ ทุจฺจริเต. สพฺเพ อภิสงฺขาเร.
สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ
ติกฺขปญฺา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺผลานิ, จตสฺโส จ
ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ จ อภิญฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผุสิตา ๑- ปญฺายาติ
ติกฺขปญฺา.
    กตมา นิพฺเพธิกปญฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ
อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ
สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ
ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ.
โมหกฺขนฺธํ. โกธํ. อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ
นิพฺเพธิกปญฺา.
    [๒๘] ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺว สุตํ มุตํ วาติ
โส ภูริปญฺโ ขีณาสโว ยํ กิญฺจิ ทิฏฺ วา สุตํ วา มุตํ วา เตสุ สพฺพธมฺเมสุ
มารเสนํ วินาเสตฺวา ิตภาเวน วิเสนิภูโต. ตเมว ทสฺสินฺติ ตํ เอว ๒- วิสุทฺธทสฺสึ.
วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตณฺหาฉทนาทิวิคเมน วิวฏํ หุตฺวา จรนฺตํ. เกนีธ โลกสฺมึ
วิกปฺปเยยฺยาติ เกน อิธ โลเก ตณฺหากปฺเปน วา ทิฏฺิกปฺเปน วา โกจิ วิกปฺเปยฺย,
เตสํ วา ปหีนตฺตา ราคาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตนาติ.
    กามา เต ปมา เสนาติอาทีสุ จตูสุ คาถาสุ อยมตฺโถ:- ยสฺมา อาทิโตว
อาคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนาคาริยภาวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผสฺสิตา  ๒ สี. ตํ เอวํ
อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ, อญฺตรญฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ
อรติ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตญฺเจตํ "ปพฺพชิเตน โข อาวุโส อภิรติ ทุกฺกรา"ติ. ๑- ตโต
เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาเธติ, ตาย พาธิตาย ๒- ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ
กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ
ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺิตา ภีรุ ชายติ,
เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ "น สิยา
นุ โข เอส มคฺโค"ติ ปริยตฺติยํ ๓- วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ
อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ. เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ
ตโต อธิกตรวิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา
ธมฺมปฏิรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ิตา ๔- ชาติอาทีหิ อตฺตานํ
อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ. ตสฺมา กามาทีนํ ปมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
    เอวเมตํ ทสวิธํ เสนํ อุทฺทิสิตฺวา ยถา ๕- สา กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา
กณฺหสฺส นมุจิโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา  นํ "ตว เสนา"ติ นิทฺทิสนฺโต
อาห "เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี"ติ. ตตฺถ อภิปฺปหารินีติ
สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตินี นิปฺโปถนี, ๖- อนฺตรายกรีติ อตฺโถ. น นํ อสูโร ชินาติ,
เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ เอวํ มารเสนํ ๗- อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข
ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวา จ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺฉติ.
    ยโต จตูหิ มคฺเคหีติ ๘- ยทา จตูหิ นิทฺโทสนิพฺพานมคฺคนสงฺขาเตหิ มคฺเคหิ.
มารเสนาติ มารสฺส เสนา วจนกรา กิเลสา. ปฏิเสนิกราติ ปฏิปกฺขกรา. ชิตา
จาติ ปราชยมาปาทิตา ๙- จ. ปราชิตา จาติ นิคฺคหิตา จ. ภคฺคาติ ภินฺนา.
วิปฺปลุตฺตาติ ๑๐- จุณฺณวิจุณฺณา. ปรมฺมุขาติ วิมุขภาวํ ปาปิตา. วิเสนิภูโตติ
นิกฺกิเลโส หุตฺวา ิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๘/๓๓๑/๒๓๙  ๒ ฉ.ม. พาธิตานํ  ๓ ฉ.ม. ปฏิปตฺติยํ  ๔ สี. นิวิฏฺา
@๕ ฉ.ม. ยสฺมา  ๖ สี. นิปฺโผฏนี, ฉ.ม. นิปฺโปถินี  ๗ สี.,ฉ.ม. เอวํ ตว เสนํ
@๘ ฉ.ม. อริยมคฺเคหีติ  ๙ ฉ.ม. ปราชยมานา หนิตา  ๑๐ สี.,ฉ.ม. วิปฺปลุคฺคาติ
    โวทานทสฺสีติ พฺยวทานทสฺสี. ๑- ตานิ ฉทนานีติ เอตานิ ตณฺหาทิกิเลสจฺฉทนานิ.
