อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                       ๖. ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๓๙] ฉฏฺเ ชราสุตฺเต อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ อิทํ วต มนุสฺสานํ ชีวิตํ
อปฺปกํ ปริตฺตํ ิติปริตฺตตาย สรสปริตฺตตายาติ คุหฏฺกสุตฺเตปิ วุตฺตนยเมตํ.
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ วสฺสสตา โอรํ กลลาทิกาเลปิ มิยฺยติ. อติจฺจาติ วสฺสสตํ
อติกฺกมิตฺวา. ชรสาปิ มิยฺยตีติ ชรายปิ มิยฺยติ. อิโต ปรํ คุหฏฺกสุตฺตวณฺณนาย
วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ.
    อปฺปนฺติ มนฺทํ. คมนีโย สมฺปราโยติ ปรโลโก คนฺตพฺโพ. กลลกาเลปีติ เอตฺถ
กลลํ ๑- นาม ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค ิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ
อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ กลลํ โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
            "ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ    สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล
            เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคํ       กลลนฺติ ปวุจฺจตี"ติ. ๒-
    ตสฺมึ กลลกาเลปิ. จวตีติ ชีวิตา ๓- คลติ. มรตีติ ชีวิตวิโยคํ อาปชฺชติ.
อนฺตรธายตีติ อทสฺสนํ ปาปุณาติ. วิปฺปลุชฺชตีติ ฉิชฺชติ. "อณฺฑชโยนิยา จวติ.
ชลาพุชโยนิยา มรติ. สํเสทชโยนิยา อนฺตรธายติ. อุปปาติกโยนิยา ๔- วิปฺปลุชฺชตี"ติ
เอวเมเก วณฺณยนฺติ. อพฺพุทกาเลปีติ อพฺพุทํ นาม กลลโต สตฺตาหจฺจเยน
มํสโธวนอุทกวณฺณํ โหติ, กลลนฺติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
            "สตฺตาหํ กลลํ โหติ      ปริปกฺกํ สมูหตํ
            วิวฏฺฏมานํ ตํ ภาวํ       อพฺพุทํ นาม ชายตี"ติ. ๕-
    ตสฺมึ อพฺพุทกาเลปิ. เปสิกาเลปีติ ตสฺมาปิ อพฺพุทา สตฺตาหจฺจเยน
วิลีนติปุสทิสา เปสิ นาม สญฺชายติ. สา มริจผาณิเตน ทีเปตพฺพา. คามทารกา ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กลลกาลํ  ๒ ฉ.ม. กลลํ สมฺปวุจฺจตีติ, สํ.อ. ๑/๒๘๔, อภิ.อ, ๒/๒๔
@๓ สี.,ฉ.ม. ชีวิตํ  ๔ ฉ.ม. โอปปาติก...  ๕ สํ.อ. ๒/๒๘๕  ๖ ฉ.ม. คามทาริกา
หิ สุปกฺกานิ มริจานิ คเหตฺวา สาฏกนฺเต ภณฺฑิกํ กตฺวา ปีเฬตฺวา มณฺฑํ
อาทาย กปาเล ปกฺขิปิตฺวา อาตเป เปนฺติ, ตํ สุกฺขมานํ สพฺพภาเคหิ มุจฺจติ.
เอวรูปา เปสิ โหติ, อพฺพุทนฺติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
            "สตฺตาหํ อพฺพุทํ โหติ     ปริปกฺกํ สมูหตํ
            วิวฏฺฏมานํ ตํ ภาวํ       เปสิ จ นาม ชายตี"ติ. ๑-
    ตสฺมึ เปสิกาเลปิ. ฆนกาเลปีติ ตโตปิ เปสิโต สตฺตาหจฺจเยน กุกฺกุฏณฺฑสณฺาโน
ฆโน นาม มํสปิณฺโฑ นิพฺพตฺตติ, เปสีติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
            "สตฺตาหํ เปสิ ภวติ      ปริปกฺกํ สมูหตํ
            วิวฏฺฏมานํ ตํ ภาวํ       ฆโน จ นาม ชายติ. ๒-
            ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ      สมนฺตา ปริมณฺฑลํ
            เอวํ ฆนสฺส สณฺานํ      นิพฺพตฺตํ กมฺมปจฺจยา"ติ. ๓-
    ตสฺมึ ฆนกาเลปิ. ปญฺจสาขกาเลปีติ ๔- ปญฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ
หตฺถปาทานํ สีสสฺส จตฺถาย ปญฺจ ปีฬกา ชายนฺติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปญฺจิเม
ภิกฺขเว สตฺตาเห ปญฺจ ปีฬกา สณฺหนฺติ กมฺมโต"ติ. ๓- ตสฺมึ สาขกาเลปิ. ตโต
ปรํ ฉฏฺสตฺตมาทีนิ สตฺตาหานิ อติกฺกมฺม เทสนํ สงฺขิปิตฺวา ทฺวาจตฺตาลีสสตฺตาเห
ปริณตกาเล เกสโลมนขาทีนํ อุปฺปตฺติกาลญฺจ. ตสฺส จ นาภิโต อุฏฺิโต นาโฬ
มาตุ อุทรปฏเลน เอกาพทฺโธ โหติ, โส อุปฺปลทณฺฑโก วิย ฉิทฺโท, เตน อาหารรโส
สํสริตฺวา อาหารสมุฏฺานํ รูปํ สมุฏฺาเปติ. เอวํ โส ทส มาเส ยาเปติ, ตํ สพฺพํ
อวตฺวา "สูติฆเร"ติ อาห, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
         "เกสา โลมา นขาปิ จ "๕-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.อ. ๑/๒๘๕  ๒ ฉ.ม. ฆโนติ นาม ชายติ  ๓ สํ.อ. ๑/๒๘๕
@๔ สี.,ฉ.ม. ปสาขกาเลปีติ  ๕ ฉ.ม. นขานิ จ
            "ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา    อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ
            เตน โส ตตฺถ ยาเปติ    มาตุกุจฺฉิคโต นโร"ติ. ๑-
    ตตฺถ สูติฆเรติ สูติกฆเร, วิชายนฆเรติ อตฺโถ. "สูติกาฆเร"ติ วา ปาโ,
สูติกายาติ ปทจฺเฉโท. อฑฺฒมาสิโกปีติ วิชาตทิวสโต ๒- ปฏฺาย อฑฺฒมาโส เอตสฺส
อตฺถีติ อฑฺฒมาสิโก. เทฺวมาสิกาทีสุปิ เอเสว นโย. ชาตทิวสโต ปฏฺาย เอกํ
สํวจฺฉรํ เอตสฺส อตฺถีติ สํวจฺฉริโก. อุปริ เทฺววสฺสิกาทีสุปิ เอเสว นโย.
    ยทา ชิณฺโณ โหตีติ ยสฺมึ กาเล ชราชิณฺโณ ภวติ ชชฺชรีภูโต. วุฑฺโฒติ
วโยวุฑฺโฒ. มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโก. อทฺธคโตติ ตโย อทฺเธ อติกฺกนฺโต.
วโยอนุปฺปตฺโตติ ตติยํ วยํ อนุปฺปตฺโต. ขณฺฑทนฺโตติ อนฺตรนฺตรา ปติตา ทนฺตา
ผาลิตา จ ชรานุภาเวน ขณฺฑา ทนฺตา ชาตา อสฺสาติ ขณฺฑทนฺโต. ปลิตเกโสติ
ปณฺฑรเกโส. วิลูนนฺติ ลุญฺจิตฺวา คหิตา เกสา วิย ขลฺลาตํ. ๓- ขลิตสิโรติ
มหาขลฺลาฏสีโส. วลินนฺติ สญฺชาตวลิ. ติลกาหตคตฺโตติ เสตติลกกาฬติลเกหิ
วิกิณฺณสรีโร. โภคฺโคติ ภคฺโค, อิมินาปิสฺส วงฺกภาวํ ทีเปติ. ทณฺฑปรายโนติ
ทณฺฑปฏิสฺสรโณ ทณฺฑทุติโย. โส ชรายปีติ โส ปุคฺคโล ชรายปิ อภิภูโต มรติ.
นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโขติ มรณโต มุจฺจนุปาโย นตฺถิ นุปลพฺภติ.
    ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต ภยนฺติ ปริปากคตานํ สิถิลวณฺฏานํ
ปนสผลาทิปกฺกานํ ปจฺจูสกาเล อวสฺสํ ปติสฺสนฺตีติ ผลสามิกานํ ภายนํ ๔- วิย.
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยนฺติ เอวเมว อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ
มจฺจุสงฺขาตมรณโต สตตํ กาลํ ภยํ.
    ยถาปิ กุมฺภการสฺสาติ ยถา นาม มตฺติกาภาชนํ กโรนฺตสฺส. กตา มตฺติกภาชนาติ ๕-
เตน นิฏฺาปิตภาชนํ. สพฺเพ เภทปริยนฺตาติ ปกฺกาปกฺกํ สพฺพํ เภทนํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘, อภิ.ก. ๓๗/๖๙๒/๔๑๐  ๒ ฉ.ม. ชาตทิวสโต
@๓ ฉ.ม. ขลฺลาฏสีโส  ๔ ฉ.ม. ภายมานานํ  ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๕๘๓/๔๕๑
ภิชฺชนํ ปริยนฺตํ อวสานํ อสฺสาติ เภทนปริยนฺตํ. เอวํ มจฺจาน ชีวิตนฺติ เอวเมว
สตฺตานํ อายุสงฺขารา. ๑-
    ทหรา จ มหนฺตา จาติ ตรุณา จ มหลฺลกา จ. เย พาลา เย จ
ปณฺฑิตาติ เย จ อสฺสาสปสฺสาสายตฺตชีวิกา พาลา เย จ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา
พุทฺธาทโย. สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺตีติ เอเต วุตฺตปฺปการา ทหราทโย สพฺเพ
มจฺจุโน อิสฺสริยํ อุปคจฺฉนฺติ.
    เตสํ มจฺจุปเรตานนฺติ เอเตสํ มจฺจุนา ปริวาริตานํ. คจฺฉตํ ปรโลกโตติ
อิโต มนุสฺสโลกโต ปรโลกํ คจฺฉนฺตานํ. น ปิตา ตายเต ปุตฺตนฺติ ปิตา ปุตฺตํ
น รกฺขติ. าตี วา ปน าตเกติ มาตาปิติปกฺขิกา าตี วา เตเยว าตเก
รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ.
    เปกฺขตญฺเว าตีนนฺติ วุตฺตวิธานํเยว าตีนํ เปกฺขนฺตานํเยว โอโลเกนฺตานํเยว.
ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถูติ ปสฺสาติ อาลปนํ. ลาลปนฺตานํ วิลปนฺตานํ ปุถูนํ
นานปฺปการานํ. เอกเมโกว มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นิยฺยตีติ สตฺตานํ เอกเมโก
วธาย นิยฺยมานโคโณ วิย มรณาย นิยฺยติ ปาปุณียติ. เอวํ อพฺภาหโต โลโกติ
เอวเมว สตฺตโลโก ภุสํ อาหโต. มจฺจุนา จ ชราย จาติ มรเณน จ ชราย
จ อภิภูโต.
    [๔๐] มมายิเตติ มมายิตวตฺถุการณา. วินาภาวสนฺตเมวิทนฺติ สนฺตวินาภาวํ ๒-
วิชฺชมานวินาภาวเมว อิทํ, น สกฺกา อวินาภาเวน ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ.
    โสจนฺตีติ จิตฺเตน โสจนํ กโรนฺติ. กิลมนฺตีติ กาเยน กิลมถํ ปาปุณนฺติ.
ปริเทวนฺตีติ นานาวิธํ วาจาวิลาปํ คจฺฉนฺติ. ๓- อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺตีติ อุรํ
ตาเฬตฺวา ตาเฬตฺวา กนฺทนฺติ. สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ สมฺโมหภาวํ ปาปุณนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อายุสงฺขารํ  ๒ ฉ.ม. สนฺตํ  ๓ ฉ.ม. ภณนฺติ
    อนิจฺโจติ หุตฺวา อภาวฏฺเน. สงฺขโตติ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กโต.
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโนติ ปจฺจยสามคฺคึ ปฏิจฺจ น ปจฺจกฺขาย สห สมฺมา จ อุปฺปนฺโน.
ขยธมฺโมติ ขยํ คมนสภาโว. วยธมฺโมติ วยํ คมนสภาโว, ภงฺคํ คมนสภาโวติ ๑-
อตฺโถ. วิราคธมฺโมติ วิรชฺชนสภาโว. นิโรธธมฺโมติ นิรุชฺฌนสภาโว. ยฺวายํ
ปริคฺคโหติ โย อยํ ปริคฺคโห. "ยายํ ๒- ปริคฺคโห"ติปิ ปาโ, อยเมว ปทจฺเฉโท.
นิจฺโจติ สตตกาลิโก. ธุโวติ ถิโร. สสฺสโตติ อจวโน. อวิปริณามธมฺโมติ
ปกติอชหนสภาโว. สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตีติ จนฺทสูริยสิเนรุมหาสมุทฺทปวีปพฺพตาทโย
วิย ติฏฺเยฺย.
    นานาภาโวติ ชาติยา นานาสภาโว. ๓- วินาภาโวติ มรเณน วิโยคภาโว.
อญฺถาภาโวติ ภเวน ๔- อญฺถาภาโว. ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานนฺติ อนนฺตเร
ปุเร อุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ. วิปริณามญฺถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อญฺถาภาเวน.
ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธาทโย ปวตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
    สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธนฺติ สกลํ คิหิภาวชฏํ. าติมิตฺตามจฺจปลิโพธนฺติ
มาตาปิตุปกฺขิกา าตี, มิตฺตา สหายา, อมจฺจา คุมฺพา. ๕- สนฺนิธิปลิโพธนฺติ
นิธานชฏํ ฉฑฺเฑตฺวา. ๖- เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวาติ เกเส จ มสฺสูนิ จ โอโรปยิตฺวา.
กาสายานิ วตฺถานีติ กาสายรสปีตานิ ๗- วตฺถานิ.
    [๔๑] มามโกติ มม อุปาสโก ภิกฺขุ วาติ สงฺขฺยํ คโต, พุทฺธาทีนิ วา
วตฺถูนิ มมายมาโน.
    เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโส. "ยญฺทตฺตสฺส
มรณํ, โสมทตฺตสฺส มรณนฺ"ติ เอวํ หิ ทิวสมฺปิ กถิยมาเน เนว สตฺตา ปริยาทานํ
คจฺฉนฺติ, น สพฺพํ  อปรตฺถทีปนํ สิชฺฌติ. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภงฺควเสน ภงฺคคมนสภาโวติ  ๒ ฉ.ม. ยาย  ๓ ฉ.ม. นานาภาโว  ๔ ฉ.ม. สพฺภาวโต
@๕ สี. อมจฺจคณา, ฉ.ม. ภจฺจา  ๖ ฉ.ม. ฉินฺทิตฺวา  ๗ ฉ.ม. กสายรสปีตานิ
สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ, น กิญฺจิ อปรตฺถทีปนํ สิชฺฌติ. ตมฺหา ตมฺหาติ
อยํ คติวเสน อเนเกสํ นิกายานํ สาธารณนิทฺเทโส. สตฺตนิกายาติ สตฺตานํ นิกายา,
สตฺตฆฏา สตฺตสมูหาติ อตฺโถ. จุตีติ จวนวเสน วุตฺตํ. เอกจตุปญฺจกฺขนฺธาย จุติยา
สามญฺวจนเมตํ. จวนตาติ ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํ. เภโทติ จุติกฺขนฺธานํ
ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํ. อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺส วิย ภินฺนสฺส ภินฺนานํ ขนฺธานํ เยน
เกนจิ ปริยาเยน อนนฺตภาวปริทีปนํ. ๑-  มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ, น
ขณิกมรณํ. กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยาติ กาลกิริยา. เอตฺตาวตา สมฺมุติมรณํ
ทีปิตํ. อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ "ขนฺธานํ เภโท"ติอาทิมาห. ปรมตฺเถน
หิ ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติ. ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ
สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ "มโต"ติ โวหาโร โหติ.