วิวฏานีติ ปากฏิกตานิ. วิทฺธํสิตานีติ ิตฏฺานโต อปหตานิ. อุคฺฆาฏิตานีติ
อุปฺปาฏิตานิ. สมุคฺฆาฏิตานีติ วิเสเสน อุปฺปาฏิตานิ.
    [๒๙] น กปฺปยนฺตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ:- กิญฺจิ ภิยฺโย? เต หิ ตาทิสา
สนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปานํ ปุเรกฺขารานญฺจ เกนจิ น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ,
ปรมตฺถํ อจฺจนฺตสุทฺธึ อธิคตตฺตา อนจฺจนฺตสุทฺธึเยว ๒- อกิริยสสฺสตทิฏฺึ
"อจฺจนฺตสุทฺธี"ติ น เต วทนฺติ. อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชาติ จตุพฺพิธมฺปิ
รูปาทีนํ อาทายกตฺตา อาทานคนฺถํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน คถิตํ พทฺธํ ๓-
อริยมคฺคสตฺเถน วิสฺสชฺช ฉินฺทิตฺวา. เสสํ ปากฏเมว.
    อจฺจนฺตสุทฺธินฺติ อจฺจนฺตปรมสุทฺธึ. ๔- สํสารสุทฺธินฺติ สํสารโต สุทฺธึ.
อกิริยทิฏฺินฺติ กโรโต น กริยติ ปาปนฺติ อกิริยทิฏฺึ. สสฺสตวาทนฺติ "นิจฺโจ
ธุโว สสฺสโต"ติ วจนํ. น วทนฺติ น กเถนฺติ.
    คนฺถาติ นามกายํ คนฺเถนฺติ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา.
อภิชฺฌา จ สา นามกายฆฏนวเสน คนฺโถ จาติ อภิชฺฌากายคนฺโถ. หิตสุขํ
พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. พฺยาปาโท จ โส วุตฺตนเยน คนฺโถ จาติ พฺยาปาโท
กายคนฺโถ. สีลพฺพตปรามาโสติ "อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน
สุทฺธี"ติ ๕- ปรโต อามาโส. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ สพฺพญฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา
"สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺนฺ"ติ ๖- อิมินา อากาเรน อภินิเวโส
อิทํสจฺจาภินิเวโส. อตฺตโน ทิฏฺิยา ราโคติ อตฺตนาภินิวิสิตฺวา คหิตาย ทิฏฺิยา
ฉนฺทราโค. ปรวาเทสุ อาฆาโตติ ปรสฺส วจเนสุ โกโป. อปฺปจฺจโยติ อตุฏฺากาโร.
อตฺตโน สีลํ วาติ อตฺตนา สมาทินฺนํ โคสีลาทิสีลํ วา. อตฺตโน ทิฏฺีติ อตฺตนา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวทาตทสฺสินฺติ พฺยวทาตทสฺสึ  ๒ สี. อจฺจนฺตสุทฺธาเยว  ๓ สี. คิตคณฺ
@๔ ฉ.ม. อจฺจนฺตํ ปรมตฺถํ สุทฺธึ
@๕ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๖๔/๒๙๐  ๖ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๑๔๔/๒๖๗
คหิตา ปรามฏฺา ทิฏฺิ. เตหิ คนฺเถหีติ เอเตหิ วุตฺเตหิ นามกายฆฏเนหิ. รูปํ
อาทิยนฺตีติ จตุสมุฏฺานิกํ รูปารมฺมณํ อาทิยนฺติ คณฺหนฺติ. อุปาทิยนฺตีติ
อุปคนฺตฺวา คณฺหนฺติ ตณฺหาคหเณน. ปรามสนฺติ ทิฏฺิคฺคหเณน. อภินิวิสนฺติ
มานคฺคหเณน. วฏฺฏนฺติ เตภูมกวฏฺฏํ. คนฺเถติ พนฺธเน.