    เอตฺถ จ จตุโวการปญฺจโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท, เอกโวการวเสน
กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. จตุโวการวเสเนว วา ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส
นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. กสฺมา? กมฺมภวทฺวเยปิ ๒- รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส
สพฺภาวโต. ยสฺมา วา จาตุมฺมหาราชิกาทีสุ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ นิกฺขิปนฺติ,
ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทิภูตสฺส ๓- กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. เอตฺถ
จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปกรณโต มรณํ "กเฬวรสฺส นิกฺเขโป"ติ วุตฺตํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส
อุปจฺเฉโทติ อิมินา อินฺทฺริยพทฺธสฺเสว มรณํ นาม โหติ, อนินฺทฺริยพทฺธสฺส มรณํ
นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ. "ปุสฺโส มโต, ติสฺโส มโต"ติ ๔- อิทมฺปน โวหารมตฺตเมว.
อตฺถโต ปน เอวรูปานิ วจนานิ สสฺสาทีนํ ขยวยภาวเมว ทีเปนฺติ. รูปคตนฺติ
รูปเมว รูปคตํ. เวทนาคตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
    ตตฺถ ปุพฺเพว มจฺจนฺติ มจฺจํ วา โภคา ปุพฺเพว ปมตรญฺเว วิชหนฺติ.
มจฺโจ วา เต โภเค ปุพฺพตรํ ชหติ. กามกามีติ โจรราชานํ อาลปติ. อมฺโภ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ฆฏนาภาวปริทีปนํ, ฉ.ม. านาภาวปริทีปนํ  ๒ สี. กามรูปภวทฺวเย,
@ฉ.ม. กามรูปภวทฺวเยปิ  ๓ สี.,ฉ.ม. มนุสฺสาทีสุ  ๔ ฉ.ม.,สี. สสฺสํ มตํ, รุกฺโข
@มโตติ
กาเม กามยมานกามโภคิโน ๑- นาม โลเก อสสฺสตา, โภเคสุ วา นฏฺเสุ
ชีวมานาว ๒- อโภคิโน โหนฺติ. โภเค วา ปหาย สยํ นสฺสนฺติ, ตสฺมา อหํ
มหาชนสฺส โสกกาเลปิ น โสจามีติ อตฺโถ.
    วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมาติ โจรราชานํ อาลปนฺโต อาห. อมฺโภ สตฺตุก
มยา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโสติอาทโย โลกธมฺมา วิทิตา. ยเถว หิ จนฺโท
อุเทติ จ ปูรติ จ ปุน จ ขียติ, ยถา จ สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต มหนฺตํ
โลกปฺปเทสํ เตชิตฺวาน ๓- ปุน สายํ อตฺถํ ปเลติ อตฺถงฺคจฺฉติ น ทิสฺสติ, เอวเมว
โภคา อุปฺปชฺชนฺติ จ วินสฺสนฺติ จ, ตตฺถ กึ โสเกน, ตสฺมา น โสจามีติ
อตฺโถ.
    ตณฺหามญฺนาย มญฺตีติ ตณฺหาย ชนิตมานมญฺนาย มญฺติ. มานํ กโรติ
ทิฏฺิมญฺนายาติ ทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนาย มญฺนาย. มานมญฺนายาติ
สหชาตมานมญฺนาย. กิเลสมญฺนายาติ วุตฺตปฺปการาย อุปตาปนฏฺเน กิเลสมญฺนาย
มญฺติ.
    กุหาติ วิมฺหาปกา. ๔- ถทฺธาติ ขาณุ วิย ถทฺธา. ลปาติ ปจฺจยนิมิตฺเตน ลปนกา.
    [๔๒] สงฺคตนฺติ สมาคตํ ทิฏฺ ผุฏฺ วาปิ. ๕- ปิยายิตนฺติ ปิยกตํ.
    สงฺคตนฺติ สมฺมุขีภูตํ. สมาคตนฺติ สมีปํ อาคตํ. สมาหิตนฺติ เอกีภูตํ.
สนฺนิปติตนฺติ ปิณฺฑิตํ. สุปินคโตติ สุปินํ ปวิฏฺโ. เสนาวิยูหํ ๖- ปสฺสตีติ
เสนาสนฺนิเวสํ ทกฺขติ. อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามาทีนํ รมณียภาวํ.
วนรามเณยฺยกาทีสุปิ เอเสว นโย. เปตนฺติ อิโต ปรโลกํ คตํ. กาลกตนฺติ มตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กามกามิ โภคิโน  ๒ ฉ.ม. จ  ๓ ฉ.ม. ตปิตฺวาน  ๔ ม. ชิมฺหาปกา
@๕ สี. ทิฏฺปุพฺพํ วา, ม. ทิฏฺ วา สุตํ วา, ฉ.ม. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม. เสนาพฺยูหํ
    [๔๓] นามเมวาวสิสฺสติ, อกฺเขยฺยนฺติ สพฺพํ รูปาทิธมฺมชาตํ ปหียติ,
นามมตฺตเมว ตุ อวสิสฺสติ "พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิโต"ติ เอวํ สงฺขฺยาตุํ ๑- กเถตุํ.
    เย จกฺขุวิญฺาณาภิสมฺภูตาติ เย สยํ จกฺขุวิญฺาเณน อภิสมฺภูตา ราสิกตา
ทิฏฺา จตุสฺสมุฏฺานิกา รูปา. โสตวิญฺาณาภิสมฺภูตาติ ปรโตโฆเสน โสตวิญฺาเณน
ราสิกตา สุตา ทฺวิสมุฏฺานิกา สทฺทา.
    [๔๔] มุนโยติ ขีณาสวมุนโย. เขมทสฺสิโนติ นิพฺพานทสฺสิโน.
    โสโกติ โสกนิทฺเทเส:- พฺยสตีติ พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ.
าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ าติกฺขโย าติวินาโสติ อตฺโถ.
เตน าติพฺยสเนน. ผุฏฺสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส, อภิภูตสฺส สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ.
เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยมฺปน วิเสโส:- โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ,
ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค
หิ อาโรคฺยํ นาเสติ ๒- วินาเสตีติ  พฺยสนํ. สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ,
ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว พฺยสนํ
ทิฏฺิพฺยสนํ. เอตฺถ จ ปุริมานิ เทฺว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ
ติลกฺขณพฺภาหตานิ. ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิ, สีลทิฏฺิพฺยสนทฺวยํ
อกุสลํ.
    อญฺตรญฺตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตามจฺจพฺยสนาทีสุ
เยน เกนจิ. สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺส. อญฺตรญฺตเรน
ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนา.  โสโกติ โสจนวเสน
โสโก. อิทํ เอเตหิ การเณหิ อุปฺปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํ. โสจนาติ
โสจนากาโร. โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโว. อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตรโสโก. ทุติยปทํ
อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. โส หิ อพฺภนฺตรํ ๓- สุกฺขาเปนฺโต ปริสุกฺขาเปนฺโต ๓-
อุปฺปชฺชตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อกฺขาตุํ  ๒ ฉ.ม. พฺยสติ  ๓-๓ ฉ.ม. สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย
"อนฺโตโสโกติ ๑- อนฺโตปริโสโก"ติ วุจฺจติ. ๒- อนฺโตฑาโหติ อพฺภนฺตรฑาโห. ทุติยปทํ
อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส ฌายนากาโร. ๓- โสโก หิ
อุปฺปชฺชมาโน อคฺคิ วิย จิตฺตํ ฌาเปติ ฑหติ, "จิตฺตํ เม ฌาปํ, น เม กิญฺจิ
ปฏิภาตี"ติ วทาเปติ. ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. อนุปวิฏฺฏฺเน
โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํ.
    ปริเทวนิทฺเทเส "มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต"ติ เอวํ อาทิสฺส ๔- เทวนฺติ โรทนฺติ
เอเตนาติ อาเทโว. ตํ  ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ๕- เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโว.
ตโต ปรานิ เทฺว เทฺว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิ.
วาจาติ วจนํ. ปลาโปติ ตุจฺฉนิรตฺถกวจนํ. อุปฺปถภณิตอญฺภณิตาทิวเสน ๖- วิรูโป
ปลาโปติ วิปฺปลาโป. ลาลปฺโปติ ปุนปฺปุนํ ลปนํ. ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนา.
ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํ. มจฺฉริยาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
    [๔๕] สตฺตมคาถา เอวํ มรณพฺภาหเต โลเก อนุรูปปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตา.
ตตฺถ ปฏิลีนจรสฺสาติ ตโต ตโต ปฏิลีนํ จิตฺตํ กตฺวา จรนฺตสฺส. ภิกฺขุโนติ
กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส วา เสกฺขสฺส วา. สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน
น ทสฺสเยติ ตสฺเสตํ ปฏิรูปมาหุ, โย เอวํปฏิปนฺโน นิรยาทิเภเท ภวเน อตฺตานํ
น ทสฺสเย. เอวญฺหิ โส ๗- อิมมฺหา มรณา มุจฺเจยฺยาติ อธิปฺปาโย.
    ปฏิลีนจรา วุจฺจนฺตีติ ตโต ตโต ลีนจิตฺตาจารา กถียนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ
อธิสีลาทีสุ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺ อาทึ กตฺวา ยาว
อรหตฺตมคฺคฏฺา สตฺต เสกฺขา. อรหาติ ผลฏฺโ. โส นิฏฺิตจิตฺตตฺตา ปฏิลีโน.
เสกฺขานํ ปฏิลีนจรณภาเว การณํ ทสฺเสนฺโต "กึการณา"ติอาทิมาห. เต ตโต ตโตติ เต
สตฺต เสกฺขา เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ จิตฺตํ ปฏิลีเนนฺตาติ อตฺตโน จิตฺตํ
นิลีเนนฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ สี. โส อนฺโตปริโสโกติ วุจฺจติ  ๓ ฉ.ม. ฌานนากาโร
@๔ ฉ.ม. อาทิสฺส อาทิสฺส  ๕ ฉ.ม. ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา
@๖ ฉ.ม. อุปฺปฑฺฒ...  ๗ ฉ.ม. โย
ปฏิกุเฏนฺตาติ สงฺโกเจนฺตา. ปฏิวฏฺเฏนฺตาติ กฏสารกํ วิย อาภุเชนฺตา.
สนฺนิรุทฺธนฺตาติ สนฺนิรุชฺฌนฺตา. สนฺนิคณฺหนฺตาติ นิคฺคหํ กุรุมานา.