    โวสฺสชฺชิตฺวา วาติ สมฺมา วิสฺสชฺชิตฺวา วา. คถิเตติ พนฺธเน. คนฺถิเตติ
พนฺธเนน พนฺธิเต. ๑- วิพนฺเธติ วิเสเสน พนฺเธ. อาพนฺเธติ อเนกวิเธน
พนฺเธ. ปลิพุทฺเธติ อมุญฺจิเต. พนฺธเน โผฏฺยิตฺวาติ ตณฺหามานทิฏฺิพนฺธนานิ
ปปฺโปฏยิตฺวา. วิสชฺชาติ จชิตฺวา.
    อิเม ปน จตฺตาโร คนฺเถ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ, มคฺคปฏิปาฏิยาปิ.
กิเลสปฏิปาฏิยา อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคน ปหียติ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ
อนาคามิมคฺเคน, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ
โสตาปตฺติมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส
กายคนฺโถ โสตาปตฺติมคฺเคน, พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคน, อภิชฺฌากายคนฺโถ
อรหตฺตมคฺเคนาติ. เอเต จตฺตาโร คนฺถา ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน
วฏฺฏสฺมึ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. เต จตุปฺปเภทา อภิชฺฌายนฺติ เอตาย, สยํ วา
อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา. โลโภเยว นามกายํ คนฺเถติ
จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ
คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโท. "อิโต
พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี"ติ ปรามสนํ สีลพฺพตปรามาโส,
สพฺพญฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺนฺ"ติอาทินา
อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโส. ยถา วยฺหํ วาติอาทึ วยฺหาทิวิสงฺขรณํ
คนฺถานํ วิโยคกรเณ อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺถเนน คนฺถิเต
    น ชเนนฺตีติ น อุปฺปาเทนฺติ. น สญฺชเนนฺตีติ น นิพฺพตฺเตนฺติ.
นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. น สญฺชเนนฺตีติ อุปฺปาทกฺขณํ.
น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ ปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ.
    [๓๐] ๑- จตุนฺนํ กิเลสสีมานํ อตีตตฺตา สีมาตีโต, ๑- พาหิตปาปตฺตา จ
พฺราหฺมโณ, อิตฺถมฺภูตสฺส จ ตสฺส นตฺถิ, ปรจิตฺตปุพฺเพนิวาสาเณหิ ตฺวา วา
มํสทิพฺพจกฺขูหิ ทิสฺวา วา กิญฺจิ สมุคฺคหีตํ, อภินิวิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. โส
จ กามราคาภาวโต น ราคราคี รูปารูปราคาภาวโต น วิราครตฺโต, ยโต เอวํวิธสฺส ตสฺส
"อิทํ ปรมนฺ"ติ กิญฺจิ อิธ อุคฺคหิตํ นตฺถีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
    จตสฺโส สีมาโยติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทา. ทิฏฺานุสโยติ ทิฏฺิ จ สา
อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ ทิฏฺานุสโย. วิจิกิจฺฉานุสยาทีสุปิ เอเสว นโย.
เกนฏฺเน อนุสโย ๒-? อนุสยนฏฺเน. โก เอส อนุสยนฏฺโ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโ. เอเต
หิ อปฺปหีนฏฺเน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา "อนุสยา"ติ
วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อถาปิ
สิยา:- อนุสยนฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ "อุปฺปชฺชตี"ติ วตฺตุํ
น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ ปฏิวจนํ:- อปฺปหีนากาโร
อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตกิเลสา วุจฺจนฺติ. โย ๓- จิตฺตสมฺปยุตฺโต
สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ
ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา "อุปฺปชฺชตี"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
    ตตฺริทํ ปมาณํ:- ปฏิสมฺภิทายํ ตาว อภิสมยกถาย ๔- "ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส
ปชหตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย "ถามคโต อนุสยํ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. สีมาติโคติ คาถา เอกปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย วุตฺตา. ปุพฺพสทิโส เอว
@ปนสฺสา สมฺพนฺโธ, โส เอวํ อตฺถวณฺณนาย สทฺธึ เวทิตพฺโพ:- กิญฺจ ภิยฺโย? โส
@อีทิโส ภูริปญฺโ จตุนฺนํ กิเลสสมานํ อตีตตฺตา สีมาติโค  ๒ ฉ.ม. อนุสยา
@๓ ฉ.ม. โส  ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๑/๔๒๘
ปชหตี"ติ วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคณิยํ โมหสฺส ปทภาชเน ๑- "อวิชฺชานุสโย
อวิชฺชาปริยุฏฺานํ, อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี"ติ
อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ โมหสฺส ๒- อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. กถาวตฺถุสฺมึ "อนุสยา
อพฺยากตา อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา"ติ ๓- สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา.
อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺตรสฺมึ อุปฺปชฺชนวาเร ๔- "ยสฺส กามราคานุสโย
อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี"ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา "อนุเสนฺตีติ
อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน
สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยมฺปิ "จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ"ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ
สุวุตฺตเมว. อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ
นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.    ตตฺถ ทิฏฺานุสโย จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ,
วิจิกิจฺฉานุสโย วิจิกิจฺฉาสหคเต, อวิชฺชานุสโย ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ
สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ, ตโยปิ อวเสสเตภูมกธมฺเมสุ อารมฺมณวเสน
ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาโมหา. กามราคานุสโย เจตฺถ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน
จ มนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โลโภ. ปฏิฆานุสโย
โทมนสฺสสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ อมนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ
อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โทโส. มานานุสโย ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺเตสุ
สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ ทุกฺขเวทนาวชฺเชสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ
รูปารูปาวจรธมฺเมสุ จ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน มาโน. ภวราคานุสโย จตูสุ
ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชมาโนปิ สหชาตวเสน วุตฺโต, อารมฺมณวเสเนว ปน
รูปารูปาวจรธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาโน โลโภ วุตฺโต.
    ตตฺถ ทิฏฺานุสโยติ ทฺวาสฏฺิวิธา ทิฏฺิ. วิจิกิจฺฉานุสโยติ อฏฺวตฺถุกา
วิจิกิจฺฉา. ตเทกฏฺา จ กิเลสาติ สหเชกฏฺวเสน ทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๓๙๐/๑๐๙  ๒ ฉ.ม. อวิชฺชานุสยสฺส
@๓ อภิ.ก. ๓๗/๓๐๕-๓๐๙/๓๖๙-๓๗๑  ๔ อภิ.ย. ๓๘/๓๓๐/๕๔๓
สหเชกฏฺวเสน เอกโต ิตา. มานานุสโยติ นววิธมาโน. ปรจิตฺตาเณน ๑- วา
ตฺวาติ ปเรสํ จิตฺตวารชานนปญฺาย ๒- ชานิตฺวา, เจโตปริยาเณน ชานิตฺวาติ
วุตฺตํ โหติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วาติ อตีเต นิวุฏฺกฺขนฺธานุสฺสรณาเณน
ชานิตฺวา. มํสจกฺขุนา วาติ ปกติจกฺขุนา. ทิพฺพจกฺขุนา วาติ ทิพฺพสทิเสน
ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิเตน วา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสิตฺวา. ราครตฺตาติ ราเคน รญฺชิตา.
เย ปญฺจสุ กามคุเณสูติ เย ปญฺจสุ รูปาทิวตฺถุกามโกฏฺาเสสุ. วิราครตฺตาติ
วิราคสงฺขาตาสุ รูปารูปสมาปตฺตีสุ อติรตฺตา อลฺลีนา. ยโต กามราโค จาติ ยทา
กามราโค ๓- จ. รูปารูปภเวสุปิ ๔- เอเสว นโย.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              จตุตฺถํ.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรมตฺถาเณน  ๒ ฉ.ม. จิตฺตาจาร...  ๓ ฉ.ม. กามภเว ราโค
@๔ ฉ.ม. รูปารูปราเคสุปิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๑๑-๒๓๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=4910&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=4910&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=109
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1822
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1962
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1962
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29