สนฺนิวาเรนฺตาติ วารยมานา. รกฺขนฺตาติ รกฺขํ กุรุมานา. โคเปนฺตาติ จิตฺตมญฺชูสาย
โคปยมานา.
    อิทานิ ทฺวารวเสน ทสฺเสนฺโต "จกฺขุทฺวาเร"ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเรติ
จกฺขุวิญฺาณทฺวาเร. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส
วา ภิกฺขุโน, เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทสฺส วจนตฺถํ อวตฺวา
อิธาธิปฺเปตภิกฺขุเยว ทสฺสิโต. ตตฺถ ปุถุชฺชโน จ โส กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนตฺตา,
กลฺยาโณ จ สีลาทิปฏิปตฺติยุตฺตตฺตาติ ปุถุชฺชนกลฺยาโณ, ๑- ปุถุชฺชนกลฺยาโณว
ปุถุชฺชนกลฺยาณโก, ตสฺส ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส. อธิสีลาทีนิ สิกฺขตีติ เสกฺโข,
ตสฺส เสกฺขสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วา สกทาคามิโน วา อนาคามิโน วา.
    อาสนฺติ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนํ. ยตฺถาติ เยสุ มญฺจปีาทีสุ. มญฺโจติอาทีนิ
อาสนสฺส ปเภทวจนานิ. มญฺโจปิ หิ นิสชฺชายปิ โอกาสตฺตา อิธ อาสเนสุ
วุตฺโต, โส ปน มสารกพุนฺทิกาพทฺธกุฬีรปาทกอาหจฺจปาทกานํ อญฺตโร. ปีมฺปิ
เตสํ อญฺตรเมว. ภิสีติ อุณฺณภิสิโจฬภิสิวากภิสิติณภิสิปณฺณภิสีนํ อญฺตรา.
ตฏฺฏิกาติ ตาลปณฺณาทีหิ วินิตฺวา กตา. จมฺมขณฺโฑติ นิสชฺชารโห โย โกจิ
จมฺมขณฺโฑ. ติณสนฺถาราทโย ติณาทีนิ คณฺเตฺวา ๒- กตา. อสปฺปายรูปทสฺสเนนาติ
อสปฺปายานํ อิฏฺรูปานํ โอโลกเนน. วิตฺตนฺติ ๓- อพฺภนฺตรโต ตุจฺฉํ. วิวิตฺตนฺติ
พหิทฺธาปเวสเนน สุญฺ. ปวิวิตฺตนฺติ โกจิ คหฏฺโ ตตฺถ นตฺถีติ อติเรเกน
สุญฺ. อสปฺปายสทฺทสฺสวเนปิ เอเสว นโย. ปญฺจหิ กามคุเณหีติ
อิตฺถิรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺเพหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺาเสหิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ สี.,ฉ. คุมฺเพตฺวา, ม. คุมฺเภตฺวา
@๓ สี.,ฉ.ม. ริตฺตนฺติ
            "รูปา สทฺทา รสา คนฺธา  โผฏฺพฺพา จ มโนรมา
            ปญฺจ กามคุณา เอเต ๑-  อิตฺถิรูปสฺมิ ทิสฺสเร"ติ. ๒-
    ภชโตติ จิตฺเตน เสวนํ กโรนฺตสฺส. สมฺภชโตติ สมฺมา เสวนฺตสฺส. เสวโตติ
อุปสงฺกมนฺตสฺส. นิเสวโตติ นิสฺสยํ กตฺวา เสวนฺตสฺส. สํเสวโตติ สุฏฺุ เสวนฺตสฺส.
ปฏิเสวโตติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺตสฺส.
    คณสามคฺคีติ สมณานํ เอกีภาโว สมคฺคภาโว. ธมฺมสามคฺคีติ
สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ สมูหภาโว. อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีติ อนิพฺพตฺตมานานํ
อนุปฺปชฺชมานานํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตานํ อรหนฺตานํ
สมูโห. สมคฺคาติ กาเยน อวิโยคา. สมฺโมทมานาติ จิตฺเตน สุฏฺุ โมทมานา
ตุสฺสมานา. อวิวทมานาติ วาจาย วิวาทํ อกุรุมานา. ขีโรทกีภูตาติ ขีเรน
สํสฏฺอุทกสทิสา.
    เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺตีติ เต โพธิปกฺขิยา ธมฺมา เอกํ อารมฺมณํ ปวิสนฺติ.
ปสีทนฺตีติ ตสฺมึเยว อารมฺมเณ ปสาทมาปชฺชนฺติ. อนุปาทิเสสายาติ อุปาทิวิรหิตาย.
    นิพฺพานธาตุยาติ อมตมหานิพฺพานธาตุยา. โอนตฺตํ วาติ เอตฺถ อุนภาโว
โอนตฺตํ, อปริปุณฺณภาโวติ อตฺโถ. ปุณฺณตฺตํ วาติ ปริปุณฺณภาโว ปุณฺณตฺตํ,
ปุณฺณภาโว วา น ปญฺายติ นตฺถีติ อตฺโถ.
    เนรยิกานนฺติ นิรเย นิพฺพตฺตนกกมฺมานํ อตฺถิภาเวน. นิรยํ อรหนฺตีติ
เนรยิกา, เตสํ เนรยิกานํ. นิรโย ภวนนฺติ นิรโย เอว เตสํ วสนฏฺานํ ฆรํ.
ติรจฺฉานโยนิกานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตสฺเสสา สามคฺคีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส
เอสา นิพฺพานสามคฺคี. เอตํ ฉนฺนนฺติ เอตํ อนุจฺฉวิกํ. ปฏิรูปนฺติ สทิสํ
สปฺปฏิภาคํ, ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โลเก  ๒ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๘ (สฺยา)  ๓ ฉ.ม. ปฏิภาคํ
อสทิสํ อปฺปฏิภาคํ น โหติ. อนุจฺฉวิกนฺติ เอตํ สมณกรณานํ  ๑- วา ธมฺมานํ,
มคฺคผลนิพฺพานสาสนธมฺมานํ วา อนุจฺฉวิกํ. เตสํ อนุจฺฉวิกตาย ๒- สุนฺทรภาวํ
อเนฺวติ อนุคจฺฉติ, ๓- อถ โข สนฺติกาว เตหิ ธมฺเมหิ อนุจฺฉวิกตฺตา เอว จ อนุโลมํ.
เตสญฺจ อนุโลเมติ, อถ โข น วิโลมํ น ปจฺจนีกภาเว ิตํ.
    [๔๖] อิทานิ "โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย"ติ เอวํ ขีณาสโว วิภาวิโต,
ตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิโต ปรํ ติสฺโส คาถาโย อาห. ตตฺถ ปมคาถาย จ
สพฺพตฺถาติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ. น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ นิทฺเทเส
ปิยาติ จิตฺเต ปีติกรา. เต วิภาคโต ทสฺเสนฺโต "กตเม สตฺตา ปิยา, อิธ ยสฺส
เต โหนฺตี"ติ อาห. ตตฺถ ยสฺส เตติ เย อสฺส เต. โหนฺตีติ ภวนฺติ. อตฺถกามาติ
วุฑฺฒิกามา. หิตกามาติ สุขกามา. ผาสุกามาติ สุขวิหารกามา. โยคกฺเขมกามาติ
จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ กามา. มมายตีติ มาตา. ปิยายตีติ ปิตา. ภชตีติ ภาตา.
ภคินีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปุตฺตยติ ๔- รกฺขตีติ ปุตฺโต. กุลวํสํ ธาเรตีติ
ธีตา. มิตฺตา สหายา. อมจฺจา ภจฺจา. ๕- าตี ปิตุปกฺขิกา. สาโลหิตา มาตุปกฺขิกา.
๖- อิเม สตฺตา ปิยาติ อิเม สตฺตา ปีติชนกา. วุตฺตวิปริยาเยน อปฺปิยา เวทิตพฺพา.
    [๔๗] ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ เอตฺถ ปน ยทิทํ ทิฏฺสุตํ, เอตฺถ วา
มุเตสุ วา ธมฺเมสุ เอวํ มุนิ น อุปลิมฺปตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
    อุทกเถโวติ อุทกสฺส เถโว. "อุทกตฺเถวโก"ติปิ ปาโ. ปทุมปตฺเตติ
ปทุมินิปตฺเต.
    [๔๘] โธโน น หิ เตน มญฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ อตฺราปิ
ยทิทํ ทิฏฺสุตํ, เตน วตฺถุนา น มญฺติ, มุเตสุ วา ธมฺเมสุ น มญฺตีติ
เอวเมว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. น หิ สารชฺชติ ๗- โน วิรชฺชตีติ พาลปุถุชฺชโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมณพฺราหฺมณานํ  ๒ ฉ.ม. ฉวึ ฉายํ  ๓ สี. ทูรภาวํ อติคจฺฉติ
@๔ ฉ.ม. ปุํ ตายติ  ๕ สี. อมจฺจคณา, ม. ภชฺชา  ๖ ฉ.ม. มาติปกฺขิกา  ๗  ฉ.ม. โส
@รชฺชติ
วิย น สารชฺชติ, ๑- กลฺยาณปุถุชฺชนเสกฺขา วิย น วิรชฺชติ, ราคสฺส ปน ๒- ขีณตฺตา
"วิรตฺโต"เตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
    ตาย ปญฺาย กายทุจฺจริตนฺติ ตํ สมฺปยุตฺตาย ๓- ปุพฺพภาคาเยว วา ปญฺาย
ปริคฺคเหตพฺเพ ปริคฺคณฺหนฺโต โยคี ติวิธํ กายทุจฺจริตํ สมุจฺเฉทวเสน ธุนาติ.
อยญฺจ ปุคฺคโล ๔- วิปนฺนธมฺเม เทสนาธมฺเมสุ ธุนนฺโต ธุตธมฺมสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ๔-
ธุนาติ นาม. เต จ ธมฺเม ปญฺาย อวิหาย ๕- อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ธุนิตุมารทฺธา ๖-
ธุตาติ วุจฺจนฺติ, ๗- ยถา ภุญฺชิตุมารทฺโธ ภุตฺโตติ วุจฺจติ. ลกฺขณํ ปเนตฺถ
สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํ. ธุตนฺติ กตฺตุสาธนํ. ธุตํ ปมมคฺเคน. โธตํ ทุติยมคฺเคน.
สนฺโธตํ ตติยมคฺเคน. นิทฺโธตํ จตุตฺถมคฺเคน.
    โธโน ทิฏฺ น มญฺตีติ อรหา มํสจกฺขุนาปิ ๘- ทิฏฺ ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทิฏฺ
รูปายตนํ น มญฺติ ตีหิ มญฺนาหิ, กถํ? รูปายตนํ สุภสญฺาย สุขสญฺาย
จ อปสฺสนฺโต ๙- น ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ น ตํ อสฺสาเทติ นาภินนฺทติ, เอวํ
ทิฏฺ ตณฺหามญฺนาย น มญฺติ. "อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธานนฺ"ติ
วา ปเนตฺถ น นนฺทนํ ๑๐- สมนฺนาเนติ. รูปสมฺปทํ วา อากงฺขมาโน ทานํ น
เทติ, สีลํ น สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ น กโรติ. เอวมฺปิ ทิฏฺ ตณฺหามญฺนาย น
มญฺติ, อตฺตโน ปน ปรสฺส จ รูปสมฺปตฺติวิปตฺตึ นิสฺสาย มานํ น ชเนติ. "อิมินาหํ
เสยฺโยสฺมีติ วา, สทิโสสฺมีติ วา, หีโนสฺมีติ วา"ติ เอวํ ทิฏฺ มานมญฺนาย
น มญฺติ. รูปายตนมฺปน "นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ น มญฺติ. อตฺตา ๑๑-
"อตฺตนิยนฺ"ติ น มญฺติ. อมงฺคลํ "มงฺคลนฺ"ติ ๑๒- น มญฺติ. เอวํ ทิฏฺ
ทิฏฺิ-มญฺนาย น มญฺติ. ทิฏฺสฺมึ น มญฺตีติ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน
อมญฺนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รชฺชติ  ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตาย
@๔-๔ ฉ.ม. วิปนฺนธมฺมํ เทสนาธมฺเมสุ ธุนนฺเตสุ ตํธมฺมสมงฺคีปุคฺคโลปิ  ๕ ฉ.ม. อยํ
@ปาโ น ทิสฺสติ  ๖ ฉ.ม. ธุนิตุมารทฺโธ  ๗ ฉ.ม. วุจฺจติ  ๘ ฉ.ม. ปิสทฺโท น
@ทิสฺสติ  ๙ ฉ.ม. ปสฺสนฺโต  ๑๐ ฉ.ม. นนฺทึ น  ๑๑ ฉ.ม. อตฺตานํ  ๑๒ ฉ.ม. มงฺคลํ
@อมงฺคลนฺติ
ทิฏฺสฺมึ น มญฺติ. ยถา วา ถเน ถญฺ, เอวํ รูปสฺมึ ราคาทโยติ อมญฺนฺโตปิ
ทิฏฺสฺมึ น มญฺติ. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมญฺนาย อมญฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ
มานญฺจ อนุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ นตฺถีติ เวทิตพฺพา. เอวํ ทิฏฺสฺมึ
น มญฺติ. ทิฏฺโต น มญฺตีติ เอตฺถ ปน ทิฏฺโตติ นิสฺสกฺกวจนํ. ตสฺมา
สอุปการณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยถาวุตฺตปฺปเภทโต ทิฏฺโต อุปปตฺตึ
วา นิคฺคมนํ วา ทิฏฺโต วา อญฺโ อตฺตาติ อมญฺมาโน ทิฏฺโต น มญฺตีติ
เวทิตพฺโพ. อยมสฺส น ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมญฺนาย อมญฺิเต
วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานญฺจ น อุปฺปาทยโต น ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา.
    ทิฏฺ เมติ น มญฺตีติ เอตฺถ ปน "เอตํ มมา"ติ ตณฺหาวเสน อมมายมาโน
ทิฏฺ ตณฺหามญฺนาย น มญฺติ. สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ,
สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํ. มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ
อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ อารมฺมณานญฺจ อญฺมญฺ สงฺกิเลเสน อุปฺปนฺนนฺติ ๑- วุตฺตํ
โหติ. คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนานํ เอตํ อธิวจนํ. วิญฺาตนฺติ มนสา วิญฺาตํ,
เสสานํ สตฺตานํ อายตนานเมตํ อธิวจนํ, ธมฺมารมฺมณสฺสาปิ, ๒- อิธ ปน
สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติ. วิตฺถาโร ปเนตฺถ ทิฏฺวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
    อิทานิ ภควตา วุตฺตสุตฺตวเสน ทสฺเสนฺโต "อสฺมีติ ภิกฺขเว"ติอาทิมาห.
ตตฺถ อสฺมีติ ภวามิ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. มญฺิตเมตนฺติ ทิฏฺิกปฺปนํ เอตํ. ๓-
มม อหมสฺมีติ มม อหํ อสฺมิ ภวามิ. ๓-
    อญฺตฺร สติปฏฺาเนหีติ เปตฺวา จตุสติปฏฺาเน.
    สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺตีติ สกลา อนฺธพาลา นานา ชนา ลคฺคนฺติ.
สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺตีติ โสตาปนฺนาทโย สตฺต อริยชนา วิราคมาปชฺชนฺติ. อรหา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํกิเลเส วิญฺาตนฺติ  ๒ ฉ.ม. ธมฺมารมฺมณสฺส วา ๓-๓ ฉ.ม. อยมหมสฺมีติ อยํ
@อหํ อสฺมิ ภวามิ
เนว รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ กิเลสานํ ปรินิพฺพาปิตตฺตา อุภยมฺปิ น กโรติ. ขยา
ราคสฺสาติอาทโย ติวิธาปิ นิพฺพานเมว.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                     ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ฉฏฺ.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๔๔-๒๕๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=5666&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=5666&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=181
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=2586
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=2787
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=2787
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29